Уикипедия kkwiki https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Таспа Арнайы Талқылау Қатысушы Қатысушы талқылауы Уикипедия Уикипедия талқылауы Сурет Сурет талқылауы МедиаУики МедиаУики талқылауы Үлгі Үлгі талқылауы Анықтама Анықтама талқылауы Санат Санат талқылауы Портал Портал талқылауы Жоба Жоба талқылауы TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Topic 0 1035 3061681 3055750 2022-08-17T16:32:04Z Kasymbot 15834 /* [[Жалалабат облысы]] */clean up, replaced: Тоқтоғұл ауданы → Тоқтағұл ауданы using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. ==== [[Шу облысы]] ==== [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Аламүдүн ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқұлық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстық-Ата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === Қарақол қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақ-Су ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жеті-Өгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақай-Ата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қара-Бура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === Нарын қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Ат-Башы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақ-Тала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === Жалалабат қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базар-Қорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғыз-Тарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Шу облысы]] === Ош қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қара-Су ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қара-Құлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Ноокат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзгөн ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чон-Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === Баткен қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия қаласы (Қырғызстан)|Қызылқия]] - қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Кадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қаракөл]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош (қырғызстан)|Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] 9p3edvmlyjyl8n4oum1cbynj0eqrdi1 3061686 3061681 2022-08-17T16:33:46Z Kasymbot 15834 /* [[Жалалабат облысы]] */clean up, replaced: Тоғыз-Тарау ауданы → Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. ==== [[Шу облысы]] ==== [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Аламүдүн ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқұлық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстық-Ата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === Қарақол қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақ-Су ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жеті-Өгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақай-Ата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қара-Бура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === Нарын қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Ат-Башы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақ-Тала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === Жалалабат қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базар-Қорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Шу облысы]] === Ош қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қара-Су ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қара-Құлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Ноокат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзгөн ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чон-Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === Баткен қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия қаласы (Қырғызстан)|Қызылқия]] - қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Кадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қаракөл]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош (қырғызстан)|Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] rl97amid2qapayhcwnshggf2iqmospx 3061692 3061686 2022-08-17T16:40:25Z Kasymbot 15834 /* [[Ыстықкөл облысы]] */clean up, replaced: Ақ-Су ауданы → Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. ==== [[Шу облысы]] ==== [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Аламүдүн ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқұлық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстық-Ата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === Қарақол қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жеті-Өгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақай-Ата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қара-Бура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === Нарын қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Ат-Башы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақ-Тала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === Жалалабат қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базар-Қорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Шу облысы]] === Ош қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қара-Су ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қара-Құлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Ноокат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзгөн ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чон-Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === Баткен қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия қаласы (Қырғызстан)|Қызылқия]] - қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Кадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қаракөл]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош (қырғызстан)|Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] oqkmi38v5b2w0ez5rq8n76dn9a8hajk 3061838 3061692 2022-08-18T07:43:25Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. ==== [[Шу облысы]] ==== [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Аламүдүн ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқұлық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстық-Ата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === Қарақол қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жеті-Өгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақай-Ата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қара-Бура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === Нарын қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Ат-Башы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақ-Тала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === Жалалабат қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базар-Қорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Шу облысы]] === Ош қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қара-Су ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қара-Құлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Ноокат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзгөн ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чон-Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === Баткен қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия қаласы (Қырғызстан)|Қызылқия]] - қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Кадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қаракөл]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош (қырғызстан)|Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] nqcjiis86eiboeeqdncah1fduc2wmzc 3061839 3061838 2022-08-18T07:44:05Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. ==== [[Шу облысы]] ==== [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Аламүдүн ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқұлық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстық-Ата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === Қарақол қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жеті-Өгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақайата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === Нарын қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Ат-Башы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақ-Тала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === Жалалабат қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базар-Қорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Шу облысы]] === Ош қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қара-Су ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қара-Құлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Ноокат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзгөн ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чон-Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === Баткен қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия қаласы (Қырғызстан)|Қызылқия]] - қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Кадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қаракөл]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош (қырғызстан)|Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] 4zxn1ttzleu5v0soswh8iu4llsb6608 3061840 3061839 2022-08-18T07:45:12Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Шу облысы */ wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. ==== [[Шу облысы]] ==== [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Аламүдүн ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқұлық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстық-Ата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === Қарақол қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жеті-Өгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақайата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === Нарын қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Ат-Башы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақ-Тала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === Жалалабат қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базар-Қорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Шу облысы]] === Ош қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қарақұлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Науқат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзген ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чоң Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === Баткен қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия қаласы (Қырғызстан)|Қызылқия]] - қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Кадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қаракөл]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош (қырғызстан)|Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] ikrlfxjtzq25y52y0peb4f0nq59twq5 3061845 3061840 2022-08-18T07:50:14Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */ wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. ==== [[Шу облысы]] ==== [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] * [[Аламүдін ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқылық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстықата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жетіөгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақайата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Атбасы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақдала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === Жалалабат қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базарқорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Шу облысы]] === Ош қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қарақұлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Науқат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзген ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чоң Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Қадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қарақол]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] ei3blvxudfhu6zvwjd4ic54eqspj0li 3 1967 3061716 2783301 2022-08-17T17:17:04Z Kasymov 10777 /* Мақала жазу */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki == Katowice == Can you translate article http://simple.wikipedia.org/wiki/Katowice to kk.wiki [[kk:Katowice]]? It's the short article about one of biggest polish cities. Thanks in advance. greetings, [[pl:Wikipedysta:Herr Kriss]] 10:30, 10 May 2006 (UTC) ==Request == '''Greetings Arruah'''! Can you kindly help me create a stub for http://kk.wikipedia.org/wiki/True_Jesus_Church this article - based on the [http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%8C_%D0%98%D0%B8%D1%81%D1%83%D1%81%D0%B0 Russian article] or the [http://en.wikipedia.org/wiki/True_Jesus_Church English article]. Please. Just 2-5 lines would be sufficient enough and your help would be gratefully appreciated. Thanks in advance. Sincerely requested by -- [[en:Jose77|Joseph]], 21:49 Thursday 11 May 2006 (UTC == ok == i will try, but later. [[User:Arruah|arruah]] 06:41, 12 May 2006 (UTC) == Сәлем! == Уикипедияға қош келіпсіз. Мен қазақ бөлімінің қазіргі админы боламын. Көптен бері сіз секілді белсенділік көрсеткен қолданушы болмап еді. Бұдан былай да қазақ бөліміне бірігіп үлесімізді қосып отырайық. Сіз көп ақпаратты орыс бөлімінен алып тұрсыз деп ойлаймын. Соған қатысты бірнеше ескертуім бар еді. #біріншіден ағылшын сөзі "Wikipedia"-ны, қазақ тілінде "в" дауысы онша кесдеспейтіндіктен, қазақша "Уикипедия" деп транслитерация жасасақ қалай қарайсыз? #басты беттегі басқа тілдердегі wiki-ларға сілтейтін линк атауларында көп тілдерді орысша атапсыз, сол жағын дұрыстайық; #қазақша бөлім болғаннан кейін, неғұрлым қазақша жазуға тырысайық.<br> Здравствуйте!<br> Добро пожаловать на Википедию. Я являюсь текущим администратором казахской версии. Наконец-то появился хоть один активный пользователь в вашем лице. Надеюсь на взаимное сотрудничество с вами. Просмотрев ваши добавления, пришел к выводу, что большинство материала вы берете из русскоязычной версии. В связи с этим, хотел бы выразить пару просьб: #звук "в" является инородным для каз. языка, поэтому может нам следовало бы использовать более натуральную транслитерацию "Уикипедия", чем русскоязычную "Википедия"? #раз уж вы взялись за изменение дизайна заглавной страницы (новый дизайн очень даже симпатичен), будьте добры перевести название ссылок на другие вики на казахский, как это было в предыдущем варианте. благодарю; #и последнее: используем как можно больше казахский язык (где это возможно); ::::[[User:GaiJin|GaiJin]] 10:51, 14 May 2006 (UTC) == благодарю == В свою очередь я рад, что хоть кто то жив ;) Дело в том, что не смотря на то, что я являюсь носителем языка (казахом) я максимум только понимаю написанное, но меня переполняет желание разговаривать и писать на своем родном языке грамотно. На данный момент как программист я бы взялся за перевод не самих статей а служебных страниц (Шаблоны etc). P.S. Очень рад что вы легко общаетесь на русском языке. [[User:Arruah|arruah]] 14:06, 15 May 2006 (UTC) == отлично! == т.к. коммюнити здесь, откровенно говоря, никакой, сделал вас админом без выборов. основной интерфейс я перевел. но осталось еще очень много. іске сәт! :) == очень признателен == Тогда начну работать :) [[User:Arruah|arruah]] 09:22, 16 May 2006 (UTC) == Столетия и десятилетия == Что Вы думаете о [[Template talk:Yearbox/Considerations]]--[[User:AlefZet|AlefZet]] 09:50, 13 тамыз 2006 (UTC) == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Schema_di_una_LAN.png Image:Schema di una LAN.png] == hello, I have realized the image using the program [http://www.omnigroup.com/applications/omnigraffle/ omnigraffle]. The program works alone in modality bitmap and therefore the version does not exist svg. Sorry [http://it.wikipedia.org/wiki/Discussioni_utente:Hellisp Hellis] ==Multiscripted Wikipedias== Hi, I just found out that this Wikipedia is multiscripted and I want to congratulate you for the good work. The reason I'm writing is that there are also another two Wikipediae that need to enable this feature, [[:rmy:|Romani]] (Latin and Devnagari) and [[:ks:|Kashmiri]] (Arabic and Devnagari). I'd like to ask you what do I have to do as an administrator to make it work. The South Asian Wikipediae have a project [http://incubator.wikimedia.org/wiki/South_Asian_Script_Enhancement_Project here] to make easier input for non-Latin scripts and, for some of them, a multiscripted interface. Until now, we managed to enable the Devnagari input with the usual keyboard (I suppose it may be useful also here for easier input of Cyrillic and Arabic). For example, see [http://ne.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80&action=edit&section=1 here], it types directly Devnagari and also it appears Latin when unchecking the box. Until now, I knew only about the Serbian and Chinese wikis as running with multiple scripts, but in their case, it is not possible to navigate with the other script, every time it is just a temporary transcription, so clicking on an internal link, it turns to the default. I observed that here, it is possible this, only when editing it turns to Cyrillic. All the best, [[Қатысушы:Desiphral|Desiphral]] 14:27, 2007 ж. қантардың 5 (UTC) == спам == Прошу вас обратить внимание на то, как [[User:nejron]] спамит уикипедию, заменяя ссылки на сайт ссылками на его копию с добавленным линком на свой ресурс. А именно в статье [[Ашық Тізімдеме Жобасы]] ссылка http://www.dmoz.org/World/Kazakh/ заменяется на http://www.dmoz.kz/, который представляет его точную копию, но с добавленной ссылкой на http://www.vilenin.info/ [[Қатысушы:62.117.77.163|62.117.77.163]] 18:02, 2007 ж. қантардың 21 (UTC) == What happened with Infobox align? == why infobox align left again? what happened? They should be in the right. --[[Қатысушы:Kraibekovc|Kraibekovc]] 19:31, 2009 ж. мамырдың 5 (ALMT)kraibekovc == Конвертер == Здравствуйте, Arruah, Вы не могли бы помочь в создании кириллическо-латинского конвертера для татарской Википедии? Пока требуются только данные казахского конвертера (без арабицы). --[[Қатысушы:231013-a|231013-a]] 16:53, 2009 ж. мамырдың 26 (ALMT) Конвертор добавил [http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%83%D1%88%D1%8B:AlefZet AlefZet] попробуйте обратиться к нему. [[Қатысушы:Arruah|arruah]] 16:09, 2009 ж. мамырдың 30 (ALMT) С ним невозможно связаться - он не оставил о себе никаких данных и "Письмо участнику" тоже не работает. Где можно достать файлы конвертера? --[[Қатысушы:231013-a|231013-a]] 17:58, 2009 ж. мамырдың 31 (ALMT) == kk-[latn|cyrl|arab] needs updating == Hi Arruah. Can you please try and find a few users to update the kk localisations at [[translatewiki:|translatewiki.net]], because it has been a long time since anyone worked on them, and I can only imagine that your users are often seeing another language than kk in their interface. Thank you for your help! [[Қатысушы:Siebrand|Siebrand]] 05:47, 2009 ж. маусымның 1 (ALMT) ==Уикипедияны танымал қылу== Құрметті Arruah! Менің ойымша қазақша Уикипедия туралы үндеу дайындап, оны Мой мир-дағы қазақтардың сообщества-ларына және ұлтжанды қазақтардың сайттарындағы форумдарға шығару қажет. Соған үндеу дайындасақ қалай болады? Әйтпесе 5-6 белсенді қатысушылармен біздің Уикипедия дамымайтын сияқты. [[Қатысушы:Kaiyr]] == Translation request for [[Шалом (Қазнет)]]. == Could you check the article [[Шалом (Қазнет)]]. There is already an article about Şalom, a Jewish weekly newspaper in Turkey, not in Kazakh but in English, but could you check it and translate it from the other Wikipedia language sites, if you have the time and patience to do so. The reason is that the newspaper Şalom is written (alas one page only) in a highly endangered language called Ladino or Judeo-Spanish, the Spanish of the 15th century. Perhaps this might gain your interest and sympathy. Thank you. =='''Жаңа админдерді тағайындау'''== Жігіттер жұртқа ұятқа қалмай Уикипедия Қазақ порталындағы мақалалар мен мәтіндерде толып жатқан грамматикалық қателіктерді түзетейік. Егерде бос уақыттарың болмай қолдарың тимей жатса жаңа админдерді сайлау мүмкіндігін қарастырайық!!!!!. Құрметпен Медет. 27.02.2010 =='''Қателіктер''' == Медет, Уикипедия Қазақ порталындағы мақалалар мен мәтіндерде грамматикалық қателіктерді қолыңнан келсе өзің неге түзете салмайсың? [[Қатысушы:Arruah|arruah]] 19:28, 2010 ж. сәуірдің 8 (ALMT) == Wiki logo == Hello there. I posted something about your logo here: [[Уикипедия:Форум#Wikipedia logo]]. Could you please answer my question so I can upload the new logo? I'm writing to you privately because I couldn't help but notice that the Village pump is not very popular and it's seldom visited. Thanks. <small>(I posted this same message here: [[Қатысушы талқылауы:GaiJin#Wiki logo]])</small> —[[Қатысушы:INkubusse|INkubusse]] 23:14, 2010 ж. маусымның 15 (ALMT) == Қазақ Уикипедиясы == Қазақ Уикипедиясының даму жоспары мен мақсаттары - деген бетті аштым осы бетке дамыту туралы пікірлерінізді жазуға шақырамын. Осы бетке Басты беттен сілтеме қою керек. Админдерді және қатысушыларды осы бетті жетілдіруге шақырамын--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] 16:55, 2010 ж. шілденің 16 (ALMT) == Assalaamu 'alaykum . . . == Could you help us brother??? Please see: [[m:Requests for comment/ace.wikipedia and Prophet Muhammad images]]. Thank you. Jazaakallaah. -- [[Қатысушы:Si Gam Acèh|Si Gam Acèh]] 11:25, 2010 ж. шілденің 18 (ALMT) ==Translation== Hello! can you please create this article [[Selena]] on this wiki? please and thank you! ([[:en:Selena]], the English version). [[Қатысушы:AJona1992|AJona1992]] 08:00, 2010 ж. шілденің 19 (ALMT) == Тірісіз бе? == Сіз тірісіз бе? Неге алғашқы бет өзгермейді? ==Басты бет== Басты бетті өзгертейік. Қысқы Азия ойындары туралы Басты бетке жазайық. --[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] 18:43, 2011 ж. ақпанның 4 (ALMT) ==тірімін== Мен тірімін. өзгертейік. [[Қатысушы:Arruah|arruah]] ==Админдер== Салем!у меня вопрос, ты администратор в уикипедии??? как можно получить статус администратора, или получить право удалять статьи после выставления шаблона на удаление?--[[Қатысушы:Sib|Sib]] 09:21, 2011 ж. мамырдың 12 (ALMT) Это решается голосованием.[[Қатысушы:Arruah|arruah]] 20:20, 2011 ж. маусымның 16 (ALMT) == Ekontai == Dear Arruah, it looks like [[User:Ekontai]] is writing off the Қазақша инцеклопедия to Wikipedia. See Ekontai's contribs, he started with Mo... See also the [http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%86%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D1%83&ns0=1&redirs=0&search=%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%88%D0%B0+%D0%B8%D0%BD%D1%86%D0%B5%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F&limit=500&offset=0 search]. Possible plagiarism and/or copyright violation. --[[Қатысушы:Martin H.|Martin H.]] 17:54, 2011 ж. маусымның 11 (ALMT) :Per the [[Молибден]] article I suspect [[Special:Contributions/82.200.154.115|82.200.154.115]] belongs to this and is also plagiarizing. --[[Қатысушы:Martin H.|Martin H.]] 17:56, 2011 ж. маусымның 11 (ALMT) == [[Үлгі:Infobox Country]] == Добавьте, пожалуйста, в строчку <nowiki><table class="infobox geography vcard" style="width:46ex; margin-top:0.75em;"></nowiki> , а именно в конец параметров style, вот эти параметры: <nowiki>{{float right}} border: 1px solid #AAAAAA;</nowiki> --[[Қатысушы:Soul Train|Soul Train]] 05:12, 2011 ж. маусымның 20 (ALMT) Добавил. [[Қатысушы:Arruah|arruah]] 22:41, 2011 ж. маусымның 26 (ALMT) == Тақырыпша асты == Тақырыпша астындағы "Уикипедияден" деген сөзде қате бар сияқты. "Уикипедияден" сөзі дұрысында "Уикипедиядан" деп жазылуы тиіс. Бірақ менің айтар өтінішім, "Уикипедияден" сөзді дұрыстап немесе оны "Уикипедия мәліметі, еркiн энциклопедия" деп жазған дұрыс деп есептеймін. Басқа да Уикипедияларды қарасақ, осы үлгідегі тақырыпша асты сөзін қолданған. Осыған дұрыстап назар аударсаңыздар. [[Қатысушы:Inet|Данияр Тажимбетов]] ==Сәлемдесу== Құрметті {{PAGENAME}}! Енді жаңа тіркелген қатысушыларға сәлемдесуін жеңілдеткен түрі жасалды. [[Үлгі:Hello]] Құрметпен [[Қатысушы:Polat Alemdar|Polat Alemdar]] 00:46, 2011 ж. қыркүйектің 16 (ALMT) ==Жаңа қатысушылар== Құрметті {{PAGENAME}}! Жаңа қатысушылар тіркелді. Және де олар мақала жүктеумен айналысады. Олардың кемшіліктері болып тұрады. Соңғы жаңа мақалаларды жоймауыңызға шақырамыз. Жақын арада түзетіледі. Құрметпен [[Қатысушы:Polat Alemdar|Polat Alemdar]] 11:08, 2011 ж. қазанның 5 (ALMT) {{Қатысушы:Daniyar/Admin}} == Конференцияға шақыру == <div style="text-align:center; border:2px solid red; margin:10px 0; -moz-box-shadow: 0 1px 3px rgba(0, 0, 0, 0.35); -webkit-box-shadow: 0 1px 3px rgba(0, 0, 0, 0.35); box-shadow: 0 1px 3px rgba(0, 0, 0, 0.35); -moz-border-radius: 7px; -webkit-border-radius: 7px; border-radius: 7px; width:100%; height:170px; overflow:hidden; background: #fbfbfb; position:relative;"> <div style="left:30px; top:10px; position:absolute;">[[File:TWC logo2.png|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> <font color="green">'''Құрметті Уикипедияшылар!'''</font> Сіздерді Алматыда өтетін халықаралық түркі тілдес Уикипедиялардың конференциясына қатысуға шақырамыз. Конференция аясында Қазақша&nbsp;Уикипедияның дамуына қатысты және Қазақстанда халықаралық Уикимедиа қорының ресми өңірлік өкілдігін ашылуына байланысты арнайы сессияға қатысып, ой бөлісуіңізді сұраймыз. Конференция 20-21 сәуір күндері аралығында ҚазҰУ-нің Химия факультетінің үлкен залында өтеді. '''[[meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы|Конференция жайында толық ақпарат]]'''. '''[https://docs.google.com/spreadsheet/viewform?formkey=dER2MjNsWnlIcEM3VXZSSnBXdTVNeWc6MQ <font color="ff7100">Тіркелу</font>]'''.</div></div> == Неактивный администратор [[Қатысушы:Arruah|Arruah]]== Обсуждение [[Уикипедия:Администраторларды сайлау#Неактивный администратор Arruah]] --[[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|talk]]) 11:23, 2012 ж. тамыздың 8 (ALMT) == Алтын шапан == {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="middle" | [[File:Golden_wikipedia_featured_star.svg|center|80px|«Алтын жұлдыз» марапаттамасы]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Уикипедия:Марапаттама/«Алтын жұлдыз»|«Алтын жұлдыз» марапаттамасы]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | [[Қазақша Уикипедия]] жобасының дамуына өз уақытында сіңірген ерен еңбегіңіз және админ ретіндегі еңбегіңіз үшін! ----[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов 14:08, 2015 ж. қаңтардың 31 (ALMT)]] |} Көп рахмет Нұрлан ! [[Қатысушы:Arruah|arruah]] ([[Қатысушы талқылауы:Arruah|талқылауы]]) 20:34, 2015 ж. қыркүйектің 2 (ALMT) == Мақала жазу == Саламатсыз, қазуикиге оралуыңызбен! Сіз аудару функциясы арқылы мақала бастап жатыр екенсіз, алайда сізде сөздер арасында интервалдар өте алшақ болып жатыр . Осылай сияқты, соларды түзетіп кетсеңіз, әрі дереккөздер қате, санатсыз беттер кездесіп жатыр [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:17, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 2flxmcy08vogqrv91voufdlwowb8dno 3061804 3061716 2022-08-18T06:41:02Z Arruah 35 /* Мақала жазу */ Жауап беру wikitext text/x-wiki == Katowice == Can you translate article http://simple.wikipedia.org/wiki/Katowice to kk.wiki [[kk:Katowice]]? It's the short article about one of biggest polish cities. Thanks in advance. greetings, [[pl:Wikipedysta:Herr Kriss]] 10:30, 10 May 2006 (UTC) ==Request == '''Greetings Arruah'''! Can you kindly help me create a stub for http://kk.wikipedia.org/wiki/True_Jesus_Church this article - based on the [http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%8C_%D0%98%D0%B8%D1%81%D1%83%D1%81%D0%B0 Russian article] or the [http://en.wikipedia.org/wiki/True_Jesus_Church English article]. Please. Just 2-5 lines would be sufficient enough and your help would be gratefully appreciated. Thanks in advance. Sincerely requested by -- [[en:Jose77|Joseph]], 21:49 Thursday 11 May 2006 (UTC == ok == i will try, but later. [[User:Arruah|arruah]] 06:41, 12 May 2006 (UTC) == Сәлем! == Уикипедияға қош келіпсіз. Мен қазақ бөлімінің қазіргі админы боламын. Көптен бері сіз секілді белсенділік көрсеткен қолданушы болмап еді. Бұдан былай да қазақ бөліміне бірігіп үлесімізді қосып отырайық. Сіз көп ақпаратты орыс бөлімінен алып тұрсыз деп ойлаймын. Соған қатысты бірнеше ескертуім бар еді. #біріншіден ағылшын сөзі "Wikipedia"-ны, қазақ тілінде "в" дауысы онша кесдеспейтіндіктен, қазақша "Уикипедия" деп транслитерация жасасақ қалай қарайсыз? #басты беттегі басқа тілдердегі wiki-ларға сілтейтін линк атауларында көп тілдерді орысша атапсыз, сол жағын дұрыстайық; #қазақша бөлім болғаннан кейін, неғұрлым қазақша жазуға тырысайық.<br> Здравствуйте!<br> Добро пожаловать на Википедию. Я являюсь текущим администратором казахской версии. Наконец-то появился хоть один активный пользователь в вашем лице. Надеюсь на взаимное сотрудничество с вами. Просмотрев ваши добавления, пришел к выводу, что большинство материала вы берете из русскоязычной версии. В связи с этим, хотел бы выразить пару просьб: #звук "в" является инородным для каз. языка, поэтому может нам следовало бы использовать более натуральную транслитерацию "Уикипедия", чем русскоязычную "Википедия"? #раз уж вы взялись за изменение дизайна заглавной страницы (новый дизайн очень даже симпатичен), будьте добры перевести название ссылок на другие вики на казахский, как это было в предыдущем варианте. благодарю; #и последнее: используем как можно больше казахский язык (где это возможно); ::::[[User:GaiJin|GaiJin]] 10:51, 14 May 2006 (UTC) == благодарю == В свою очередь я рад, что хоть кто то жив ;) Дело в том, что не смотря на то, что я являюсь носителем языка (казахом) я максимум только понимаю написанное, но меня переполняет желание разговаривать и писать на своем родном языке грамотно. На данный момент как программист я бы взялся за перевод не самих статей а служебных страниц (Шаблоны etc). P.S. Очень рад что вы легко общаетесь на русском языке. [[User:Arruah|arruah]] 14:06, 15 May 2006 (UTC) == отлично! == т.к. коммюнити здесь, откровенно говоря, никакой, сделал вас админом без выборов. основной интерфейс я перевел. но осталось еще очень много. іске сәт! :) == очень признателен == Тогда начну работать :) [[User:Arruah|arruah]] 09:22, 16 May 2006 (UTC) == Столетия и десятилетия == Что Вы думаете о [[Template talk:Yearbox/Considerations]]--[[User:AlefZet|AlefZet]] 09:50, 13 тамыз 2006 (UTC) == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Schema_di_una_LAN.png Image:Schema di una LAN.png] == hello, I have realized the image using the program [http://www.omnigroup.com/applications/omnigraffle/ omnigraffle]. The program works alone in modality bitmap and therefore the version does not exist svg. Sorry [http://it.wikipedia.org/wiki/Discussioni_utente:Hellisp Hellis] ==Multiscripted Wikipedias== Hi, I just found out that this Wikipedia is multiscripted and I want to congratulate you for the good work. The reason I'm writing is that there are also another two Wikipediae that need to enable this feature, [[:rmy:|Romani]] (Latin and Devnagari) and [[:ks:|Kashmiri]] (Arabic and Devnagari). I'd like to ask you what do I have to do as an administrator to make it work. The South Asian Wikipediae have a project [http://incubator.wikimedia.org/wiki/South_Asian_Script_Enhancement_Project here] to make easier input for non-Latin scripts and, for some of them, a multiscripted interface. Until now, we managed to enable the Devnagari input with the usual keyboard (I suppose it may be useful also here for easier input of Cyrillic and Arabic). For example, see [http://ne.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80&action=edit&section=1 here], it types directly Devnagari and also it appears Latin when unchecking the box. Until now, I knew only about the Serbian and Chinese wikis as running with multiple scripts, but in their case, it is not possible to navigate with the other script, every time it is just a temporary transcription, so clicking on an internal link, it turns to the default. I observed that here, it is possible this, only when editing it turns to Cyrillic. All the best, [[Қатысушы:Desiphral|Desiphral]] 14:27, 2007 ж. қантардың 5 (UTC) == спам == Прошу вас обратить внимание на то, как [[User:nejron]] спамит уикипедию, заменяя ссылки на сайт ссылками на его копию с добавленным линком на свой ресурс. А именно в статье [[Ашық Тізімдеме Жобасы]] ссылка http://www.dmoz.org/World/Kazakh/ заменяется на http://www.dmoz.kz/, который представляет его точную копию, но с добавленной ссылкой на http://www.vilenin.info/ [[Қатысушы:62.117.77.163|62.117.77.163]] 18:02, 2007 ж. қантардың 21 (UTC) == What happened with Infobox align? == why infobox align left again? what happened? They should be in the right. --[[Қатысушы:Kraibekovc|Kraibekovc]] 19:31, 2009 ж. мамырдың 5 (ALMT)kraibekovc == Конвертер == Здравствуйте, Arruah, Вы не могли бы помочь в создании кириллическо-латинского конвертера для татарской Википедии? Пока требуются только данные казахского конвертера (без арабицы). --[[Қатысушы:231013-a|231013-a]] 16:53, 2009 ж. мамырдың 26 (ALMT) Конвертор добавил [http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%83%D1%88%D1%8B:AlefZet AlefZet] попробуйте обратиться к нему. [[Қатысушы:Arruah|arruah]] 16:09, 2009 ж. мамырдың 30 (ALMT) С ним невозможно связаться - он не оставил о себе никаких данных и "Письмо участнику" тоже не работает. Где можно достать файлы конвертера? --[[Қатысушы:231013-a|231013-a]] 17:58, 2009 ж. мамырдың 31 (ALMT) == kk-[latn|cyrl|arab] needs updating == Hi Arruah. Can you please try and find a few users to update the kk localisations at [[translatewiki:|translatewiki.net]], because it has been a long time since anyone worked on them, and I can only imagine that your users are often seeing another language than kk in their interface. Thank you for your help! [[Қатысушы:Siebrand|Siebrand]] 05:47, 2009 ж. маусымның 1 (ALMT) ==Уикипедияны танымал қылу== Құрметті Arruah! Менің ойымша қазақша Уикипедия туралы үндеу дайындап, оны Мой мир-дағы қазақтардың сообщества-ларына және ұлтжанды қазақтардың сайттарындағы форумдарға шығару қажет. Соған үндеу дайындасақ қалай болады? Әйтпесе 5-6 белсенді қатысушылармен біздің Уикипедия дамымайтын сияқты. [[Қатысушы:Kaiyr]] == Translation request for [[Шалом (Қазнет)]]. == Could you check the article [[Шалом (Қазнет)]]. There is already an article about Şalom, a Jewish weekly newspaper in Turkey, not in Kazakh but in English, but could you check it and translate it from the other Wikipedia language sites, if you have the time and patience to do so. The reason is that the newspaper Şalom is written (alas one page only) in a highly endangered language called Ladino or Judeo-Spanish, the Spanish of the 15th century. Perhaps this might gain your interest and sympathy. Thank you. =='''Жаңа админдерді тағайындау'''== Жігіттер жұртқа ұятқа қалмай Уикипедия Қазақ порталындағы мақалалар мен мәтіндерде толып жатқан грамматикалық қателіктерді түзетейік. Егерде бос уақыттарың болмай қолдарың тимей жатса жаңа админдерді сайлау мүмкіндігін қарастырайық!!!!!. Құрметпен Медет. 27.02.2010 =='''Қателіктер''' == Медет, Уикипедия Қазақ порталындағы мақалалар мен мәтіндерде грамматикалық қателіктерді қолыңнан келсе өзің неге түзете салмайсың? [[Қатысушы:Arruah|arruah]] 19:28, 2010 ж. сәуірдің 8 (ALMT) == Wiki logo == Hello there. I posted something about your logo here: [[Уикипедия:Форум#Wikipedia logo]]. Could you please answer my question so I can upload the new logo? I'm writing to you privately because I couldn't help but notice that the Village pump is not very popular and it's seldom visited. Thanks. <small>(I posted this same message here: [[Қатысушы талқылауы:GaiJin#Wiki logo]])</small> —[[Қатысушы:INkubusse|INkubusse]] 23:14, 2010 ж. маусымның 15 (ALMT) == Қазақ Уикипедиясы == Қазақ Уикипедиясының даму жоспары мен мақсаттары - деген бетті аштым осы бетке дамыту туралы пікірлерінізді жазуға шақырамын. Осы бетке Басты беттен сілтеме қою керек. Админдерді және қатысушыларды осы бетті жетілдіруге шақырамын--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] 16:55, 2010 ж. шілденің 16 (ALMT) == Assalaamu 'alaykum . . . == Could you help us brother??? Please see: [[m:Requests for comment/ace.wikipedia and Prophet Muhammad images]]. Thank you. Jazaakallaah. -- [[Қатысушы:Si Gam Acèh|Si Gam Acèh]] 11:25, 2010 ж. шілденің 18 (ALMT) ==Translation== Hello! can you please create this article [[Selena]] on this wiki? please and thank you! ([[:en:Selena]], the English version). [[Қатысушы:AJona1992|AJona1992]] 08:00, 2010 ж. шілденің 19 (ALMT) == Тірісіз бе? == Сіз тірісіз бе? Неге алғашқы бет өзгермейді? ==Басты бет== Басты бетті өзгертейік. Қысқы Азия ойындары туралы Басты бетке жазайық. --[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] 18:43, 2011 ж. ақпанның 4 (ALMT) ==тірімін== Мен тірімін. өзгертейік. [[Қатысушы:Arruah|arruah]] ==Админдер== Салем!у меня вопрос, ты администратор в уикипедии??? как можно получить статус администратора, или получить право удалять статьи после выставления шаблона на удаление?--[[Қатысушы:Sib|Sib]] 09:21, 2011 ж. мамырдың 12 (ALMT) Это решается голосованием.[[Қатысушы:Arruah|arruah]] 20:20, 2011 ж. маусымның 16 (ALMT) == Ekontai == Dear Arruah, it looks like [[User:Ekontai]] is writing off the Қазақша инцеклопедия to Wikipedia. See Ekontai's contribs, he started with Mo... See also the [http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%86%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D1%83&ns0=1&redirs=0&search=%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%88%D0%B0+%D0%B8%D0%BD%D1%86%D0%B5%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F&limit=500&offset=0 search]. Possible plagiarism and/or copyright violation. --[[Қатысушы:Martin H.|Martin H.]] 17:54, 2011 ж. маусымның 11 (ALMT) :Per the [[Молибден]] article I suspect [[Special:Contributions/82.200.154.115|82.200.154.115]] belongs to this and is also plagiarizing. --[[Қатысушы:Martin H.|Martin H.]] 17:56, 2011 ж. маусымның 11 (ALMT) == [[Үлгі:Infobox Country]] == Добавьте, пожалуйста, в строчку <nowiki><table class="infobox geography vcard" style="width:46ex; margin-top:0.75em;"></nowiki> , а именно в конец параметров style, вот эти параметры: <nowiki>{{float right}} border: 1px solid #AAAAAA;</nowiki> --[[Қатысушы:Soul Train|Soul Train]] 05:12, 2011 ж. маусымның 20 (ALMT) Добавил. [[Қатысушы:Arruah|arruah]] 22:41, 2011 ж. маусымның 26 (ALMT) == Тақырыпша асты == Тақырыпша астындағы "Уикипедияден" деген сөзде қате бар сияқты. "Уикипедияден" сөзі дұрысында "Уикипедиядан" деп жазылуы тиіс. Бірақ менің айтар өтінішім, "Уикипедияден" сөзді дұрыстап немесе оны "Уикипедия мәліметі, еркiн энциклопедия" деп жазған дұрыс деп есептеймін. Басқа да Уикипедияларды қарасақ, осы үлгідегі тақырыпша асты сөзін қолданған. Осыған дұрыстап назар аударсаңыздар. [[Қатысушы:Inet|Данияр Тажимбетов]] ==Сәлемдесу== Құрметті {{PAGENAME}}! Енді жаңа тіркелген қатысушыларға сәлемдесуін жеңілдеткен түрі жасалды. [[Үлгі:Hello]] Құрметпен [[Қатысушы:Polat Alemdar|Polat Alemdar]] 00:46, 2011 ж. қыркүйектің 16 (ALMT) ==Жаңа қатысушылар== Құрметті {{PAGENAME}}! Жаңа қатысушылар тіркелді. Және де олар мақала жүктеумен айналысады. Олардың кемшіліктері болып тұрады. Соңғы жаңа мақалаларды жоймауыңызға шақырамыз. Жақын арада түзетіледі. Құрметпен [[Қатысушы:Polat Alemdar|Polat Alemdar]] 11:08, 2011 ж. қазанның 5 (ALMT) {{Қатысушы:Daniyar/Admin}} == Конференцияға шақыру == <div style="text-align:center; border:2px solid red; margin:10px 0; -moz-box-shadow: 0 1px 3px rgba(0, 0, 0, 0.35); -webkit-box-shadow: 0 1px 3px rgba(0, 0, 0, 0.35); box-shadow: 0 1px 3px rgba(0, 0, 0, 0.35); -moz-border-radius: 7px; -webkit-border-radius: 7px; border-radius: 7px; width:100%; height:170px; overflow:hidden; background: #fbfbfb; position:relative;"> <div style="left:30px; top:10px; position:absolute;">[[File:TWC logo2.png|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> <font color="green">'''Құрметті Уикипедияшылар!'''</font> Сіздерді Алматыда өтетін халықаралық түркі тілдес Уикипедиялардың конференциясына қатысуға шақырамыз. Конференция аясында Қазақша&nbsp;Уикипедияның дамуына қатысты және Қазақстанда халықаралық Уикимедиа қорының ресми өңірлік өкілдігін ашылуына байланысты арнайы сессияға қатысып, ой бөлісуіңізді сұраймыз. Конференция 20-21 сәуір күндері аралығында ҚазҰУ-нің Химия факультетінің үлкен залында өтеді. '''[[meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы|Конференция жайында толық ақпарат]]'''. '''[https://docs.google.com/spreadsheet/viewform?formkey=dER2MjNsWnlIcEM3VXZSSnBXdTVNeWc6MQ <font color="ff7100">Тіркелу</font>]'''.</div></div> == Неактивный администратор [[Қатысушы:Arruah|Arruah]]== Обсуждение [[Уикипедия:Администраторларды сайлау#Неактивный администратор Arruah]] --[[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|talk]]) 11:23, 2012 ж. тамыздың 8 (ALMT) == Алтын шапан == {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="middle" | [[File:Golden_wikipedia_featured_star.svg|center|80px|«Алтын жұлдыз» марапаттамасы]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Уикипедия:Марапаттама/«Алтын жұлдыз»|«Алтын жұлдыз» марапаттамасы]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | [[Қазақша Уикипедия]] жобасының дамуына өз уақытында сіңірген ерен еңбегіңіз және админ ретіндегі еңбегіңіз үшін! ----[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов 14:08, 2015 ж. қаңтардың 31 (ALMT)]] |} Көп рахмет Нұрлан ! [[Қатысушы:Arruah|arruah]] ([[Қатысушы талқылауы:Arruah|талқылауы]]) 20:34, 2015 ж. қыркүйектің 2 (ALMT) == Мақала жазу == Саламатсыз, қазуикиге оралуыңызбен! Сіз аудару функциясы арқылы мақала бастап жатыр екенсіз, алайда сізде сөздер арасында интервалдар өте алшақ болып жатыр . Осылай сияқты, соларды түзетіп кетсеңіз, әрі дереккөздер қате, санатсыз беттер кездесіп жатыр [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:17, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) :Ия, мен қазірдің өзінде байқадым. Мен болашақта түзетуге тырысамын. [[Қатысушы:Arruah|arruah]] ([[Қатысушы талқылауы:Arruah|талқылауы]]) 12:41, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 6vab9nx71cvta6hpkyb61y86x3doqkx 0 2590 3061737 3061559 2022-08-17T17:28:55Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Түркия Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}} |Атау септігі = Түркия |Елтаңба = Emblem of Turkey.svg |Байрақ = Flag of Turkey.svg |Ұраны = Yurtta Barış, Dünyada Barış<br />({{lang-kz|«Жұртта бейбіт, Дүниеде бейбіт»}}) |Әнұранның аты = İstiklâl Marşı |Аудио = |Картада = Turkey (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |lat_dir = N|lat_deg =39 |lat_min = 3 |lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg =34 |lon_min = 57 |lon_sec =0 |region = TR |CoordScale = 8000000 |Тілі = [[Түрік тілі]] |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = |Тәуелсіздік күні = [[29 қазан]] [[1923 жыл]] |Тәуелсіздігін алды = |Астанасы = [[Анкара]] |Ірі қалалары = [[Ыстанбұл]], Анкара, [[Измир]], [[Бурса]], [[Адана]], [[Газиантеп]], [[Анталья]], [[Конья]] |Басшы қызметі = [[Түркия президенті|Президенті]]<br />[[Түркия вице-президенті|Вице-президенті]]<br />[[Түркия ұлы ұлттық мәжілісі|Ұлттық мәжіліс спикері]] |Басшылары = [[Режеп Тайып Ердоған|Режеп Ердоған]]<br />[[Фуат Октай]]<br />[[Мұстафа Шентоп]] |Жер аумағы = 783 356 |Жер аумағы бойынша орны = 36-шы |Судың үлесі = 1,3 |Этнохороним = түрік, түріктер |Жұрты = {{өсім}} 82 003 882<ref name="The Results of Address Based Population Registration System, 2018">{{cite web|url=http://www.tuik.gov.tr/Start.do;jsessionid=y1xhcJTNnwHwghhJn71hm0M1yxwbr6kLTVQNSfwQvL5bVpRh1h6c!298425837|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2018|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=8 March 2018}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 19-шы |Сарап жылы = 2018 |Санақ бойынша халық саны = |Санақ жылы = |Халық тығыздығы = 105<ref name="Population density in Turkey">{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1591|title=Annual growth rate and population density of provinces by years, 2007–2015|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=10 November 2016}}</ref> |Тығыздық бойынша орны = 107-ші |ЖІӨ (АҚТ) = {{құлдырау}} $2,274&nbsp;трлн.<ref name=IMF-WEO>{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=79&pr.y=14&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=186&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=10 April 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 13-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{құлдырау}} 27,391<ref name=IMF-WEO /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 45-ші |ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 706,237&nbsp;млрд.<ref name=IMF-WEO /> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 17-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,507<ref name=IMF-WEO /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 60-шы |АДИ = {{өсім}} 0,791<ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |title=2018 Human Development Report |access-date=29 September 2018 }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 64-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#090;">жоғары</span> |Әуе компаниясы = [[Turkish Airlines]] |Валютасы = [[Түрік лирасы]] ('''TRY''', [[ISO 4217|949 коды]]) |Интернет үйшігі = [[.tr]] |ISO = TR |Телефон коды = 90 |Уақыт белдеуі = [[UTC+03:00|UTC+3]] |Түсініктемелер = }} '''Түркия''' ({{lang-tr|Türkiye}}), ресми аталуы '''Түркия Республикасы''' ({{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) — [[Азия]] мен [[Еуропа]] құрлықтарында орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан 37-ші орын алады (783,562 км²). Халық саны - 80 810 525 адам. Тәуелсіздігін [[1923]]-жылы алған, астанасы Анкара қаласы. [[Осман империясы]]ның ыдырауының нәтижесінде пайда болды. [[Кіші Азия|Кіші Азия түбегінде]] орналасқан, оны [[Қара теңіз|Қара]], [[Жерорта теңізі|Жерорта]], [[Эгей теңізі|Эгей]] мен [[Мәрмәр теңізі|Мәрмәр]] теңіздері жан-жақтан қоршайды. Шығысында [[Грузия]], [[Әзірбайжан]], [[Иран]]мен және [[Армения]]мен, батысында [[Болгария]]мен, [[Грекия]]мен, оңтүстігінде [[Ирак]] және [[Сирия]]мен шекаралас. == Географиясы == [[Сурет:Tuerkei topo.jpg|200px|нобай|солға|Түркия ғарыштан көрінісі]] [[Сурет:KackarDagi fromNorth hory.jpg|200px|нобай|солға|Тавр таулары]] Жағрафиялық орны, табиғат жағдайы. Түркия дүниенің екі бөлігінде орналасқан мемлекет. Жерінің 97 % -ы Азияда, ал 3 %-ы Еуропада жатыр. Батысы мен шығысы 1600 км-ге, солтүстігі мен оңтүстігі 550 км-ге созылған. Жағалауын солтүстігінде [[Қара теңіз]], батысында [[Эгей теңізі]], оңтүстігінде [[Жерорта теңізі]] сулары шайып жатыр. Жағрафиялық орнының ерекшелігі - Еуропа мен Азия құрлықтарының тоғысқан жерінде орналасқандығы. Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа құрлықтарын жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-ында Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның нышаны сияқты. Босфор, Дарданелл бұғаздары мен Мәрмәр теңізі халықаралық маңызы бар су жолдары. Босфор, Дарданелл бұғаздары тек Азия мен Еуропа арасындағы шекара емес, сонымен қатар Қара теңізді Дүниежүзілік мұхитпен жалғастырып жатқан су жолы жүйесі. Түркияның «Анадолы» деп аталатын бөлігі Кіші Азия түбегінде, қалған бөлігі Еуропаның Балқан түбегінде орналасқан. Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы [[Ыстамбұл]] орналасқан. Түркияның құрлықтағы шекарасының ұзындығы 618 км, шығысында Армения, Грузия, Әзірбайжан, Иранмен оңтүстігінде Ирак, Сириямен, батысында Грекия, Болгариямен, солтүстігінде Қара теңіз арқылы Румыния, Украина, Ресей Федерациясымен шектеседі. == Жер бедері == Түркияның Еуропадағы Шығыс Фракия немесе Румеслей деп аталатын бөлігі биіктігі 1000 м-дей үстіртті төбелі болып келеді. Азия бөлігін (Кіші азия немесе Анадолы) түгелдей Кіші азия таулы қыраты алып жатыр. Елде ойпатты жерлер аз, тек теңіз жағалаулары мен өзен атырауларында онша үлкен емес жерлерді қамтиды. Қара теңіз жағалауына қатарласа ұзындығы 1000 км-ге созылған Понти таулары алып жатыр. Понти тауларының орташа биіктігі 2500 м., шығысындағы Качкар тауының биіктігі 3931 м. жартасты болып келетін альпілік шатқал тармақтарын асып өтетін тау аңғарларының болмауы елді мекендердің қарым-қатынасын қиындатады. Түркияның оңтүстігінде Жерорта теңізі жағалауында [[Тавр]] күрделі тау жотасы орналасқан. Тавр таулары Батыс, Орталық және Шығыс Тавр жоталары болып бөлінеді. Батыс [[Тавр таулары]]. [[Анталья]] бұғазы мен ойпатын доға тәрізді қоршап жатыр. Ең биік жері Бедағ (3086 м.) тауы. Тау жоталары арасында тұщы көлдерден Бейшехир, Эгридир, Сугла, ал тұзды көлдерден Аджиғөл, Ақшекер бар. Орталық Тавр тау жоталары Батыс Тавр тауларына қарағанда жер бедері альпілік және биік болып келеді. Көптеген тау жоталарының биіктігі 3000 м-ден биік батысында Жерорта теңізіне жарасты болып құлай енеді. Мерсин тауының оңтүстігінде Адана аллювиальды ойпаты орналасқан. Шығыс Тавр. Тау жоталары Мұрат өзені мен [[Ван]] көлінен Шығыс шекараға дейінгі аралықта жатыр. Осы аралықта Джило тау торабының биіктігі 4168 м. Тау жоталары Фыратт және Джиле өзендерінің аңғарымен тілімделген. Шығыс Таврдан оңтүстікке қарай кең алқапты Диярбақыр қазаншұңқыры алып жатыр. Шығыс Анадолының табиғаты әсем, теңіз деңгейінен 1720 м биіктікте Ван көлі орналасқан. Елдің солтүстік шығысында Армения Республикасымен шекаралас ауданда Түркия Республикасының ең биік шыңы Үлкен Ағры тауы орналасқан. Ол сөнген жанартау, оның биіктігі 5165 м. Үлкен Ағры тауының қасында тағы бір сөнген жанартау Кіші Арғы 3925 м. орналасқан. Түркия аумағының көп жер бөлігі сейсмикалық аймаққа жатады. Эгей теңізі аумағы мен елдің шығысында жер сілкінулер жиі болып тұрады. Түрік территориясының максималды ұзындығы батыстан шығысқа қарай 1600 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км. Оны үш жағынан теңіздер шайып жатыр: солтүстігінде – Қара теңіз, батысында – Эгей теңізі, оңтүстігінде – Жерорта теңізі. Түркияның еуропалық және азиялық бөліктері бір-бірінен Қара теңізден Эгейге теңіз жолын құрайтын және Мәрмәр теңізін, Босфор мен Дарданеллді қамтитын су жүйесі арқылы бөлінген. Босфор мен Алтын мүйіздің оңтүстік бөлігінде (Мармара теңізі) әлемдегі ең әдемі қалалардың бірі және Түркияның ең көп халқы бар қала - Стамбул (бұрынғы Константинополь) орналасқан. == Пайдалы қазбалары == Түркия жерінде 100-ден астам түрлі пайдалы қазбалар кездеседі. Олар: хром, мұнай, тас көмір және т.б. Елде темір, қорғасын, мырыш, сынап кендері көп. Тұз көлінде көп тұз өндіріледі. Әлемдегі сынап қорының 25 пайызы Түркияға тиесілі. == Климаты == Түркия — Континентік климат белдеуінде орналасқан тау елі. Ел орталығында климат шұғыл-континенттік. Қыста суық болады, ал жазда ыстық. Тек қана теңіз жағалауында климат Субтропикалық болады. Жерорта мен Эгей теңіздерінде ауа райы өте ыстық болады. Осы аумақты Жерортатеңіздік климат белдеуі алып жатыр. Жаздын орташа температурасы + 29-31 С° құрайды. Қыста жауын-шашын көп жауады. Ауа температурасы +15 С°. Ашық күн болмайды. Ауасы салқын болуы мүмкін. Қар өте сирек жауады. Жерорта теңізі жағалауында орташа температура +18 С°. Эгей теңізінде ауа-райы салқын тек қана қыс айларында болады. Жазда өте ыстық. Орташа ылғалдылық 60% құрайды. Қара теңізде климат қоныржай-теңіздік. Мұнда көп жауын-шашын болады. Жазда ашық күн көп болады, ал қыста жиі-жиі жауын-шашын жауады. Оңтүстiк-шығысты Тропикалық климат белдеуі алып жатыр. Мұнда жауын-шашын өте аз жауады және жыл бойы ыстық болады. == Ішкі сулары == Түркияның жер бедерінің әр түрлі болуына байланысты ішкі сулары да әркелкі таралған. Республика аумағында ішкі сулар бірнеше түрге бөлінеді. Олар: [[өзен]]дер, [[көл]]дер, [[жер асты суы]], [[мұздық]]тар және [[бөген]]дер мен [[канал]]дар. === Өзендері === Түркия аумағында ірілі-ұсақты көп өзен бар. Олардың ішінде бір ғана өзеннің ([[Қызылырмақ]]ұзындығы 1000 км-ден асады. Басқа өзендер: [[Ефрат]], [[Сакария]], Мұрат, Қарасу, Тигр). Республиканың барлық өзендері [[Қара теңіз]]ге және [[Эгей теңізі]]не құяды. == Көл мен бөгендері == [[Сурет:Lakevanlandsat.jpeg|200px|нобай|солға|[[Ван көлі]]]] [[Сурет:Lake Tuz.jpg|200px|нобай|солға|[[Тұз көлі]]]] Түркияда көлдер және бөгеттердiң жиыны орналасқан. Елдiң 11% аумағын көл және батпақтар алып жатыр. Бұл көлдердiң көпшiлiгi Мәрмәр және Жерорта теңiздері, Орталық және Шығыс Анадолы өлкелерінде жайғасқан. Ірі көлдері Ван (ұзындығы 119 км, аумағы 3755 ш.ш.), Тұз (80км, 1665 ш.ш.), Эгридир (50км, 482 ш.ш.), Бейшехир (45км,650 ш.ш.) және т. б. == Өсімдіктері мен жануарлары == Түркияда өсімдіктердің 6 700 түрлері бар. Үштен екі түрлері тек қана осы жерде өседі. Қара теңіз жағасында қалың орман өсіп тұр. Осы жерде Армян емені, сәнді үйеңкі және шамшат өседі. Жерорта теңіз жағасында бұта көп және жерортатеңіздік қарағайлар өседі. Ал грек жанғағы, бадам және емен сирек кездеседі. Эгей теңізі жағалауында мәңгі жасыл ағаштар өсіп тұр. Орталығында құрғақшылыққа төзімді бұталар мен ағаштар бар. Елде жануарлардың көп түрлері бар. Тау ормандарында марал, кербұғы, елік, жабайы шошқа, қабылан мен аюлар кездеседі. Далада бауырымен жорғалаушылар тіршілік етеді. == Тарихы == [[Сурет:Troy1.jpg|нобай|оңға|334px|Аңызға айналған Троя қабырғалар]] XI ғасырдың соңында Кіші Азия түбегіне [[Орта Азия]]дан оғыздардан тараған көшпенді селжұқ тайпалары кірді. Сол кездегі ірі, қуатты [[Византия империясы]] да оларға тойтарыс бере алмады. 1071 жылы Манцикерт (түрікше Маназкерт) маңындағы шайқаста селжұқтар византиялықтарды күйретті. Нәтижесінде селжұқтар олардың Кіші Азиядағы, Сирия мен [[Палестина]]дағы иеліктерін тартып алды. Бірақ та Ирак, Иран, Сирия, Палестина, Кіші Азияны қамтыған [[Селжұқ әулеті|Селжұқ империясы]] біраздан кейін бірнеше бөлікке бөлінді. Оның Кіші Азиядағы бөлігі өзін Конья сұлтандығы деп жариялады, оның астанасы Конья (бұрынғы Иконий) қаласында болды. Крестшілердің жорықтарына, Кіші Азия мен Қиыр Шығыстың корольдіктеріне (Антиохия, Кіші Әрменстан, т.б.) тойтарыс бере алған Конья сұлтандығын 1318 жылда Хулагу хандығы құлатты. Соған дейін, XII ғасырдың басында, [[Шыңғысхан]]ның және оның ұрпақтарының шабуылдарынан құтылып, Хорасаннан, Сырдария жағасынан Сүлеймен шахтың басшылығымен оғыздардан тараған [[қайы]] тайпасы Арменияға, одан кейін, оның баласы Ертұғырыл бейдің кезінде Кіші Азияға көшіп кетті де, Конья сұлтаны [[Ала-ад-дин Кейқубат]] Византиямен соғыста көмектесті, сондықтан ол оғыз қайыларына Ангора([[Анкара]]) мен Брусса ([[Бурса]]) қалаларының арасындағы жерлерді берді. Ертұғырылдың баласы Осман бей Византиямен күресте оның Кіші Азиядағы көптеген жерлерін тартып алды. Содан кейін, 1299 жылы Осман Конья сұлтандығынан тәуелсіздігін жариялап, [[Осман империясы]]н құрды. [[Босфор бұғазы]] үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа материктерін жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-да Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан. Ертеде Ыстамбұл Шығыс Рим империясының (Византияның) елордасы болған. Қала ол кезде [[Константинополь]] деп аталатын, 1453 жылы қаланы түріктер басып алып, жаңадан [[Ыстамбұл]] деп атаған. Генерал [[Мұстафа Кемал Ататүрік]]тің басқаруымен түрік халқының ұлт – азаттық көтерілісі нәтижесінде (1918 – 1923 ж.) 1923 жылы қазанның 29-да Түркия Республикасы құрылып, Түркия Республикасының тұңғыш президенті болып [[Мұстафа Кемал Ататүрік]] сайланды. == Түркияның әкімшілік бөлінуі == {{Толық мақала|Түркияның әкімшілік бөлінуі}} Аудандар: * [[Эгей ауданы]] * [[Қара теңіз ауданы]] * [[Орталық Анатолия ауданы]] * [[Шығыс Анатолия ауданы]] * [[Мәрмәр ауданы]] * [[Жерорта теңіз ауданы]] * [[Оңтүстік-Шығыс Анатолия ауданы]] === Ірі қалалар === {| class="sortable wikitable" style="text-align:right;" |----- | align="center" bgcolor="#98FB98" | '''Орыны''' || align="center" bgcolor="#98FB98" | '''Қала''' || align="center" bgcolor="#98FB98" | '''1990''' || align="center" bgcolor="#98FB98" | '''2000''' || align="center" bgcolor="#98FB98" | '''2007''' || align="center" bgcolor="#98FB98" | '''2008'''|| align="center" bgcolor="#98FB98" | '''2009'''|| align="center" bgcolor="#98FB98"| '''Провинция''' |- |1 || align="left" | [[Ыстамбұл]] || 6 629 431 || 8 803 468 || 10 861 463 || 10 878 360 || 10 895 257 || align="left" | [[Ыстамбұл (ил)]] |- |2 || align="left" | [[Анкара]] || 2 583 963 || 3 203 362 || 3 842 737 || 3 894 182 || 3 945 627 || align="left" | [[Анкара (ил)]] |- |3 || align="left" | [[Измир]] || 1 758 780 || 2 232 265 || 2 644 531 || 2 672 126 || 2 699 721 || align="left" | [[Измир (ил)]] |- |4 || align="left" | [[Бурса]] || 834 576 || 1 194 687 || 1 537 040 || 1 589 530 || 1 642 020 || align="left" | [[Бурса (ил)]] |- |5 || align="left" | [[Адана]] || 916 150 || 1 130 710 || 1 506 272 || 1 517 787 || 1 529 302 || align="left" | [[Адана (ил)]] |- |6 || align="left" | [[Газиантеп]] || 603 434 || 853 513 || 1 192 023 || 1 235 815 || 1 279 607 || align="left" | [[Газиантеп (ил)]] |- |7 || align="left" | [[Конья]] || 513 346 || 742 690 || 973 791 || 980 973 || 988 155 || align="left" | [[Конья (ил)]] |- |8 || align="left" | [[Анталья]] || 378 208 || 603 190 || 877 945 || 911 497 || 945 049 || align="left" | [[Анталья (ил)]] |- |9 || align="left" | [[Кайсери]] || 425 776 || 536 392 || 775 594 || 781 119 || 786 644 || align="left" | [[Кайсери (ил)]] |- |10 || align="left" | [[Мерсин]] || 481 459 || 633 691 || 692 300 || 696 518 || 700 736 || align="left" | [[Мерсин (ил)]] |- |11|| align="left" | [[Эскишехир]] || 413 082 || 482 793 || 581 408 || 599 796 || 618 184 || align="left" | [[Эскишехир (ил)]] |- |12|| align="left" | [[Диярбакыр]] || 373 810 || 545 963 || 613 332 || 613 821 || 614 310 || align="left" | [[Диярбакыр (ил)]] |- |13 || align="left" | [[Денизли]] || 237 918 || 357 557 || 465 947 || 479 381 || 492 815 || align="left" | [[Денизли (ил)]] |- |14 || align="left" | [[Шанлыурфа]] || 276 528 || 385 588 || 472 238 || 468 993 || 465 748 || align="left" | [[Шанлыурфа (ил)]] |- |15 || align="left" | [[Самсун]] || 322 982 || 388 509 || 459 781 || 461 640 || 463 499 || align="left" | [[Самсун (ил)]] |- |16 || align="left" | [[Эсеньюрт]] || 70 280 || 148 981 || 335 316 || 373 017 || 410 718 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |17 || align="left" | [[Малатья]] || 270 412 || 381 081 || 419 212 || 411 181 || 403 150 || align="left" | [[Малатья (ил)]] |- |18 || align="left" | [[Адапазары]] || 272 039 || 283 752 || 382 226 || 390 624 || 399 022 || align="left" | [[Сакарья (ил)]] |- |19 || align="left" | [[Кахраманмараш]] || 228 129 || 326 198 || 380 805 || 385 672 || 390 539 || align="left" | [[Кахраманмараш (ил)]] |- |20 || align="left" | [[Эрзерум]] || 242 391 || 361 235 || 361 160 || 359 752 || 358 344 || align="left" | [[Эрзурум (ил)]] |- |21 || align="left" | [[Ван]] || 155 623 || 284 464 || 331 986 || 342 139 || 352 292 || align="left" | [[Ван (ил)]] |- |22 || align="left" | [[Элязыг]] || 204 603 || 266 495 || 319 381 || 312 584 || 305 787 || align="left" | [[Элязыг (ил)]] |- |23 || align="left" | [[Батман (қала)|Батман]] || 147 347 || 246 678 || 293 024 || 298 342 || 303 660 || align="left" | [[Батман (ил)]] |- |24 || align="left" | [[Султанбейли]] || 82 298 || 175 700 || 272 758 || 282 026 || 291 294 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |25 || align="left" | [[Измит]] || 190 741 || 195 699 || 285 470 || 287 970 || 290 470 || align="left" | [[Коджаэли (ил)]] |- |26 || align="left" | [[Сивас]] || 223 115 || 251 776 || 294 402 || 288 693 || 282 984 || align="left" | [[Сивас (ил)]] |- |27 || align="left" | [[Гебзе]] || 159 116 || 253 487 || 270 614 || 274 271 || 277 928 || align="left" | [[Коджаэли (ил)]] |- |28 || align="left" | [[Маниса]] || 158 928 || 214 949 || 281 890 || 278 967 || 276 044 || align="left" | [[Маниса (ил)]] |- |29 || align="left" | [[Балыкесир]] || 170 589 || 215 436 || 241 404 || 247 072 || 252 740 || align="left" | [[Балыкесир (ил)]] |- |30 || align="left" | [[Санджактепе]] || 46 013 || 144 351 || 223 755 || 227 602 || 231 449 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |31 || align="left" | [[Тарсус]] || 187 508 || 216 382 || 229 921 || 228 471 || 227 021 || align="left" | [[Мерсин (ил)]] |- |32 || align="left" | [[Трабзон]] || 161 886 || 214 949 || 230 693 || 220 860 || 211 027 || align="left" | [[Трабзон (ил)]] |- |33 || align="left" | [[Чорум]] || 116 810 || 161 321 || 202 322 || 206 572 || 210 822 || align="left" | [[Чорум (ил)]] |- |34 || align="left" | [[Чорлу]] || 74 681 || 141 525 || 190 792 || 200 577 || 210 362 || align="left" | [[Текирдаг (ил)]] |- |35 || align="left" | [[Каяпынар]] || 10 958 || 68 150 || 166 905 || 185 626 || 204 347 || align="left" | [[Диярбакыр (ил)]] |- |36 || align="left" | [[Османие]] || 122 307 || 173 977 || 180 477 || 189 112 || 197 747 || align="left" | [[Османие (ил)]] |- |37 || align="left" | [[Адыяман]] || 100 045 || 178 538 || 191 627 || 193 250 || 194 873 || align="left" | [[Адыяман (ил)]] |- |38 || align="left" | [[Кютахья]] || 130 944 || 166 665 || 212 934 || 202 118 || 191 302 || align="left" | [[Кютахья (ил)]] |- |39 || align="left" | [[Кырыккале]] || 185 431 || 205 078 || 193 526 || 192 341 || 191 156 || align="left" | [[Кырыккале (ил)]] |- |40 || align="left" | [[Антакья]] || 123 871 || 144 910 || 186 243 || 188 310 || 190 377 || align="left" | [[Хатай (ил)|Хатай]] |- |41 || align="left" | [[Бейликдюзю]] || 15 202 || 97 985 || 186 789 || 185 633 || 184 477 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |42 || align="left" | [[Бююкчекмедже]] || 54 475 || 97 615 || 144 666 || 163 140 || 181 614 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |43 || align="left" | [[Искендерун]] || 154 807 || 159 149 || 177 294 || 176 374 || 175 454 || align="left" | [[Хатай (ил)|Хатай]] |- |44 || align="left" | [[Айдын]] || 107 011 || 143 267 || 168 216 || 171 242 || 174 268 || align="left" | [[Айдын (ил)]] |- |45 || align="left" | [[Ұшак]] || 105 270 || 137 001 || 172 709 || 173 053 || 173 397 || align="left" | [[Ушак (ил)]] |- |46 || align="left" | [[Арнавуткёй]] || 42 749 || 98 930 || 141 143 || 156 333 || 171 523 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |47 || align="left" | [[Ақсарай]] || 90 698 || 129 949 || 153 570 || 161 323 || 169 076 || align="left" | [[Аксарай (ил)]] |- |48 || align="left" | [[Испарта]] || 112 117 || 148 496 || 184 735 || 175 815 || 166 895 || align="left" | [[Испарта (ил)]] |- |49 || align="left" | [[Афьон]] || 95 643 || 128 516 || 159 967 || 163 207 || 166 447 || align="left" | [[Афьонкарахисар (ил)]] |- |50 || align="left" | [[Инегёль]] || 73 258 || 119 710 || 154 698 || 158 575 || 162 452 || align="left" | [[Бурса (ил)]] |- |} == Саясаты == [[Сурет:Recep_Tayyip_Erdoğan_2019_(cropped).jpg|нобай|right|160px|[[Режеп Тайып Ердоған]] Президент]] 1923-2018 жылдар аралығында Түркия парламенттік өкілетті демократиялы ел болды. [[Президенттік республика|Президенттік жүйе]] 2017 жылы референдумда қабылданды; жаңа жүйе 2018 жылы өтетін президенттік сайлаудан бастап күшіне енді және президентке [[атқарушы билік]]ке толық бақылау береді, соның ішінде жарлықтар шығару, өзінің кабинетін тағайындау, бюджет құру, Парламентті тарату, мерзімінен бұрын сайлау тағайындау, шенеуніктер мен соттарды тағайындау. Премьер-министрдің лауазымы жойылып, оның өкілеттіктері (Министрлер Кабинетінің өкілеттіктерімен бірге) президентке берілді, ол мемлекет басшысы болып табылады және тікелей сайлау арқылы бес жылға сайланады. Режеп Тайып Ердоған — тікелей дауыс беру арқылы сайланған тұңғыш президент. Түркия Конституциясы елдің құқықтық базасын реттейді. Онда Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаттары баяндалады және Түркия біртұтас орталықтандырылған мемлекет ретінде жарияланады. Атқарушы билікті президент жүзеге асырады, ал заң шығарушы билік Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысы деп аталатын бір палаталы парламентке тиесілі. Сот билігі номиналды түрде атқарушы және заң шығарушы билікке тәуелсіз, бірақ 2007, 2010 және 2017 жылдардағы референдумдардан кейін күшіне енген конституциялық өзгерістер Президент пен билеуші партияға [[судья]]лар мен [[прокурор]]ларды тағайындау немесе қызметінен босату туралы кең өкілеттіктер берді. Конституциялық сотқа заңдар мен жарлықтардың Конституцияға сәйкестігі туралы шешім қабылдау тапсырылды. Мемлекеттік Кеңес әкімшілік істер бойынша соңғы сатыдағы трибунал, ал басқалары үшін Жоғарғы апелляциялық сот. [[Сурет:Grand National Assembly of Turkey MPs in June 2015.jpg|нобай|солға|300px|[[Анкара]]дағы Түркияның Ұлы Ұлттық Мәжілісі]] Екі жыныстың да жалпыға бірдей [[сайлау құқығы]] бүкіл Түркияда 1933 жылдан бастап және көптеген елдерден бұрын қолданылып келеді және 18 жасқа толған әрбір түрік азаматы дауыс беруге құқылы. Партиялық тізім бойынша 85 сайлау округінен пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша төрт жылға сайланатын 600 парламент мүшелері бар. Конституциялық Сот антисекулярлық немесе [[сепаратизм|сепаратистік]] деп санайтын саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан айыруы немесе олардың өмір сүруіне мүлде тыйым сала алады. Сайлау шегі — дауыстардың он пайызын құрайды. Ататүрік реформаларының жақтаушылары [[Исламизм|исламшылдар]]дан ерекшеленетін [[кемализм|кемалистер]] деп аталады, олар діннің заң шығарудағы, білім берудегі және қоғамдық өмірдегі рөліне қатысты екі түрлі пікірді білдіреді. Кемалистік көзқарас мемлекеттің экономикаға, білімге және басқа да мемлекеттік қызметтерге араласу қажеттілігін сақтай отырып, зайырлы [[конституция]]сы және батыстық мәдениеті бар [[демократия]] нысанын қолдайды. 1923 жылы [[республика]] ретінде құрылғаннан бері Түркия [[зайырлылық]]тың күшті дәстүрін қалыптастырды. Алайда, 1980-ші жылдардан бастап табыстардың теңсіздігі және таптардың айырмашылығы сияқты мәселелер исламизмнің пайда болуына алып келді, бұл қозғалыс үкіметтің саясатындағы дін үшін үлкен рөлді қолдайды және теория жүзінде билік, қауымдық ынтымақтастық және әлеуметтік әділеттілік міндеттерін қолдайды; дегенмен, іс жүзінде туындаған нәрсеге жиі дау туындайды. Режеп Тайып Ердоған мен АКП кезіндегі Түркия барған сайын [[Авторитаризм|авторитарлы]] ел ретінде сипатталады. === Заң === [[Сурет:PalaceOfJusticeIstanbul_(1).jpg|нобай|240px|Ыстамбұл Чағлаян әділет сарайы — Стамбулдың Шишли ауданындағы сот ғимараты.]] Түркияның сот жүйесі континенталды Еуропа жүйесімен толығымен біріктірілген. Мысалы, Түркияның Азаматтық кодексі негізінен Швейцарияның Азаматтық кодексі мен міндеттемелер кодексінің және Германияның Сауда кодексінің элементтерін қосу арқылы өзгертілді. Әкімшілік кодекстің француздық, ал Қылмыстық кодекстің итальяндық аналогымен ұқсастықтары бар.<ref name=mymerhaba.com>{{cite web|title=Turkish Legal System|url=http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|website=mymerhaba.com/|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140922212352/http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|archive-date=22 September 2014|url-status=dead}}</ref> Түркия билікті бөлу принципін қабылдады. Осы қағидаға сәйкес, сот билігін түрік ұлтының атынан тәуелсіз соттар жүзеге асырады. Соттардың тәуелсіздігі мен ұйымдастырылуы, судьялар мен прокурорлардың қызмет ету мерзімінің қауіпсіздігі, судьялар мен прокурорлардың кәсібі, судьялар мен мемлекеттік айыптаушылардың, әскери соттардың және олардың ұйымдарының қадағалауы, жоғары соттардың өкілеттіктері мен міндеттері Түркия Конституциясымен реттеледі.<ref name=uhdigm.adalet.gov.tr>{{cite web|title=The Judicial System of Turkey|url=http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|website=uhdigm.adalet.gov.tr/|publisher=Ministry of Justice|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303211859/http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|archive-date=3 March 2016|url-status=dead}}</ref> Түркия Конституциясының 142-бабына сәйкес соттардың ұйымдастырылуы, міндеттері мен юрисдикциясы, олардың функциялары мен сот процедуралары заңмен реттеледі. Жоғарыда аталған түрік конституциясы мен онымен байланысты заңдарға сәйкес Түркиядағы сот жүйесін үш негізгі санат бойынша жіктеуге болады: сот, әкімшілік сот және әскери сот. Әр санатқа бірінші сатыдағы соттар мен жоғары соттар кіреді. Сонымен қатар, Юрисдикциялық даулар соты бір сот жүйесінің құзырына жататын дәрежеге жатқызуға болмайтын істер бойынша шешім шығарады.<ref name=uhdigm.adalet.gov.tr /> Түркиядағы құқық қорғау қызметін бірнеше департаменттер (мысалы, Бас қауіпсіздік басқармасы және Жандармерия бас қолбасшылығы) және мекемелер жүзеге асырады, олардың барлығы [[Түркия президенті]]нің немесе көбіне Ішкі істер министрінің басшылығымен әрекет етеді. Әділет министрлігі жариялаған сандарға сәйкес 2008 жылдың қараша айындағы түрік түрмелерінде 100000 адам бар, бұл 2000 жылдан екі есеге өскен.<ref>{{cite web|title=General Directorate of Judicial Records|url=http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html#|website=adlisicil.adalet.gov|access-date=25 November 2016|archive-date=26 July 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170726172153/http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html|url-status=dead}}</ref> AKP мен Ердоған басқарған жылдары, атап айтқанда 2013 жылдан бастап, судьялар мен прокурорларды жоғарылатуға және олардың қоғамдық парызды орындауға саяси араласуына байланысты түрік сот жүйесінің тәуелсіздігі мен тұтастығына Түркияда және одан тыс жерлерде институттар, парламентшілер мен журналистер күмән туғызатын болды.<ref name=EU2015>{{cite web|url=http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|title=European Commission: Turkey 2015 report|work=European Commission|date=10 November 2015|access-date=6 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818052601/http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|archive-date=18 August 2016|url-status=dead}}</ref><ref name=EP2016>{{cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P8-TA-2016-0133+0+DOC+PDF+V0//EN|title=European Parliament resolution of 14 April 2016 on the 2015 report on Turkey|work=European Parliament|date=14 April 2016|access-date=6 July 2016}}</ref><ref name=TI2016>{{cite web|url=http://www.transparency.org/news/pressrelease/turkeys_institutions_are_failing_to_comply_with_good_governance_principles|title=Turkey's institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption|work=Transparency International|date=7 April 2016|access-date=6 July 2016}}</ref><ref>{{cite magazine|url=http://europe.newsweek.com/zaman-newspaper-turkey-free-speech-477859|title=As ISIS attacks mount, Turkey steps up its war on free speech|magazine=Newsweek|date=6 July 2016|access-date=6 July 2016}}</ref> Түркияның Еуропалық Комиссиясының 2015 жылғы баяндамасында "сот жүйесінің тәуелсіздігі мен биліктің бөліну принципін құрметтеу бұзылып, судьялар мен прокурорлар қатты саяси қысымға ұшырады" делінген.<ref name=EU2015 /> === Шетелдік қатынастар === [[Сурет:EU and Turkey Locator Map.png|нобай|1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болғаннан кейін, Түркия 1963 жылы ЕЭК-нің қауымдастырылған мүшесі болды, 1995 жылы ЕО Кеден одағына кірді және 2005 жылы [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақ]]пен толық мүшелік келіссөздерін бастады.]] Түркия [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]] (1945), [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]] (1961), [[Ислам Әріптестік Ұйымы|ИӘҰ]] (1969), [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы|ЕҚЫҰ]] (1973), [[Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|ЭКО]] (1985), [[Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы|ҚТЭЫҰ]] (1992), [[D-8 Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|D-8]] (1997) және [[Үлкен жиырмалық]]тың негізін қалаушы мүшесі болып табылады (1999). Түркия 1951–1952, 1954–1955, 1961 және 2009–2010 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі|БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі]]нің мүшесі болды. 2012 жылы Түркия [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы|ШЫҰ]]-ның диалог бойынша серіктесі болды, ал 2013 жылы [[Азиядағы Ынтымақтастық Диалогы|АЫД]] мүшесі болды. Дәстүрлі батыстық бағытына сәйкес Еуропамен қарым-қатынас әрдайым түрік сыртқы саясатының орталық бөлігі болды. Түркия 1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болды, 1959 жылы ЕЭК қауымдастық мүшелігіне (Еуропалық Одақтың негізін қалаушы) қатысуға өтініш берді және 1963 жылы қауымдастырылған мүше болды. Онжылдықтардағы саяси келіссөздерден кейін Түркия толық мүшелікке өтініш білдірді ЕЭК 1987 ж., [[Батыс Еуропалық Одақ]]тың қауымдастырылған мүшесі болды, 1992 ж. ЕО Кедендік одағына кірді және ЕО-мен 2005 ж. бастап ресми түрде қосылу туралы келіссөздер жүргізді. Түркияның кипрлық дауда [[Солтүстік Кипр]]ды қолдауы Түркияның ЕО-мен қарым-қатынасын қиындатады және елдің ЕО-ға кіруге өтінімі үшін басты кедергі болып қалады. Түркияның сыртқы саясатының басқа анықтаушы аспектісі елдің АҚШ-пен бұрыннан келе жатқан стратегиялық одақтастығы болды. 1947 жылғы [[Трумэн доктринасы]] Американың [[қырғи қабақ соғысы]] кезінде Түркия мен Грекияның қауіпсіздігіне кепілдік беру ниетін тұжырымдап, нәтижесінде АҚШ-тың ауқымды әскери және экономикалық қолдауы болды. 1948 жылы екі ел де Еуропа экономикасын қалпына келтіру бойынша [[Маршалл жоспары]]на және [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЕЭЫДҰ]]-ға енгізілді. Қырғи қабақ соғыс кезінде Кеңес Одағы тарапынан туындаған ортақ қауіп Түркияның 1952 жылы НАТО-ға мүшелігіне әкеліп, АҚШ-пен тығыз екіжақты қатынастарды қамтамасыз етті. Кейіннен Түркия Америка Құрама Штаттарының саяси, экономикалық және дипломатиялық қолдауынан, оның ішінде Еуропалық Одаққа кіру сияқты маңызды мәселелерден пайда көрді. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Түркияның геостратегиялық маңызы [[Таяу Шығыс]]қа, [[Кавказ]]ға және [[Балқан түбегі]]не жақын болуға бағытталды. [[Сурет:NATO Ministers of Defense and of Foreign Affairs meet at NATO headquarters in Brussels 2010.jpg|нобай|солға|[[Түрік қарулы күштері]] жалпы алғанда [[NATO]]-дағы АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші үлкен әскери күш болып табылады. Түркия бұл одаққа 1952 жылы қосылды.<ref name=ministryofforeign>{{cite web|title=Turkey's Relations with NATO|url=http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 June 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022051313/http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}</ref>]] 1991 жылы Түркия ортақ мәдени және тілдік мұрамен бөлісетін Кеңес Одағының [[Түркі тілді аумақтар|түркі мемлекеттері]]нің тәуелсіздігі Түркияға өзінің экономикалық және саяси қатынастарын [[Орталық Азия]]ға тереңдетуге мүмкіндік берді, бұл [[Әзірбайжан]]дағы [[Баку]]ден Түркиядағы [[Джейхан]] портына мұнай мен табиғи газдың миллиардтаған долларлық құбырын салуды аяқтауға мүмкіндік берді. Баку-Тбилиси-Джейхан құбыры Түркияның Каспий теңізі бассейнінен Еуропаға дейінгі энергетикалық құбырға айналу жөніндегі сыртқы саяси стратегиясының бір бөлігі болып табылады. Алайда 1993 жылы Түркия Бірінші Таулы Қарабақ соғысы кезінде Әзірбайжанға (Кавказ аймағындағы түркі мемлекеті) қолдау көрсетіп, [[Армения]]мен өзінің құрлықтағы шекарасын жауып тастады және ол жабық күйінде қалып отыр. Армения өз кезегінде 2020 жылы Таулы Қарабақ соғыстан кейін Түркияға сауда санкцияларын енгізді. 2020 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Түркияның қақтығыста Әзірбайжанды қолдауы салдарынан Түркиядан импорттауға тыйым салынды. AKP үкіметі кезінде Түркияның ықпалы Таяу Шығыстың бұрынғы Осман территорияларында және Балқанда "стратегиялық тереңдік" доктринасына негізделген ([[Ахмет Давутоғлу]] Түркияның аймақтық сыртқы саясат мәселелеріне көбірек қатысуын анықтау үшін ұсынған терминология), [[неоосманизм]] деп те аталады. 2010 жылғы желтоқсандағы [[Араб көктемі]]нен кейін AKP үкіметінің зардап шеккен елдердегі кейбір саяси оппозициялық топтарды қолдау жөніндегі таңдауы кейбір араб мемлекеттерімен шиеленіске әкелді, мысалы, [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғаннан бері Түркиямен көршілес Сирия және президент [[Мұхаммед Мурси]] биліктен тайдырылғаннан кейінгі [[Египет]]. [[Сурет:Participants at the 2015 G20 Summit (Presidencia de la Nación Argentina).jpg|нобай|оңға|2015 жылы G20 саммиті Түркияның Анталия қаласында өтті, [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]]-ның құрылтайшысы (1961) және [[G20]] (1999).]] 2021 жылы Түркияның Сирияда да, Египетте де елшісі жоқ.<ref>{{cite web|url=http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20141005012801/http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|url-status=dead|archive-date=5 October 2014|title=On Relations between Turkey and Egypt|author=Yaşar Yakış|publisher=Turkish Weekly|date=29 September 2014|access-date=19 November 2014}}</ref> 2010 жылы Газадағы флотилия шабуылынан кейін [[Израиль]]мен дипломатиялық қатынастар үзілді, бірақ 2016 жылдың маусымында келісім жасалғаннан кейін қалыпқа келтірілді.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-36639834|title=Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings|publisher=BBC|date=27 June 2016|access-date=27 June 2016|work=BBC News}}</ref> Бұл саяси алауыздықтар жақында бай [[табиғи газ]] кен орындары табылған [[Левант|Шығыс Жерорта теңізі]]нде бірнеше одақтастарымен Түркияны қалдырды;<ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/10/29/cyprus-energy-turkey-idUSL5N0SO3LK20141029|title=Greece, Egypt, Cyprus urge Turkey to quit gas search off island|newspaper=Reuters|date=29 October 2014|access-date=19 November 2014}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/11/08/egypt-energy-cyprus-greece-idUSL6N0SY0FW20141108|title=Egypt, Greece, Cyprus pledge to boost energy cooperation|newspaper=Reuters|date=8 November 2014|access-date=19 November 2014}}</ref> бұрынғы сыртқы істер министрі (кейін премьер-министр) Ахмет Давутоғлұ өзінің «көршілермен нөлдік проблемалар»<ref>{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|title=Policy of Zero Problems with our Neighbors|publisher=Turkish Ministry of Foreign Affairs|access-date=19 November 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022050726/http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite magazine|url=https://foreignpolicy.com/2013/08/22/how-turkey-went-from-zero-problems-to-zero-friends/|title=How Turkey Went From 'Zero Problems' to Zero Friends|author=Piotr Zalewsky|magazine=Foreign Policy|date=22 August 2013|access-date=19 November 2014}}</ref> сыртқы саясат доктринасында қойған бастапқы мақсаттарынан күрт айырмашылығы бар.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-30111043|title=Erdogan's 'New Turkey' drifts towards isolation|author=Mark Lowen|publisher=BBC|date=20 November 2014|access-date=22 November 2014|work=BBC News}}</ref> 2015 жылы Түркия, [[Сауд Арабиясы]] мен [[Катар]] Сирия президенті [[Башар әл-Асад]]қа қарсы «стратегиялық одақ» құрды.<ref>{{cite news |url=http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx |title=Gulf allies and 'Army of Conquest' |author=Gareth Porter |newspaper=[[Al-Ahram Weekly]] |date=28 May 2015|author-link=Gareth Porter }}</ref> Алайда 2016 жылы Ресеймен жақындағаннан кейін Түркия Сириядағы қақтығысты шешуге қатысты ұстанымын қайта қарады.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-38449551|title=Syria conflict: Turkey and Russia 'agree ceasefire plan'|publisher=BBC|date=28 December 2016|work=BBC News}}</ref><ref>{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/28/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey/|title=Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire, report says|publisher=CNN|date=28 December 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/29/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey-analysis/|title=How Russia and Turkey brokered peace in Syria – and sidelined the US|publisher=CNN|date=30 December 2016}}</ref> 2018 жылдың қаңтарында түрік әскерилері мен Түркия қолдаушы күштер, соның ішінде Еркін Сирия армиясы мен Ахрар аш-Шам,<ref>"[https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/02/syria-operation-olive-branch-kurdish-fighters-fsa-afrin-ypg.html Kurdish fighters join Turkey's Afrin operation]". ''Al-Monitor.'' 16 February 2018.</ref> Сирияға АҚШ-тың қолдауындағы YPG-ді Африн анклавынан ығыстыруға бағытталған интервенцияны бастады.<ref>"[https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/recep-tayyip-erdogan-syria-kurdish-force-drown-turkey-us-sdp-ypg-pkk-a8160111.html Recep Tayyip Erdogan vows to 'drown' Syrian Kurdish force set up by US]". ''The Independent''. 15 January 2018.</ref><ref>"[https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-turkey/turkey-to-u-s-end-support-for-syrian-kurd-ypg-or-risk-confrontation-idUSKBN1FE297 Turkey to U.S.: End support for Syrian Kurd YPG or risk confrontation]". Reuters. 25 January 2018.</ref> 2020 жылы Түркия ГНА-ның өтініші бойынша Ливияға ашық түрде араласты.<ref>{{cite news |title=Will The Egyptian And Turkish Militaries Clash In Libya? |url=https://www.forbes.com/sites/pauliddon/2020/07/09/will-the-egyptian-and-turkish-militaries-clash-in-libya/ |work=Forbes |date=9 July 2020}}</ref> Түркияның [[Грекия]]мен және [[Кипр]]мен теңіз шекаралары және Жерорта теңізінің шығысында бұрғылау құқығы туралы талас бар.<ref>{{cite news |title=Cyprus: EU 'appeasement' of Turkey in exploration row will go nowhere |url=https://www.reuters.com/article/us-greece-turkey-eu-cyprus-idUSKCN25D1FZ |work=Reuters |date=17 August 2020}}</ref><ref>{{cite news |title=Turkey threatens Greece over disputed Mediterranean territorial claims |url=https://www.dw.com/en/turkey-threatens-greece-over-disputed-mediterranean-territorial-claims/a-54828554 |work=Deutsche Welle |date=5 September 2020}}</ref> Түркия [[Ливия]]дағы [[Триполи]]де орналасқан Ұлттық келісім үкіметін (GNA) мойындайды және қолдайды, оны 2014 жылдан бері азаматтық соғысқа ұшырады. == Қарулы күштері == ''Толық мақаласы: '''[[Түрік қарулы күштері]]''''' ''Тағы қараңыз: [[Түркияның қорғаныс өнеркәсібі]]'' [[File:ANKA_TUSAS.jpg|thumb|TAI Anka — бұл Түрік аэроғарыш өнеркәсібі жасаған ұшқышсыз ұшу аппараттарының тобы.]] Түрік қарулы күштері құрлық, әскери-теңіз күштері мен әскери-әуе күштерінен тұрады. Жандармерия мен жағалау күзеті ішкі істер органдарының бөлігі ретінде бейбіт уақытта жұмыс істейді, дегенмен олар соғыс уақытында сәйкесінше Армия мен Әскери-теңіз күштерінің қолбасшылығына бағынады, бұл кезде олар ішкі құқық қорғау және әскери функцияларға ие.<ref name="TSK_Organisation">{{cite web|url=http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20090218082358/http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-date=18 February 2009|title=Turkish Armed Forces Defense Organization|author=Turkish General Staff|author-link=Turkish Armed Forces|publisher=Turkish Armed Forces|access-date=15 December 2006|year=2006}}</ref> Бас штабтың бастығын Президент тағайындайды. Министрлер кеңесі Парламент алдында ұлттық қауіпсіздік және қарулы күштердің елді қорғауға лайықты дайындығы мәселелеріне жауап береді. Алайда, соғыс жариялау және түрік қарулы күштерін шетелдерге орналастыру немесе шетелдік қарулы күштердің Түркияда орналасуына рұқсат беру тек парламентте. [[File:TCG_Anadolu_(L-400).jpg|thumb|right|TCG Anadolu (L-400) амфибиялық шабуыл кемесі (LHD және V/STOL [[Ұшақ тасығыш|әуе кемесі]]) [[Ыстамбұл]]дағы Седеф кеме жасау зауытында. Қазір Түркия әскери-теңіз күштері TCG Trakya деп аталатын егіз кеменің құрылысын жоспарлап отыр.<ref name="SavunmaSanayiST-2">{{cite web|url=https://www.savunmasanayist.com/deniz-kuvvetlerinden-tcg-trakya-aciklamasi/|title=Deniz Kuvvetlerinden TCG Trakya açıklaması|author=Anıl Şahin|publisher=SavunmaSanayiST.com|date=14 February 2019}}</ref><ref name="DenizHaber1">{{cite web|url=https://www.denizhaber.com/guncel/tcg-trakya-ne-zaman-bitecek-h81915.html|title=TCG Trakya ne zaman bitecek?|author=Ahmet Doğan|publisher=DenizHaber.com|date=9 November 2019}}</ref>]] Түркияның жыл сайынғы ер азаматы, әйтпесе әскери қызметке құқығы жоқ, білімі мен жұмыс орнына байланысты үш аптадан бір жылға дейінгі мерзім ішінде қарулы күштерде қызмет етуге міндетті. Түркия ар-ожданға байланысты әскери қызметтен бас тартуды мойындамайды және әскери қызметке азаматтық балама ұсынбайды. Түркия НАТО-дағы ең үлкен әскери күшке АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші орында тұр, ол НАТО-ның 2011 жылғы бағалауы бойынша шамамен 495000 орналастырылатын күшке ие. Түркия — [[Бельгия]], [[Германия]], [[Италия]] және [[Нидерланд]]пен бірге одақтастықтың ядролық бөлісу саясатының бөлігі болып табылатын НАТО-ға мүше бес елдің бірі. Жалпы алғанда, [[Инджирлик әуе базасы]]нда 90 [[B61 ядролық бомба]] бар, олардың 40-ы ядролық қақтығыс жағдайында Түрік әуе күштерін пайдалануға бөлінген, бірақ оларды қолдану НАТО-ның мақұлдауын қажет етеді. Түркия Корея соғысынан кейін БҰҰ мен НАТО жанындағы халықаралық миссияларда, соның ішінде [[Сомали]], [[Югославия]] мен [[Африка Мүйізі]]ндегі бітімгершілік миссияларында күштерін сақтап келеді. Түркия [[Шығанақ соғысы|Бірінші Парсы шығанағы соғысы]]нда коалиция күштерін қолдады. Түркия қарулы күштері халықаралық қауіпсіздік күштеріне, Косово Күштеріне, Еурокорпустарға және ЕО әскери топтарына әскери персонал ұсынады. 1974 жылдан бастап Солтүстік Кипрде Түркияның 36000 әскері тұрады. Соңғы жылдары Түркия [[Ирак]]тың солтүстігіндегі [[Пешмерга]] күштері мен Сомали Қарулы Күштеріне қауіпсіздік пен дайындық кезінде көмектесті. [[Албания]], [[Ирак]], [[Катар]] және [[Сомали]]де түрік қарулы күштерінің шетелдегі әскери базалары бар.<ref>{{cite web|url=https://www.trtworld.com/turkey/turkey-to-open-it-s-largest-military-base-in-somalia-10967|title=Turkey to open its largest military base in Somalia|publisher=TRT World|date=30 September 2017}}</ref> == Экономикасы == {{Толық мақала|Түркия экономикасы}} [[Сурет:View of Levent financial district from Istanbul Sapphire.jpg|нобай|Түркияның ең ірі қаласы және қаржы орталығы - [[Стамбул]]дың Еуропалық жағындағы [[Бешикташ]] ауданының [[Левент]] кварталындағы зәулім ғимараттар.]] Түркия — номиналды [[ЖІӨ (номинал) бойынша елдер тізімі|ЖІӨ бойынша әлемде жиырмасыншы]] және [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|он бірінші орын]]да тұрған, табысы орташадан жоғары экономикасы бар [[Жаңа индустриалды елдер|жаңа индустриялы ел]]. [[Дүниежүзілік банк]]тің бағалауы бойынша [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша Түркияның жан басына шаққандағы ЖІӨ-і 2021 жылы 32278 долларды құрайды, ал 2018 жылы түріктердің шамамен 14,4% -ы ұлттық кедейлік шегінен төмен өмір сүрген. Дүниежүзілік банктің мәліметтері бойынша Түркиядағы жұмыссыздық 2019 жылы 13,6% құрады, ал Түркиядағы орта тап халқы 1993 - 2010 жылдар аралығында 18% - дан 41% - ға дейін өсті. 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Түркиядағы сыртқы резервтер 51 миллиард долларды құрайды. 1995 жылы [[Еуропа Одағы пен Түркия арасындағы Кеден одағы|ЕО–Түркия Кеден одағы]] тарифтік ставкаларды кеңінен ырықтандыруға әкелді және Түркияның сыртқы сауда саясатының маңызды тіректерінің бірін құрады. [[Түркиядағы автомобиль өнеркәсібі]] айтарлықтай ауқымды және 2015 жылы 1,3 миллионнан астам моторлы көлік шығарды, бұл әлемдегі [[Автокөлік шығаратын елдер тізімі|ең ірі 14-ші өндіруші]] болып табылады. Түрік [[верфь]]тері 10000 [[Дедвейт|двт]]-қа дейінгі химиялық және [[мұнай танкері|мұнай танкерлері]]н шығарумен қатар, олардың мега яхталары да өте танымал. [[Beko]] және [[Vestel]] сияқты түрік брендтері Еуропадағы тұрмыстық электроника мен [[тұрмыстық техника]]ның ең ірі өндірушілерінің бірі болып табылады және осы салаларға қатысты жаңа технологияларға зерттеулер мен әзірлемелерге қомақты қаражат салады. [[Сурет:Otokar Territo U IAA 2016 (1) Travelarz.JPG|нобай|[[TEMSA]], [[Otokar]] және [[BMC]] сияқты түрік автомобиль компаниялары әлемдегі ең ірі фургон, автобус және жүк көліктері өндірушілерінің бірі болып табылады.]] Түрік экономикасының басқа маңызды салалары — [[банк]], [[құрылыс]], [[тұрмыстық техника]], [[электроника]], тоқыма, [[мұнай]] өңдеу, мұнай-химия өнімдері, [[тамақ]], тау-кен, [[темір]] және [[болат]], [[машина жасау]]. Алайда, ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтылғандардың төрттен бірін құраған. 2004 жылы жалпы қолда бар кірістің 46 пайызын кіріс алушылардың 20 пайызы алады деп есептеген, ал ең төменгі 20 пайызы 6 пайызын ғана алған. Тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) 2012 жылы 8,3 миллиард долларды құрады, бұл көрсеткіш 2013 жылы 15 миллиард долларға дейін өседі деп күтілді. 2016 жылғы экономикалық дағдарыста AKP үкіметі кезінде 2002 жылдан бастап инвестицияға тартылған үлкен қарыздар тұрақты экономикалық өсуге салғаннан гөрі негізінен құрылыста жұмсалған болып шықты. Түркияның жалпы сыртқы қарызы 2017 жылдың желтоқсан айының соңында 453,2 миллиард долларға жетті. Түркияның жылдық есеп айырысу тапшылығы 2017 жылғы желтоқсанның аяғында 47,3 миллиард долларды құрады, бұл өткен жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 33,1 миллиард долларды құрады. Carbon Tracker-дің айтуынша, 2020 жылы Түркияда көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларын салу үшін ақша ысырап болды. Халықаралық энергетикалық агенттіктің басшысы Фатих Бирол қазба отынына субсидиялар, мысалы денсаулық сақтау жүйесіне бағытталуы керек деді. Қазба отынын субсидиялар ХХІ ғасырдың алғашқы екі он жылдығында ЖІӨ-нің шамамен 0,2% құрады және таза энергия субсидиясынан асып түсті. 2018 жылы қазба отынын тұтынудың сыртқы шығындары ЖІӨ-нің 1,5% -на тең деп бағаланды. 2020 жылы [[Еуропа қайта құру және даму банкі]] көмірден әділ көшуді қолдауға ұсыныс жасады. === Туризм === [[Сурет:Marmaris harbor (aerial view), Muğla Province, southwest Turkey, Mediterranean.jpg|нобай|Түрік Ривьерасындағы [[Мармарис]]]] ХХІ ғасырда [[Түркиядағы туризм]] жыл сайын артты және экономиканың маңызды бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта Түркия мәдениет және туризм министрлігі Turkey Home (Түркия үйі) жобасы аясында түрік туризмін насихаттайды. Түркия соңғы жылдары Еуропадан, әсіресе Германия мен Ресейден келетін шетелдік туристердің ең жоғары пайызымен әлемдегі алғашқы ондыққа кіреді. 2019 жылы Түркия халықаралық туристік келушілер саны бойынша [[Туристік сапарлар бойынша елдердің тізімі|әлемде алтыншы орын]]ды иеленді, елге 51,2 миллион шетелдік турист келді. Түркияда [[Түркиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның 17 Әлемдік мұрасы]] және [[Түркиядағы Әлемдік мұра нысандарының болжамды тізімі|51 Әлемдік мұра ескерткіші]] бар. Түркияда туристік сервис өте жақсы дамыған. Елде көп теңіздік курорттар мен көз тартарлық орындар бар. Ең әйгілі орындар. Олар: * [[Ыстанбұл]] — ({{lang-tr|Istanbul}}) - Ислам мен Византиялық мәдениет мұралары. * [[Каппадокия]] — ({{lang-tr|Kappadokya}}) -Түркияның ең ғажап жері. Каппадокия - бұл табиғи мұраларға бай өлке. * [[Эгей теңізі]] — ({{lang-tr|Ege denizi}}) - Антикалық мұралары және қираған көнегрекиялықтар мен римдік ескі қалалар. * [[Жерорта теңізі]] — ({{lang-tr|Ak deniz}}) - Теңіздік курорттар Түркияның оңтүстік жағасы. және т.б == Демография == Түркияның мекен-жайға негізделген халықты тіркеу жүйесінің мәліметтері бойынша, 2011 жылы елдегі халық саны 74,7 миллион адамды құрады, олардың төрттен үш бөлігі ірі және шағын қалаларда тұрды. 2011 жылғы есеп бойынша, халық саны жыл сайын 1,35 пайызға өсуде. Түркияның орташа квадрат метріне 97 адамнан келеді. 15-64 жас аралығындағы адамдар жалпы халықтың 67,4 пайызын құрайды; 0–14 аралығындағы жас тобы 25,3 пайызға сәйкес келеді; 65 жастан асқан қарт адамдар 7,3 пайызды құрайды. [[Түркия Республикасының Конституциясы|Түркия Конституциясы]]ның 66-бабы "түрік" сөзін "түрік мемлекетімен байланысты кез-келген адам" деп анықтайды; сондықтан "түрік" терминін Түркия [[Азаматтық|азаматы]] ретінде заңды қолдану [[Этникалық топ|этникалық]] анықтамадан өзгеше. Алайда ел азаматтарының шамамен 70-80 пайызы этникалық түріктер. Түркияда ең аз дегенде 47 этностың өкілі бар деп есептеледі. Халықтың этникалық құрамы туралы сенімді мәліметтер жоқ, өйткені түріктердің санақ көрсеткіштері этникалық статистиканы қамтымайды. [[Күрдтер]] - түрікке жатпайтын ең ірі этнос, бұл халықтың 12-25 пайызының арасында. Нақты сан дау тақырыбы болып қалады; Сервет Мутлудың айтуынша, «көбінесе бұл бағалаулар ғылыми фактілер мен эрудициялардан гөрі күрдшіл немесе түрікшіл жанашырлық пен көзқарасты көрсетеді». Мутлудың 1990 жылғы зерттеуінде күрдтер халықтың шамамен 12 пайызын құраса, Мехрдад Изади бұл көрсеткішті 25 пайызға орналастырды. [[Агры]], [[Батман]], [[Бингөл]], [[Битлис]], [[Диярбакыр]], [[Элазиг]], [[Хаккари]], [[Ыгдыр]], [[Мардин]], [[Муш]], [[Сиирт]], [[Шырнак]], [[Тунжели]] және [[Ван]] провинцияларында күрдтер көпшілікті құрайды; [[Шанлыурфа провинциясы]]ндағы көпшілік (47%); және [[Карс провинциясы]]ндағы үлкен азшылық (20%). Сонымен қатар, ішкі көші-қонға байланысты күрдтердің диаспоралық қауымдастықтары Түркияның орталық және батысындағы барлық ірі қалаларда бар. Стамбулда шамамен үш миллион күрд бар, бұл оны әлемдегі ең үлкен күрд халқы тұратын қалаға айналдырады. Күрд емес азшылықтар халықтың шамамен 7–12 пайызын құрайды деп саналады. [[Лозанна бітім шарты|Лозанна келісімі]]нде мойындалған үш «мұсылман емес» азшылық топтары [[армяндар]], [[гректер]] және [[еврейлер]] болды. Басқа этникалық топтарға [[албандар]], [[арабтар]], [[ассириялықтар]], [[босниялықтар]], [[Адығтар|черкестер]], [[грузиндер]], [[лаздар]], [[помактар]] ​​және [[сығандар]] жатады. Сондай-ақ, Түркия [[меглино-румындар]]дан тұратын мұсылман қауымының отаны болып табылады. 2011 жылы [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғанға дейін [[Түркиядағы арабтар]]дың саны 1 миллионнан 2 миллионнан асқан. 2020 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша Түркияда 3,6 миллион сириялық босқындар бар, олар негізінен арабтар, олардың қатарында сириялық күрдтер, сириялық [[түрікмендер]] және Сирияның басқа да этникалық топтары бар. Олардың басым көпшілігі уақытша тұруға рұқсаты бар Түркияда тұрады. Түркия үкіметі [[Сирия ұлттық армиясы]]на қосылған босқындарға Түркия азаматтығын берді. == Галерея == <gallery class="center"> Сурет:Ataturk1930s.jpg|[[Мұстафа Кемал Ататүрік]] Сурет:Anit Kabir (6526103103).jpg|[[Анытқабір]] Сурет:Aya sofya.jpg|[[Айя София]] Сурет:Kocatepe Mosque Ankara.jpg|Анкара мешіті Сурет:State Painting and Sculpture Museum of Ankara.jpg|Этнография Сурет:DolmabahceMainGate.JPG|[[Долмабахче сарайы]] Сурет:İzmir clock tower.jpg|[[Измир]] Сурет:Pamukkale00.JPG|[[Памуккале]] Сурет:Eskişehir-Aycan.jpg| Көше Сурет:Antalya falezler.jpg|[[Анталия]] Сурет:Alanya.jpg| [[Алания]] Сурет:Bluemosquefront.jpg|[[Ыстанбұл]] Сурет:Diyarbakir P1050751 20080427135832.JPG|[[Диярбақыр]] Сурет:Turkishcoffee.jpg|Түрік кофе Сурет:Celsus-Bibliothek2.jpg|[[Эфес]] қаласы Сурет:Cappadocia March 2006.jpg|[[Каппадокия]] қаласы Сурет:Kappadokien002-01.jpg|Каппадокияның ландшафты Сурет:Gentile Bellini 003.jpg|[[II Мехмет|Сұлтан Мехмет II]] Сурет:Whirlingdervishes.JPG|Дәруіштер Сурет:İstanbul Üniversitesi.JPG|[[Ыстанбұл университеті]] </gallery> == Қызықты мәліметтер == * Түркияның бастамасымен [[ЮНЕСКО]] Әлем Мәдени мұрасы тізіміне 1982 жылдан бері Ыстамбұлдың тарихи жерлері, Сафранболу қаласы, Хаттушаш Хэт астанасы, Немрут тауы, Ксантос Летон, Дивриги Ұлы мешіті мен емханасы, Троя ежелгі қаласы, Памуккале Хиераполис, Гөреме Ұлттық саябағы мен Каппадокия алынған болатын.<ref name="test">[http://www.trtalbanian.com/trtworld/kz/newsDetail.aspx?HaberKodu=44050f41-b3ee-4b3e-a719-bd05dacee0c5&title=%D0%A1%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D0%B5%20-%20%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC%20%D0%BC%D2%B1%D1%80%D0%B0%20%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96%D0%BD%D0%B4%D0%B5 Қайнар көз]</ref> * Ыстамбұл - бұл екі құрлықтың, Еуропа мен Азияның арасында орналасқан жалғыз қала. Мыңдаған жылдар бойы Ыстамбұл тарихтағы үш империяның астанасы болды. Олар: Рим, Византия және Осман империялары. Көптеген археологтар мен інжілшілтер Нұх пайғамбардың кемесi Шығыс Түркиядағы Арарат тауында қалған деп есептейді. Әлемдегі барлық орман жаңғағының 70%-ын Түркия өндіреді. Хазіреті Мария өмірінің соңғы жылдарын Түркияда өткізді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Навигациялық блок |тақырып = Түркия |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Еуропа елдері |Орта Шығыс елдері |Жерорта теңізімен шектесетін елдер |Қара теңіз бойындағы елдер |G20 |Еуропа кеңесі |Түркі кеңесі |ТҮРКСОЙ |ГУАМ |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы |ЭЫҰ |Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Түркия|*]] 7y440v4cym4478uvfsq0w0el39yhrtl 3061738 3061737 2022-08-17T17:29:42Z Kasymov 10777 /* Жер бедері */ wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Түркия Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}} |Атау септігі = Түркия |Елтаңба = Emblem of Turkey.svg |Байрақ = Flag of Turkey.svg |Ұраны = Yurtta Barış, Dünyada Barış<br />({{lang-kz|«Жұртта бейбіт, Дүниеде бейбіт»}}) |Әнұранның аты = İstiklâl Marşı |Аудио = |Картада = Turkey (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |lat_dir = N|lat_deg =39 |lat_min = 3 |lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg =34 |lon_min = 57 |lon_sec =0 |region = TR |CoordScale = 8000000 |Тілі = [[Түрік тілі]] |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = |Тәуелсіздік күні = [[29 қазан]] [[1923 жыл]] |Тәуелсіздігін алды = |Астанасы = [[Анкара]] |Ірі қалалары = [[Ыстанбұл]], Анкара, [[Измир]], [[Бурса]], [[Адана]], [[Газиантеп]], [[Анталья]], [[Конья]] |Басшы қызметі = [[Түркия президенті|Президенті]]<br />[[Түркия вице-президенті|Вице-президенті]]<br />[[Түркия ұлы ұлттық мәжілісі|Ұлттық мәжіліс спикері]] |Басшылары = [[Режеп Тайып Ердоған|Режеп Ердоған]]<br />[[Фуат Октай]]<br />[[Мұстафа Шентоп]] |Жер аумағы = 783 356 |Жер аумағы бойынша орны = 36-шы |Судың үлесі = 1,3 |Этнохороним = түрік, түріктер |Жұрты = {{өсім}} 82 003 882<ref name="The Results of Address Based Population Registration System, 2018">{{cite web|url=http://www.tuik.gov.tr/Start.do;jsessionid=y1xhcJTNnwHwghhJn71hm0M1yxwbr6kLTVQNSfwQvL5bVpRh1h6c!298425837|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2018|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=8 March 2018}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 19-шы |Сарап жылы = 2018 |Санақ бойынша халық саны = |Санақ жылы = |Халық тығыздығы = 105<ref name="Population density in Turkey">{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1591|title=Annual growth rate and population density of provinces by years, 2007–2015|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=10 November 2016}}</ref> |Тығыздық бойынша орны = 107-ші |ЖІӨ (АҚТ) = {{құлдырау}} $2,274&nbsp;трлн.<ref name=IMF-WEO>{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=79&pr.y=14&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=186&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=10 April 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 13-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{құлдырау}} 27,391<ref name=IMF-WEO /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 45-ші |ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 706,237&nbsp;млрд.<ref name=IMF-WEO /> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 17-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,507<ref name=IMF-WEO /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 60-шы |АДИ = {{өсім}} 0,791<ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |title=2018 Human Development Report |access-date=29 September 2018 }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 64-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#090;">жоғары</span> |Әуе компаниясы = [[Turkish Airlines]] |Валютасы = [[Түрік лирасы]] ('''TRY''', [[ISO 4217|949 коды]]) |Интернет үйшігі = [[.tr]] |ISO = TR |Телефон коды = 90 |Уақыт белдеуі = [[UTC+03:00|UTC+3]] |Түсініктемелер = }} '''Түркия''' ({{lang-tr|Türkiye}}), ресми аталуы '''Түркия Республикасы''' ({{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) — [[Азия]] мен [[Еуропа]] құрлықтарында орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан 37-ші орын алады (783,562 км²). Халық саны - 80 810 525 адам. Тәуелсіздігін [[1923]]-жылы алған, астанасы Анкара қаласы. [[Осман империясы]]ның ыдырауының нәтижесінде пайда болды. [[Кіші Азия|Кіші Азия түбегінде]] орналасқан, оны [[Қара теңіз|Қара]], [[Жерорта теңізі|Жерорта]], [[Эгей теңізі|Эгей]] мен [[Мәрмәр теңізі|Мәрмәр]] теңіздері жан-жақтан қоршайды. Шығысында [[Грузия]], [[Әзірбайжан]], [[Иран]]мен және [[Армения]]мен, батысында [[Болгария]]мен, [[Грекия]]мен, оңтүстігінде [[Ирак]] және [[Сирия]]мен шекаралас. == Географиясы == [[Сурет:Tuerkei topo.jpg|200px|нобай|солға|Түркия ғарыштан көрінісі]] [[Сурет:KackarDagi fromNorth hory.jpg|200px|нобай|солға|Тавр таулары]] Жағрафиялық орны, табиғат жағдайы. Түркия дүниенің екі бөлігінде орналасқан мемлекет. Жерінің 97 % -ы Азияда, ал 3 %-ы Еуропада жатыр. Батысы мен шығысы 1600 км-ге, солтүстігі мен оңтүстігі 550 км-ге созылған. Жағалауын солтүстігінде [[Қара теңіз]], батысында [[Эгей теңізі]], оңтүстігінде [[Жерорта теңізі]] сулары шайып жатыр. Жағрафиялық орнының ерекшелігі - Еуропа мен Азия құрлықтарының тоғысқан жерінде орналасқандығы. Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа құрлықтарын жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-ында Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның нышаны сияқты. Босфор, Дарданелл бұғаздары мен Мәрмәр теңізі халықаралық маңызы бар су жолдары. Босфор, Дарданелл бұғаздары тек Азия мен Еуропа арасындағы шекара емес, сонымен қатар Қара теңізді Дүниежүзілік мұхитпен жалғастырып жатқан су жолы жүйесі. Түркияның «Анадолы» деп аталатын бөлігі Кіші Азия түбегінде, қалған бөлігі Еуропаның Балқан түбегінде орналасқан. Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы [[Ыстамбұл]] орналасқан. Түркияның құрлықтағы шекарасының ұзындығы 618 км, шығысында Армения, Грузия, Әзірбайжан, Иранмен оңтүстігінде Ирак, Сириямен, батысында Грекия, Болгариямен, солтүстігінде Қара теңіз арқылы Румыния, Украина, Ресей Федерациясымен шектеседі. == Жер бедері == Түркияның Еуропадағы Шығыс Фракия немесе Румеслей деп аталатын бөлігі биіктігі 1000 м-дей үстіртті төбелі болып келеді. Азия бөлігін (Кіші азия немесе Анадолы) түгелдей Кіші азия таулы қыраты алып жатыр. Елде ойпатты жерлер аз, тек теңіз жағалаулары мен өзен атырауларында онша үлкен емес жерлерді қамтиды. Қара теңіз жағалауына қатарласа ұзындығы 1000 км-ге созылған Понти таулары алып жатыр. Понти тауларының орташа биіктігі 2500 м., шығысындағы Качкар тауының биіктігі 3931 м. жартасты болып келетін альпілік шатқал тармақтарын асып өтетін тау аңғарларының болмауы елді мекендердің қарым-қатынасын қиындатады. Түркияның оңтүстігінде Жерорта теңізі жағалауында [[Тавр]] күрделі тау жотасы орналасқан. Тавр таулары Батыс, Орталық және Шығыс Тавр жоталары болып бөлінеді. Батыс [[Тавр таулары]]. [[Анталья]] бұғазы мен ойпатын доға тәрізді қоршап жатыр. Ең биік жері Бедағ (3086 м.) тауы. Тау жоталары арасында тұщы көлдерден Бейшехир, Эгридир, Сугла, ал тұзды көлдерден Аджиғөл, Ақшекер бар. Орталық Тавр тау жоталары Батыс Тавр тауларына қарағанда жер бедері альпілік және биік болып келеді. Көптеген тау жоталарының биіктігі 3000 м-ден биік батысында Жерорта теңізіне жарасты болып құлай енеді. Мерсин тауының оңтүстігінде Адана аллювиальды ойпаты орналасқан. Шығыс Тавр. Тау жоталары Мұрат өзені мен [[Ван]] көлінен Шығыс шекараға дейінгі аралықта жатыр. Осы аралықта Джило тау торабының биіктігі 4168 м. Тау жоталары Фыратт және Джиле өзендерінің аңғарымен тілімделген. Шығыс Таврдан оңтүстікке қарай кең алқапты Диярбақыр қазаншұңқыры алып жатыр. Шығыс Анадолының табиғаты әсем, теңіз деңгейінен 1720 м биіктікте Ван көлі орналасқан. Елдің солтүстік шығысында Армения Республикасымен шекаралас ауданда Түркия Республикасының ең биік шыңы Үлкен Ағры тауы орналасқан. Ол сөнген жанартау, оның биіктігі 5165 м. Үлкен Ағры тауының қасында тағы бір сөнген жанартау Кіші Арғы 3925 м. орналасқан. Түркия аумағының көп жер бөлігі сейсмикалық аймаққа жатады. Эгей теңізі аумағы мен елдің шығысында жер сілкінулер жиі болып тұрады. Түрік территориясының максималды ұзындығы батыстан шығысқа қарай 1600 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км. Оны үш жағынан теңіздер шайып жатыр: солтүстігінде – Қара теңіз, батысында – Эгей теңізі, оңтүстігінде – Жерорта теңізі. Түркияның еуропалық және азиялық бөліктері бір-бірінен Қара теңізден Эгейге теңіз жолын құрайтын және Мәрмәр теңізін, Босфор мен Дарданеллді қамтитын су жүйесі арқылы бөлінген. Босфор мен Алтын мүйіздің оңтүстік бөлігінде (Мармара теңізі) әлемдегі ең әдемі қалалардың бірі және Түркияның ең көп халқы бар қала - Ыстамбұл (бұрынғы Константинополь) орналасқан. == Пайдалы қазбалары == Түркия жерінде 100-ден астам түрлі пайдалы қазбалар кездеседі. Олар: хром, мұнай, тас көмір және т.б. Елде темір, қорғасын, мырыш, сынап кендері көп. Тұз көлінде көп тұз өндіріледі. Әлемдегі сынап қорының 25 пайызы Түркияға тиесілі. == Климаты == Түркия — Континентік климат белдеуінде орналасқан тау елі. Ел орталығында климат шұғыл-континенттік. Қыста суық болады, ал жазда ыстық. Тек қана теңіз жағалауында климат Субтропикалық болады. Жерорта мен Эгей теңіздерінде ауа райы өте ыстық болады. Осы аумақты Жерортатеңіздік климат белдеуі алып жатыр. Жаздын орташа температурасы + 29-31 С° құрайды. Қыста жауын-шашын көп жауады. Ауа температурасы +15 С°. Ашық күн болмайды. Ауасы салқын болуы мүмкін. Қар өте сирек жауады. Жерорта теңізі жағалауында орташа температура +18 С°. Эгей теңізінде ауа-райы салқын тек қана қыс айларында болады. Жазда өте ыстық. Орташа ылғалдылық 60% құрайды. Қара теңізде климат қоныржай-теңіздік. Мұнда көп жауын-шашын болады. Жазда ашық күн көп болады, ал қыста жиі-жиі жауын-шашын жауады. Оңтүстiк-шығысты Тропикалық климат белдеуі алып жатыр. Мұнда жауын-шашын өте аз жауады және жыл бойы ыстық болады. == Ішкі сулары == Түркияның жер бедерінің әр түрлі болуына байланысты ішкі сулары да әркелкі таралған. Республика аумағында ішкі сулар бірнеше түрге бөлінеді. Олар: [[өзен]]дер, [[көл]]дер, [[жер асты суы]], [[мұздық]]тар және [[бөген]]дер мен [[канал]]дар. === Өзендері === Түркия аумағында ірілі-ұсақты көп өзен бар. Олардың ішінде бір ғана өзеннің ([[Қызылырмақ]]ұзындығы 1000 км-ден асады. Басқа өзендер: [[Ефрат]], [[Сакария]], Мұрат, Қарасу, Тигр). Республиканың барлық өзендері [[Қара теңіз]]ге және [[Эгей теңізі]]не құяды. == Көл мен бөгендері == [[Сурет:Lakevanlandsat.jpeg|200px|нобай|солға|[[Ван көлі]]]] [[Сурет:Lake Tuz.jpg|200px|нобай|солға|[[Тұз көлі]]]] Түркияда көлдер және бөгеттердiң жиыны орналасқан. Елдiң 11% аумағын көл және батпақтар алып жатыр. Бұл көлдердiң көпшiлiгi Мәрмәр және Жерорта теңiздері, Орталық және Шығыс Анадолы өлкелерінде жайғасқан. Ірі көлдері Ван (ұзындығы 119 км, аумағы 3755 ш.ш.), Тұз (80км, 1665 ш.ш.), Эгридир (50км, 482 ш.ш.), Бейшехир (45км,650 ш.ш.) және т. б. == Өсімдіктері мен жануарлары == Түркияда өсімдіктердің 6 700 түрлері бар. Үштен екі түрлері тек қана осы жерде өседі. Қара теңіз жағасында қалың орман өсіп тұр. Осы жерде Армян емені, сәнді үйеңкі және шамшат өседі. Жерорта теңіз жағасында бұта көп және жерортатеңіздік қарағайлар өседі. Ал грек жанғағы, бадам және емен сирек кездеседі. Эгей теңізі жағалауында мәңгі жасыл ағаштар өсіп тұр. Орталығында құрғақшылыққа төзімді бұталар мен ағаштар бар. Елде жануарлардың көп түрлері бар. Тау ормандарында марал, кербұғы, елік, жабайы шошқа, қабылан мен аюлар кездеседі. Далада бауырымен жорғалаушылар тіршілік етеді. == Тарихы == [[Сурет:Troy1.jpg|нобай|оңға|334px|Аңызға айналған Троя қабырғалар]] XI ғасырдың соңында Кіші Азия түбегіне [[Орта Азия]]дан оғыздардан тараған көшпенді селжұқ тайпалары кірді. Сол кездегі ірі, қуатты [[Византия империясы]] да оларға тойтарыс бере алмады. 1071 жылы Манцикерт (түрікше Маназкерт) маңындағы шайқаста селжұқтар византиялықтарды күйретті. Нәтижесінде селжұқтар олардың Кіші Азиядағы, Сирия мен [[Палестина]]дағы иеліктерін тартып алды. Бірақ та Ирак, Иран, Сирия, Палестина, Кіші Азияны қамтыған [[Селжұқ әулеті|Селжұқ империясы]] біраздан кейін бірнеше бөлікке бөлінді. Оның Кіші Азиядағы бөлігі өзін Конья сұлтандығы деп жариялады, оның астанасы Конья (бұрынғы Иконий) қаласында болды. Крестшілердің жорықтарына, Кіші Азия мен Қиыр Шығыстың корольдіктеріне (Антиохия, Кіші Әрменстан, т.б.) тойтарыс бере алған Конья сұлтандығын 1318 жылда Хулагу хандығы құлатты. Соған дейін, XII ғасырдың басында, [[Шыңғысхан]]ның және оның ұрпақтарының шабуылдарынан құтылып, Хорасаннан, Сырдария жағасынан Сүлеймен шахтың басшылығымен оғыздардан тараған [[қайы]] тайпасы Арменияға, одан кейін, оның баласы Ертұғырыл бейдің кезінде Кіші Азияға көшіп кетті де, Конья сұлтаны [[Ала-ад-дин Кейқубат]] Византиямен соғыста көмектесті, сондықтан ол оғыз қайыларына Ангора([[Анкара]]) мен Брусса ([[Бурса]]) қалаларының арасындағы жерлерді берді. Ертұғырылдың баласы Осман бей Византиямен күресте оның Кіші Азиядағы көптеген жерлерін тартып алды. Содан кейін, 1299 жылы Осман Конья сұлтандығынан тәуелсіздігін жариялап, [[Осман империясы]]н құрды. [[Босфор бұғазы]] үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа материктерін жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-да Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан. Ертеде Ыстамбұл Шығыс Рим империясының (Византияның) елордасы болған. Қала ол кезде [[Константинополь]] деп аталатын, 1453 жылы қаланы түріктер басып алып, жаңадан [[Ыстамбұл]] деп атаған. Генерал [[Мұстафа Кемал Ататүрік]]тің басқаруымен түрік халқының ұлт – азаттық көтерілісі нәтижесінде (1918 – 1923 ж.) 1923 жылы қазанның 29-да Түркия Республикасы құрылып, Түркия Республикасының тұңғыш президенті болып [[Мұстафа Кемал Ататүрік]] сайланды. == Түркияның әкімшілік бөлінуі == {{Толық мақала|Түркияның әкімшілік бөлінуі}} Аудандар: * [[Эгей ауданы]] * [[Қара теңіз ауданы]] * [[Орталық Анатолия ауданы]] * [[Шығыс Анатолия ауданы]] * [[Мәрмәр ауданы]] * [[Жерорта теңіз ауданы]] * [[Оңтүстік-Шығыс Анатолия ауданы]] === Ірі қалалар === {| class="sortable wikitable" style="text-align:right;" |----- | align="center" bgcolor="#98FB98" | '''Орыны''' || align="center" bgcolor="#98FB98" | '''Қала''' || align="center" bgcolor="#98FB98" | '''1990''' || align="center" bgcolor="#98FB98" | '''2000''' || align="center" bgcolor="#98FB98" | '''2007''' || align="center" bgcolor="#98FB98" | '''2008'''|| align="center" bgcolor="#98FB98" | '''2009'''|| align="center" bgcolor="#98FB98"| '''Провинция''' |- |1 || align="left" | [[Ыстамбұл]] || 6 629 431 || 8 803 468 || 10 861 463 || 10 878 360 || 10 895 257 || align="left" | [[Ыстамбұл (ил)]] |- |2 || align="left" | [[Анкара]] || 2 583 963 || 3 203 362 || 3 842 737 || 3 894 182 || 3 945 627 || align="left" | [[Анкара (ил)]] |- |3 || align="left" | [[Измир]] || 1 758 780 || 2 232 265 || 2 644 531 || 2 672 126 || 2 699 721 || align="left" | [[Измир (ил)]] |- |4 || align="left" | [[Бурса]] || 834 576 || 1 194 687 || 1 537 040 || 1 589 530 || 1 642 020 || align="left" | [[Бурса (ил)]] |- |5 || align="left" | [[Адана]] || 916 150 || 1 130 710 || 1 506 272 || 1 517 787 || 1 529 302 || align="left" | [[Адана (ил)]] |- |6 || align="left" | [[Газиантеп]] || 603 434 || 853 513 || 1 192 023 || 1 235 815 || 1 279 607 || align="left" | [[Газиантеп (ил)]] |- |7 || align="left" | [[Конья]] || 513 346 || 742 690 || 973 791 || 980 973 || 988 155 || align="left" | [[Конья (ил)]] |- |8 || align="left" | [[Анталья]] || 378 208 || 603 190 || 877 945 || 911 497 || 945 049 || align="left" | [[Анталья (ил)]] |- |9 || align="left" | [[Кайсери]] || 425 776 || 536 392 || 775 594 || 781 119 || 786 644 || align="left" | [[Кайсери (ил)]] |- |10 || align="left" | [[Мерсин]] || 481 459 || 633 691 || 692 300 || 696 518 || 700 736 || align="left" | [[Мерсин (ил)]] |- |11|| align="left" | [[Эскишехир]] || 413 082 || 482 793 || 581 408 || 599 796 || 618 184 || align="left" | [[Эскишехир (ил)]] |- |12|| align="left" | [[Диярбакыр]] || 373 810 || 545 963 || 613 332 || 613 821 || 614 310 || align="left" | [[Диярбакыр (ил)]] |- |13 || align="left" | [[Денизли]] || 237 918 || 357 557 || 465 947 || 479 381 || 492 815 || align="left" | [[Денизли (ил)]] |- |14 || align="left" | [[Шанлыурфа]] || 276 528 || 385 588 || 472 238 || 468 993 || 465 748 || align="left" | [[Шанлыурфа (ил)]] |- |15 || align="left" | [[Самсун]] || 322 982 || 388 509 || 459 781 || 461 640 || 463 499 || align="left" | [[Самсун (ил)]] |- |16 || align="left" | [[Эсеньюрт]] || 70 280 || 148 981 || 335 316 || 373 017 || 410 718 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |17 || align="left" | [[Малатья]] || 270 412 || 381 081 || 419 212 || 411 181 || 403 150 || align="left" | [[Малатья (ил)]] |- |18 || align="left" | [[Адапазары]] || 272 039 || 283 752 || 382 226 || 390 624 || 399 022 || align="left" | [[Сакарья (ил)]] |- |19 || align="left" | [[Кахраманмараш]] || 228 129 || 326 198 || 380 805 || 385 672 || 390 539 || align="left" | [[Кахраманмараш (ил)]] |- |20 || align="left" | [[Эрзерум]] || 242 391 || 361 235 || 361 160 || 359 752 || 358 344 || align="left" | [[Эрзурум (ил)]] |- |21 || align="left" | [[Ван]] || 155 623 || 284 464 || 331 986 || 342 139 || 352 292 || align="left" | [[Ван (ил)]] |- |22 || align="left" | [[Элязыг]] || 204 603 || 266 495 || 319 381 || 312 584 || 305 787 || align="left" | [[Элязыг (ил)]] |- |23 || align="left" | [[Батман (қала)|Батман]] || 147 347 || 246 678 || 293 024 || 298 342 || 303 660 || align="left" | [[Батман (ил)]] |- |24 || align="left" | [[Султанбейли]] || 82 298 || 175 700 || 272 758 || 282 026 || 291 294 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |25 || align="left" | [[Измит]] || 190 741 || 195 699 || 285 470 || 287 970 || 290 470 || align="left" | [[Коджаэли (ил)]] |- |26 || align="left" | [[Сивас]] || 223 115 || 251 776 || 294 402 || 288 693 || 282 984 || align="left" | [[Сивас (ил)]] |- |27 || align="left" | [[Гебзе]] || 159 116 || 253 487 || 270 614 || 274 271 || 277 928 || align="left" | [[Коджаэли (ил)]] |- |28 || align="left" | [[Маниса]] || 158 928 || 214 949 || 281 890 || 278 967 || 276 044 || align="left" | [[Маниса (ил)]] |- |29 || align="left" | [[Балыкесир]] || 170 589 || 215 436 || 241 404 || 247 072 || 252 740 || align="left" | [[Балыкесир (ил)]] |- |30 || align="left" | [[Санджактепе]] || 46 013 || 144 351 || 223 755 || 227 602 || 231 449 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |31 || align="left" | [[Тарсус]] || 187 508 || 216 382 || 229 921 || 228 471 || 227 021 || align="left" | [[Мерсин (ил)]] |- |32 || align="left" | [[Трабзон]] || 161 886 || 214 949 || 230 693 || 220 860 || 211 027 || align="left" | [[Трабзон (ил)]] |- |33 || align="left" | [[Чорум]] || 116 810 || 161 321 || 202 322 || 206 572 || 210 822 || align="left" | [[Чорум (ил)]] |- |34 || align="left" | [[Чорлу]] || 74 681 || 141 525 || 190 792 || 200 577 || 210 362 || align="left" | [[Текирдаг (ил)]] |- |35 || align="left" | [[Каяпынар]] || 10 958 || 68 150 || 166 905 || 185 626 || 204 347 || align="left" | [[Диярбакыр (ил)]] |- |36 || align="left" | [[Османие]] || 122 307 || 173 977 || 180 477 || 189 112 || 197 747 || align="left" | [[Османие (ил)]] |- |37 || align="left" | [[Адыяман]] || 100 045 || 178 538 || 191 627 || 193 250 || 194 873 || align="left" | [[Адыяман (ил)]] |- |38 || align="left" | [[Кютахья]] || 130 944 || 166 665 || 212 934 || 202 118 || 191 302 || align="left" | [[Кютахья (ил)]] |- |39 || align="left" | [[Кырыккале]] || 185 431 || 205 078 || 193 526 || 192 341 || 191 156 || align="left" | [[Кырыккале (ил)]] |- |40 || align="left" | [[Антакья]] || 123 871 || 144 910 || 186 243 || 188 310 || 190 377 || align="left" | [[Хатай (ил)|Хатай]] |- |41 || align="left" | [[Бейликдюзю]] || 15 202 || 97 985 || 186 789 || 185 633 || 184 477 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |42 || align="left" | [[Бююкчекмедже]] || 54 475 || 97 615 || 144 666 || 163 140 || 181 614 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |43 || align="left" | [[Искендерун]] || 154 807 || 159 149 || 177 294 || 176 374 || 175 454 || align="left" | [[Хатай (ил)|Хатай]] |- |44 || align="left" | [[Айдын]] || 107 011 || 143 267 || 168 216 || 171 242 || 174 268 || align="left" | [[Айдын (ил)]] |- |45 || align="left" | [[Ұшак]] || 105 270 || 137 001 || 172 709 || 173 053 || 173 397 || align="left" | [[Ушак (ил)]] |- |46 || align="left" | [[Арнавуткёй]] || 42 749 || 98 930 || 141 143 || 156 333 || 171 523 || align="left" | [[Стамбул (ил)]] |- |47 || align="left" | [[Ақсарай]] || 90 698 || 129 949 || 153 570 || 161 323 || 169 076 || align="left" | [[Аксарай (ил)]] |- |48 || align="left" | [[Испарта]] || 112 117 || 148 496 || 184 735 || 175 815 || 166 895 || align="left" | [[Испарта (ил)]] |- |49 || align="left" | [[Афьон]] || 95 643 || 128 516 || 159 967 || 163 207 || 166 447 || align="left" | [[Афьонкарахисар (ил)]] |- |50 || align="left" | [[Инегёль]] || 73 258 || 119 710 || 154 698 || 158 575 || 162 452 || align="left" | [[Бурса (ил)]] |- |} == Саясаты == [[Сурет:Recep_Tayyip_Erdoğan_2019_(cropped).jpg|нобай|right|160px|[[Режеп Тайып Ердоған]] Президент]] 1923-2018 жылдар аралығында Түркия парламенттік өкілетті демократиялы ел болды. [[Президенттік республика|Президенттік жүйе]] 2017 жылы референдумда қабылданды; жаңа жүйе 2018 жылы өтетін президенттік сайлаудан бастап күшіне енді және президентке [[атқарушы билік]]ке толық бақылау береді, соның ішінде жарлықтар шығару, өзінің кабинетін тағайындау, бюджет құру, Парламентті тарату, мерзімінен бұрын сайлау тағайындау, шенеуніктер мен соттарды тағайындау. Премьер-министрдің лауазымы жойылып, оның өкілеттіктері (Министрлер Кабинетінің өкілеттіктерімен бірге) президентке берілді, ол мемлекет басшысы болып табылады және тікелей сайлау арқылы бес жылға сайланады. Режеп Тайып Ердоған — тікелей дауыс беру арқылы сайланған тұңғыш президент. Түркия Конституциясы елдің құқықтық базасын реттейді. Онда Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаттары баяндалады және Түркия біртұтас орталықтандырылған мемлекет ретінде жарияланады. Атқарушы билікті президент жүзеге асырады, ал заң шығарушы билік Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысы деп аталатын бір палаталы парламентке тиесілі. Сот билігі номиналды түрде атқарушы және заң шығарушы билікке тәуелсіз, бірақ 2007, 2010 және 2017 жылдардағы референдумдардан кейін күшіне енген конституциялық өзгерістер Президент пен билеуші партияға [[судья]]лар мен [[прокурор]]ларды тағайындау немесе қызметінен босату туралы кең өкілеттіктер берді. Конституциялық сотқа заңдар мен жарлықтардың Конституцияға сәйкестігі туралы шешім қабылдау тапсырылды. Мемлекеттік Кеңес әкімшілік істер бойынша соңғы сатыдағы трибунал, ал басқалары үшін Жоғарғы апелляциялық сот. [[Сурет:Grand National Assembly of Turkey MPs in June 2015.jpg|нобай|солға|300px|[[Анкара]]дағы Түркияның Ұлы Ұлттық Мәжілісі]] Екі жыныстың да жалпыға бірдей [[сайлау құқығы]] бүкіл Түркияда 1933 жылдан бастап және көптеген елдерден бұрын қолданылып келеді және 18 жасқа толған әрбір түрік азаматы дауыс беруге құқылы. Партиялық тізім бойынша 85 сайлау округінен пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша төрт жылға сайланатын 600 парламент мүшелері бар. Конституциялық Сот антисекулярлық немесе [[сепаратизм|сепаратистік]] деп санайтын саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан айыруы немесе олардың өмір сүруіне мүлде тыйым сала алады. Сайлау шегі — дауыстардың он пайызын құрайды. Ататүрік реформаларының жақтаушылары [[Исламизм|исламшылдар]]дан ерекшеленетін [[кемализм|кемалистер]] деп аталады, олар діннің заң шығарудағы, білім берудегі және қоғамдық өмірдегі рөліне қатысты екі түрлі пікірді білдіреді. Кемалистік көзқарас мемлекеттің экономикаға, білімге және басқа да мемлекеттік қызметтерге араласу қажеттілігін сақтай отырып, зайырлы [[конституция]]сы және батыстық мәдениеті бар [[демократия]] нысанын қолдайды. 1923 жылы [[республика]] ретінде құрылғаннан бері Түркия [[зайырлылық]]тың күшті дәстүрін қалыптастырды. Алайда, 1980-ші жылдардан бастап табыстардың теңсіздігі және таптардың айырмашылығы сияқты мәселелер исламизмнің пайда болуына алып келді, бұл қозғалыс үкіметтің саясатындағы дін үшін үлкен рөлді қолдайды және теория жүзінде билік, қауымдық ынтымақтастық және әлеуметтік әділеттілік міндеттерін қолдайды; дегенмен, іс жүзінде туындаған нәрсеге жиі дау туындайды. Режеп Тайып Ердоған мен АКП кезіндегі Түркия барған сайын [[Авторитаризм|авторитарлы]] ел ретінде сипатталады. === Заң === [[Сурет:PalaceOfJusticeIstanbul_(1).jpg|нобай|240px|Ыстамбұл Чағлаян әділет сарайы — Стамбулдың Шишли ауданындағы сот ғимараты.]] Түркияның сот жүйесі континенталды Еуропа жүйесімен толығымен біріктірілген. Мысалы, Түркияның Азаматтық кодексі негізінен Швейцарияның Азаматтық кодексі мен міндеттемелер кодексінің және Германияның Сауда кодексінің элементтерін қосу арқылы өзгертілді. Әкімшілік кодекстің француздық, ал Қылмыстық кодекстің итальяндық аналогымен ұқсастықтары бар.<ref name=mymerhaba.com>{{cite web|title=Turkish Legal System|url=http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|website=mymerhaba.com/|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140922212352/http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|archive-date=22 September 2014|url-status=dead}}</ref> Түркия билікті бөлу принципін қабылдады. Осы қағидаға сәйкес, сот билігін түрік ұлтының атынан тәуелсіз соттар жүзеге асырады. Соттардың тәуелсіздігі мен ұйымдастырылуы, судьялар мен прокурорлардың қызмет ету мерзімінің қауіпсіздігі, судьялар мен прокурорлардың кәсібі, судьялар мен мемлекеттік айыптаушылардың, әскери соттардың және олардың ұйымдарының қадағалауы, жоғары соттардың өкілеттіктері мен міндеттері Түркия Конституциясымен реттеледі.<ref name=uhdigm.adalet.gov.tr>{{cite web|title=The Judicial System of Turkey|url=http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|website=uhdigm.adalet.gov.tr/|publisher=Ministry of Justice|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303211859/http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|archive-date=3 March 2016|url-status=dead}}</ref> Түркия Конституциясының 142-бабына сәйкес соттардың ұйымдастырылуы, міндеттері мен юрисдикциясы, олардың функциялары мен сот процедуралары заңмен реттеледі. Жоғарыда аталған түрік конституциясы мен онымен байланысты заңдарға сәйкес Түркиядағы сот жүйесін үш негізгі санат бойынша жіктеуге болады: сот, әкімшілік сот және әскери сот. Әр санатқа бірінші сатыдағы соттар мен жоғары соттар кіреді. Сонымен қатар, Юрисдикциялық даулар соты бір сот жүйесінің құзырына жататын дәрежеге жатқызуға болмайтын істер бойынша шешім шығарады.<ref name=uhdigm.adalet.gov.tr /> Түркиядағы құқық қорғау қызметін бірнеше департаменттер (мысалы, Бас қауіпсіздік басқармасы және Жандармерия бас қолбасшылығы) және мекемелер жүзеге асырады, олардың барлығы [[Түркия президенті]]нің немесе көбіне Ішкі істер министрінің басшылығымен әрекет етеді. Әділет министрлігі жариялаған сандарға сәйкес 2008 жылдың қараша айындағы түрік түрмелерінде 100000 адам бар, бұл 2000 жылдан екі есеге өскен.<ref>{{cite web|title=General Directorate of Judicial Records|url=http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html#|website=adlisicil.adalet.gov|access-date=25 November 2016|archive-date=26 July 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170726172153/http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html|url-status=dead}}</ref> AKP мен Ердоған басқарған жылдары, атап айтқанда 2013 жылдан бастап, судьялар мен прокурорларды жоғарылатуға және олардың қоғамдық парызды орындауға саяси араласуына байланысты түрік сот жүйесінің тәуелсіздігі мен тұтастығына Түркияда және одан тыс жерлерде институттар, парламентшілер мен журналистер күмән туғызатын болды.<ref name=EU2015>{{cite web|url=http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|title=European Commission: Turkey 2015 report|work=European Commission|date=10 November 2015|access-date=6 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818052601/http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|archive-date=18 August 2016|url-status=dead}}</ref><ref name=EP2016>{{cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P8-TA-2016-0133+0+DOC+PDF+V0//EN|title=European Parliament resolution of 14 April 2016 on the 2015 report on Turkey|work=European Parliament|date=14 April 2016|access-date=6 July 2016}}</ref><ref name=TI2016>{{cite web|url=http://www.transparency.org/news/pressrelease/turkeys_institutions_are_failing_to_comply_with_good_governance_principles|title=Turkey's institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption|work=Transparency International|date=7 April 2016|access-date=6 July 2016}}</ref><ref>{{cite magazine|url=http://europe.newsweek.com/zaman-newspaper-turkey-free-speech-477859|title=As ISIS attacks mount, Turkey steps up its war on free speech|magazine=Newsweek|date=6 July 2016|access-date=6 July 2016}}</ref> Түркияның Еуропалық Комиссиясының 2015 жылғы баяндамасында "сот жүйесінің тәуелсіздігі мен биліктің бөліну принципін құрметтеу бұзылып, судьялар мен прокурорлар қатты саяси қысымға ұшырады" делінген.<ref name=EU2015 /> === Шетелдік қатынастар === [[Сурет:EU and Turkey Locator Map.png|нобай|1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болғаннан кейін, Түркия 1963 жылы ЕЭК-нің қауымдастырылған мүшесі болды, 1995 жылы ЕО Кеден одағына кірді және 2005 жылы [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақ]]пен толық мүшелік келіссөздерін бастады.]] Түркия [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]] (1945), [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]] (1961), [[Ислам Әріптестік Ұйымы|ИӘҰ]] (1969), [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы|ЕҚЫҰ]] (1973), [[Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|ЭКО]] (1985), [[Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы|ҚТЭЫҰ]] (1992), [[D-8 Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|D-8]] (1997) және [[Үлкен жиырмалық]]тың негізін қалаушы мүшесі болып табылады (1999). Түркия 1951–1952, 1954–1955, 1961 және 2009–2010 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі|БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі]]нің мүшесі болды. 2012 жылы Түркия [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы|ШЫҰ]]-ның диалог бойынша серіктесі болды, ал 2013 жылы [[Азиядағы Ынтымақтастық Диалогы|АЫД]] мүшесі болды. Дәстүрлі батыстық бағытына сәйкес Еуропамен қарым-қатынас әрдайым түрік сыртқы саясатының орталық бөлігі болды. Түркия 1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болды, 1959 жылы ЕЭК қауымдастық мүшелігіне (Еуропалық Одақтың негізін қалаушы) қатысуға өтініш берді және 1963 жылы қауымдастырылған мүше болды. Онжылдықтардағы саяси келіссөздерден кейін Түркия толық мүшелікке өтініш білдірді ЕЭК 1987 ж., [[Батыс Еуропалық Одақ]]тың қауымдастырылған мүшесі болды, 1992 ж. ЕО Кедендік одағына кірді және ЕО-мен 2005 ж. бастап ресми түрде қосылу туралы келіссөздер жүргізді. Түркияның кипрлық дауда [[Солтүстік Кипр]]ды қолдауы Түркияның ЕО-мен қарым-қатынасын қиындатады және елдің ЕО-ға кіруге өтінімі үшін басты кедергі болып қалады. Түркияның сыртқы саясатының басқа анықтаушы аспектісі елдің АҚШ-пен бұрыннан келе жатқан стратегиялық одақтастығы болды. 1947 жылғы [[Трумэн доктринасы]] Американың [[қырғи қабақ соғысы]] кезінде Түркия мен Грекияның қауіпсіздігіне кепілдік беру ниетін тұжырымдап, нәтижесінде АҚШ-тың ауқымды әскери және экономикалық қолдауы болды. 1948 жылы екі ел де Еуропа экономикасын қалпына келтіру бойынша [[Маршалл жоспары]]на және [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЕЭЫДҰ]]-ға енгізілді. Қырғи қабақ соғыс кезінде Кеңес Одағы тарапынан туындаған ортақ қауіп Түркияның 1952 жылы НАТО-ға мүшелігіне әкеліп, АҚШ-пен тығыз екіжақты қатынастарды қамтамасыз етті. Кейіннен Түркия Америка Құрама Штаттарының саяси, экономикалық және дипломатиялық қолдауынан, оның ішінде Еуропалық Одаққа кіру сияқты маңызды мәселелерден пайда көрді. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Түркияның геостратегиялық маңызы [[Таяу Шығыс]]қа, [[Кавказ]]ға және [[Балқан түбегі]]не жақын болуға бағытталды. [[Сурет:NATO Ministers of Defense and of Foreign Affairs meet at NATO headquarters in Brussels 2010.jpg|нобай|солға|[[Түрік қарулы күштері]] жалпы алғанда [[NATO]]-дағы АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші үлкен әскери күш болып табылады. Түркия бұл одаққа 1952 жылы қосылды.<ref name=ministryofforeign>{{cite web|title=Turkey's Relations with NATO|url=http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 June 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022051313/http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}</ref>]] 1991 жылы Түркия ортақ мәдени және тілдік мұрамен бөлісетін Кеңес Одағының [[Түркі тілді аумақтар|түркі мемлекеттері]]нің тәуелсіздігі Түркияға өзінің экономикалық және саяси қатынастарын [[Орталық Азия]]ға тереңдетуге мүмкіндік берді, бұл [[Әзірбайжан]]дағы [[Баку]]ден Түркиядағы [[Джейхан]] портына мұнай мен табиғи газдың миллиардтаған долларлық құбырын салуды аяқтауға мүмкіндік берді. Баку-Тбилиси-Джейхан құбыры Түркияның Каспий теңізі бассейнінен Еуропаға дейінгі энергетикалық құбырға айналу жөніндегі сыртқы саяси стратегиясының бір бөлігі болып табылады. Алайда 1993 жылы Түркия Бірінші Таулы Қарабақ соғысы кезінде Әзірбайжанға (Кавказ аймағындағы түркі мемлекеті) қолдау көрсетіп, [[Армения]]мен өзінің құрлықтағы шекарасын жауып тастады және ол жабық күйінде қалып отыр. Армения өз кезегінде 2020 жылы Таулы Қарабақ соғыстан кейін Түркияға сауда санкцияларын енгізді. 2020 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Түркияның қақтығыста Әзірбайжанды қолдауы салдарынан Түркиядан импорттауға тыйым салынды. AKP үкіметі кезінде Түркияның ықпалы Таяу Шығыстың бұрынғы Осман территорияларында және Балқанда "стратегиялық тереңдік" доктринасына негізделген ([[Ахмет Давутоғлу]] Түркияның аймақтық сыртқы саясат мәселелеріне көбірек қатысуын анықтау үшін ұсынған терминология), [[неоосманизм]] деп те аталады. 2010 жылғы желтоқсандағы [[Араб көктемі]]нен кейін AKP үкіметінің зардап шеккен елдердегі кейбір саяси оппозициялық топтарды қолдау жөніндегі таңдауы кейбір араб мемлекеттерімен шиеленіске әкелді, мысалы, [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғаннан бері Түркиямен көршілес Сирия және президент [[Мұхаммед Мурси]] биліктен тайдырылғаннан кейінгі [[Египет]]. [[Сурет:Participants at the 2015 G20 Summit (Presidencia de la Nación Argentina).jpg|нобай|оңға|2015 жылы G20 саммиті Түркияның Анталия қаласында өтті, [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]]-ның құрылтайшысы (1961) және [[G20]] (1999).]] 2021 жылы Түркияның Сирияда да, Египетте де елшісі жоқ.<ref>{{cite web|url=http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20141005012801/http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|url-status=dead|archive-date=5 October 2014|title=On Relations between Turkey and Egypt|author=Yaşar Yakış|publisher=Turkish Weekly|date=29 September 2014|access-date=19 November 2014}}</ref> 2010 жылы Газадағы флотилия шабуылынан кейін [[Израиль]]мен дипломатиялық қатынастар үзілді, бірақ 2016 жылдың маусымында келісім жасалғаннан кейін қалыпқа келтірілді.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-36639834|title=Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings|publisher=BBC|date=27 June 2016|access-date=27 June 2016|work=BBC News}}</ref> Бұл саяси алауыздықтар жақында бай [[табиғи газ]] кен орындары табылған [[Левант|Шығыс Жерорта теңізі]]нде бірнеше одақтастарымен Түркияны қалдырды;<ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/10/29/cyprus-energy-turkey-idUSL5N0SO3LK20141029|title=Greece, Egypt, Cyprus urge Turkey to quit gas search off island|newspaper=Reuters|date=29 October 2014|access-date=19 November 2014}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/11/08/egypt-energy-cyprus-greece-idUSL6N0SY0FW20141108|title=Egypt, Greece, Cyprus pledge to boost energy cooperation|newspaper=Reuters|date=8 November 2014|access-date=19 November 2014}}</ref> бұрынғы сыртқы істер министрі (кейін премьер-министр) Ахмет Давутоғлұ өзінің «көршілермен нөлдік проблемалар»<ref>{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|title=Policy of Zero Problems with our Neighbors|publisher=Turkish Ministry of Foreign Affairs|access-date=19 November 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022050726/http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite magazine|url=https://foreignpolicy.com/2013/08/22/how-turkey-went-from-zero-problems-to-zero-friends/|title=How Turkey Went From 'Zero Problems' to Zero Friends|author=Piotr Zalewsky|magazine=Foreign Policy|date=22 August 2013|access-date=19 November 2014}}</ref> сыртқы саясат доктринасында қойған бастапқы мақсаттарынан күрт айырмашылығы бар.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-30111043|title=Erdogan's 'New Turkey' drifts towards isolation|author=Mark Lowen|publisher=BBC|date=20 November 2014|access-date=22 November 2014|work=BBC News}}</ref> 2015 жылы Түркия, [[Сауд Арабиясы]] мен [[Катар]] Сирия президенті [[Башар әл-Асад]]қа қарсы «стратегиялық одақ» құрды.<ref>{{cite news |url=http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx |title=Gulf allies and 'Army of Conquest' |author=Gareth Porter |newspaper=[[Al-Ahram Weekly]] |date=28 May 2015|author-link=Gareth Porter }}</ref> Алайда 2016 жылы Ресеймен жақындағаннан кейін Түркия Сириядағы қақтығысты шешуге қатысты ұстанымын қайта қарады.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-38449551|title=Syria conflict: Turkey and Russia 'agree ceasefire plan'|publisher=BBC|date=28 December 2016|work=BBC News}}</ref><ref>{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/28/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey/|title=Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire, report says|publisher=CNN|date=28 December 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/29/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey-analysis/|title=How Russia and Turkey brokered peace in Syria – and sidelined the US|publisher=CNN|date=30 December 2016}}</ref> 2018 жылдың қаңтарында түрік әскерилері мен Түркия қолдаушы күштер, соның ішінде Еркін Сирия армиясы мен Ахрар аш-Шам,<ref>"[https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/02/syria-operation-olive-branch-kurdish-fighters-fsa-afrin-ypg.html Kurdish fighters join Turkey's Afrin operation]". ''Al-Monitor.'' 16 February 2018.</ref> Сирияға АҚШ-тың қолдауындағы YPG-ді Африн анклавынан ығыстыруға бағытталған интервенцияны бастады.<ref>"[https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/recep-tayyip-erdogan-syria-kurdish-force-drown-turkey-us-sdp-ypg-pkk-a8160111.html Recep Tayyip Erdogan vows to 'drown' Syrian Kurdish force set up by US]". ''The Independent''. 15 January 2018.</ref><ref>"[https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-turkey/turkey-to-u-s-end-support-for-syrian-kurd-ypg-or-risk-confrontation-idUSKBN1FE297 Turkey to U.S.: End support for Syrian Kurd YPG or risk confrontation]". Reuters. 25 January 2018.</ref> 2020 жылы Түркия ГНА-ның өтініші бойынша Ливияға ашық түрде араласты.<ref>{{cite news |title=Will The Egyptian And Turkish Militaries Clash In Libya? |url=https://www.forbes.com/sites/pauliddon/2020/07/09/will-the-egyptian-and-turkish-militaries-clash-in-libya/ |work=Forbes |date=9 July 2020}}</ref> Түркияның [[Грекия]]мен және [[Кипр]]мен теңіз шекаралары және Жерорта теңізінің шығысында бұрғылау құқығы туралы талас бар.<ref>{{cite news |title=Cyprus: EU 'appeasement' of Turkey in exploration row will go nowhere |url=https://www.reuters.com/article/us-greece-turkey-eu-cyprus-idUSKCN25D1FZ |work=Reuters |date=17 August 2020}}</ref><ref>{{cite news |title=Turkey threatens Greece over disputed Mediterranean territorial claims |url=https://www.dw.com/en/turkey-threatens-greece-over-disputed-mediterranean-territorial-claims/a-54828554 |work=Deutsche Welle |date=5 September 2020}}</ref> Түркия [[Ливия]]дағы [[Триполи]]де орналасқан Ұлттық келісім үкіметін (GNA) мойындайды және қолдайды, оны 2014 жылдан бері азаматтық соғысқа ұшырады. == Қарулы күштері == ''Толық мақаласы: '''[[Түрік қарулы күштері]]''''' ''Тағы қараңыз: [[Түркияның қорғаныс өнеркәсібі]]'' [[File:ANKA_TUSAS.jpg|thumb|TAI Anka — бұл Түрік аэроғарыш өнеркәсібі жасаған ұшқышсыз ұшу аппараттарының тобы.]] Түрік қарулы күштері құрлық, әскери-теңіз күштері мен әскери-әуе күштерінен тұрады. Жандармерия мен жағалау күзеті ішкі істер органдарының бөлігі ретінде бейбіт уақытта жұмыс істейді, дегенмен олар соғыс уақытында сәйкесінше Армия мен Әскери-теңіз күштерінің қолбасшылығына бағынады, бұл кезде олар ішкі құқық қорғау және әскери функцияларға ие.<ref name="TSK_Organisation">{{cite web|url=http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20090218082358/http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-date=18 February 2009|title=Turkish Armed Forces Defense Organization|author=Turkish General Staff|author-link=Turkish Armed Forces|publisher=Turkish Armed Forces|access-date=15 December 2006|year=2006}}</ref> Бас штабтың бастығын Президент тағайындайды. Министрлер кеңесі Парламент алдында ұлттық қауіпсіздік және қарулы күштердің елді қорғауға лайықты дайындығы мәселелеріне жауап береді. Алайда, соғыс жариялау және түрік қарулы күштерін шетелдерге орналастыру немесе шетелдік қарулы күштердің Түркияда орналасуына рұқсат беру тек парламентте. [[File:TCG_Anadolu_(L-400).jpg|thumb|right|TCG Anadolu (L-400) амфибиялық шабуыл кемесі (LHD және V/STOL [[Ұшақ тасығыш|әуе кемесі]]) [[Ыстамбұл]]дағы Седеф кеме жасау зауытында. Қазір Түркия әскери-теңіз күштері TCG Trakya деп аталатын егіз кеменің құрылысын жоспарлап отыр.<ref name="SavunmaSanayiST-2">{{cite web|url=https://www.savunmasanayist.com/deniz-kuvvetlerinden-tcg-trakya-aciklamasi/|title=Deniz Kuvvetlerinden TCG Trakya açıklaması|author=Anıl Şahin|publisher=SavunmaSanayiST.com|date=14 February 2019}}</ref><ref name="DenizHaber1">{{cite web|url=https://www.denizhaber.com/guncel/tcg-trakya-ne-zaman-bitecek-h81915.html|title=TCG Trakya ne zaman bitecek?|author=Ahmet Doğan|publisher=DenizHaber.com|date=9 November 2019}}</ref>]] Түркияның жыл сайынғы ер азаматы, әйтпесе әскери қызметке құқығы жоқ, білімі мен жұмыс орнына байланысты үш аптадан бір жылға дейінгі мерзім ішінде қарулы күштерде қызмет етуге міндетті. Түркия ар-ожданға байланысты әскери қызметтен бас тартуды мойындамайды және әскери қызметке азаматтық балама ұсынбайды. Түркия НАТО-дағы ең үлкен әскери күшке АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші орында тұр, ол НАТО-ның 2011 жылғы бағалауы бойынша шамамен 495000 орналастырылатын күшке ие. Түркия — [[Бельгия]], [[Германия]], [[Италия]] және [[Нидерланд]]пен бірге одақтастықтың ядролық бөлісу саясатының бөлігі болып табылатын НАТО-ға мүше бес елдің бірі. Жалпы алғанда, [[Инджирлик әуе базасы]]нда 90 [[B61 ядролық бомба]] бар, олардың 40-ы ядролық қақтығыс жағдайында Түрік әуе күштерін пайдалануға бөлінген, бірақ оларды қолдану НАТО-ның мақұлдауын қажет етеді. Түркия Корея соғысынан кейін БҰҰ мен НАТО жанындағы халықаралық миссияларда, соның ішінде [[Сомали]], [[Югославия]] мен [[Африка Мүйізі]]ндегі бітімгершілік миссияларында күштерін сақтап келеді. Түркия [[Шығанақ соғысы|Бірінші Парсы шығанағы соғысы]]нда коалиция күштерін қолдады. Түркия қарулы күштері халықаралық қауіпсіздік күштеріне, Косово Күштеріне, Еурокорпустарға және ЕО әскери топтарына әскери персонал ұсынады. 1974 жылдан бастап Солтүстік Кипрде Түркияның 36000 әскері тұрады. Соңғы жылдары Түркия [[Ирак]]тың солтүстігіндегі [[Пешмерга]] күштері мен Сомали Қарулы Күштеріне қауіпсіздік пен дайындық кезінде көмектесті. [[Албания]], [[Ирак]], [[Катар]] және [[Сомали]]де түрік қарулы күштерінің шетелдегі әскери базалары бар.<ref>{{cite web|url=https://www.trtworld.com/turkey/turkey-to-open-it-s-largest-military-base-in-somalia-10967|title=Turkey to open its largest military base in Somalia|publisher=TRT World|date=30 September 2017}}</ref> == Экономикасы == {{Толық мақала|Түркия экономикасы}} [[Сурет:View of Levent financial district from Istanbul Sapphire.jpg|нобай|Түркияның ең ірі қаласы және қаржы орталығы - [[Стамбул]]дың Еуропалық жағындағы [[Бешикташ]] ауданының [[Левент]] кварталындағы зәулім ғимараттар.]] Түркия — номиналды [[ЖІӨ (номинал) бойынша елдер тізімі|ЖІӨ бойынша әлемде жиырмасыншы]] және [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|он бірінші орын]]да тұрған, табысы орташадан жоғары экономикасы бар [[Жаңа индустриалды елдер|жаңа индустриялы ел]]. [[Дүниежүзілік банк]]тің бағалауы бойынша [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша Түркияның жан басына шаққандағы ЖІӨ-і 2021 жылы 32278 долларды құрайды, ал 2018 жылы түріктердің шамамен 14,4% -ы ұлттық кедейлік шегінен төмен өмір сүрген. Дүниежүзілік банктің мәліметтері бойынша Түркиядағы жұмыссыздық 2019 жылы 13,6% құрады, ал Түркиядағы орта тап халқы 1993 - 2010 жылдар аралығында 18% - дан 41% - ға дейін өсті. 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Түркиядағы сыртқы резервтер 51 миллиард долларды құрайды. 1995 жылы [[Еуропа Одағы пен Түркия арасындағы Кеден одағы|ЕО–Түркия Кеден одағы]] тарифтік ставкаларды кеңінен ырықтандыруға әкелді және Түркияның сыртқы сауда саясатының маңызды тіректерінің бірін құрады. [[Түркиядағы автомобиль өнеркәсібі]] айтарлықтай ауқымды және 2015 жылы 1,3 миллионнан астам моторлы көлік шығарды, бұл әлемдегі [[Автокөлік шығаратын елдер тізімі|ең ірі 14-ші өндіруші]] болып табылады. Түрік [[верфь]]тері 10000 [[Дедвейт|двт]]-қа дейінгі химиялық және [[мұнай танкері|мұнай танкерлері]]н шығарумен қатар, олардың мега яхталары да өте танымал. [[Beko]] және [[Vestel]] сияқты түрік брендтері Еуропадағы тұрмыстық электроника мен [[тұрмыстық техника]]ның ең ірі өндірушілерінің бірі болып табылады және осы салаларға қатысты жаңа технологияларға зерттеулер мен әзірлемелерге қомақты қаражат салады. [[Сурет:Otokar Territo U IAA 2016 (1) Travelarz.JPG|нобай|[[TEMSA]], [[Otokar]] және [[BMC]] сияқты түрік автомобиль компаниялары әлемдегі ең ірі фургон, автобус және жүк көліктері өндірушілерінің бірі болып табылады.]] Түрік экономикасының басқа маңызды салалары — [[банк]], [[құрылыс]], [[тұрмыстық техника]], [[электроника]], тоқыма, [[мұнай]] өңдеу, мұнай-химия өнімдері, [[тамақ]], тау-кен, [[темір]] және [[болат]], [[машина жасау]]. Алайда, ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтылғандардың төрттен бірін құраған. 2004 жылы жалпы қолда бар кірістің 46 пайызын кіріс алушылардың 20 пайызы алады деп есептеген, ал ең төменгі 20 пайызы 6 пайызын ғана алған. Тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) 2012 жылы 8,3 миллиард долларды құрады, бұл көрсеткіш 2013 жылы 15 миллиард долларға дейін өседі деп күтілді. 2016 жылғы экономикалық дағдарыста AKP үкіметі кезінде 2002 жылдан бастап инвестицияға тартылған үлкен қарыздар тұрақты экономикалық өсуге салғаннан гөрі негізінен құрылыста жұмсалған болып шықты. Түркияның жалпы сыртқы қарызы 2017 жылдың желтоқсан айының соңында 453,2 миллиард долларға жетті. Түркияның жылдық есеп айырысу тапшылығы 2017 жылғы желтоқсанның аяғында 47,3 миллиард долларды құрады, бұл өткен жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 33,1 миллиард долларды құрады. Carbon Tracker-дің айтуынша, 2020 жылы Түркияда көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларын салу үшін ақша ысырап болды. Халықаралық энергетикалық агенттіктің басшысы Фатих Бирол қазба отынына субсидиялар, мысалы денсаулық сақтау жүйесіне бағытталуы керек деді. Қазба отынын субсидиялар ХХІ ғасырдың алғашқы екі он жылдығында ЖІӨ-нің шамамен 0,2% құрады және таза энергия субсидиясынан асып түсті. 2018 жылы қазба отынын тұтынудың сыртқы шығындары ЖІӨ-нің 1,5% -на тең деп бағаланды. 2020 жылы [[Еуропа қайта құру және даму банкі]] көмірден әділ көшуді қолдауға ұсыныс жасады. === Туризм === [[Сурет:Marmaris harbor (aerial view), Muğla Province, southwest Turkey, Mediterranean.jpg|нобай|Түрік Ривьерасындағы [[Мармарис]]]] ХХІ ғасырда [[Түркиядағы туризм]] жыл сайын артты және экономиканың маңызды бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта Түркия мәдениет және туризм министрлігі Turkey Home (Түркия үйі) жобасы аясында түрік туризмін насихаттайды. Түркия соңғы жылдары Еуропадан, әсіресе Германия мен Ресейден келетін шетелдік туристердің ең жоғары пайызымен әлемдегі алғашқы ондыққа кіреді. 2019 жылы Түркия халықаралық туристік келушілер саны бойынша [[Туристік сапарлар бойынша елдердің тізімі|әлемде алтыншы орын]]ды иеленді, елге 51,2 миллион шетелдік турист келді. Түркияда [[Түркиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның 17 Әлемдік мұрасы]] және [[Түркиядағы Әлемдік мұра нысандарының болжамды тізімі|51 Әлемдік мұра ескерткіші]] бар. Түркияда туристік сервис өте жақсы дамыған. Елде көп теңіздік курорттар мен көз тартарлық орындар бар. Ең әйгілі орындар. Олар: * [[Ыстанбұл]] — ({{lang-tr|Istanbul}}) - Ислам мен Византиялық мәдениет мұралары. * [[Каппадокия]] — ({{lang-tr|Kappadokya}}) -Түркияның ең ғажап жері. Каппадокия - бұл табиғи мұраларға бай өлке. * [[Эгей теңізі]] — ({{lang-tr|Ege denizi}}) - Антикалық мұралары және қираған көнегрекиялықтар мен римдік ескі қалалар. * [[Жерорта теңізі]] — ({{lang-tr|Ak deniz}}) - Теңіздік курорттар Түркияның оңтүстік жағасы. және т.б == Демография == Түркияның мекен-жайға негізделген халықты тіркеу жүйесінің мәліметтері бойынша, 2011 жылы елдегі халық саны 74,7 миллион адамды құрады, олардың төрттен үш бөлігі ірі және шағын қалаларда тұрды. 2011 жылғы есеп бойынша, халық саны жыл сайын 1,35 пайызға өсуде. Түркияның орташа квадрат метріне 97 адамнан келеді. 15-64 жас аралығындағы адамдар жалпы халықтың 67,4 пайызын құрайды; 0–14 аралығындағы жас тобы 25,3 пайызға сәйкес келеді; 65 жастан асқан қарт адамдар 7,3 пайызды құрайды. [[Түркия Республикасының Конституциясы|Түркия Конституциясы]]ның 66-бабы "түрік" сөзін "түрік мемлекетімен байланысты кез-келген адам" деп анықтайды; сондықтан "түрік" терминін Түркия [[Азаматтық|азаматы]] ретінде заңды қолдану [[Этникалық топ|этникалық]] анықтамадан өзгеше. Алайда ел азаматтарының шамамен 70-80 пайызы этникалық түріктер. Түркияда ең аз дегенде 47 этностың өкілі бар деп есептеледі. Халықтың этникалық құрамы туралы сенімді мәліметтер жоқ, өйткені түріктердің санақ көрсеткіштері этникалық статистиканы қамтымайды. [[Күрдтер]] - түрікке жатпайтын ең ірі этнос, бұл халықтың 12-25 пайызының арасында. Нақты сан дау тақырыбы болып қалады; Сервет Мутлудың айтуынша, «көбінесе бұл бағалаулар ғылыми фактілер мен эрудициялардан гөрі күрдшіл немесе түрікшіл жанашырлық пен көзқарасты көрсетеді». Мутлудың 1990 жылғы зерттеуінде күрдтер халықтың шамамен 12 пайызын құраса, Мехрдад Изади бұл көрсеткішті 25 пайызға орналастырды. [[Агры]], [[Батман]], [[Бингөл]], [[Битлис]], [[Диярбакыр]], [[Элазиг]], [[Хаккари]], [[Ыгдыр]], [[Мардин]], [[Муш]], [[Сиирт]], [[Шырнак]], [[Тунжели]] және [[Ван]] провинцияларында күрдтер көпшілікті құрайды; [[Шанлыурфа провинциясы]]ндағы көпшілік (47%); және [[Карс провинциясы]]ндағы үлкен азшылық (20%). Сонымен қатар, ішкі көші-қонға байланысты күрдтердің диаспоралық қауымдастықтары Түркияның орталық және батысындағы барлық ірі қалаларда бар. Стамбулда шамамен үш миллион күрд бар, бұл оны әлемдегі ең үлкен күрд халқы тұратын қалаға айналдырады. Күрд емес азшылықтар халықтың шамамен 7–12 пайызын құрайды деп саналады. [[Лозанна бітім шарты|Лозанна келісімі]]нде мойындалған үш «мұсылман емес» азшылық топтары [[армяндар]], [[гректер]] және [[еврейлер]] болды. Басқа этникалық топтарға [[албандар]], [[арабтар]], [[ассириялықтар]], [[босниялықтар]], [[Адығтар|черкестер]], [[грузиндер]], [[лаздар]], [[помактар]] ​​және [[сығандар]] жатады. Сондай-ақ, Түркия [[меглино-румындар]]дан тұратын мұсылман қауымының отаны болып табылады. 2011 жылы [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғанға дейін [[Түркиядағы арабтар]]дың саны 1 миллионнан 2 миллионнан асқан. 2020 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша Түркияда 3,6 миллион сириялық босқындар бар, олар негізінен арабтар, олардың қатарында сириялық күрдтер, сириялық [[түрікмендер]] және Сирияның басқа да этникалық топтары бар. Олардың басым көпшілігі уақытша тұруға рұқсаты бар Түркияда тұрады. Түркия үкіметі [[Сирия ұлттық армиясы]]на қосылған босқындарға Түркия азаматтығын берді. == Галерея == <gallery class="center"> Сурет:Ataturk1930s.jpg|[[Мұстафа Кемал Ататүрік]] Сурет:Anit Kabir (6526103103).jpg|[[Анытқабір]] Сурет:Aya sofya.jpg|[[Айя София]] Сурет:Kocatepe Mosque Ankara.jpg|Анкара мешіті Сурет:State Painting and Sculpture Museum of Ankara.jpg|Этнография Сурет:DolmabahceMainGate.JPG|[[Долмабахче сарайы]] Сурет:İzmir clock tower.jpg|[[Измир]] Сурет:Pamukkale00.JPG|[[Памуккале]] Сурет:Eskişehir-Aycan.jpg| Көше Сурет:Antalya falezler.jpg|[[Анталия]] Сурет:Alanya.jpg| [[Алания]] Сурет:Bluemosquefront.jpg|[[Ыстанбұл]] Сурет:Diyarbakir P1050751 20080427135832.JPG|[[Диярбақыр]] Сурет:Turkishcoffee.jpg|Түрік кофе Сурет:Celsus-Bibliothek2.jpg|[[Эфес]] қаласы Сурет:Cappadocia March 2006.jpg|[[Каппадокия]] қаласы Сурет:Kappadokien002-01.jpg|Каппадокияның ландшафты Сурет:Gentile Bellini 003.jpg|[[II Мехмет|Сұлтан Мехмет II]] Сурет:Whirlingdervishes.JPG|Дәруіштер Сурет:İstanbul Üniversitesi.JPG|[[Ыстанбұл университеті]] </gallery> == Қызықты мәліметтер == * Түркияның бастамасымен [[ЮНЕСКО]] Әлем Мәдени мұрасы тізіміне 1982 жылдан бері Ыстамбұлдың тарихи жерлері, Сафранболу қаласы, Хаттушаш Хэт астанасы, Немрут тауы, Ксантос Летон, Дивриги Ұлы мешіті мен емханасы, Троя ежелгі қаласы, Памуккале Хиераполис, Гөреме Ұлттық саябағы мен Каппадокия алынған болатын.<ref name="test">[http://www.trtalbanian.com/trtworld/kz/newsDetail.aspx?HaberKodu=44050f41-b3ee-4b3e-a719-bd05dacee0c5&title=%D0%A1%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D0%B5%20-%20%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC%20%D0%BC%D2%B1%D1%80%D0%B0%20%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96%D0%BD%D0%B4%D0%B5 Қайнар көз]</ref> * Ыстамбұл - бұл екі құрлықтың, Еуропа мен Азияның арасында орналасқан жалғыз қала. Мыңдаған жылдар бойы Ыстамбұл тарихтағы үш империяның астанасы болды. Олар: Рим, Византия және Осман империялары. Көптеген археологтар мен інжілшілтер Нұх пайғамбардың кемесi Шығыс Түркиядағы Арарат тауында қалған деп есептейді. Әлемдегі барлық орман жаңғағының 70%-ын Түркия өндіреді. Хазіреті Мария өмірінің соңғы жылдарын Түркияда өткізді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Навигациялық блок |тақырып = Түркия |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Еуропа елдері |Орта Шығыс елдері |Жерорта теңізімен шектесетін елдер |Қара теңіз бойындағы елдер |G20 |Еуропа кеңесі |Түркі кеңесі |ТҮРКСОЙ |ГУАМ |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы |ЭЫҰ |Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Түркия|*]] k3lgzuu7oz1zu7dat1llci3a6anpxtm 1 6489 3061654 3060777 2022-08-17T15:07:51Z Alphy Haydar 36950 /* Неге Ұлы сөзін алып тастадыңыз? */ wikitext text/x-wiki {{ТМ}} == Неге Ұлы сөзін алып тастадыңыз? == [[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] мырза неге талқыға салмай, өз бетіңізбен мақала атауын өзгерттіңіз? (Бірнеше рет осылай атақты жер-су, нысандар атауын өзіңіз өзгертіп жатырсыз) Ағылшын, орыс, неміс, испан тілдерінде Ұлы сөзі қолданылған. Нақты себебін және дереккөздерді келтіре кетсеңіз? {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Салиха}} мырзалар мен ханымдар, сіздер де өз пікірлеріңізді қалдырып кетсеңіздер [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:48, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) : Менің ойымша, төл Қытайшасының өзінде Ұлы сөзі жоқ, тек Ұзын сөзі бар. "Ұзын қорған" (чанчэн) деген. Кейде "Түмен шақырымға созылған Ұзын қорған" делінеді (Ваньли чанчэн). Ұлы деген сөзді оның тарихы өздеріне тіке қатысы жоқ елдер атаған. Батыс, батысқа ілесіп орыстар. Өйткені олар үшін бұл жай ғана бір әлемдік ғажайып құрылыс қана. БАсқа саяси мағынасы жоқ. Ал, біз үшін олай емес. Ата бабаларымыз оны Ұлы Қытай қорғаны демегені анық. Кейбір деректер бойынша "Қытай Қабырғасы" деген делінеді. Бірақ бұл пікірді растау біршама қиын, өйткені кейін жазып алынған ауызша әдебиеттерде кездеседі. Тіпті де маңыздысы, Ұлы деген сөзді істетуде тым абай болған жөн. Өйткені ол жай сөз емесі анық. Ал, қытайдың өзіндегі ең үлкен мемлекеттік [http://www.kaz.people.cn/n3/2021/0917/c416688-9897791-3.html "Халық гезетінің" қазақшасында да оны Қытай қорғаны деген]. Әрине, бұл мәселін дауысқа салып шешкенді жөн санаймын. --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылауы]]) 22:46, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) ::Жақсы, пікіріңізге рахмет {{@|Alphy Haydar}}. Қалған қатысуышлардың ойларын күтейік) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:03, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) ::: Жұрт бұл мәселені мәнсіз көрген секілді. Мәнсіз болатын жөні бар. "Ұлы ата-бабаларымыз" дейміз, сөйте тұра "Ұлы қытай қорғаны" десек қалай болады? Басқаны айтпағанда, санамызда қайшылық туғызады ғой. Қарасаңыздар, төмендегі тілдерде "Қытай қорғаны" деп жазылған, немесе "Қытайдың ірі қорғаны" деп жазылған. * • als Chinesische Mauer * • azb چین دیواری * • cdo Diòng-siàng * • ckb دیواری چین * • de Chinesische Mauer * • diq Bendê Çini * • fiu_vro Hiina müür * • fi Kiinan muuri * • fo Kinesiski múrurin * • frr Sjineesk Müür * • fr Grande Muraille * • fy Sineeske Muorre * • gan 長城 * • gcr Grann Miray * • hr Kineski zid * • hu Kínai nagy fal * • is Kínamúrinn * • ja万里の長城 * • kk Қытай қорғаны * • ku Dîwarê Çînê * • la Murus Sinicus * • lb Chineesesch Mauer * • lfn Mur grande de Xina * • lij Grànde miâgia cinéize * • li Sjinese Moer * • lld Muraia Cineja * • mk Кинески ѕид * • mn Цагаан хэрэм * • nds_nl Sinese muur * • nl Chinese Muur * • nrm Graund-murâle * • pt Muralha da China * • sl Kitajski zid * • sr Кинески зид * • stq Chinesiske Muure * • sv Kinesiska muren * • tr Çin Seddi * • ug Sedichin Sépili * • ur دیوار چین * • wuu 长城 * • za Cangzcwngz * • zh_classical 長城 * • zh_min_nan Tn̂g-siâⁿ * • zh_yue 萬里長城 --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылауы]]) 21:07, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 9gxmam81zw95wk8gsun3xrtkax1f029 3061657 3061654 2022-08-17T15:26:04Z Alphy Haydar 36950 /* Неге Ұлы сөзін алып тастадыңыз? */ wikitext text/x-wiki {{ТМ}} == Неге Ұлы сөзін алып тастадыңыз? == [[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] мырза неге талқыға салмай, өз бетіңізбен мақала атауын өзгерттіңіз? (Бірнеше рет осылай атақты жер-су, нысандар атауын өзіңіз өзгертіп жатырсыз) Ағылшын, орыс, неміс, испан тілдерінде Ұлы сөзі қолданылған. Нақты себебін және дереккөздерді келтіре кетсеңіз? {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Салиха}} мырзалар мен ханымдар, сіздер де өз пікірлеріңізді қалдырып кетсеңіздер [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:48, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) : Менің ойымша, төл Қытайшасының өзінде Ұлы сөзі жоқ, тек Ұзын сөзі бар. "Ұзын қорған" (чанчэн) деген. Кейде "Түмен шақырымға созылған Ұзын қорған" делінеді (Ваньли чанчэн). Ұлы деген сөзді оның тарихы өздеріне тіке қатысы жоқ елдер атаған. Батыс, батысқа ілесіп орыстар. Өйткені олар үшін бұл жай ғана бір әлемдік ғажайып құрылыс қана. БАсқа саяси мағынасы жоқ. Ал, біз үшін олай емес. Ата бабаларымыз оны Ұлы Қытай қорғаны демегені анық. Кейбір деректер бойынша "Қытай Қабырғасы" деген делінеді. Бірақ бұл пікірді растау біршама қиын, өйткені кейін жазып алынған ауызша әдебиеттерде кездеседі. Тіпті де маңыздысы, Ұлы деген сөзді істетуде тым абай болған жөн. Өйткені ол жай сөз емесі анық. Ал, қытайдың өзіндегі ең үлкен мемлекеттік [http://www.kaz.people.cn/n3/2021/0917/c416688-9897791-3.html "Халық гезетінің" қазақшасында да оны Қытай қорғаны деген]. Әрине, бұл мәселін дауысқа салып шешкенді жөн санаймын. --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылауы]]) 22:46, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) ::Жақсы, пікіріңізге рахмет {{@|Alphy Haydar}}. Қалған қатысуышлардың ойларын күтейік) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:03, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) ::: Жұрт бұл мәселені мәнсіз көрген секілді. Мәнсіз болатын жөні бар. "Ұлы ата-бабаларымыз" дейміз, сөйте тұра "Ұлы қытай қорғаны" десек қалай болады? Басқаны айтпағанда, санамызда қайшылық туғызады ғой. Қарасаңыздар, төмендегі тілдерде "Қытай қорғаны" деп жазылған, немесе "Қытайдың ірі қорғаны" деп жазылған. * • als Chinesische Mauer * • azb چین دیواری * • cdo Diòng-siàng * • ckb دیواری چین * • de Chinesische Mauer * • diq Bendê Çini * • fiu_vro Hiina müür * • fi Kiinan muuri * • fo Kinesiski múrurin * • frr Sjineesk Müür * • fr Grande Muraille * • fy Sineeske Muorre * • gan 長城 * • gcr Grann Miray * • hr Kineski zid * • hu Kínai nagy fal * • is Kínamúrinn * • ja万里の長城 * • kk Қытай қорғаны * • ku Dîwarê Çînê * • la Murus Sinicus * • lb Chineesesch Mauer * • lfn Mur grande de Xina * • lij Grànde miâgia cinéize * • li Sjinese Moer * • lld Muraia Cineja * • mk Кинески ѕид * • mn Цагаан хэрэм * • nds_nl Sinese muur * • nl Chinese Muur * • nrm Graund-murâle * • pt Muralha da China * • sl Kitajski zid * • sr Кинески зид * • stq Chinesiske Muure * • sv Kinesiska muren * • tr Çin Seddi * • ug Sedichin Sépili * • ur دیوار چین * • wuu 长城 * • za Cangzcwngz * • zh_classical 長城 * • zh_min_nan Tn̂g-siâⁿ * • zh_yue 萬里長城 --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылауы]]) 21:07, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) :Айтпақшы, осы мағынадағы жазбаға [https://www.facebook.com/photo/?fbid=8462533323764215&set=a.303346806349615 қазірге дейін 62 адам] қолдау білдірді. --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылауы]]) 21:26, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 3fki4440mesoxketdk4je2i2vfyb7na 3061658 3061657 2022-08-17T15:27:34Z Alphy Haydar 36950 /* Неге Ұлы сөзін алып тастадыңыз? */ wikitext text/x-wiki {{ТМ}} == Неге Ұлы сөзін алып тастадыңыз? == [[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] мырза неге талқыға салмай, өз бетіңізбен мақала атауын өзгерттіңіз? (Бірнеше рет осылай атақты жер-су, нысандар атауын өзіңіз өзгертіп жатырсыз) Ағылшын, орыс, неміс, испан тілдерінде Ұлы сөзі қолданылған. Нақты себебін және дереккөздерді келтіре кетсеңіз? {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Салиха}} мырзалар мен ханымдар, сіздер де өз пікірлеріңізді қалдырып кетсеңіздер [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:48, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) : Менің ойымша, төл Қытайшасының өзінде Ұлы сөзі жоқ, тек Ұзын сөзі бар. "Ұзын қорған" (чанчэн) деген. Кейде "Түмен шақырымға созылған Ұзын қорған" делінеді (Ваньли чанчэн). Ұлы деген сөзді оның тарихы өздеріне тіке қатысы жоқ елдер атаған. Батыс, батысқа ілесіп орыстар. Өйткені олар үшін бұл жай ғана бір әлемдік ғажайып құрылыс қана. БАсқа саяси мағынасы жоқ. Ал, біз үшін олай емес. Ата бабаларымыз оны Ұлы Қытай қорғаны демегені анық. Кейбір деректер бойынша "Қытай Қабырғасы" деген делінеді. Бірақ бұл пікірді растау біршама қиын, өйткені кейін жазып алынған ауызша әдебиеттерде кездеседі. Тіпті де маңыздысы, Ұлы деген сөзді істетуде тым абай болған жөн. Өйткені ол жай сөз емесі анық. Ал, қытайдың өзіндегі ең үлкен мемлекеттік [http://www.kaz.people.cn/n3/2021/0917/c416688-9897791-3.html "Халық гезетінің" қазақшасында да оны Қытай қорғаны деген]. Әрине, бұл мәселін дауысқа салып шешкенді жөн санаймын. --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылауы]]) 22:46, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) ::Жақсы, пікіріңізге рахмет {{@|Alphy Haydar}}. Қалған қатысуышлардың ойларын күтейік) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:03, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) ::: Жұрт бұл мәселені мәнсіз көрген секілді. Мәнсіз болатын жөні бар. "Ұлы ата-бабаларымыз" дейміз, сөйте тұра "Ұлы қытай қорғаны" десек қалай болады? Басқаны айтпағанда, санамызда қайшылық туғызады ғой. Қарасаңыздар, төмендегі тілдерде "Қытай қорғаны" деп жазылған, немесе "Қытайдың ірі қорғаны" деп жазылған. * • als Chinesische Mauer * • azb چین دیواری * • cdo Diòng-siàng * • ckb دیواری چین * • de Chinesische Mauer * • diq Bendê Çini * • fiu_vro Hiina müür * • fi Kiinan muuri * • fo Kinesiski múrurin * • frr Sjineesk Müür * • fr Grande Muraille * • fy Sineeske Muorre * • gan 長城 * • gcr Grann Miray * • hr Kineski zid * • hu Kínai nagy fal * • is Kínamúrinn * • ja万里の長城 * • kk Қытай қорғаны * • ku Dîwarê Çînê * • la Murus Sinicus * • lb Chineesesch Mauer * • lfn Mur grande de Xina * • lij Grànde miâgia cinéize * • li Sjinese Moer * • lld Muraia Cineja * • mk Кинески ѕид * • mn Цагаан хэрэм * • nds_nl Sinese muur * • nl Chinese Muur * • nrm Graund-murâle * • pt Muralha da China * • sl Kitajski zid * • sr Кинески зид * • stq Chinesiske Muure * • sv Kinesiska muren * • tr Çin Seddi * • ug Sedichin Sépili * • ur دیوار چین * • wuu 长城 * • za Cangzcwngz * • zh_classical 長城 * • zh_min_nan Tn̂g-siâⁿ * • zh_yue 萬里長城 --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылауы]]) 21:07, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) :Айтпақшы, осы мағынадағы жазбаға [https://www.facebook.com/photo/?fbid=8462533323764215&set=a.303346806349615 қазірге дейін 62 адам] қолдау білдірді. 19 бөлісу жасады. --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылауы]]) 21:26, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) ejsb13fd3r3i78q479ojbzvd9w6y6u9 0 6510 3061678 3061180 2022-08-17T16:28:46Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/MaGz GoLd|MaGz GoLd]] ([[User talk:MaGz GoLd|т]]) өңдемелерінен [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki {{Операциялық жүйе | name = -{MS-DOS (толық)}- | logo = | screenshot = <!-- Do NOT change the screenshot unless there is BIG change in the UI. When taking screenshot, please resize your window (e.g. 640*480), disable your extensions and use the default theme. -->[[Сурет:StartingMsdos.png]] | caption = An example of MS-DOS's command-line interface, this one showing that the current directory is the root of drive C. | developer = [[Microsoft]] | family = [[DOS]] | source_model = Жабық қайнар | kernel_type = Ұйтқылы арнау | working_state = Тарихи | latest_release_version = 8.0 | latest_release_date = [[2000]] ж. [[қыркүйектің 14]] | ui = DOS [[Әмір жолымен тілдесу|CLI]] | license = Меншікті }} -{'''MS-DOS'''}- ({{lang-en|'''M'''icro'''S'''oft '''D'''isk '''O'''perating '''S'''ystem}} — ''[[Microsoft]] фирмасының Дискілік Амалдық Жүйесі'') — [[дербес компьютер]]лерде және оларға сыйысымды құрылғыларда пайдаланылатын [[амалдық жүйе]]. MS-DOS жүйесі пернетеқтадан енгізілген деректі компьютер орындай алатын амалдарға айналдырады. MS-DOS жүйесімен әрекеттесу әмір енгізу арқылы жүзеге асырылады, ал MS-DOS жүйесіне негізделген бағдарламалармен әрекеттесуді жұмыс үстеліндегі лақаптардың көмегімен жүзеге асыруға болады. == Тағы қараңыз == * [[Әмір жолы терезесі]] * [[MS-DOS бағдарламасы]] {{Операциялық жүйелер}} {{Сыртқы сілтемелер}} {{stub}} [[Санат:Операциялық жүйелер]] [[Санат:Амалдық жүйелер]] [[Санат:Ескірген технологиялар]] mlv0pqxgdaamo26k1a8bc8j4kf0g107 0 7491 3061672 3061480 2022-08-17T16:14:36Z Kasymov 10777 − 3 санат ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Қазақша есімі = Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов | Шынайы есімі = | Суреті =Bakhyt Sultanov (08.2016) (cropped).png | Сурет ені = | Атауы = | Титулы_2 = [[Нұр-Сұлтан]] қаласының [[әкім]]і<ref>2019 жылы 23 наурызда Астана қаласы Нұр-Сұлтанға ауыстырылды</ref> | Реті_2 = 5 | Ту_2 = Flag of Nur-Sultan, Kazakhstan.svg | Ту2_2 = Emblem of Nur-Sultan-1.svg | Басқара бастады_2 = [[11 қыркүйек]] [[2018 жыл]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[13 маусым]] [[2019 жыл]] | Президент_2 =[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | Премьер_2 =[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]<br />[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Ізашары_2 = [[Әсет Өрентайұлы Исекешев|Әсет Исекешев]] | Ізбасары_2 = [[Алтай Сейдірұлы Көлгінов|Алтай Көлгінов]] | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі|Қаржы министрі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 =Emblem of Kazakhstan latin.svg | Реті_3 = 5 | Басқара бастады_3 = [[6 қараша]] [[2013 жыл]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[11 қыркүйек]] [[2018 жыл]] | Премьер_3 =[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]<br>[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] | Ізашары_3 = [[Болат Бидахметұлы Жәмішев|Болат Жәмішев]] | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = [[Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі|Экономика министрі]] | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = Emblem of Kazakhstan latin.svg | Реті_4 = 5 | Басқара бастады_4 = [[10 тамыз]] [[2007 жыл]] | Басқаруын аяқтады_4 = [[12 наурыз]] [[2010 жыл]] | Премьер_4 = [[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]] | Ізашары_4 = [[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]] | Ізбасары_4 = [[Жанар Сейдахметқызы Айтжанова|Жанар Айтжанова]] | Титулы_5 = | Ту_5 = | Ту2_5 = | Реті_5 = | Басқара бастады_5 = | Басқаруын аяқтады_5 = | Ізашары_5 = | Ізбасары_5 = | Туған күні = 29.11.1971 | Туған жері = {{туғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = Регина Фандесовна Сұлтанова | Балалары = '''қызы''' Анель (1989–)<br>'''ұлдары:''' Данияр (1997–), Әмірлан (2008–) | Партиясы = [[Аманат (партия)|«Нұр Отан»]] | Білімі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов | Марапаттары = {{Парасат ордені}} {{Құрмет ордені}} [[Сурет:Medal10Parlm.png|34px]] {{Астанаға 10 жыл медалі}} {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]] |Титулы=[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Қазақстан Премьер-Министрі]]нің орынбасары — [[Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігі|Сауда және интеграция министрі]]|Ту=Flag of Kazakhstan.svg|Ту2=Emblem of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=[[17 маусым]] [[2019 жыл]]|Басқаруын аяқтады=[[15 тамыз]] [[2022 жыл]]|Премьер=[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]<br>[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]|Президент=[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]}} '''Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов''' ([[29 қараша]] [[1971 жыл]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Алматы]]) — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] мемлекет қайраткері. [[Нұр-Сұлтан]] қаласының әкімі (2018–2019), [[Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі|Қаржы министрі]] (2013–2018), Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі (2007–2010), [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігі Басшысының орынбасары, [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің]] орынбасары (2019–2022) лауазымдарының иегері болған.<ref>{{Cite web|url=http://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/bt-sultanovty-kazakstan-respublikasy-premer-ministrinin-orynbasary-kazakstan-respublikasynyn-karzhy-ministri-kyzmetine-tagaiyndau-turaly|title=НОРМАТИВТIК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТIЛЕР|publisher=www.pakistantoday.com.pk|lang=en-GB|accessdate=2018-09-11}}</ref> == Қысқаша өмірбаяны == [[Шапырашты]] руынан шыққан.<ref>[https://www.novgaz.com/index.php/2-news/2415-%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%8B-%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%BC%E2%80%A6 Новая Газета Казахстан - КЛАН — КЛАНЫ ВЫБИВАЕТ<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[https://www.novgaz.com/index.php/2-news/2406-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B9%D1%82%D0%B8-%D0%BF%D0%BE-%D1%87%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B5 Новая Газета Казахстан - Пройти по черте<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> * [[1971]]&nbsp;ж. қарашаның 29 [[Алматы]] қаласында дүниеге келді. * [[1994]]&nbsp;ж. Қазақ ұлттық техникалық университетін «Робототехникалық кешендер және жүйелер» мамандығы бойынша үздік бітірді. * [[1995]]&nbsp;ж. Қазақ мемлекеттік басқару академиясын «Бизнес және менеджмент» мамандығы бойынша бітірді. * [[1994]]—[[2002]]&nbsp;жж. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде басқару жұмыстарын атқаруда. * [[2002]]&nbsp;ж. қыркүйектен бастап [[2003]]&nbsp;ж. [[маусым]]ға дейін Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі Бюджеттік саясат және жоспарлау департаментінің директоры қызметін атқарды. * [[2003]]&nbsp;ж. маусымнан бастап [[2006]]&nbsp;ж. [[ақпан]]ға дейін Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің вице-министрі қызметіне тағайындалды. * [[2006]]&nbsp;ж. ақпаннан бастап [[2007]]&nbsp;ж. [[қаңтар]]ға дейін Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің төрағасы болып қызмет істеді. * [[2007]]&nbsp;ж. қаңтардан бастап&nbsp;— Қазақстан Республикасы Қаржы вице-министрі. * [[2007]]&nbsp;ж. тамыз айынан бастап Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі. * [[2010 жыл]]ғы [[13 наурыз]]дан - Қазақстан Республикасы Президентінің көмекшісі. * [[2012 жыл]]ғы [[21 қаңтар]] - [[2013 жыл]]ғы [[6 қараша]] аралығында - Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі басшысының орынбасары. * [[2013 жыл]]ғы [[6 қараша]] - [[2018 жыл]]ғы [[11 қыркүйек]] аралығында - Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары - Қазақстан Республикасының Қаржы министрі. * [[2018 жыл]] [[11 қыркүйек]] - [[2019 жыл]] [[13 маусым]] Мемлекет басшысының Жарлығымен Астана қаласының әкімі (қазіргі Нұр-Сұлтан)<ref>[https://baq.kz/kk/news/sayasat/baakit_sultanov_astana_akimi_bolip_tagaiindaldi20180911_111600 Бақыт Сұлтанов Астана әкімі болды]</ref>. * [[2019 жыл]] [[17 маусым]] — [[2022 жыл]] [[15 тамыз]] Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Сауда және интеграция министірі<ref>[https://egemen.kz/article/320698-serik-zhumangharin-sauda-dgane-integratsiya-ministrininh-mindetin-atqarady Серік Жұманғарин Сауда және интеграция министрінің міндетін атқарады. egemen.kz]</ref> == Жетістіктері == * ҚР Президентінің (2001) алғыс хаты * ҚР Премьер-министрінің (2005) алғыс хаты<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> == Отбасы == Кіші ағасы Арман Сұлтанов 2012 жылдан бастап 2014 жылға дейін «Қазтранссервис» АҚ президенті болып жұмыс істеді. 2014 жылдан бастап - Логистика жөніндегі басқарушы директор, Президент кеңесшісі және 2016 жылдың желтоқсан айынан бастап - «ҚТЖ» ҰК »АҚ вице-президенті, ==Марапаттар== * {{Парасат ордені}} [[Парасат ордені]] (2006); * {{Құрмет ордені}} «[[Құрмет ордені]]» (2006); * [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]] «[[Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалі|Қазақстан Конституциясына 10 жыл]]<nowiki/>» (2005) медалы * {{Астанаға 10 жыл медалі}} «[[Астанаға 10 жыл (медаль)|Астананың 10 жылдығы]]» (2008) медалы * [[Сурет:Medal10Parlm.png|34px]] «Қазақстан Республикасының Парламентіне 10 жыл» медалі (2011) медалы * {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі]] (2011) медалы * [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]] «[[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл]]<nowiki/>» медалі (2015) медалы * {{Астанаға 10 жыл медалі}} «Астананың 20 жылдығы» мерейтойлық медалі (2018) медалы<ref>[https://bnews.kz/ru/news/za_vklad_v_razvitie_astani_sagintaev_vruchil_ubileinie_medali За вклад в развитие Астаны Сагинтаев вручил юбилейные медали]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{-}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Асқар Маминның министрлер кабинеті}} {{Бақытжан Сағынтаевтың министрлер кабинеті}} {{Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр)}} {{Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2014)}} [[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]] [[Санат:Қазақстан экономика министрлері]] [[Санат:Қазақстан қаржы министрлері]] [[Санат:Құрмет орденінің иегерлері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының парламентіне 10 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:Қазақстан премьер-министрінің орынбасарлары]] [[Санат:Нұр-Сұлтан әкімдері]] [[Санат:Республикалық физика-математика мектебінің түлектері]] 2uehq6g0ngxsic2jf05o82ds7yjwo7o 3061675 3061672 2022-08-17T16:24:02Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Қазақша есімі = Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов | Шынайы есімі = | Суреті =Bakhyt Sultanov (08.2016) (cropped).png | Сурет ені = | Атауы = |Титулы=[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Қазақстан Премьер-Министрі]]нің орынбасары — [[Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігі|Сауда және интеграция министрі]]|Ту=Flag of Kazakhstan.svg|Ту2=Emblem of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=[[17 маусым]] [[2019 жыл]]|Басқаруын аяқтады=[[15 тамыз]] [[2022 жыл]]|Премьер=[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]<br>[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]|Президент=[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Титулы_2 = [[Нұр-Сұлтан]] қаласының [[әкім]]і<ref>2019 жылы 23 наурызда Астана қаласы Нұр-Сұлтанға ауыстырылды</ref> | Реті_2 = 5 | Ту_2 = Flag of Nur-Sultan, Kazakhstan.svg | Ту2_2 = Emblem of Nur-Sultan-1.svg | Басқара бастады_2 = [[11 қыркүйек]] [[2018 жыл]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[13 маусым]] [[2019 жыл]] | Президент_2 =[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | Премьер_2 =[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]<br />[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Ізашары_2 = [[Әсет Өрентайұлы Исекешев|Әсет Исекешев]] | Ізбасары_2 = [[Алтай Сейдірұлы Көлгінов|Алтай Көлгінов]] | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі|Қаржы министрі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 =Emblem of Kazakhstan latin.svg | Реті_3 = 5 | Басқара бастады_3 = [[6 қараша]] [[2013 жыл]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[11 қыркүйек]] [[2018 жыл]] | Премьер_3 =[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]<br>[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] | Ізашары_3 = [[Болат Бидахметұлы Жәмішев|Болат Жәмішев]] | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = [[Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі|Экономика министрі]] | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = Emblem of Kazakhstan latin.svg | Реті_4 = 5 | Басқара бастады_4 = [[10 тамыз]] [[2007 жыл]] | Басқаруын аяқтады_4 = [[12 наурыз]] [[2010 жыл]] | Премьер_4 = [[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]] | Ізашары_4 = [[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]] | Ізбасары_4 = [[Жанар Сейдахметқызы Айтжанова|Жанар Айтжанова]] | Титулы_5 = | Ту_5 = | Ту2_5 = | Реті_5 = | Басқара бастады_5 = | Басқаруын аяқтады_5 = | Ізашары_5 = | Ізбасары_5 = | Туған күні = 29.11.1971 | Туған жері = {{туғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = Регина Фандесовна Сұлтанова | Балалары = '''қызы''' Анель (1989–)<br>'''ұлдары:''' Данияр (1997–), Әмірлан (2008–) | Партиясы = [[Аманат (партия)|«Нұр Отан»]] | Білімі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов | Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!!}}{{Құрмет ордені}}{{!!}}{{ҚР парламентіне 10 жыл медалі}}{{!!}}{{Астанаға 10 жыл медалі}} {{!}}- {{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}{{!!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}{{!!}}{{Астанаға 20 жыл медалі}} {{!}}} }} '''Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов''' ([[29 қараша]] [[1971 жыл]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Алматы]]) — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] мемлекет қайраткері. [[Нұр-Сұлтан]] қаласының әкімі (2018–2019), [[Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі|Қаржы министрі]] (2013–2018), Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі (2007–2010), [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігі Басшысының орынбасары, [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің]] орынбасары (2019–2022) лауазымдарының иегері болған.<ref>{{Cite web|url=http://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/bt-sultanovty-kazakstan-respublikasy-premer-ministrinin-orynbasary-kazakstan-respublikasynyn-karzhy-ministri-kyzmetine-tagaiyndau-turaly|title=НОРМАТИВТIК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТIЛЕР|publisher=www.pakistantoday.com.pk|lang=en-GB|accessdate=2018-09-11}}</ref> == Қысқаша өмірбаяны == [[Шапырашты]] руынан шыққан.<ref>[https://www.novgaz.com/index.php/2-news/2415-%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%8B-%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%BC%E2%80%A6 Новая Газета Казахстан - КЛАН — КЛАНЫ ВЫБИВАЕТ<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[https://www.novgaz.com/index.php/2-news/2406-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B9%D1%82%D0%B8-%D0%BF%D0%BE-%D1%87%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B5 Новая Газета Казахстан - Пройти по черте<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> * [[1971]]&nbsp;ж. қарашаның 29 [[Алматы]] қаласында дүниеге келді. * [[1994]]&nbsp;ж. Қазақ ұлттық техникалық университетін «Робототехникалық кешендер және жүйелер» мамандығы бойынша үздік бітірді. * [[1995]]&nbsp;ж. Қазақ мемлекеттік басқару академиясын «Бизнес және менеджмент» мамандығы бойынша бітірді. * [[1994]]—[[2002]]&nbsp;жж. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде басқару жұмыстарын атқаруда. * [[2002]]&nbsp;ж. қыркүйектен бастап [[2003]]&nbsp;ж. [[маусым]]ға дейін Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі Бюджеттік саясат және жоспарлау департаментінің директоры қызметін атқарды. * [[2003]]&nbsp;ж. маусымнан бастап [[2006]]&nbsp;ж. [[ақпан]]ға дейін Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің вице-министрі қызметіне тағайындалды. * [[2006]]&nbsp;ж. ақпаннан бастап [[2007]]&nbsp;ж. [[қаңтар]]ға дейін Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің төрағасы болып қызмет істеді. * [[2007]]&nbsp;ж. қаңтардан бастап&nbsp;— Қазақстан Республикасы Қаржы вице-министрі. * [[2007]]&nbsp;ж. тамыз айынан бастап Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі. * [[2010 жыл]]ғы [[13 наурыз]]дан - Қазақстан Республикасы Президентінің көмекшісі. * [[2012 жыл]]ғы [[21 қаңтар]] - [[2013 жыл]]ғы [[6 қараша]] аралығында - Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі басшысының орынбасары. * [[2013 жыл]]ғы [[6 қараша]] - [[2018 жыл]]ғы [[11 қыркүйек]] аралығында - Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары - Қазақстан Республикасының Қаржы министрі. * [[2018 жыл]] [[11 қыркүйек]] - [[2019 жыл]] [[13 маусым]] Мемлекет басшысының Жарлығымен Астана қаласының әкімі (қазіргі Нұр-Сұлтан)<ref>[https://baq.kz/kk/news/sayasat/baakit_sultanov_astana_akimi_bolip_tagaiindaldi20180911_111600 Бақыт Сұлтанов Астана әкімі болды]</ref>. * [[2019 жыл]] [[17 маусым]] — [[2022 жыл]] [[15 тамыз]] Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Сауда және интеграция министірі<ref>[https://egemen.kz/article/320698-serik-zhumangharin-sauda-dgane-integratsiya-ministrininh-mindetin-atqarady Серік Жұманғарин Сауда және интеграция министрінің міндетін атқарады. egemen.kz]</ref> == Жетістіктері == * ҚР Президентінің (2001) алғыс хаты * ҚР Премьер-министрінің (2005) алғыс хаты<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> == Отбасы == Кіші ағасы Арман Сұлтанов 2012 жылдан бастап 2014 жылға дейін «Қазтранссервис» АҚ президенті болып жұмыс істеді. 2014 жылдан бастап - Логистика жөніндегі басқарушы директор, Президент кеңесшісі және 2016 жылдың желтоқсан айынан бастап - «ҚТЖ» ҰК »АҚ вице-президенті, ==Марапаттар== * {{Парасат ордені}} [[Парасат ордені]] (2006); * {{Құрмет ордені}} «[[Құрмет ордені]]» (2006); * [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]] «[[Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалі|Қазақстан Конституциясына 10 жыл]]<nowiki/>» (2005) медалы * {{Астанаға 10 жыл медалі}} «[[Астанаға 10 жыл (медаль)|Астананың 10 жылдығы]]» (2008) медалы * [[Сурет:Medal10Parlm.png|34px]] «Қазақстан Республикасының Парламентіне 10 жыл» медалі (2011) медалы * {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі]] (2011) медалы * [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]] «[[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл]]<nowiki/>» медалі (2015) медалы * {{Астанаға 10 жыл медалі}} «Астананың 20 жылдығы» мерейтойлық медалі (2018) медалы<ref>[https://bnews.kz/ru/news/za_vklad_v_razvitie_astani_sagintaev_vruchil_ubileinie_medali За вклад в развитие Астаны Сагинтаев вручил юбилейные медали]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Асқар Маминның министрлер кабинеті}} {{Бақытжан Сағынтаевтың министрлер кабинеті}} {{Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр)}} {{Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2014)}} [[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]] [[Санат:Қазақстан экономика министрлері]] [[Санат:Қазақстан қаржы министрлері]] [[Санат:Қазақстан премьер-министрінің орынбасарлары]] [[Санат:Нұр-Сұлтан әкімдері]] [[Санат:Республикалық физика-математика мектебінің түлектері]] b4xiscsgkc71eofdsywdxkm55ae6toi 3061677 3061675 2022-08-17T16:26:29Z Kasymov 10777 «[[Санат:Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті түлектері|Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті түлектері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Қазақша есімі = Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов | Шынайы есімі = | Суреті =Bakhyt Sultanov (08.2016) (cropped).png | Сурет ені = | Атауы = |Титулы=[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Қазақстан Премьер-Министрі]]нің орынбасары — [[Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігі|Сауда және интеграция министрі]]|Ту=Flag of Kazakhstan.svg|Ту2=Emblem of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=[[17 маусым]] [[2019 жыл]]|Басқаруын аяқтады=[[15 тамыз]] [[2022 жыл]]|Премьер=[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]<br>[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]|Президент=[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Титулы_2 = [[Нұр-Сұлтан]] қаласының [[әкім]]і<ref>2019 жылы 23 наурызда Астана қаласы Нұр-Сұлтанға ауыстырылды</ref> | Реті_2 = 5 | Ту_2 = Flag of Nur-Sultan, Kazakhstan.svg | Ту2_2 = Emblem of Nur-Sultan-1.svg | Басқара бастады_2 = [[11 қыркүйек]] [[2018 жыл]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[13 маусым]] [[2019 жыл]] | Президент_2 =[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | Премьер_2 =[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]<br />[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Ізашары_2 = [[Әсет Өрентайұлы Исекешев|Әсет Исекешев]] | Ізбасары_2 = [[Алтай Сейдірұлы Көлгінов|Алтай Көлгінов]] | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі|Қаржы министрі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 =Emblem of Kazakhstan latin.svg | Реті_3 = 5 | Басқара бастады_3 = [[6 қараша]] [[2013 жыл]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[11 қыркүйек]] [[2018 жыл]] | Премьер_3 =[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]<br>[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] | Ізашары_3 = [[Болат Бидахметұлы Жәмішев|Болат Жәмішев]] | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = [[Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі|Экономика министрі]] | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = Emblem of Kazakhstan latin.svg | Реті_4 = 5 | Басқара бастады_4 = [[10 тамыз]] [[2007 жыл]] | Басқаруын аяқтады_4 = [[12 наурыз]] [[2010 жыл]] | Премьер_4 = [[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]] | Ізашары_4 = [[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]] | Ізбасары_4 = [[Жанар Сейдахметқызы Айтжанова|Жанар Айтжанова]] | Титулы_5 = | Ту_5 = | Ту2_5 = | Реті_5 = | Басқара бастады_5 = | Басқаруын аяқтады_5 = | Ізашары_5 = | Ізбасары_5 = | Туған күні = 29.11.1971 | Туған жері = {{туғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = Регина Фандесовна Сұлтанова | Балалары = '''қызы''' Анель (1989–)<br>'''ұлдары:''' Данияр (1997–), Әмірлан (2008–) | Партиясы = [[Аманат (партия)|«Нұр Отан»]] | Білімі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов | Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!!}}{{Құрмет ордені}}{{!!}}{{ҚР парламентіне 10 жыл медалі}}{{!!}}{{Астанаға 10 жыл медалі}} {{!}}- {{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}{{!!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}{{!!}}{{Астанаға 20 жыл медалі}} {{!}}} }} '''Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов''' ([[29 қараша]] [[1971 жыл]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Алматы]]) — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] мемлекет қайраткері. [[Нұр-Сұлтан]] қаласының әкімі (2018–2019), [[Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі|Қаржы министрі]] (2013–2018), Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі (2007–2010), [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігі Басшысының орынбасары, [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің]] орынбасары (2019–2022) лауазымдарының иегері болған.<ref>{{Cite web|url=http://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/bt-sultanovty-kazakstan-respublikasy-premer-ministrinin-orynbasary-kazakstan-respublikasynyn-karzhy-ministri-kyzmetine-tagaiyndau-turaly|title=НОРМАТИВТIК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТIЛЕР|publisher=www.pakistantoday.com.pk|lang=en-GB|accessdate=2018-09-11}}</ref> == Қысқаша өмірбаяны == [[Шапырашты]] руынан шыққан.<ref>[https://www.novgaz.com/index.php/2-news/2415-%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%8B-%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%BC%E2%80%A6 Новая Газета Казахстан - КЛАН — КЛАНЫ ВЫБИВАЕТ<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[https://www.novgaz.com/index.php/2-news/2406-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B9%D1%82%D0%B8-%D0%BF%D0%BE-%D1%87%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B5 Новая Газета Казахстан - Пройти по черте<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> * [[1971]]&nbsp;ж. қарашаның 29 [[Алматы]] қаласында дүниеге келді. * [[1994]]&nbsp;ж. Қазақ ұлттық техникалық университетін «Робототехникалық кешендер және жүйелер» мамандығы бойынша үздік бітірді. * [[1995]]&nbsp;ж. Қазақ мемлекеттік басқару академиясын «Бизнес және менеджмент» мамандығы бойынша бітірді. * [[1994]]—[[2002]]&nbsp;жж. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде басқару жұмыстарын атқаруда. * [[2002]]&nbsp;ж. қыркүйектен бастап [[2003]]&nbsp;ж. [[маусым]]ға дейін Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі Бюджеттік саясат және жоспарлау департаментінің директоры қызметін атқарды. * [[2003]]&nbsp;ж. маусымнан бастап [[2006]]&nbsp;ж. [[ақпан]]ға дейін Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің вице-министрі қызметіне тағайындалды. * [[2006]]&nbsp;ж. ақпаннан бастап [[2007]]&nbsp;ж. [[қаңтар]]ға дейін Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің төрағасы болып қызмет істеді. * [[2007]]&nbsp;ж. қаңтардан бастап&nbsp;— Қазақстан Республикасы Қаржы вице-министрі. * [[2007]]&nbsp;ж. тамыз айынан бастап Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі. * [[2010 жыл]]ғы [[13 наурыз]]дан - Қазақстан Республикасы Президентінің көмекшісі. * [[2012 жыл]]ғы [[21 қаңтар]] - [[2013 жыл]]ғы [[6 қараша]] аралығында - Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі басшысының орынбасары. * [[2013 жыл]]ғы [[6 қараша]] - [[2018 жыл]]ғы [[11 қыркүйек]] аралығында - Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары - Қазақстан Республикасының Қаржы министрі. * [[2018 жыл]] [[11 қыркүйек]] - [[2019 жыл]] [[13 маусым]] Мемлекет басшысының Жарлығымен Астана қаласының әкімі (қазіргі Нұр-Сұлтан)<ref>[https://baq.kz/kk/news/sayasat/baakit_sultanov_astana_akimi_bolip_tagaiindaldi20180911_111600 Бақыт Сұлтанов Астана әкімі болды]</ref>. * [[2019 жыл]] [[17 маусым]] — [[2022 жыл]] [[15 тамыз]] Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Сауда және интеграция министірі<ref>[https://egemen.kz/article/320698-serik-zhumangharin-sauda-dgane-integratsiya-ministrininh-mindetin-atqarady Серік Жұманғарин Сауда және интеграция министрінің міндетін атқарады. egemen.kz]</ref> == Жетістіктері == * ҚР Президентінің (2001) алғыс хаты * ҚР Премьер-министрінің (2005) алғыс хаты<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> == Отбасы == Кіші ағасы Арман Сұлтанов 2012 жылдан бастап 2014 жылға дейін «Қазтранссервис» АҚ президенті болып жұмыс істеді. 2014 жылдан бастап - Логистика жөніндегі басқарушы директор, Президент кеңесшісі және 2016 жылдың желтоқсан айынан бастап - «ҚТЖ» ҰК »АҚ вице-президенті, ==Марапаттар== * {{Парасат ордені}} [[Парасат ордені]] (2006); * {{Құрмет ордені}} «[[Құрмет ордені]]» (2006); * [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]] «[[Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалі|Қазақстан Конституциясына 10 жыл]]<nowiki/>» (2005) медалы * {{Астанаға 10 жыл медалі}} «[[Астанаға 10 жыл (медаль)|Астананың 10 жылдығы]]» (2008) медалы * [[Сурет:Medal10Parlm.png|34px]] «Қазақстан Республикасының Парламентіне 10 жыл» медалі (2011) медалы * {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі]] (2011) медалы * [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]] «[[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл]]<nowiki/>» медалі (2015) медалы * {{Астанаға 10 жыл медалі}} «Астананың 20 жылдығы» мерейтойлық медалі (2018) медалы<ref>[https://bnews.kz/ru/news/za_vklad_v_razvitie_astani_sagintaev_vruchil_ubileinie_medali За вклад в развитие Астаны Сагинтаев вручил юбилейные медали]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Асқар Маминның министрлер кабинеті}} {{Бақытжан Сағынтаевтың министрлер кабинеті}} {{Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр)}} {{Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2014)}} [[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]] [[Санат:Қазақстан экономика министрлері]] [[Санат:Қазақстан қаржы министрлері]] [[Санат:Қазақстан премьер-министрінің орынбасарлары]] [[Санат:Нұр-Сұлтан әкімдері]] [[Санат:Республикалық физика-математика мектебінің түлектері]] [[Санат:Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті түлектері]] s9m0ybwlfctqu8k3plg29a6nad5ntoq 0 12356 3061925 2936507 2022-08-18T11:31:33Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{coor title dm|41|30|N|75|30|E}} {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{Түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Нарын облысы |Шынайы атауы = Нарын облусу |Елтаңба = Naryn obl coa.svg |Ту = Naryn obl flag.svg |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = облыс |Кіреді = |Енеді = |Астанасы = [[Нарын (қала)|Нарын]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 21.11.1939 |Таратылған уақыты = |Басшысы = Өмірбек Суваналиев |Басшының түрі = Губернатор |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = [[қырғыз тілі]], [[орыс тілі]] |Тұрғыны = 269 700 |Санақ жылы = 2005 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = 6 |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = қырғыздар, өзбектер, дүнгендер |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы = 45 200 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = 5 982 |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = KyrgyzstanNaryn.png |Карта ені = 250 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = +6 |Аббревиатура = |ISO = KG-N |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = H, N |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Нарын облысы''' — [[Қырғызстан]]дағы облыс. Орталығы — [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы. [[Шу облысы|Шу]], [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]], [[Жалалабат облысы|Жалалабат]], [[Ош облысы|Ош]] облыстарымен және Қытайдың [[Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданы]]мен шектеседі. Көлемі бойынша бұл [[Қырғызстан]]дағы ең үлкен облыс болып табылады. Облыстың жер көлемі — 45,2 миң км² Халық саны — 260,6 мың адам Облыста 1 қала, 2 елді мекен, 56 ауыл кеңесі, 132 ауыл бар. == Сілтемелер == *[http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/region/sswjk/ Нарын облысы туралы мәлімет]{{ref-ru}} <gallery> Сурет:SongKolHorses.jpg|Сонкөл маңындағы жылқылар Сурет:Naryncountryside.jpg|Нарын облысындағы таулар </gallery> {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Нарын облысы]] [[Санат:1939 жылы құрылғандар]] d8t6kgy1s1izba8argm2zmmo114txwo 0 12422 3061792 2650878 2022-08-18T05:53:01Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік бөлінісі */ wikitext text/x-wiki {{coor title dm|42|30|N|72|30|E}} {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{Түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Талас облысы |Шынайы атауы = Талас облусу |Елтаңба = Coat of arms of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Ту = Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Елтаңбаның ені = 100px |Тудың ені = 150px |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = облыс |Кіреді = |Енеді = |Астанасы = [[Талас (қала)|Талас]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 22.06.1944 |Таратылған уақыты = |Басшысы = Койсун Кұрманалиева |Басшының түрі = Губернатор |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = [[қырғыз тілі]], [[орыс тілі]] |Тұрғыны = 216 100 |Санақ жылы = 2005 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = 19 |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = қырғыздар, орыстар, немістер, күрдтер, қазақтар |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы = 11 400 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = KyrgyzstanTalas.png |Карта ені = 250 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = +6 |Аббревиатура = |ISO = KG-T |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = T |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Талас облысы''' ({{lang-ky|Талас облусу}})&nbsp;— [[Қырғызстан]]ның кішкентай облыстарының бірі, [[Қырғызстан]]ның солтүстік — батыс бөлігінде орналасқан. Талас алқабында және Қырғыз Алатауының бөктерінде орын алады. Солтүстік және батыс жағынан [[Қазақстан]]ның [[Жамбыл облысы]]менен, оңтүстікте [[Жалалабат облысы]]мен, шығыста [[Шу облысы]]мен шектеседі. Кеңес үкіметінің кезінде Талас облысы [[Шу облысы]]ның құрамына кірген. 1997 жылы облыс болып құрылды. Орталығы&nbsp;— [[Талас (қала)|Талас]]. Жер көлемі&nbsp;— 11,4 мың км². Халық саны&nbsp;— 208,5 мың адам Халық тығыздығы&nbsp;— 19 адам/бір шаршы шақырымға Әкімшілік бөлінісі&nbsp;— 1 қала, 1 қала сияқты елді мекен, 35 ауыл кеңесі, 90 ауыл. 1997 жылы негізденген. == Әкімшілік бөлінісі == Облыс 4 ауданға бөлінеді: * [[Бақайата ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Талас ауданы (Талас облысы)|Талас ауданы]] == Ұлт құрамы (1999 жыл) == * [[Қырғыздар]] — 175 мың&nbsp;(88,4 %) * [[Орыстар]] — 8 мың&nbsp;(4,0 %) * [[Күрдтер]] — 5 мың&nbsp;(2,5 %) * [[Қазақтар]] — 3 мың&nbsp;(1,5 %) * [[Украиндар]] — 1 мың&nbsp;(0,5 %) {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы]] 170ikdcbcgea9267dtazvjtp2pqm13t 3061793 3061792 2022-08-18T05:54:00Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік бөлінісі */ wikitext text/x-wiki {{coor title dm|42|30|N|72|30|E}} {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{Түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Талас облысы |Шынайы атауы = Талас облусу |Елтаңба = Coat of arms of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Ту = Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Елтаңбаның ені = 100px |Тудың ені = 150px |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = облыс |Кіреді = |Енеді = |Астанасы = [[Талас (қала)|Талас]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 22.06.1944 |Таратылған уақыты = |Басшысы = Койсун Кұрманалиева |Басшының түрі = Губернатор |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = [[қырғыз тілі]], [[орыс тілі]] |Тұрғыны = 216 100 |Санақ жылы = 2005 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = 19 |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = қырғыздар, орыстар, немістер, күрдтер, қазақтар |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы = 11 400 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = KyrgyzstanTalas.png |Карта ені = 250 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = +6 |Аббревиатура = |ISO = KG-T |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = T |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Талас облысы''' ({{lang-ky|Талас облусу}})&nbsp;— [[Қырғызстан]]ның кішкентай облыстарының бірі, [[Қырғызстан]]ның солтүстік — батыс бөлігінде орналасқан. Талас алқабында және Қырғыз Алатауының бөктерінде орын алады. Солтүстік және батыс жағынан [[Қазақстан]]ның [[Жамбыл облысы]]менен, оңтүстікте [[Жалалабат облысы]]мен, шығыста [[Шу облысы]]мен шектеседі. Кеңес үкіметінің кезінде Талас облысы [[Шу облысы]]ның құрамына кірген. 1997 жылы облыс болып құрылды. Орталығы&nbsp;— [[Талас (қала)|Талас]]. Жер көлемі&nbsp;— 11,4 мың км². Халық саны&nbsp;— 208,5 мың адам Халық тығыздығы&nbsp;— 19 адам/бір шаршы шақырымға Әкімшілік бөлінісі&nbsp;— 1 қала, 1 қала сияқты елді мекен, 35 ауыл кеңесі, 90 ауыл. 1997 жылы негізденген. == Әкімшілік бөлінісі == Облыс 4 ауданға бөлінеді: * [[Бақайата ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] == Ұлт құрамы (1999 жыл) == * [[Қырғыздар]] — 175 мың&nbsp;(88,4 %) * [[Орыстар]] — 8 мың&nbsp;(4,0 %) * [[Күрдтер]] — 5 мың&nbsp;(2,5 %) * [[Қазақтар]] — 3 мың&nbsp;(1,5 %) * [[Украиндар]] — 1 мың&nbsp;(0,5 %) {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы]] 8msgjy14gsxp5c2li4f3wvdmf7ckry6 3061794 3061793 2022-08-18T05:55:00Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{coor title dm|42|30|N|72|30|E}} {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{Түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Талас облысы |Шынайы атауы = Талас облусу |Елтаңба = Coat of arms of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Ту = Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Елтаңбаның ені = 100px |Тудың ені = 150px |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = облыс |Кіреді = |Енеді = |Астанасы = [[Талас (қала)|Талас]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 22.06.1944 |Таратылған уақыты = |Басшысы = Койсун Кұрманалиева |Басшының түрі = Губернатор |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = [[қырғыз тілі]], [[орыс тілі]] |Тұрғыны = 216 100 |Санақ жылы = 2005 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = 19 |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = қырғыздар, орыстар, немістер, күрдтер, қазақтар |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы = 11 400 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = KyrgyzstanTalas.png |Карта ені = 250 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = +6 |Аббревиатура = |ISO = KG-T |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = T |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Талас облысы''' ({{lang-ky|Талас облусу}})&nbsp;— [[Қырғызстан]]ның кішкентай облыстарының бірі, [[Қырғызстан]]ның солтүстік — батыс бөлігінде орналасқан. Талас алқабында және Қырғыз Алатауының бөктерінде орын алады. Солтүстік және батыс жағынан [[Қазақстан]]ның [[Жамбыл облысы]]менен, оңтүстікте [[Жалалабат облысы]]мен, шығыста [[Шу облысы]]мен шектеседі. Кеңес үкіметінің кезінде Талас облысы [[Шу облысы]]ның құрамына кірген. 1997 жылы облыс болып құрылды. Орталығы&nbsp;— [[Талас (қала)|Талас]]. Жер көлемі&nbsp;— 11,4 мың км². Халық саны&nbsp;— 208,5 мың адам Халық тығыздығы&nbsp;— 19 адам/км² Әкімшілік бөлінісі&nbsp;— 1 қала, 1 қала типтес кент, 35 ауылдық округ, 90 ауыл. 1997 жылы негізденген. == Әкімшілік бөлінісі == Облыс 4 ауданға бөлінеді: * [[Бақайата ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] == Ұлт құрамы (1999 жыл) == * [[Қырғыздар]] — 175 мың&nbsp;(88,4 %) * [[Орыстар]] — 8 мың&nbsp;(4,0 %) * [[Күрдтер]] — 5 мың&nbsp;(2,5 %) * [[Қазақтар]] — 3 мың&nbsp;(1,5 %) * [[Украиндар]] — 1 мың&nbsp;(0,5 %) {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы]] 082ko9uuzk0flvdvvia3x406dfj7gvm 3061907 3061794 2022-08-18T11:19:33Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{coor title dm|42|30|N|72|30|E}} {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{Түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Талас облысы |Шынайы атауы = Талас облусу |Елтаңба = Coat of arms of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Ту = Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Елтаңбаның ені = 100px |Тудың ені = 150px |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = облыс |Кіреді = |Енеді = |Астанасы = [[Талас (қала)|Талас]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 22.06.1944 |Таратылған уақыты = |Басшысы = Койсун Кұрманалиева |Басшының түрі = Губернатор |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = [[қырғыз тілі]], [[орыс тілі]] |Тұрғыны = 216 100 |Санақ жылы = 2005 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = 19 |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = қырғыздар, орыстар, немістер, күрдтер, қазақтар |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы = 11 400 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = KyrgyzstanTalas.png |Карта ені = 250 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = +6 |Аббревиатура = |ISO = KG-T |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = T |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Талас облысы''' ({{lang-ky|Талас облусу}})&nbsp;— [[Қырғызстан]]ның кішкентай облыстарының бірі, [[Қырғызстан]]ның солтүстік — батыс бөлігінде орналасқан. Талас алқабында және Қырғыз Алатауының бөктерінде орын алады. Солтүстік және батыс жағынан [[Қазақстан]]ның [[Жамбыл облысы]]менен, оңтүстікте [[Жалалабат облысы]]мен, шығыста [[Шу облысы]]мен шектеседі. Кеңес үкіметінің кезінде Талас облысы [[Шу облысы]]ның құрамына кірген. 1997 жылы облыс болып құрылды. Орталығы&nbsp;— [[Талас (қала)|Талас]] қаласы. Жер көлемі&nbsp;— 11,4 мың км². Халық саны&nbsp;— 208,5 мың адам Халық тығыздығы&nbsp;— 19 адам/км² Әкімшілік бөлінісі&nbsp;— 1 қала, 1 қала типтес кент, 35 ауылдық округ, 90 ауыл. 1997 жылы негізденген. == Әкімшілік бөлінісі == Облыс 4 ауданға бөлінеді: * [[Бақайата ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] == Ұлт құрамы (1999 жыл) == * [[Қырғыздар]] — 175 мың&nbsp;(88,4 %) * [[Орыстар]] — 8 мың&nbsp;(4,0 %) * [[Күрдтер]] — 5 мың&nbsp;(2,5 %) * [[Қазақтар]] — 3 мың&nbsp;(1,5 %) * [[Украиндар]] — 1 мың&nbsp;(0,5 %) {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы]] qq7f9n1kgfjnz64pwwcsw3r9t8otqbq 0 12423 3061786 2936505 2022-08-18T05:24:47Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{coor title dm|40|0|N|73|0|E}} {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{Түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Ош облысы |Шынайы атауы = Ош облусу |Елтаңба = Coat of Osh.png |Ту = Flag of Osh.svg |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = облыс |Кіреді = |Енеді = |Астанасы = [[Ош]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = Үзарбек Жылқыбаев |Басшының түрі = губернатор |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = [[Қырғыз тілі]] [[Орыс тілі]] |Тұрғыны = 1 225 400 |Санақ жылы = 2015 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = 44,5 |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[Қырғыздар]] [[Орыстар]] |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы = 29 200 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = KyrgyzstanOsh.svg |Карта ені = |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = +6 |Аббревиатура = |ISO = KG-O |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = O |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Ош облысы''' ({{lang-ky|Ош облусу}}) — [[Қырғызстан]]ның облыстарының бірі. [[Жалалабат облысы|Жалалабат]], [[Баткен облысы|Баткен]], [[Нарын облысы|Нарын]] облыстарымен, [[Өзбекстан]]менен, [[Тәжікстан]]менен және Қытайдың Шиңжән Ұйғыр аутономиялық ауданымен шектеседі. Жұрттың негізі – [[қырғыздар]] менен [[өзбектер]]. Облыс 1939 жылы құрылды. Орталығы — [[Ош]] қаласы. Жер көлемі – 29,2 мың шаршы шақырым (км²). Әкімшілік бөлінісі – 3 қала, 2 қала сияқты елді мекен, 79 ауыл кеңесі, 467 ауыл. == Халқы == * Халық саны: 1 247,9 мың адам * Халық тығыздығы: 44.5/км² (адам/шаршы шақырымға) === Ұлттық құрамы === * [[Қырғыздар]] — 751 мың (63,8 %) (1999) * [[Өзбектер]] — 366 мың (31,1 %) * [[Орыстар]] —15 мың (1,3 %) * [[Түріктер]] — 11 мың (0,9 %) * [[Ұйғырлар]] — 10 мың (0,8 %) * [[Татарлар]] — 7 мың (0,6 %) * [[Тәжіктер]] — 6 мың (0,5 %) == Сілтемелер == * [http://www.osh.gov.kg/ Ресми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080521154337/http://www.osh.gov.kg/ |date=2008-05-21 }} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Ош облысы]] 0yjk4shxu15v0qbovnruq76vi4vpfff 3061787 3061786 2022-08-18T05:25:19Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{coor title dm|40|0|N|73|0|E}} {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{Түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Ош облысы |Шынайы атауы = Ош облусу |Елтаңба = Coat of Osh.png |Ту = Flag of Osh.svg |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = облыс |Кіреді = |Енеді = |Астанасы = [[Ош]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = Үзарбек Жылқыбаев |Басшының түрі = губернатор |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = [[Қырғыз тілі]] [[Орыс тілі]] |Тұрғыны = 1 225 400 |Санақ жылы = 2015 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = 44,5 |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[Қырғыздар]] [[Орыстар]] |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы = 29 200 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = KyrgyzstanOsh.svg |Карта ені = |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = +6 |Аббревиатура = |ISO = KG-O |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = O |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Ош облысы''' ({{lang-ky|Ош облусу}}) — [[Қырғызстан]]ның облыстарының бірі. [[Жалалабат облысы|Жалалабат]], [[Баткен облысы|Баткен]], [[Нарын облысы|Нарын]] облыстарымен, [[Өзбекстан]]менен, [[Тәжікстан]]менен және Қытайдың Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданымен шектеседі. Жұрттың негізі – [[қырғыздар]] менен [[өзбектер]]. Облыс 1939 жылы құрылды. Орталығы — [[Ош]] қаласы. Жер көлемі – 29,2 мың шаршы шақырым (км²). Әкімшілік бөлінісі – 3 қала, 2 қала сияқты елді мекен, 79 ауыл кеңесі, 467 ауыл. == Халқы == * Халық саны: 1 247,9 мың адам * Халық тығыздығы: 44.5/км² (адам/шаршы шақырымға) === Ұлттық құрамы === * [[Қырғыздар]] — 751 мың (63,8 %) (1999) * [[Өзбектер]] — 366 мың (31,1 %) * [[Орыстар]] —15 мың (1,3 %) * [[Түріктер]] — 11 мың (0,9 %) * [[Ұйғырлар]] — 10 мың (0,8 %) * [[Татарлар]] — 7 мың (0,6 %) * [[Тәжіктер]] — 6 мың (0,5 %) == Сілтемелер == * [http://www.osh.gov.kg/ Ресми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080521154337/http://www.osh.gov.kg/ |date=2008-05-21 }} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Ош облысы]] 792id3r1ykhhv9xlqgak73t16s6g4zo 0 15927 3061567 3061566 2022-08-17T11:59:20Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Алмалы |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Алмалы.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Алмалы ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = |Түрі = пилонды, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 30 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 19,8 м |Сәулетшілер = Т. С. Әбілда,<br>Б. К. Мұсырғалиев,<br>А. М. Жүнісов |Әрлеушілер = А. Ж. Жамхан |Кіру-шығу = [[Қарасай батыр атындағы көше (Алматы)|Қарасай батыр көшесі]],<br>[[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов көшесі]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Алмалы»''' — [[Алматы метросы]]ның 3-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Жібек жолы (метро бекеті)|Жібек жолы]]<nowiki/>» және «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. Қарасай батыр және Панфилов көшелерінің қиылысқан жерінде тұр. Кіре-берістер мен шыға-берістер Панфилов көшесінің шығысына қарай, Қарасай батыр көшесінің солтүстігіне қарай орналасқан. == Тарихы == Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] [[Алматы метросы|Алматы метросының]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]<nowiki/>» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды. == Құрылысы == Сербтік компания «Энергопроект Нискоградня» метро бекетінде субподрядта жұмыс атқарады. * '''2008 жылдың басы.''' Бекет 85 пайызға дайын. Тонель бұрышы 50-60% * '''Сәуір, 2008 жыл.''' Бекет 95 пайызға дайын * '''Мамыр, 2008 жыл.''' Венткиоск салу жұмыстары басталды == Архитектурасы мен безендірілуі == «Алмалы» — [[метро]] бекеті терең жер астында орналасқан. Бекет қабырғалары [[Апорт]] алма бақтары түрлерімен, едендері [[мәрмәр]] түрлі [[кілем]]дер<nowiki/>імен жайылады. == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|title=«Алмалы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416033711/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|archivedate=17-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] 9975axz4h0lnusot96eajqzimd54ejz 3061568 3061567 2022-08-17T12:01:18Z Ұлы Тұран 120792 /* Архитектурасы мен безендірілуі */ wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Алмалы |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Алмалы.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Алмалы ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = |Түрі = пилонды, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 30 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 19,8 м |Сәулетшілер = Т. С. Әбілда,<br>Б. К. Мұсырғалиев,<br>А. М. Жүнісов |Әрлеушілер = А. Ж. Жамхан |Кіру-шығу = [[Қарасай батыр атындағы көше (Алматы)|Қарасай батыр көшесі]],<br>[[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов көшесі]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Алмалы»''' — [[Алматы метросы]]ның 3-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Жібек жолы (метро бекеті)|Жібек жолы]]<nowiki/>» және «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. Қарасай батыр және Панфилов көшелерінің қиылысқан жерінде тұр. Кіре-берістер мен шыға-берістер Панфилов көшесінің шығысына қарай, Қарасай батыр көшесінің солтүстігіне қарай орналасқан. == Тарихы == Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] [[Алматы метросы|Алматы метросының]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]<nowiki/>» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды. == Құрылысы == Сербтік компания «Энергопроект Нискоградня» метро бекетінде субподрядта жұмыс атқарады. * '''2008 жылдың басы.''' Бекет 85 пайызға дайын. Тонель бұрышы 50-60% * '''Сәуір, 2008 жыл.''' Бекет 95 пайызға дайын * '''Мамыр, 2008 жыл.''' Венткиоск салу жұмыстары басталды == Архитектурасы мен безендірілуі == Бекет қабырғалары суреті ұлттық ою-өрнекті бейнелейтін мәрмәр мозаикамен қапталған. Жарықтандыру көзі тоттанбаған болаттан жасалған карниздер үстінде орналасқан сәндік люстралар мен шамдар болып табылады. Өтетін жерлердің аркалары және плинтус — қоңыр түсті мәрмәр. Едендерге граниттік тақталар төселген. Платформаның шетжағында жасанды қара көлеңкесі бар суреттік-тақырыптық [[витраж]]дық [[панно]] орналасқан. Панноға ежелгі қаланың және гүлденген бақтың идеясы салынған. Композиция үш бөліктен тұрады: оң бөлігі — Алмалы ежелгі қаланың кескіндерімен бақтың гүлденуі. Сол бөлігі — керуен сұлбасы бар жемістердің пісуі. Орталық бөлігі — алма ағашы жемісі, жемістілік, тіршілік және аманшылық шежіресі символы ретінде​. == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|title=«Алмалы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416033711/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|archivedate=17-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] tis4hdycr4v56f6v010kiov82e3e8tk 3061570 3061568 2022-08-17T12:02:07Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Алмалы |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Алмалы.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Алмалы ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = |Түрі = пилонды, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 30 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 19,8 м |Сәулетшілер = Т. С. Әбілда,<br>Б. К. Мұсырғалиев,<br>А. М. Жүнісов |Әрлеушілер = А. Ж. Жамхан |Кіру-шығу = [[Қарасай батыр атындағы көше (Алматы)|Қарасай батыр көшесі]],<br>[[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов көшесі]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Алмалы»''' — [[Алматы метросы]]ның 3-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Жібек жолы (метро бекеті)|Жібек жолы]]<nowiki/>» және «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. Қарасай батыр және Панфилов көшелерінің қиылысқан жерінде тұр. Кіре-берістер мен шыға-берістер Панфилов көшесінің шығысына қарай, Қарасай батыр көшесінің солтүстігіне қарай орналасқан. == Тарихы == Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] [[Алматы метросы|Алматы метросының]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]<nowiki/>» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды. == Құрылысы == Сербтік компания «Энергопроект Нискоградня» метро бекетінде субподрядта жұмыс атқарады. * '''2008 жылдың басы.''' Бекет 85 пайызға дайын. Тонель бұрышы 50-60% * '''Сәуір, 2008 жыл.''' Бекет 95 пайызға дайын * '''Мамыр, 2008 жыл.''' Венткиоск салу жұмыстары басталды == Техникалық сипаттамасы == Терең орналасқан бекет (тереңдігі 30 м) пилонды тип жол аралығы 25 м. Үш залдан тұрады — орталық және екі бүйірлік, олар ені 19,8 м, ұзындығы 104 м жалпы островтық платформаны құрайды. Көтеру биіктігі 29,0 м, ұзындығы 58,0 м эскалаторлар бойынша (4 таспа) бекетке түсіру-көтеру. == Архитектурасы мен безендірілуі == Бекет қабырғалары суреті ұлттық ою-өрнекті бейнелейтін мәрмәр мозаикамен қапталған. Жарықтандыру көзі тоттанбаған болаттан жасалған карниздер үстінде орналасқан сәндік люстралар мен шамдар болып табылады. Өтетін жерлердің аркалары және плинтус — қоңыр түсті мәрмәр. Едендерге граниттік тақталар төселген. Платформаның шетжағында жасанды қара көлеңкесі бар суреттік-тақырыптық [[витраж]]дық [[панно]] орналасқан. Панноға ежелгі қаланың және гүлденген бақтың идеясы салынған. Композиция үш бөліктен тұрады: оң бөлігі — Алмалы ежелгі қаланың кескіндерімен бақтың гүлденуі. Сол бөлігі — керуен сұлбасы бар жемістердің пісуі. Орталық бөлігі — алма ағашы жемісі, жемістілік, тіршілік және аманшылық шежіресі символы ретінде​. == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|title=«Алмалы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416033711/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|archivedate=17-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] bs6rkowsvr88pwoj12isqvhjy8iyhmv 3061572 3061570 2022-08-17T12:16:08Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Алмалы |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Алмалы.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Алмалы ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = |Түрі = пилонды, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 30 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 19,8 м |Сәулетшілер = Т. С. Әбілда,<br>Б. К. Мұсырғалиев,<br>А. М. Жүнісов |Әрлеушілер = А. Ж. Жамхан |Кіру-шығу = [[Қарасай батыр атындағы көше (Алматы)|Қарасай батыр көшесі]],<br>[[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов көшесі]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Алмалы»''' — [[Алматы метросы]]ның 3-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Жібек жолы (метро бекеті)|Жібек жолы]]<nowiki/>» және «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. Қарасай батыр және Панфилов көшелерінің қиылысқан жерінде тұр. Кіре-берістер мен шыға-берістер Панфилов көшесінің шығысына қарай, Қарасай батыр көшесінің солтүстігіне қарай орналасқан. == Тарихы == Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] [[Алматы метросы|Алматы метросының]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]<nowiki/>» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды. == Құрылысы == Сербтік компания «Энергопроект Нискоградня» метро бекетінде субподрядта жұмыс атқарады. * '''2008 жылдың басы.''' Бекет 85 пайызға дайын. Тонель бұрышы 50-60% * '''Сәуір, 2008 жыл.''' Бекет 95 пайызға дайын * '''Мамыр, 2008 жыл.''' Венткиоск салу жұмыстары басталды == Техникалық сипаттамасы == Терең орналасқан бекет (тереңдігі 30 м) пилонды тип жол аралығы 25 м. Үш залдан тұрады — орталық және екі бүйірлік, олар ені 19,8 м, ұзындығы 104 м жалпы островтық платформаны құрайды. Көтеру биіктігі 29,0 м, ұзындығы 58,0 м эскалаторлар бойынша (4 таспа) бекетке түсіру-көтеру. == Архитектурасы мен безендірілуі == [[Сурет:Almaty-Metro station Almaly.JPG|солға|нобай|Бекеттің соңындағы панно]] [[Сурет:Almaly.jpg|солға|нобай|Орталық зал]] Бекет қабырғалары суреті ұлттық ою-өрнекті бейнелейтін мәрмәр мозаикамен қапталған. Жарықтандыру көзі тоттанбаған болаттан жасалған карниздер үстінде орналасқан сәндік люстралар мен шамдар болып табылады. Өтетін жерлердің аркалары және плинтус — қоңыр түсті мәрмәр. Едендерге граниттік тақталар төселген. Платформаның шетжағында жасанды қара көлеңкесі бар суреттік-тақырыптық [[витраж]]дық [[панно]] орналасқан. Панноға ежелгі қаланың және гүлденген бақтың идеясы салынған. Композиция үш бөліктен тұрады: оң бөлігі — Алмалы ежелгі қаланың кескіндерімен бақтың гүлденуі. Сол бөлігі — керуен сұлбасы бар жемістердің пісуі. Орталық бөлігі — алма ағашы жемісі, жемістілік, тіршілік және аманшылық шежіресі символы ретінде​. == Жақын орналасқан нысандар == * [[Абай атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театры|Абай атындағы опера және балет театры]] * «Алматы» қонақ үйі * «[[Қазақстан темір жолы]]<nowiki/>» кеңсесі * Астана алаңы * [[Қазақ ұлттық өнер академиясы|Т. К. Жүргенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясы]] * Бас пошта кеңсесі * «Столичный» дүкені * [[Қазақстан-Британ техникалық университеті]] == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|title=«Алмалы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416033711/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|archivedate=17-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] hogv93t9w1cfyvm5wcc732r61bchs2o 3061574 3061572 2022-08-17T12:24:01Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Алмалы |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Алмалы.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Алмалы ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = |Түрі = пилонды, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 30 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 19,8 м |Сәулетшілер = Т. С. Әбілда,<br>Б. К. Мұсырғалиев,<br>А. М. Жүнісов |Әрлеушілер = А. Ж. Жамхан |Кіру-шығу = [[Қарасай батыр атындағы көше (Алматы)|Қарасай батыр көшесі]],<br>[[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов көшесі]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Алмалы»''' — [[Алматы метросы]]ның 3-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Жібек жолы (метро бекеті)|Жібек жолы]]<nowiki/>» және «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. [[Қарасай батыр атындағы көше (Алматы)|Қарасай батыр]] және [[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов көшелерінің]] қиылысқан жерінде тұр. Кіре-берістер мен шыға-берістер Панфилов көшесінің шығысына қарай, Қарасай батыр көшесінің солтүстігіне қарай орналасқан. == Тарихы == Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] [[Алматы метросы|Алматы метросының]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]<nowiki/>» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды. == Құрылысы == Сербтік компания «Энергопроект Нискоградня» метро бекетінде субподрядта жұмыс атқарады. * '''2008 жылдың басы.''' Бекет 85 пайызға дайын. Тонель бұрышы 50-60% * '''Сәуір, 2008 жыл.''' Бекет 95 пайызға дайын * '''Мамыр, 2008 жыл.''' Венткиоск салу жұмыстары басталды == Техникалық сипаттамасы == Терең орналасқан бекет (тереңдігі 30 м) пилонды тип жол аралығы 25 м. Үш залдан тұрады — орталық және екі бүйірлік, олар ені 19,8 м, ұзындығы 104 м жалпы островтық платформаны құрайды. Көтеру биіктігі 29,0 м, ұзындығы 58,0 м эскалаторлар бойынша (4 таспа) бекетке түсіру-көтеру. == Архитектурасы мен безендірілуі == [[Сурет:Almaty-Metro station Almaly.JPG|солға|нобай|Бекеттің соңындағы панно]] [[Сурет:Almaly.jpg|солға|нобай|Орталық зал]] Бекет қабырғалары суреті ұлттық ою-өрнекті бейнелейтін мәрмәр мозаикамен қапталған. Жарықтандыру көзі тоттанбаған болаттан жасалған карниздер үстінде орналасқан сәндік люстралар мен шамдар болып табылады. Өтетін жерлердің аркалары және плинтус — қоңыр түсті мәрмәр. Едендерге граниттік тақталар төселген. Платформаның шетжағында жасанды қара көлеңкесі бар суреттік-тақырыптық [[витраж]]дық [[панно]] орналасқан. Панноға ежелгі қаланың және гүлденген бақтың идеясы салынған. Композиция үш бөліктен тұрады: оң бөлігі — Алмалы ежелгі қаланың кескіндерімен бақтың гүлденуі. Сол бөлігі — керуен сұлбасы бар жемістердің пісуі. Орталық бөлігі — алма ағашы жемісі, жемістілік, тіршілік және аманшылық шежіресі символы ретінде​. == Жақын орналасқан нысандар == * [[Абай атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театры|Абай атындағы опера және балет театры]] * «Алматы» қонақ үйі * «[[Қазақстан темір жолы]]<nowiki/>» кеңсесі * Астана алаңы * [[Қазақ ұлттық өнер академиясы|Т. К. Жүргенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясы]] * Бас пошта кеңсесі * «Столичный» дүкені * [[Қазақстан-Британ техникалық университеті]] == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|title=«Алмалы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416033711/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|archivedate=17-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] qzd46whpskocu1rnli063j9p1lufqk5 3061639 3061574 2022-08-17T14:28:58Z Ұлы Тұран 120792 /* Жақын орналасқан нысандар */ Сілтемелер қостым wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Алмалы |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Алмалы.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Алмалы ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = |Түрі = пилонды, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 30 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 19,8 м |Сәулетшілер = Т. С. Әбілда,<br>Б. К. Мұсырғалиев,<br>А. М. Жүнісов |Әрлеушілер = А. Ж. Жамхан |Кіру-шығу = [[Қарасай батыр атындағы көше (Алматы)|Қарасай батыр көшесі]],<br>[[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов көшесі]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Алмалы»''' — [[Алматы метросы]]ның 3-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Жібек жолы (метро бекеті)|Жібек жолы]]<nowiki/>» және «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. [[Қарасай батыр атындағы көше (Алматы)|Қарасай батыр]] және [[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов көшелерінің]] қиылысқан жерінде тұр. Кіре-берістер мен шыға-берістер Панфилов көшесінің шығысына қарай, Қарасай батыр көшесінің солтүстігіне қарай орналасқан. == Тарихы == Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] [[Алматы метросы|Алматы метросының]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]<nowiki/>» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды. == Құрылысы == Сербтік компания «Энергопроект Нискоградня» метро бекетінде субподрядта жұмыс атқарады. * '''2008 жылдың басы.''' Бекет 85 пайызға дайын. Тонель бұрышы 50-60% * '''Сәуір, 2008 жыл.''' Бекет 95 пайызға дайын * '''Мамыр, 2008 жыл.''' Венткиоск салу жұмыстары басталды == Техникалық сипаттамасы == Терең орналасқан бекет (тереңдігі 30 м) пилонды тип жол аралығы 25 м. Үш залдан тұрады — орталық және екі бүйірлік, олар ені 19,8 м, ұзындығы 104 м жалпы островтық платформаны құрайды. Көтеру биіктігі 29,0 м, ұзындығы 58,0 м эскалаторлар бойынша (4 таспа) бекетке түсіру-көтеру. == Архитектурасы мен безендірілуі == [[Сурет:Almaty-Metro station Almaly.JPG|солға|нобай|Бекеттің соңындағы панно]] [[Сурет:Almaly.jpg|солға|нобай|Орталық зал]] Бекет қабырғалары суреті ұлттық ою-өрнекті бейнелейтін мәрмәр мозаикамен қапталған. Жарықтандыру көзі тоттанбаған болаттан жасалған карниздер үстінде орналасқан сәндік люстралар мен шамдар болып табылады. Өтетін жерлердің аркалары және плинтус — қоңыр түсті мәрмәр. Едендерге граниттік тақталар төселген. Платформаның шетжағында жасанды қара көлеңкесі бар суреттік-тақырыптық [[витраж]]дық [[панно]] орналасқан. Панноға ежелгі қаланың және гүлденген бақтың идеясы салынған. Композиция үш бөліктен тұрады: оң бөлігі — Алмалы ежелгі қаланың кескіндерімен бақтың гүлденуі. Сол бөлігі — керуен сұлбасы бар жемістердің пісуі. Орталық бөлігі — алма ағашы жемісі, жемістілік, тіршілік және аманшылық шежіресі символы ретінде​. == Жақын орналасқан нысандар == * [[Абай атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театры|Абай атындағы опера және балет театры]] * [[Алматы қонақ үйі]] * «[[Қазақстан темір жолы]]<nowiki/>» кеңсесі * Астана алаңы * [[Қазақ ұлттық өнер академиясы|Т. К. Жүргенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясы]] * Бас пошта кеңсесі * «Столичный» дүкені * [[Қазақстан-Британ техникалық университеті]] == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|title=«Алмалы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416033711/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|archivedate=17-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] 03ekkp75z94p08hbq0htodrastyclx8 0 16265 3061689 2909575 2022-08-17T16:37:47Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Қызыл-Қия → Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki [[Қырғыз Республикасы]]нда 26 қала бар. * [[1913]] жылы 3 қала болған. * [[1972]] жылы 15 қала және 35 қала типті поселке болды. * [[1976]] жылы 17 қала және 32 қала типті поселке болды. == Қалалар == * [[Бішкек]] * [[Ак-Суу]] * [[Балықшы (қала)|Балықшы]] * [[Баткен]] * [[Жалалабат]] * [[Исфана]] * [[Кант (қала)|Кант]] * [[Қарабалта]] * [[Қарақол]] * [[Кара-Куль]] * [[Кара-Суу]] * [[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] * [[Кок-Янгак]] * [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] * [[Кочкор-Ата]] * [[Майлуу-Суу]] * [[Нарын (қала)|Нарын]] * [[Ноокат]] * [[Ош]] * [[Сүлікті]] * [[Талас (қала)|Талас]] * [[Таш-Кумыр]] * [[Тоқмақ]] * [[Өзген]] * [[Чолпон-Ата]] * [[Шопоков]] == Басқа елді мекендер == *[[Ала-Бука]] *[[Айдаркен]] ([[Хайдаркан]]) *[[Ананьево]] *[[Араван]] *[[Атбаши (қала)|Атбаши]] *[[Баетово]] *[[Базар-Коргон]] *[[Бакай-Ата]] *[[Беловодское]] *[[Боконбаево]] *[[Гульча]] *[[Ивановка(Қырғызстан)|Ивановка]] *[[Каджи-Сай]] *[[Каинды]] *[[Каныш-Кия]] *[[Кара-Кульджа]] *[[Кемин]] *[[Кок-Ой]] *[[Кочкорка]] *[[Кызыл-Адыр]] *[[Кызыл-Суу]] *[[Лебединовка]] *[[Массы]] *[[Мин-куш]] *[[Покровка (Қырғызстан)|Покровка]] *[[Пульгон]] *[[Сокулук]] *[[Сузак]] *[[Токтогул]] *[[Тюп]] *[[Чаек]] *[[Чуй]] *[[Эски-Ноокат]]. == Сілтемелер == [http://www.citykr.kg/ Қырғыз Республикасының қалалар қауымдастығы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200121231406/http://citykr.kg/ |date=2020-01-21 }} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Елдер бойынша қала тізімдері]] [[Санат:Қырғызстан қалалары]] 3m6p3tpx00vnf0771zhp0r9e3i60ngm 0 17682 3061701 3056837 2022-08-17T16:51:33Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік бөлінісі */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Бішкек |шынайы атауы = {{lang-ky|Бишкек}} |сурет = {{Фотомонтаж | photo1a = Ala-too Square in Bishkek, Kyrgyzstan, 2007-09-11 (color-corrected).jpg | photo2a = Bishkek.jpg | photo2b = High way 2.jpg | photo3a = | photo3b = Bishkek 10.JPG | photo4a = | photo4b = Katedrální kostel svatého Vzkříšení, Biškek.jpg | photo5a = BISHKEK KNATOB 3.jpg | photo5b = Bishkek-capital-of-Kyrgyzstan.jpg | spacing = 2 |position = center |color_border = white |color = white | size = 266 }} |жағдайы = Астана |ел = Қырғызстан |елтаңба = Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg |ту = Flag of Bishkek Kyrgyzstan.svg |елтаңба сипаттамасы = Бішкек елтаңбасы |ту сипаттамасы = Бішкек туы |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42|lat_min = 52|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 34|lon_sec = 0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = |аймағы = |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 4 аудан<br>(Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) |басшының түрi = [[Бішкек мэрі|Мэрі]] |басшысы = [[Әзиз Қуанышбекұлы Әлиев|Әзиз Әлиев]] |құрылған уақыты = 1825 |алғашқы дерек = 1860 |бұрынғы атаулары = Пішпек ([[1926 жыл|1926]] дейін)<br />Фрунзе ([[1926 жыл|1926]]-[[1991 жыл|1991]]) |статус алуы = 1878 |жер аумағы = 160<ref name="Мэрі">{{Cite web |url=http://meria.kg/ky/history |title=Бишкек – Кыргыз Республикасынын борбору |accessdate=2018-09-11 |archiveurl= |archivedate= |deadlink=yes }}</ref> |биiктiктiң түрi = Биіктігі |орталығының биiктігі = 750—900 |климаты = қатаң континенталды |ресми тілі = қырғыз |тұрғыны = {{өсім}}1 088 900<ref name="Санақ 2021">{{Cite web |url=http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/769/ |title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики на 1 января 2021 г. |accessdate=2021-05-13 |archiveurl= |archivedate= |deadlink= }}</ref> |санақ жылы = 2021 |тығыздығы = 6420 |шоғырлануы = 1 500 000 аса<ref>Рафис Абазов, Historical Dictionary of Kyrgyzstan, с. 91, ISBN 0-8108-4868-6</ref> |ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 73,69 %<br>[[орыстар]] — 16,64 %<br>[[ұйғырлар]] — 1,57 %<br>басқалары — 8,10 % |конфессионалдық құрамы = [[Ислам|мұсылман]]дар, [[Христиандық|христиандар]] және басқалары |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = +996 312 |пошта индексі = 720001-720083<ref name="Индекстер">[http://kyrgyzpost.kg/ru/indeksy/category/bishkek.html Байланыс бөлімі. Бішкек] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170503175101/http://www.kyrgyzpost.kg/ru/indeksy/category/bishkek.html |date=2017-05-03 }}</ref> |пошта индекстері = |автомобиль коды = B, E және 01 |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Bishkek |сайты = http://meria.kg |сайт тілі = ky |сайт тілі 2 = ru }} '''Бішкек''' ({{lang-ky|Бишкек}}) — [[Қырғызстан]]нның [[елорда|астанасы]] мен ең үлкен қаласы. Ерекше басқару бірлігі. Қала Қырғыз Республикасының солтүстігінде [[Қазақстан]] шекарасынан 25 км қашықтықта орналасқан. == Құрылымы == Қала ауқымы — 160 км². Қала әкімшілігі төрт бөлікке бөлінген. {| align="left" border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- bgcolor="#f9f9f9"; !Аудан||Халық саны,мың адам||Аумағы, га |- |Лениндік||187,4||4373 |- |Октябрлік||219,2||3200 |- |Первомайлық||158,3||4715 |- |Свердлов||207,1||2920 |} == Тарихы == Қала ежелден бері [[Ұлы Жібек жолы]] бойындағы қала болатын. [[1825 жыл]]ы [[Қоқан хандығы]]ның Өзбек Ханы қаланы күшейтіп, маңызды қалалардың біріне айналдырды. Алайда, [[1862 жыл]]ы [[Ресей империясы|Патшалық Ресей]] қанды шайқаста фортты жаулап алып, оны Орыстың гарнизонына айналдырды. [[1877 жыл|1877]] қала атауы Пішпекке өзгертілсе, [[1926 жыл]]ы қала жаңа құрылған [[Қырғыз Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы (1926—1936)|Қырғыз АКСР-ның]] астанасы болып белгіленіп оның аты Фрунзеге ауыстырылды. [[1991 жыл]]дың 5 ақпанында қала қайтадан Бішкек болып аталынды. 1990 жылдары Кеңес үкіметінің құлдырауына байланысты күйсіздеуге ұшыраған қала, қазіргі уақытта жылдам дамушы қалалардың бірі. ==Халқы== {| class="standard sortable" |+1989-2009 жылғы халық санақтары мен 2019 жылғы болжам бойынша тұрғындардың этникалық құрамы: ! !1989 жылғы саны<ref name="Этно2009.Бишкек2">[https://web.archive.org/web/20120321015617/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%20%D0%91%D0%B8%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BA.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Бишкек]</ref> !% !1999 жылғы саны<ref name="Этно2009.Бишкек2" /> !% !2009 жылғы саны<ref name="Этно2009.Бишкек2" /> !% !2019 жылғы саны<ref name="Демографический ежегодник">[http://stat.kg/media/publicationarchive/124c2f33-e6f2-453d-91a8-4d916ce10a66.rar Демографический ежегодник Кыргызской Республики 2014—2018]</ref> !% |- |всего | align="right" |619903 | align="right" |100,00 % | align="right" |762308 | align="right" |100,00 % | align="right" |835743 | align="right" |100,00 % | align="right" |1 027 245 | align="right" |100,00 % |- |[[Қырғыздар]] | align="right" |141841 | align="right" |22,88 % | align="right" |398000 | align="right" |52,21 % | align="right" |552957 | align="right" |66,16 % | align="right" |763 826 | align="right" |74,36 % |- |[[Орыстар]] | align="right" |345387 | align="right" |55,72 % | align="right" |252831 | align="right" |33,17 % | align="right" |192080 | align="right" |22,98 % | align="right" |165 029 | align="right" |16,07 % |- |[[Ұйғырлар]] | align="right" |10977 | align="right" |1,77 % | align="right" |13143 | align="right" |1,72 % | align="right" |13380 | align="right" |1,60 % | align="right" |15 983 | align="right" |1,56 % |- |[[Өзбектер]] | align="right" |10390 | align="right" |1,68 % | align="right" |12393 | align="right" |1,63 % | align="right" |11801 | align="right" |1,41 % | align="right" |13 990 | align="right" |1,36 % |- |[[Корейлер]] | align="right" |10043 | align="right" |1,62 % | align="right" |12710 | align="right" |1,67 % | align="right" |12014 | align="right" |1,44 % | align="right" |12 423 | align="right" |1,21 % |- |[[Татарлар]] | align="right" |16984 | align="right" |2,74 % | align="right" |15817 | align="right" |2,07 % | align="right" |12712 | align="right" |1,52 % | align="right" |11 775 | align="right" |1,15 % |- |[[Қазақтар]] | align="right" |8943 | align="right" |1,44 % | align="right" |12064 | align="right" |1,58 % | align="right" |9013 | align="right" |1,08 % | align="right" |10 301 | align="right" |1,00 % |- |[[Дүнгендер]] | align="right" |2618 | align="right" |0,42 % | align="right" |3558 | align="right" |0,47 % | align="right" |4040 | align="right" |0,48 % | align="right" |5 305 | align="right" |0,52 % |- |[[Украиндар]] | align="right" |34321 | align="right" |5,54 % | align="right" |16125 | align="right" |2,12 % | align="right" |7987 | align="right" |0,96 % | align="right" |4 630 | align="right" |0,45 % |- |[[Түріктер]] | align="right" |908 | align="right" |0,15 % | align="right" |2277 | align="right" |0,30 % | align="right" |3149 | align="right" |0,38 % | align="right" |3 746 | align="right" |0,36 % |- |[[Әзірбайжандар]] | align="right" |2166 | align="right" |0,35 % | align="right" |2454 | align="right" |0,32 % | align="right" |2142 | align="right" |0,26 % | align="right" |2 722 | align="right" |0,26 % |- |[[Немістер]] | align="right" |13619 | align="right" |2,20 % | align="right" |5228 | align="right" |0,69 % | align="right" |2554 | align="right" |0,31 % | align="right" |2 416 | align="right" |0,24 % |- |[[Тәжіктер]] | align="right" |709 | align="right" |0,11 % | align="right" |1828 | align="right" |0,24 % | align="right" |817 | align="right" |0,10 % | align="right" |1 055 | align="right" |0,10 % |- |[[Түрікмендер]] | align="right" |369 | align="right" |0,06 % | align="right" |132 | align="right" |0,02 % | align="right" |703 | align="right" |0,08 % | align="right" |784 | align="right" |0,08 % |- |[[Армяндар]] | align="right" |1218 | align="right" |0,20 % | align="right" |726 | align="right" |0,10 % | align="right" |512 | align="right" |0,06 % | align="right" |486 | align="right" |0,05 % |- |[[Белорустар]] | align="right" |4119 | align="right" |0,66 % | align="right" |1341 | align="right" |0,18 % | align="right" |638 | align="right" |0,08 % | align="right" |393 | align="right" |0,04 % |- |[[Еврейлер]] | align="right" |4822 | align="right" |0,78 % | align="right" |1293 | align="right" |0,17 % | align="right" |498 | align="right" |0,06 % | align="right" |379 | align="right" |0,04 % |- |басқалары | align="right" |10469 | align="right" |1,69 % | align="right" |10388 | align="right" |1,36 % | align="right" |8746 | align="right" |1,05 % | align="right" |12 002 | align="right" |1,17 % |} ==Білім және ғылым== 2018 жылғы ақпаратқа сәйкес Бішкекте 45 жоғарғы оқу орны тіркелген, оның 22-і мемлекеттік, ал қалған 23-і мемлекеттік емес. Қалада орналасқан жоғарғы оқу орындары: * Жүсіп Баласағұн атындағы Қырғыз ұлттық университеті * И. Раззаков атындағы Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті * Қырғыз ұлттық құрылыс, көлік және архитектура университеті * К. Карасаев атындағы Бішкек гуманитарлық университеті * Қырғыз ұлттық дене тәрбиесі және спорт академиясы * Қырғыз ұлттық аграрлы университеті * Қырғыз ұлттық консерваториясы * Қырғыз-Ресей славян университеті * Туризм және сервис академиясы * Халықаралық Кувейт университеті * Орталық Азиядағы Американдық университет * Қырғыз-герман қолданбалы информатика институты * "Адам" университеті * Халықаралық "Ала-Тоо" университеті * Иса Ахунбаев атындағы Қырғыз мемлекеттік академиясы Бішкектегі 2 ірі кітапхана: * А. Осмонов атындағы Ұлттық кітапхана * Н. Г. Чернышевский атындағы Республикалық кітапхана ==Мәдениеті== Мұражайлар: * Қырғыз ұлттық тарихи мұражайы * Г. Айтиев атындағы Ұлттық өнер мұражайы * Минералогия мұражайы Кинотеатрлар: * Октябрь * Дом кино * Бишкек Парк * Космопарк * Ала-Тоо * Манас * Россия * Вефа * Кыргызкиносу * Movie star == Бауырлас қалалары == * {{flagicon|Kazakhstan}} [[Алматы]], [[Қазақстан]] * {{flagicon|Kazakhstan}} [[Нұр-Сұлтан]], [[Қазақстан]] * {{flagicon|USA}} [[Колорадо Спрингс (Колорадо)|Колорадо Спрингс]], [[АҚШ]] (1994 жылдан) * {{flagicon|USA}} [[Мериден (Коннектикут)|Мериден]], [[АҚШ]] (2005 жылдан) * {{flagicon|Turkey}} [[Анкара]], [[Түркия]] * {{flagicon|Uzbekistan}} [[Ташкент]], [[Өзбекстан]] * {{flagicon|Belarus}} [[Минск]], [[Беларусь]] (2008 жылдан) * {{flagicon|Iran}} [[Тегеран]], [[Иран]] (1994 жылы 23 мамырдан) * {{flagicon|Iran}} [[Казвин]], [[Иран]] (2003 жыл 14 сәуірден) * {{flagicon|Germany}} [[Хемниц]], [[Германия]] (1997 жылы 19 наурыздан) * {{flagicon|South Korea}} [[Куми]], [[Корея Республикасы]] (1991 жылы 14 тамыздан)<ref>[http://bishkekgov.in.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=58%3A2010-05-19-13-56-51&catid=38%3Ainterconnect&Itemid=65&lang=ru Бауырлас қалалар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160308012625/http://bishkekgov.in.kg/index.php?catid=38:interconnect&id=58:2010-05-19-13-56-51&itemid=65&lang=ru&option=com_content&view=article |date=2016-03-08 }}</ref> == Суреттер == <gallery perrow="3" widths="170" heights="120" style="margin:0 auto" caption="Бішкек"> Сурет:Bishkek 01.jpg Сурет:Bishkek 02.jpg Сурет:Bishkek 03.jpg Сурет:Bishkek 04.jpg Сурет:Bishkek from the air 01.jpg Сурет:Bishkek statue 01.jpg Сурет:Muslim cemetery near Bishkek.jpg Сурет:Katedrální kostel svatého Vzkříšení, Biškek.jpg|alt=Собор Воскресения Христова|[[Иса Мәсих|Христостың]] тірілу соборы Сурет:Mosque under construction in Kyrgyzstan.jpg </gallery> ==География== Бішкек [[Шу аңғары|Шу алқабының]] дәл ортасында Қырғыз Ала-Тоосының етегінде (ішкі Тянь-Шань тау жоталарының бірі), теңіз деңгейінен 700-900 м биіктікте орналасқан. Түркістан-Сібір темір жолы қосылған қалалармен Қазақстан шекарасынан 25 км қашықтықта орналасқан. Қаланың аумағы 127 км²<ref name="UN">[https://unstats.un.org/unsd/demographic-social/products/dyb/documents/dyb2015/table08.pdf Population of capital cities and cities of 100 000 or more inhabitants: latest available year, 1995—2015. DEMOGRAPHIC YEARBOOK 2015. United Nations]</ref> немесе 160 км². ==Физикалық-географиялық сипаттамалар== [[File:Kyrgyz Alatau from Bishkek 5.JPG|thumb|left|Бішкектен Ала-Тоо жотасының көрінісі]] [[File:Ala Archa river in Bishkek near Osh Market after spring rains.jpg|thumb|left|Көктемгі жаңбырдан кейін Ош базарының маңындағы Ала Арча өзені]] Климаттық жағдай бойынша Бішкек қоңыржай ендіктердің континенттік климатында экстремалды оңтүстік позицияны алады. Күннің максималды айлық ұзақтығы шілдеде – 322 сағат, ең қысқасы желтоқсанда – 126 сағат. ===Климаты=== Қаланың климаты күрт континенттік. Жылдық орташа температура + 12,2 °C. Жауын-шашын жылына 451 миллиметрді құрайды. Жаздың орташа температурасы шамамен 25 ° C және қыстың орташа температурасы шамамен -2 ° C болғанда, жазда t 40 ° C-тан, қыста -30 ° C-қа дейін жетуі сирек емес. Ең суық ай қаңтар (-1,7°С), ең жылысы шілде (+25,3°С). Ауаның орташа айлық салыстырмалы ылғалдылығы маусым мен шілдедегі 44%-дан наурызда 74%-ға, орташа жылдық – 60%-ға дейін артады. Қала арқылы Ала-Арча және Аламедин өзендері ағып өтеді, оңтүстік таулардан бастау алады, Бішкектің солтүстік бөлігін бойлай шығыстан батысқа қарай Үлкен Шу каналы (БЧК) ағып өтеді.<ref>{{Cite web|url=https://ru.climate-data.org/%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D0%BA%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D1%87%D1%83%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C/%D0%B1%D0%B8%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BA-484/|title=Климат: Бишкек - Климатический график, График температуры, Климатическая таблица - Climate-Data.org|website=ru.climate-data.org|accessdate=2021-02-13}}</ref> ===Бішкектің қазіргі климаты=== Бішкектің климаты, Чуй алқабындағы сияқты және Қырғыз жотасының солтүстік беткейі аймағындағы жердің ендігі мен биіктігіне, мұхиттардан аумақтық қашықтығына, жергілікті орографиялық жағдайлардың ерекшеліктеріне байланысты. және атмосфералық циркуляция. Осы көрсеткіштер бойынша зерттелетін аумақ субтропиктік және қоңыржай ендіктердің шекарасында, мұхиттардан алшақ орналасқан және қоңыржай белдеу климатынан құрғақ субтропиктердің климатына өтпелі жағдайларға ие. Бішкек (42 ° 52'11 ш.қ.) Жердің субтропиктік белдеуінің солтүстік шекарасында, оның ортаңғы ендік 45 ° оңтүстігінде орналасқан. Шу алқабының құрғақ, температурасы жоғары жазы климаттық жағдайда құрғақ субтропиктердің климатына жақын, ал қыста қоңыржай ендіктердің оңтүстік белдеуінің климатына сәйкес келеді. Күн сәулесі мен бұлттылық климаттың ең көрінетін сипаттамалары болып табылады, олар оның жайлылығының жалпы көрсеткіштері ретінде қабылданады. Бішкекте күн сәулесінің жалпы ұзақтығы 2584 сағатты құрайды. Салыстыру үшін: [[Афины]] – 2655 сағат; [[Рим]] – 2362 сағат, яғни олардың әдеттегі субтропиктік климаты осы сипаттамасы бойынша Шу аңғары мен Қырғыз жотасының климатына жақын. ==Әкімшілік бөлінісі== {{main|Бішкек қаласының әкімшілік бөлінісі}} Әкімшілік жағынан 4 ауданға бөлінген. Халық саны – Қырғызстанның 2009 жылғы халық санағы бойынша.<ref name="Этно2009.Бишкек">{{Cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%20%D0%91%D0%B8%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BA.pdf|title=Перепись населения Киргизии 2009. Бишкек|deadlink=yes|accessdate=2012-03-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120321015617/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%20%D0%91%D0%B8%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BA.pdf|archivedate=2012-03-21}}</ref> * Октябрь ауданы - 242 382 (2009); * Бірінші Май ауданы – 175 894 (2009); * Свердлов ауданы – 231 801 (2009); * Ленин ауданы – 201 626 (2009 ж.): * Шоңарық қала үлгісіндегі елді мекені – 9724 (2009); * Ортасай ауылы – 4100 (2009). Егер Бішкек қаласының ауданы 127 км² болса, онда қалаға бағынышты елді мекендермен бірге 160 км². Аудан басшылары әкім тағайындайтын аудандардың муниципалдық басқармаларының басшылары болып табылады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{commonscat|Bishkek}} * [http://bishkekgov.in.kg Бішкек қ. әкімшілігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131004225627/http://bishkekgov.in.kg/ |date=2013-10-04 }}{{ref-ru}} * [http://www.gorkenesh.kg/index.php?lang=kg Бішкек қалалық депутаттар Кеңесі]{{ref-ky}}{{ref-ru}} * [http://www.bs.kg/ Бишкек современный] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111118034951/http://www.bs.kg/ |date=2011-11-18 }} {{ref-ru}} {{Азия елордалары}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Бішкек|*]] [[Санат:Азия елордалары]] [[Санат:Жібек жолының бойындағы қалалар]] 2ki4724b9uieq0f8mrrmav3ieyuj2en 0 20632 3061593 3061252 2022-08-17T13:15:37Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауданы |ауданның атауы =Панфилов ауданы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |lat_dir = N |lat_deg = 44 |lat_min = 10 |lat_sec = 20 |lon_dir = E |lon_deg = 80 |lon_min = 00 |lon_sec = 28 |облысы = Жетісу облысы |аудан орталығы = [[Жаркент]] |ауылдық округтер саны =13 |кенттік әкімдіктер саны = |қалалық әкімдіктер саны = 1 |ауылдар саны =41 |қалалар саны = 1 |әкімі = |әкімдіктің мекенжайы = |құрылған уақыты = 1928 |жер аумағы = 10,6 мың |жер аумағы бойынша орны = |тұрғыны = 129 204<ref>[http://www.stat.gov.kz/dinamika/dinamikadem.htm Алматы облысының Статистика департаменті. 01.07.2019]</ref> |халық саны бойынша орны = |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = |тығыздығы бойынша орны = |ұлттық құрамы = {{nobr|[[қазақтар]] (66,59%)}}, {{nobr|[[орыстар]] (3,53%)}}, {{nobr|[[ұйғырлар]] (28,44%)}}, {{nobr|басқалары (1,44%)}}<ref>[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2019 жылдың басындағы саны]</ref><ref name="пер.2019">[http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2019.htm 2019 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы]</ref> |телефон коды = |пошта индексі =041300-041331<ref name="kazindex.ru">[http://kazindex.ru/02/17.html Қазақстан почталық индекстері]</ref> |сайты = |карта = |әкімшілік бірліктің картасы = Panfilov District Kazakhstan.png |ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Панфилов ауданы (Қырғызстан)}} '''Панфилов ауданы''' — Жетісу облысының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік-аумақтық бөлік. [[1923 жыл|1923]] — [[1942 жыл|42]] жылдары Жаркент ауданы, 1942 жылдан 28-гвардиялық атқыштар дивизиясының командирі И.В. Панфилов есімімен аталды. 1956 жылы ауданға Октябрь ауданы (орталығы Көктал ауылы) қосылды. <ref name="source1"> [[Қазақ энциклопедиясы]] 7 т, </ref><ref name="source2"> І. Ахметов </ref> Орталығы — [[Жаркент]] қаласы. == Географиялық орны, жер бедері == Аудан солтүстік және батыс жағында [[Кербұлақ ауданы]]мен, шығысында [[Қытай]]мен (ҚХР) және оңтүстігінде [[Іле]] өзені арқылы [[Ұйғыр ауданы]]мен шектеседі. Солтүстік-батысында [[Жетісу Алатауы|Жетісу (Жоңғар) Алатауы]]ның Тоқсанбай, [[Бежінтау жотасы|Бежінтау]], солтүстік-батысында [[Қатутау жотасы|Қатутау]], [[Қояндытау жотасы|Қояндытау]] жоталарымен шектелген. Ауданның ең биік жері — [[Мұзтау шыңы|Мұзтау]] тауы (4370 м). Оңтүстік-шығыста аласа таулы Ақтау тауы (883 м) жайласқан. Мұнда палеоген кезеңінде (шамамен бұдан 50 млн. жыл бұрын) тіршілік еткен жануарлардың сүйектері сақталған [[Ақтау палеонтологиялық қазба орны|Ақтау палеонтологиялық қазба]] орны бар. Аудан аумағына [[Алтынемел ұлттық паркі]]нің қиыр шығыс бөлігі кіреді (40 мың га). Жер қойнауында полиметалл кентастары (Үлкен Өсек), көмір (Тыңқы), алтын, күміс (Шығыс Қат, Сорқара, Сенім) және Жаркент артезиан алабында термальды су көздері бар. == Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі == Климаты континенттік, қысы біршама жылы, жазы ыстық, қуаң. Қаңтардағы жылдық орташа температура 8 — 10°С, шілдеде 20 — 24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 мм-ден (жазық өңірде) 500 — 700 мм-ге (таулы өңірде) дейін барады. Аудан жерінен Іле және оның салалары, Іорғас, Тышқан, Өсек (Үсек), Бұрған, Көктал, Борохудзир (Бұрақожыр) өзендері ағып өтеді. Бірнеше шағын көлдер (Жидекөл, Дүншінкөл, Алтынкөл, Құркөл, т.б.) бар. Топырағы сұр, сұрғылт қоңыр, бозғылт қоңыр, шығысында құмдақты сұр (жазық өңірлерде), тау баурайларында қоңыр, қызғылт қоңыр топырақ қалыптасқан. Ауданда өсімдіктердің 100-ден аса түрі бар. Олардың 20-дан астамы Қазақстанның [http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/218-kyzyl-kitap/1779-kyzyl-kitap.html “Қызыл кітабына”] енгізілген. Онда жусан, теріскен, еркекшөп, тораңғы, қамыс, құрақ, тау шатқалдарында қайың, қарағай, шырша өседі. Аңдардан арқар, тау ешкі, аю, барыс, сілеусін, жабайы шошқа, ондатр; құстардан: қырғауыл, кекілік, т.б. кездеседі. Жалпы, Панфилов ауданындағы 50-ден аса аң-құс түрлерінің 30-дан астамы Қазақстанның “Қызыл кітабына” енген. == Халқы == Тұрғындар саны – 129 204 ([[2019 жыл|2019]]). Аудан халқының басым бөлігін қазақтар (66,59%) құрайды. Одан өзге [[ұйғырлар]] (28,44%), [[орыстар]] (3,53%), [[дүңгендер]] (0,54%), [[татарлар]] (0,31%), [[өзбектер]] (0,22%), 0,38% т.б. ұлт өкілдері тұрады. == Ауылдық округтер == Аудандағы 42 елді мекен 1 қалалық әкімдігіне және 13 ауылдық округтерге біріктірілген: * [[Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы)|Айдарлы ауылдық округі]] * [[Басқыншы ауылдық округі]] * [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округі]] * [[Жаркент қалалық әкімдігі]] * [[Жаскент ауылдық округі]] * [[Көктал ауылдық округі (Панфилов ауданы)|Көктал ауылдық округі]] * [[Қоңырөлең ауылдық округі]] * [[Пенжім ауылдық округі]] * [[Сарыбел ауылдық округі (Панфилов ауданы)|Сарыбел ауылдық округі]] * [[Талды ауылдық округі (Жетісу облысы)|Талды ауылдық округі]] * [[Үлкенағаш ауылдық округі]] * [[Үлкен Шыған ауылдық округі]] * [[Үшарал ауылдық округі (Жетісу облысы)|Үшарал ауылдық округі]] * [[Шолақай ауылдық округі]] == Шаруашылығы == Ауданда [[1997 жыл|1997]] жылға дейін асыл тұқымды қой, ірі қара және жүгерінің гибридті тұқымдарын өсіруге маманданған 6 ұжымшар, 5 кеңшар болған. Қазір осы салаларға қосымша қызылша тұқымын және өсімдік майын алатын дақылдар өсіру дамуда. Панфилов ауданында 2002 жылдың басында 39 ауыл шаруашылығы ӨК, 3 ЖШС, 1 акционерлік қоғам және 3145 шаруа қожалығы, 16 өнеркәсіп орны, 2 жолаушы таситын, 3 жүк таситын көлік ұжымдары, аудандық телекоммуникация бөлімшесі, жергілікті пошта торабы сияқты меншіктің әр түріндегі 336 заңды және жеке тұлғалар тіркелген. Ауыл шаруашылығына жарамды жер аумағы 648,0 мың га, оның ішінде егістігі — 41,0 мың га, жайылымы 587,0 мың га, шабындығы 19,4 мың га (2002). Мал түліктерінен ауданда 40,5 мың ірі қара, 224,0 мың қой мен ешкі, 12,2 мың жылқы, 390 түйе және 116,0 мың әр түрлі құс болды (2002). == Инфрақұрылымы == Білім беру, мәдени мекемелерінен ауданда 41 орта, 2 орталау, 6 бастауыш, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, Жаркент педагогикалық колледжі, Талдықорған Заң колледжінің бөлімшесі, Талғар медициналық колледжінің бөлімшесі, жекеменшік математика-информатикық лицей, 57 кітапхана, 2 музей, 3 мәдениет үйі, 7 клуб, т.б. бар. Денсаулық сақтау және емдеу мекемелерінен ауданы орталық аурухана, Көктал аудандықдық ауруханасы, Жаркент туберкулез ауруханасы, 9 фельдшерлік-акушерлік, 14 ауылдық дәрігерлік амбулатория, 21 фельдшерлік пункт халыққа қызмет көрсетеді. Ауданда “Жаркент-Арасан”, “Керімағаш” санаторийлері және балаларды емдейтін “Көктал-Арасан” физиотерапиялық сауықтыру кешені бар (2002). == Жол торабы == Аудан аумағынан республикалық бағыныстағы жолдарға Іорғас — Жаркент — Көктал — Сарыөзек және Іорғас — Көктал — Шонжы — Алматы жолдары қарайды. Панфилов ауданындағы автомобиль жолдарының ұзындығы 437 км. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Алматы облысы}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы]] odsg5rgss4h5gzxelzuxp9lu8u79ecm 3 20659 3061739 3055483 2022-08-17T17:30:50Z Kasymov 10777 /* DariaUrinbasarova21nis */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|2011 — Наурыз 2018}} {{астынан}} == [[Шерлок (телесериал)]] == {{Сұрақ}}Құрметты Батырбек, бұл мақаладағы өзгерістерді еш түйіндемесіз жоққа шығаруыныздың себебін айтып өтсеніз? Энциклопедиялық мағлұматты фотогалереяга айналдыруға болмайды ғой, Уикипедияның ережелеріне қайшы келеді емес па? Сіздің жағыныздан бұл шешімінізді ұқпадым, Қазақша Уикипедиясының әкімшісі ретінде осы жағдайды түсіндіріп жіберсеніз риза болар едім. --[[Қатысушы:Arhaangell|Arhaangell]] ([[Қатысушы талқылауы:Arhaangell|талқылауы]]) 15:20, 2018 ж. қазанның 24 (+06) : Уикипедияның қай ережесіне қайшы келеді, маған көрсетесіз бе? --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 15:54, 2018 ж. қазанның 24 (+06) :: атап айтқанда [[Уикипедия:Ережелер_тізімі#Құқықтық_негіздер|'''мына жердегі''']] және [[Уикипедия:Уикипедия_—_бұл_энциклопедия#Уикипедия_—_серверлік-айна,_файлдар_мұрағаты_немесе_сiлтемелер_тізімдемесі_(каталог)_емес|'''мына жердегі''']] анық жазылған ережелерді қарап өтсеніз. Талқылап отырған мақаладағы мен жасаған өзгерістерді толықтай ережелерге сүйене отырып жасадым, ал сіздің позициянызды түсінсем бұйырмасын. Бір консенсусқа келейік, немесе бітікшілердің көмегіне жүгінгеніміз дұрыс болады ма? --[[Қатысушы:Arhaangell|Arhaangell]] ([[Қатысушы талқылауы:Arhaangell|талқылауы]]) 16:14, 2018 ж. қазанның 24 (+06) Бұл жерде фотогалерея бөлімі артық емес, бірақ 56 сурет деген тым көп пе деп қалдым. Ағылшын, француз, орыс бөлімдеріне кіріп едім, суреттер топтамасы жоқ көрінді. Сондықтан, суретті 10-12 көлемінен аспағаны дұрыс болар деген пікірдемін. Суреттің молдығынан мақаланың мазмұны байымайды-ау деп ойлаймын. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 18:35, 2018 ж. қазанның 24 (+06) == Әкімшілік бірлік == Саламатсыз. Әкімшілік бірлік деген үлгі соны пайдалаңсаңыз дұрыс болар еді--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:58, 2018 ж. қарашаның 15 (+06) : Сәлем! Қай мақала жөнінде айтып тұрсың?) Қырғызстан елді мекендері ме?--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 16:16, 2018 ж. қарашаның 15 (+06) * Ауданы бойынша --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:39, 2018 ж. қарашаның 15 (+06) == Қырғызстан аудандары == Батырбек мырза қалайсыз. Қырғыз аудандары бойынша үлгіге облыс, ел бойынша сілтеме жасаған дұрыс сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:04, 2018 ж. желтоқсанның 23 (+06) : Сәлем! Ия, айтуың дұрыс. Ок, түзеймін. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 10:50, 2018 ж. желтоқсанның 24 (+06) == Уикипедияшылар рейтингі == Сосын [[Уикипедия:Уикипедияшылар рейтингі]] дегенді жаңарттым, бірақта мақала санында екі қатысушының жаза алмадым және өңдеген беттер саны мен жүктеген файлдарды да біле алмадым (ашылмайды). Соны білсеңіз жаңартып беріңізші) '''Өңдеме саны мен жалпы рейтингті''' жаңарттым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:29, 2018 ж. желтоқсанның 23 (+06) * Тағы сұрақ: мен туған жылы үлгісіне баяғыдан бері жасай алмай жүрген нәрсем бар еді. Санатта автоматты түрде туған күнін көрсетеді. Алайда айдың аяғы -'''ның,''' '''-нің''' болып шығып жатыр. Соны білесіз бе, үлгіден емес қаз уикидің баптауында болып тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:00, 2018 ж. желтоқсанның 24 (+06) : Аталған сұрақтарға Арыстанбек мырза жауап бере алады деп ойлайм. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 10:51, 2018 ж. желтоқсанның 24 (+06) == Бүтін бөлік == Бүтін бөлік‎ → Сан антьесі жаңа ресми атау ма? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:40, 2019 ж. қаңтардың 8 (+06) : Білмейм сол. Мен тек алғашқы әрпі қате болғасын (латынша С) ығыстырдым атауын. ''Бүтін бөлік'' не ''санның бүтін бөлігі'' деген дұрыс сияқты, жалпы (қатты мән бермедім, сөздің шыны керек). Ағылшын және орыс тілдеріндегімен бірдей қылған дұрыс болар. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:55, 2019 ж. қаңтардың 8 (+06) ::Онда бұрынғы атауын қайтарыңыз. Мектепте сондай атаумен өткенбіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:19, 2019 ж. қаңтардың 8 (+06) :::Мен тек алғашқы әрпі латынша болғасын ауыстырдым. Сан антьесі деп мен емес атаған. :) (Егер ерініп тұрсаң, зім артынан асықпай түзермін :) ) --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 18:40, 2019 ж. қаңтардың 8 (+06) == Адекват == Адекват бұл сөзді кімдерден көбірек еститінің таныс шығар [[File:Face-smile.svg|23px]]. Менің соңғы кездегі әкімшіні құрту деген сөздерді көрген соң осы термин сап етіп миыңа келе қалған шығар [[File:Face-wink.svg|23px]]. Иә бұны Нұрлан Жанай мен Садық Шерімбек көп қолданады. Нұрлан Жанай арасында жақсы танымдық посттар да жазып тұрады, ол шындық. Оларға фейсбутағы атейстер тобында дәлелдермен оларға жауап бердім, соңында Шерімбек шығып кетті. Шындығына келгенде '''солардың өздері''' адекват емес. Ол топта дінді жою керек, өйту керек бүйту керек дегенін көп айтады. Соңында мешіттердің табиғи апаттарды қирамай қалу туралы тартыс болды, мен өте көп дерек таптым, тіпті өзім таң қалдым. Сосын оларға ұнамай қалып мені топтан шығарып жіберді [[File:Face-grin.svg|23px]]. Атейстердің өздеріне ғылымды жақын етіп біреудің жүрегін басқа біреуге салса ештеңе өзгермейді, сол адам болып қалады, бәрі тек мида, жүрек деген қан айдап тұрған бір кесек ет дегені мүлдем ғылыми тұрғыдан да дұрыс болмай шықты. Ең соңғы ғылыми жаңалықтарда нейрондық байланыстар (Neural Network) тек мида ғана болмайды екен, жүректе де іште де болады екен. Кеше ғана Құраннан жүрек көзі дегенді оқып қалып едім. Қазақтың жүрегім бір жамандықты сезіп тұр, ішім сезіп тұр дегендері бос сөз емес сияқты. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:26, 2019 ж. қаңтардың 13 (+06) :Жүрек көзі деген ақпарат алушы деген мағына білдіруі мүмкін. Дарвинизм яғни адамның ата тегі маймыл тектес деген де өтірік болып шықты. Giant Human Skeletons деп іздесең көп ақпарат бар. Оны ғылымға дәлел ретінде келтірмей, жолатпай шағып отырған екен. Бұның бәрі адамдардың миын жуу үшін --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:35, 2019 ж. қаңтардың 13 (+06) :: Сәлем! Рахмет. Қызық ақпарат екен. Мен соңғы кездері ол жөнінде тіпті пікір алмаспайды да екем. Жалпы, қатты-қатты айғайлап пост жазатындар (мейлі ол атеист болсын, мейлі әсіредіншіл болсын) әлі-ақ ойларын он өзгертеді. Бірнеше жыл бойы қазақ фейсбугында жүргенде түсінгенім сол. :) Сол себепті өзіммен-өзім уикиімді өңдеп, интеллектуал ойындарды ойнап, кітабымды оқып, сериалдарымды қарап, саяхатымды жасап жүре берем ешкімге тиіспей, өз-өзімді дамытып барынша. :) --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 11:40, 2019 ж. қаңтардың 14 (+06) :::Сәлем мен негізі осы уикиде болмаса қатты талас тартыстарға араласа бермеймін. Фейзбукта 4-5 жыл үндемей тып тыныш жүрдім, сосын атейстер тобына кездестім, сосын қызық болсын деп талас тартыстарға араласып кеттім. Бірақ ешкімнің жағасын алып, боқтағам жоқ )))), барлығына ғылыми тұрғыда дәлелдермен, фактлермен жауап жазып отырдым, өзің білесің соңын мен аяқтап түйіндеймін, қандай пост болса да соңына мен нүкте қойып отырдым. Қазір маған телеграм деген бәле болды ))). --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:05, 2019 ж. қаңтардың 14 (+06) == Қырғызстан әкімшілік бөліністері == {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="middle" | [[File:Compass Barnstar Hires.png|left|100px|ГеоЖұлдыз]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Уикипедия:Марапаттама/ГеоЖұлдыз|ГеоЖұлдыз]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | Құрметті '''[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Батеке]]'''! Қырғызстан әкімшілік бөліністері тақырыбындағы мақалалар топтамасы үшін! --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 19:02, 2019 ж. қаңтардың 19 (+06) |} : Рахмет, Нұреке. Жуық арада бітірем деп отырм барлық аудандарын. :)--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 10:19, 2019 ж. қаңтардың 21 (+06) == Қырғызстан облыстары == Батырбек мырза Қырғызстан облыстары үлгіде координаттар толтырылмаған, ''coor title dm'' үлгісін алып тастау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:19, 2019 ж. ақпанның 5 (+06) == Қазақстан сайлаулары == Қазақстан сайлаулары үлгісін әрлеп қойдым. Енді парламент пен референдумды толықтырып жіберсеңіз жақсы болар еді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:28, 2019 ж. мамырдың 19 (+06) == Ақсуат (Бейімбет Майлин ауданы) == Ақсуат (Бейімбет Майлин ауданы) деп өзгерттім, себебі ондай аттас ауыл облыста бар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:23, 2019 ж. маусымның 28 (+06) : Жарайды. Байқамай қалғанмын ғой. Кешірім сұраймын.--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:26, 2019 ж. маусымның 28 (+06) == Мақалаға тапсырыс == Бір жігіт ағылшынша және қазақша Уикипедияға биография енгізбекші екен. Өзі де талпынып көрген екен бірақ мақаламды жойып қоймай жатыр дейді. Соны ақылы түрде енгізіп берші дейді, менің уақытым жоқ болып жүр, сен ағылшын тілін білесің ғой. Негізгі мәтіні дайын дейді, біраз толықтырулар енгізу керек екен. Сен нөміріңді берсең мен ол жігітпен байланыстырып берсем қалай қарайсың? Ол жігіт ақы төлеуге дайын. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:38, 2019 ж. тамыздың 18 (+06) :Ақылы мақала жазу Уикипедия ережесіне қайшы емес пе деген сұрақ туындаса https://www.freelancer.com/ осы сайтта көп адам ақылы түрде мақала жазуға тапсырыс береді. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 21:24, 2019 ж. тамыздың 18 (+06) == Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey about your experience with {{SITENAME}} and Wikimedia. The purpose of this survey is to learn how well the Foundation is supporting your work on wiki and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 20:33, 2019 ж. қыркүйектің 6 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act5)&oldid=19352606 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, A couple of weeks ago, we invited you to take the Community Insights Survey. It is the Wikimedia Foundation’s annual survey of our global communities. We want to learn how well we support your work on wiki. We are 10% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! '''Your voice matters to us.''' Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 21:09, 2019 ж. қыркүйектің 20 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act5)&oldid=19395159 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, There are only a few weeks left to take the Community Insights Survey! We are 30% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! With this poll, the Wikimedia Foundation gathers feedback on how well we support your work on wiki. It only takes 15-25 minutes to complete, and it has a direct impact on the support we provide. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 01:01, 2019 ж. қазанның 4 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act5)&oldid=19433228 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Тексерілмеген мақалалар == [[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:08, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06) : Жақсы идея деп ойлаймын. Толықтай келісем. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 19:49, 2020 ж. қаңтардың 15 (+06) ==Translation request== Hello. Can you translate and upload the article [[:ru:Список птиц Азербайджана]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Karalainza|Karalainza]] ([[Қатысушы талқылауы:Karalainza|талқылауы]]) 00:13, 2020 ж. сәуірдің 22 (+06) == Қазақстан басшылары (1917 жылдан бастап) == Аталған үлгіде екінші бөлім қызыл болып тұр, мүмкін атауы дұрыс емес шығар. Сосын үшінші және төртінші бөлімдегі екі мақаланы біріктіріпті, дұрыс деп ойлайсыз ба? ''Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (1925-1936)'' → ''Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (1920-1936)'' деп өззгерткен, ал ''Қырғыз Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасы (1920—1925)'' мақаласын жоғарыда айтылған мақала қосып жіберген --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:28, 2020 ж. сәуірдің 29 (+06) :Шын айтсам, мен бұл тақырып жөнінде көп біле бермейді екем. Орысша уикиден қарап, салыстырып көрген дұрыс болар деп ойлайм. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 01:53, 2020 ж. мамырдың 1 (+06) == Рон Уизли == '''Рон''' деген дұрыс болар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:50, 2020 ж. мамырдың 2 (+06) == Талқылау:Ұлтшылдық == [[Талқылау:Ұлтшылдық|Мұнда]] өз ойыңыз бен пікіріңізді айта кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:45, 2020 ж. мамырдың 16 (+06) == Марафон == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}} 16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[АИВ/ЖИТС]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]</div> |subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз! <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады. |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жақсы мақала таңдау == [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Транскрипция == [[Талқылау:Кек алушылар: Финал|Мұнда]] ойларыңызды жазып кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:47, 2020 ж. қыркүйектің 18 (+06) == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> : Done. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 23:43, 2020 ж. қыркүйектің 27 (+06) == Талқылау == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Түрлендіргіш/Converter == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == BI Group == Саламатсыз. '''BI Group''' мақаласын жазыпсыз: неге бірнеше дереккөздер арасында интервал қойылған, сөздер арасын сияқты болып (түзетіп шықтым). Соңғы бөлімде дереккөздерге сандар қалып қойыпты'''[18]''' (түзеттім, бәлкім орысшадан аударғанда қалып қойған шығар). Дереккөздер деген үлгіні түзеттім. Кейбір сөздерге дұрыс сілтенбей қалыпты мысалы облысы орнына қалаға сілтеніп кеткен (түзеттім). Енді сізден өтініш: жасыл сілтемелерді, айрық беттерді түзетіп шығу керек, тарихы бөлімінде соңғы жағында орысша сөйлем тұр. Сізді сынап, жағаласып жатқан жоқпын, сіз әкімші әрі тәжірибелі қатысушы болғандықтан білген кеңесімді айтып жатырған түрім) (әйтпесе соңғы кездері кейбір қатысушылар дұрыс түсінбей жатыр). Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:31, 2021 ж. сәуірдің 6 (+06) :Сәлем! Рахмет көп-көп! Басында аздап қателермен аударылып жасалған. Түзетіп жатырмын әлі де. Әлі де жөндеймін. Ал жалпы уикидегі белсенділігіме келсем, енді қайта жандандырудамын белсенділігімді. Сәл уақыт бер қайтадан "оборот алвп кетуге" :)) --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:38, 2021 ж. сәуірдің 6 (+06) :: Жалпы, мақала шикі. Сын айтуың да жөн. Жай тексерместен салып, біратала өңдеп жатырған түрім ғой. Айыпқа бұйырмассың. :) --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:45, 2021 ж. сәуірдің 6 (+06) == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Стефания Туркевич-Лукьянович == Hello Batyrbek.kz, When you have time, could you take a look at the article in my sandbox: [[Қатысушы:Nicola Mitchell/зертхана]]? This article is originally from the English [[en: Stefania Turkewich]]. I found this translation on the internet. Can its language be brought up to Wikipedia standards? When you've had a chance to look at it, can you tell me if its fixable? [[Қатысушы:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]] ([[Қатысушы талқылауы:Nicola Mitchell|талқылауы]]) 19:32, 2021 ж. шілденің 25 (+06) == Конвертер == Мына сұранысты жібергенімізге бір жыл жақындады: https://phabricator.wikimedia.org/T268143 Amir Aharoni- ден не үшін кешіктіріп созып жатқанын сұрау керек. Мен ғана сұрай берген болмайды. Meta wiki-дегі қатысушы беті сілтемесін берейін. Сен сонда жазшы. Кешегі екі скриншотты тағы жіберу керек. MetaWiki-ге жауап бермесе ағылшынша және ивритше Уикипедиядағы талқылау беттеріне жазу керек. Қайта қайта мазасын алмаса шешілмейді. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:46, 2021 ж. қыркүйектің 4 (+06) : Жарайды. Сілтемесін жібершиш. :) --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 13:02, 2021 ж. қыркүйектің 6 (+06) ::[[:meta:User:Amire80]] --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:24, 2021 ж. қыркүйектің 6 (+06) ::: [https://meta.wikimedia.org/wiki/User_talk:Amire80#%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B5%D1%80_%D0%B2_%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B8 Жаздым]. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 19:03, 2021 ж. қыркүйектің 28 (+06) Сені ағылшынша біледі деп жазып отсам )))) --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 21:15, 2021 ж. қыркүйектің 28 (+06) : Оның ана тілі - орыс тілі. :)[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 21:39, 2021 ж. қыркүйектің 28 (+06) ::Ол еврей ғой, екінші тілі шығар. Қазір ағылшынша көбірек қолданады. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:26, 2021 ж. қыркүйектің 29 (+06) ::: Орыс тілін ана тілі ретінде көрсетіп қойған. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 11:16, 2021 ж. қыркүйектің 29 (+06) Ал мен Ресейдегі орыс идеяластарыммен ағылшынша сөйлесем, керек болса скриншоттарын жібере алам. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 07:37, 2021 ж. қазанның 1 (+06) : Good for you. :)[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 16:21, 2021 ж. қазанның 1 (+06) == Жақсы мақалаға үміткер == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз|Қымыз]] мақаласы осыдан екі ай бұрын жақсы мақалалар тізіміне ұсынылған еді. Оны екі қатысушы қолдаған, қарсы дауыс болған жоқ. Сіз қорытынды шығарсаңыз, қалай қарайсыз... --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 16:39, 2021 ж. желтоқсанның 14 (+06) :Қайырлы күн! Біріншіден, жақсы мақалаға үміткерлікке мақала ұсынғаныңыз туралы және дауыс беруге шақырғаныңызды байқамаппын, яғни администраторлар мен ең белсенді қатысушылардың талқылау бетіне жазбаған сияқтысыз (өз бетімнен көрмегеніме қарай айтып отырмын). Екіншіден, дауыс бергендер саны әлі аз, әлі де көп дауыс керек. Үшіншіден, Қасымов мырзаның айтқанымен келісемін, әлі де жетілдіру керек - ең алдымен, бейтараптыққа мән беру керек. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:16, 2021 ж. желтоқсанның 14 (+06) ::Онда бұл мақаланы жетілдіру үшін үлесіңізді қосуға шақырамын. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:11, 2021 ж. желтоқсанның 14 (+06) == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Разрешение на публикацию статьи == Добрый день, [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]]! Извините, что пишу на русском, я из России. Хочу создать статью про один из районов Дагестана. Дайте, пожалуйста, разрешение на публикацию. С правилами знаком, уже 10 лет как редактирую в Википедии. С уважением, --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 04:31, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06) :Добрый день, Buntarion! У Вас не получается публиковать? Или выходит, что не проверено? Если последнее, то могу аппрувнуть. Еслм первое, то спрошу у коллег. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 14:53, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06) == Дереккөздер қателігі == Саламатсыз, Батырбек мырза! Рустам Хальфин мақаласында туған/қайтысболған жері бойынша арнайы үлгі бар (жасап қойдым), сонда санаттар пайда болады. Дереккөздер қате көрсетіп тұр, соны түзетіп жіберсеңіз. Қазақша нұсқасы сол жерде көрсетіліп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:53, 2022 ж. мамырдың 26 (+06) : Бір көргеннен дұрыс таба алмадым. Кейінірек тағы қарармын (жалпы сол дереккөз проблемасын біратала түсініп алу керек еді). --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 19:12, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) ::''<code>{{Мақала}}</code>'', ''<code>{{Кітап}}</code>'' үлгілері сізде орысша болып тұр, соны қазақшалау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:16, 2022 ж. маусымның 1 (+06) == Ahan Zere == Батырбек мырза, ''Ahan Zere'' деген қатысушы жылдар бойынша оқиғалар бөліміне мәліметтер қосыпты (100 шақты өңдеме). Енді мәселе ай мен күн бойынша бөлінбеген, әрі ешқандай сөздерге сілтенбеген. Кері қайтарсам обал, бірақ та олай жасалмасам жинақы емес сөздерге сілтенбей болып тұр. Көмектесіп жіберсеңіз ретке келтіруге --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:57, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) : Жарайды, кейін қарармын. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 19:10, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) == НЗМ өңдемелері == Батырбек мырза тағы да айтар назым/өтінішім/кеңесім бар: Телеграмда бір кісі НЗМ оқушыларының қосып жатқан үлесі жайлы айтып кетіп еді. Солардың қосқан үлестеріне назар аударып, сол баяғы шамам келгенше тексерістен өткізіп жатырмын (әлі де толып жатыр). Енді мәселе, кезінде 2014-2017 аралығында НЗМ оқушылары Мексикаға барамыз деп, жаппай мақала сымақ дүниелер толтырған еді, талай шу болып, жоймаңыз, уикипедияның дамуына кедергі келтіріп жатырсыз деп шулаған еді. Кейін ол мақалалар дамып, керемет болады деп жар салып айтып еді. Одан бері 70-80 процент мақала әлі күнге дейін дамымай, жетім мақала болып жатыр (интеруики жоқ; өтірік санаттар; сілтемелер қалай болса солай; мазмұны өте нашар, аз; сурет, үлгі жоқ; дубликат мақалалар; атауы дұрыс емес, тағы сол сияқтылар). Қазіргі қатысушылар (НЗМ) тағы да жаппай уикипедиядағы бар мақалаларға не бас жағына не ортасына интернеттен дайын нәрсені тексермей мақала ішіне тыға салып жатыр. Әрі бөлімдер атаулары қызық, мысалға ''суды жақсы көретін жануарлар, далада жайылатын жануарлар'' (шамалап келтергенім). Кейде қосқан мәліметтері артық, дубликат болып жатады. Бір мақалаға тез-тез жаңағы айтылған әрекетті жасайды, сосын екіншісіне көшеді, солай кете береді. Өте жылдам әрі сапасыз өңдемелер. Бәріңде бірдей дереккөз (''тіл әлемі'' дей ма солай). Сосын басқа тілден аударғаны көрініп тұр, сөздер мен тыныс белгілері арасында интервал сақталмаған, біресе бірігіп немесе алшақтап. Сол тілдің дереккөздер номерлері қалып қойған'''[5], [9]''' (осы сияқты). Мақалаға қатысты сілтемелер қойылмайды. Онсыз да сапасы ақсандап тұрған қазуикиге бұлар да үлес қосып жатыр, былыққа былық болып. Адам деген бір мақаланы жақсартқысы келсе бас аяғына дейін толықтырып, дереккөздерін келтіріп, санаттар қойып, әрлеп дамыту керек қой. Соны сіз телеграмға жазып түсіндіріп бере аласыз ба (НЗМ оқушыларын тексеретін кісіге)? Телеграм топта танымайтын 100 шақты адамға осыны жазып түсіндіргім келіп тұрған жоқ (Арыстанбек мырза неге рандомный адамдарды жинап алған). Ондай жағдайға келіспесе, өздерін де бізді де қинамай-ақ қойсың. Керек адам өз ынтасымен жасау керек. Олардың жасаған нәрселерін тек мектеп емес, кез-келген адам оқып көреді ғой. Көп жазып мазаңызды алғанға кешірім сұраймын, өз ана тілім елімізде екінші тіл болып жүргендіктен, сәлде болсын осында аптасына екі-үш рет кіріп үлес қосқан түрім ғой. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:09, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) : Айдын, айтып отырған мәселеңіз өте орынды әрі айтқаныңыздың бәріне келісем, тіпті бұған дейін толерантты болып жүрген менің өзімді де осы сіз атап өткен үрдіс жалықтырып, жүрегімді айнытып жіберді (осыны оқып отырған НЗМ өңдеулеріне қатысты адам болса, кешіріп қойсын). Әлбетте ол мәселені қозғаймын. Тегтеп, сұраймын. Өте дұрыс мәселені қозғап отырсыз. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 18:56, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Please create user groups in other platforms. like telegram. == Hello. It would be convenient to communicate and other users to communicate promptly about problems and innovations in social networks. [https://meta.m.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Wikimedia Community of Kazakh language User Group] [[Қатысушы:Gayrat98|Gayrat98]] ([[Қатысушы талқылауы:Gayrat98|талқылауы]]) 11:46, 2022 ж. маусымның 26 (+06) : Hi Gayrat! If you go to the main page of the Kazakh Wikipedia, you can see a link to our Telegram channel and chat. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 21:19, 2022 ж. шілденің 5 (+06) == Түркі марафоны 2022 == Баке, Түркі марафоны 2022-дегі Жаңа мақала қосу тетігі жасамай тұр, не істеуге болады, әлде қосу қажет емес пе? [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 19:10, 2022 ж. шілденің 5 (+06) : Армысыз, Мәке! Осы жылы Түркі марафонын әр тілдегі бөлім өзі істеуі керек деді Мехман деген жігіт (Түркі тілдері Юзер групының ұйымдастырушыларының бірі). Яғни, грантқа тапсырыс беру дегенді де әр тіл бөлімі өзі істеу керек деді. Шын айтсам, менің уақытым болмады оған. Басқа ешкім жүргісі келмейді. Сол себепті осы жылы Түркі марафонын өткізуге біздің Қазақ уикипедиясы қатыспады. Өзіңіз үшін мақалалар жаза беруіңізге болады. Осындай ыңғайсыз жағдай болғаны үшін кешірім сұраймын. Бұл волонтерлік, яғни ерікті түрде жасалатын жоба болғандықтан, ешкім ешкімді күштей алмайды және әркім уақытының ыңғайына қарай істейді. Түсіністікпен қарарсыз деген үміттемін. Құрметпен, Батырбек. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 21:13, 2022 ж. шілденің 5 (+06) == NusrTansj қатысушы үлесі == Саламатсыз, [[Қатысушы:NusrTansj|NusrTansj]] деген қатысушы тілдер жағынан көптеген өңдемелер жасап, өзгерістер жасап жатыр. Мен лингвистикадан аса хабарым жоқ, алайды бұл кісі '''ж''' әрпін қазақ тілде '''дж''' айтылады деп көрсетіп жатыр және '''әріп''' дегенді '''хәріп''' деп өзгертіп жатыр. Кейбір өңдемелерін жоққа шығардым. Уақыт тауып, осы қатысушының барлық өңдемелерін бір сүзгіден өткізіп жіберсеңіз [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:43, 2022 ж. шілденің 25 (+06) Саламатсыз ба, егер хабарыңыз жоқ болса араласып не керек? Білмейтін затқа араласпаңыз. [[Қатысушы:NusrTansj|NusrTansj]] ([[Қатысушы талқылауы:NusrTansj|талқылауы]]) 07:59, 2022 ж. шілденің 26 (+06) : Құрметті [[Қатысушы:NusrTansj|NusrTansj]] мырза/ханым! Этикет дегенді сақтаңыз. Бір істің маманы (сіздің жағдайда, лингвист) болсаңыз, желіде адамдармен қалай сөйлесу керек екенін білетін шығарсыз деген үміттемін. Қарапайым әдеп деген нәрсе бар. Сосын сіз жазған кейбір материалдар (бәрі емес) сенім ұялата бермейді. Егер өз жазғандарыңызды дәлелдей алатын болсаңыз, сенімді жерлерден дереккөз келтіріңіз (Уикипедияның басты шарттарының бірі сол ғой!), сол кезде сізге ешкім күмәнмен қарамайды. Админдерге мұндай тонмен сөйлеу сізге ұпай әпермесі анық. Осы сайттағы баршамыздың ізгі мақсатта бірігіп, тату-тәтті жұмыс істей аламыз деген ниеттемін. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:49, 2022 ж. шілденің 26 (+06) ::{{@|NusrTansj}} әркім ойына келгенін жасаса анархия туындайды ғой. Батырбек мырза айтқандай сенімді дереккөздермен көрсетсеңіз, ешқандай күмән туындамас еді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:31, 2022 ж. шілденің 29 (+06) == DariaUrinbasarova21nis == [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|<bdi>DariaUrinbasarova21nis</bdi>]] қатысушының еңбектеріне назар аударсаңыз. Жедел жоя беру керек. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:30, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 8lcd4iq1argrqjzv850449j9622v0yp 3061816 3061739 2022-08-18T07:18:59Z DariaUrinbasarova21nis 117340 /* DariaUrinbasarova21nis */ Жауап беру wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|2011 — Наурыз 2018}} {{астынан}} == [[Шерлок (телесериал)]] == {{Сұрақ}}Құрметты Батырбек, бұл мақаладағы өзгерістерді еш түйіндемесіз жоққа шығаруыныздың себебін айтып өтсеніз? Энциклопедиялық мағлұматты фотогалереяга айналдыруға болмайды ғой, Уикипедияның ережелеріне қайшы келеді емес па? Сіздің жағыныздан бұл шешімінізді ұқпадым, Қазақша Уикипедиясының әкімшісі ретінде осы жағдайды түсіндіріп жіберсеніз риза болар едім. --[[Қатысушы:Arhaangell|Arhaangell]] ([[Қатысушы талқылауы:Arhaangell|талқылауы]]) 15:20, 2018 ж. қазанның 24 (+06) : Уикипедияның қай ережесіне қайшы келеді, маған көрсетесіз бе? --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 15:54, 2018 ж. қазанның 24 (+06) :: атап айтқанда [[Уикипедия:Ережелер_тізімі#Құқықтық_негіздер|'''мына жердегі''']] және [[Уикипедия:Уикипедия_—_бұл_энциклопедия#Уикипедия_—_серверлік-айна,_файлдар_мұрағаты_немесе_сiлтемелер_тізімдемесі_(каталог)_емес|'''мына жердегі''']] анық жазылған ережелерді қарап өтсеніз. Талқылап отырған мақаладағы мен жасаған өзгерістерді толықтай ережелерге сүйене отырып жасадым, ал сіздің позициянызды түсінсем бұйырмасын. Бір консенсусқа келейік, немесе бітікшілердің көмегіне жүгінгеніміз дұрыс болады ма? --[[Қатысушы:Arhaangell|Arhaangell]] ([[Қатысушы талқылауы:Arhaangell|талқылауы]]) 16:14, 2018 ж. қазанның 24 (+06) Бұл жерде фотогалерея бөлімі артық емес, бірақ 56 сурет деген тым көп пе деп қалдым. Ағылшын, француз, орыс бөлімдеріне кіріп едім, суреттер топтамасы жоқ көрінді. Сондықтан, суретті 10-12 көлемінен аспағаны дұрыс болар деген пікірдемін. Суреттің молдығынан мақаланың мазмұны байымайды-ау деп ойлаймын. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 18:35, 2018 ж. қазанның 24 (+06) == Әкімшілік бірлік == Саламатсыз. Әкімшілік бірлік деген үлгі соны пайдалаңсаңыз дұрыс болар еді--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:58, 2018 ж. қарашаның 15 (+06) : Сәлем! Қай мақала жөнінде айтып тұрсың?) Қырғызстан елді мекендері ме?--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 16:16, 2018 ж. қарашаның 15 (+06) * Ауданы бойынша --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:39, 2018 ж. қарашаның 15 (+06) == Қырғызстан аудандары == Батырбек мырза қалайсыз. Қырғыз аудандары бойынша үлгіге облыс, ел бойынша сілтеме жасаған дұрыс сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:04, 2018 ж. желтоқсанның 23 (+06) : Сәлем! Ия, айтуың дұрыс. Ок, түзеймін. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 10:50, 2018 ж. желтоқсанның 24 (+06) == Уикипедияшылар рейтингі == Сосын [[Уикипедия:Уикипедияшылар рейтингі]] дегенді жаңарттым, бірақта мақала санында екі қатысушының жаза алмадым және өңдеген беттер саны мен жүктеген файлдарды да біле алмадым (ашылмайды). Соны білсеңіз жаңартып беріңізші) '''Өңдеме саны мен жалпы рейтингті''' жаңарттым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:29, 2018 ж. желтоқсанның 23 (+06) * Тағы сұрақ: мен туған жылы үлгісіне баяғыдан бері жасай алмай жүрген нәрсем бар еді. Санатта автоматты түрде туған күнін көрсетеді. Алайда айдың аяғы -'''ның,''' '''-нің''' болып шығып жатыр. Соны білесіз бе, үлгіден емес қаз уикидің баптауында болып тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:00, 2018 ж. желтоқсанның 24 (+06) : Аталған сұрақтарға Арыстанбек мырза жауап бере алады деп ойлайм. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 10:51, 2018 ж. желтоқсанның 24 (+06) == Бүтін бөлік == Бүтін бөлік‎ → Сан антьесі жаңа ресми атау ма? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:40, 2019 ж. қаңтардың 8 (+06) : Білмейм сол. Мен тек алғашқы әрпі қате болғасын (латынша С) ығыстырдым атауын. ''Бүтін бөлік'' не ''санның бүтін бөлігі'' деген дұрыс сияқты, жалпы (қатты мән бермедім, сөздің шыны керек). Ағылшын және орыс тілдеріндегімен бірдей қылған дұрыс болар. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:55, 2019 ж. қаңтардың 8 (+06) ::Онда бұрынғы атауын қайтарыңыз. Мектепте сондай атаумен өткенбіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:19, 2019 ж. қаңтардың 8 (+06) :::Мен тек алғашқы әрпі латынша болғасын ауыстырдым. Сан антьесі деп мен емес атаған. :) (Егер ерініп тұрсаң, зім артынан асықпай түзермін :) ) --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 18:40, 2019 ж. қаңтардың 8 (+06) == Адекват == Адекват бұл сөзді кімдерден көбірек еститінің таныс шығар [[File:Face-smile.svg|23px]]. Менің соңғы кездегі әкімшіні құрту деген сөздерді көрген соң осы термин сап етіп миыңа келе қалған шығар [[File:Face-wink.svg|23px]]. Иә бұны Нұрлан Жанай мен Садық Шерімбек көп қолданады. Нұрлан Жанай арасында жақсы танымдық посттар да жазып тұрады, ол шындық. Оларға фейсбутағы атейстер тобында дәлелдермен оларға жауап бердім, соңында Шерімбек шығып кетті. Шындығына келгенде '''солардың өздері''' адекват емес. Ол топта дінді жою керек, өйту керек бүйту керек дегенін көп айтады. Соңында мешіттердің табиғи апаттарды қирамай қалу туралы тартыс болды, мен өте көп дерек таптым, тіпті өзім таң қалдым. Сосын оларға ұнамай қалып мені топтан шығарып жіберді [[File:Face-grin.svg|23px]]. Атейстердің өздеріне ғылымды жақын етіп біреудің жүрегін басқа біреуге салса ештеңе өзгермейді, сол адам болып қалады, бәрі тек мида, жүрек деген қан айдап тұрған бір кесек ет дегені мүлдем ғылыми тұрғыдан да дұрыс болмай шықты. Ең соңғы ғылыми жаңалықтарда нейрондық байланыстар (Neural Network) тек мида ғана болмайды екен, жүректе де іште де болады екен. Кеше ғана Құраннан жүрек көзі дегенді оқып қалып едім. Қазақтың жүрегім бір жамандықты сезіп тұр, ішім сезіп тұр дегендері бос сөз емес сияқты. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:26, 2019 ж. қаңтардың 13 (+06) :Жүрек көзі деген ақпарат алушы деген мағына білдіруі мүмкін. Дарвинизм яғни адамның ата тегі маймыл тектес деген де өтірік болып шықты. Giant Human Skeletons деп іздесең көп ақпарат бар. Оны ғылымға дәлел ретінде келтірмей, жолатпай шағып отырған екен. Бұның бәрі адамдардың миын жуу үшін --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:35, 2019 ж. қаңтардың 13 (+06) :: Сәлем! Рахмет. Қызық ақпарат екен. Мен соңғы кездері ол жөнінде тіпті пікір алмаспайды да екем. Жалпы, қатты-қатты айғайлап пост жазатындар (мейлі ол атеист болсын, мейлі әсіредіншіл болсын) әлі-ақ ойларын он өзгертеді. Бірнеше жыл бойы қазақ фейсбугында жүргенде түсінгенім сол. :) Сол себепті өзіммен-өзім уикиімді өңдеп, интеллектуал ойындарды ойнап, кітабымды оқып, сериалдарымды қарап, саяхатымды жасап жүре берем ешкімге тиіспей, өз-өзімді дамытып барынша. :) --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 11:40, 2019 ж. қаңтардың 14 (+06) :::Сәлем мен негізі осы уикиде болмаса қатты талас тартыстарға араласа бермеймін. Фейзбукта 4-5 жыл үндемей тып тыныш жүрдім, сосын атейстер тобына кездестім, сосын қызық болсын деп талас тартыстарға араласып кеттім. Бірақ ешкімнің жағасын алып, боқтағам жоқ )))), барлығына ғылыми тұрғыда дәлелдермен, фактлермен жауап жазып отырдым, өзің білесің соңын мен аяқтап түйіндеймін, қандай пост болса да соңына мен нүкте қойып отырдым. Қазір маған телеграм деген бәле болды ))). --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:05, 2019 ж. қаңтардың 14 (+06) == Қырғызстан әкімшілік бөліністері == {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="middle" | [[File:Compass Barnstar Hires.png|left|100px|ГеоЖұлдыз]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Уикипедия:Марапаттама/ГеоЖұлдыз|ГеоЖұлдыз]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | Құрметті '''[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Батеке]]'''! Қырғызстан әкімшілік бөліністері тақырыбындағы мақалалар топтамасы үшін! --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 19:02, 2019 ж. қаңтардың 19 (+06) |} : Рахмет, Нұреке. Жуық арада бітірем деп отырм барлық аудандарын. :)--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 10:19, 2019 ж. қаңтардың 21 (+06) == Қырғызстан облыстары == Батырбек мырза Қырғызстан облыстары үлгіде координаттар толтырылмаған, ''coor title dm'' үлгісін алып тастау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:19, 2019 ж. ақпанның 5 (+06) == Қазақстан сайлаулары == Қазақстан сайлаулары үлгісін әрлеп қойдым. Енді парламент пен референдумды толықтырып жіберсеңіз жақсы болар еді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:28, 2019 ж. мамырдың 19 (+06) == Ақсуат (Бейімбет Майлин ауданы) == Ақсуат (Бейімбет Майлин ауданы) деп өзгерттім, себебі ондай аттас ауыл облыста бар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:23, 2019 ж. маусымның 28 (+06) : Жарайды. Байқамай қалғанмын ғой. Кешірім сұраймын.--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:26, 2019 ж. маусымның 28 (+06) == Мақалаға тапсырыс == Бір жігіт ағылшынша және қазақша Уикипедияға биография енгізбекші екен. Өзі де талпынып көрген екен бірақ мақаламды жойып қоймай жатыр дейді. Соны ақылы түрде енгізіп берші дейді, менің уақытым жоқ болып жүр, сен ағылшын тілін білесің ғой. Негізгі мәтіні дайын дейді, біраз толықтырулар енгізу керек екен. Сен нөміріңді берсең мен ол жігітпен байланыстырып берсем қалай қарайсың? Ол жігіт ақы төлеуге дайын. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:38, 2019 ж. тамыздың 18 (+06) :Ақылы мақала жазу Уикипедия ережесіне қайшы емес пе деген сұрақ туындаса https://www.freelancer.com/ осы сайтта көп адам ақылы түрде мақала жазуға тапсырыс береді. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 21:24, 2019 ж. тамыздың 18 (+06) == Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey about your experience with {{SITENAME}} and Wikimedia. The purpose of this survey is to learn how well the Foundation is supporting your work on wiki and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 20:33, 2019 ж. қыркүйектің 6 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act5)&oldid=19352606 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, A couple of weeks ago, we invited you to take the Community Insights Survey. It is the Wikimedia Foundation’s annual survey of our global communities. We want to learn how well we support your work on wiki. We are 10% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! '''Your voice matters to us.''' Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 21:09, 2019 ж. қыркүйектің 20 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act5)&oldid=19395159 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, There are only a few weeks left to take the Community Insights Survey! We are 30% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! With this poll, the Wikimedia Foundation gathers feedback on how well we support your work on wiki. It only takes 15-25 minutes to complete, and it has a direct impact on the support we provide. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 01:01, 2019 ж. қазанның 4 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act5)&oldid=19433228 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Тексерілмеген мақалалар == [[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:08, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06) : Жақсы идея деп ойлаймын. Толықтай келісем. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 19:49, 2020 ж. қаңтардың 15 (+06) ==Translation request== Hello. Can you translate and upload the article [[:ru:Список птиц Азербайджана]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Karalainza|Karalainza]] ([[Қатысушы талқылауы:Karalainza|талқылауы]]) 00:13, 2020 ж. сәуірдің 22 (+06) == Қазақстан басшылары (1917 жылдан бастап) == Аталған үлгіде екінші бөлім қызыл болып тұр, мүмкін атауы дұрыс емес шығар. Сосын үшінші және төртінші бөлімдегі екі мақаланы біріктіріпті, дұрыс деп ойлайсыз ба? ''Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (1925-1936)'' → ''Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (1920-1936)'' деп өззгерткен, ал ''Қырғыз Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасы (1920—1925)'' мақаласын жоғарыда айтылған мақала қосып жіберген --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:28, 2020 ж. сәуірдің 29 (+06) :Шын айтсам, мен бұл тақырып жөнінде көп біле бермейді екем. Орысша уикиден қарап, салыстырып көрген дұрыс болар деп ойлайм. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 01:53, 2020 ж. мамырдың 1 (+06) == Рон Уизли == '''Рон''' деген дұрыс болар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:50, 2020 ж. мамырдың 2 (+06) == Талқылау:Ұлтшылдық == [[Талқылау:Ұлтшылдық|Мұнда]] өз ойыңыз бен пікіріңізді айта кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:45, 2020 ж. мамырдың 16 (+06) == Марафон == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}} 16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[АИВ/ЖИТС]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]</div> |subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз! <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады. |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жақсы мақала таңдау == [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Транскрипция == [[Талқылау:Кек алушылар: Финал|Мұнда]] ойларыңызды жазып кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:47, 2020 ж. қыркүйектің 18 (+06) == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> : Done. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 23:43, 2020 ж. қыркүйектің 27 (+06) == Талқылау == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Түрлендіргіш/Converter == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == BI Group == Саламатсыз. '''BI Group''' мақаласын жазыпсыз: неге бірнеше дереккөздер арасында интервал қойылған, сөздер арасын сияқты болып (түзетіп шықтым). Соңғы бөлімде дереккөздерге сандар қалып қойыпты'''[18]''' (түзеттім, бәлкім орысшадан аударғанда қалып қойған шығар). Дереккөздер деген үлгіні түзеттім. Кейбір сөздерге дұрыс сілтенбей қалыпты мысалы облысы орнына қалаға сілтеніп кеткен (түзеттім). Енді сізден өтініш: жасыл сілтемелерді, айрық беттерді түзетіп шығу керек, тарихы бөлімінде соңғы жағында орысша сөйлем тұр. Сізді сынап, жағаласып жатқан жоқпын, сіз әкімші әрі тәжірибелі қатысушы болғандықтан білген кеңесімді айтып жатырған түрім) (әйтпесе соңғы кездері кейбір қатысушылар дұрыс түсінбей жатыр). Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:31, 2021 ж. сәуірдің 6 (+06) :Сәлем! Рахмет көп-көп! Басында аздап қателермен аударылып жасалған. Түзетіп жатырмын әлі де. Әлі де жөндеймін. Ал жалпы уикидегі белсенділігіме келсем, енді қайта жандандырудамын белсенділігімді. Сәл уақыт бер қайтадан "оборот алвп кетуге" :)) --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:38, 2021 ж. сәуірдің 6 (+06) :: Жалпы, мақала шикі. Сын айтуың да жөн. Жай тексерместен салып, біратала өңдеп жатырған түрім ғой. Айыпқа бұйырмассың. :) --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:45, 2021 ж. сәуірдің 6 (+06) == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Стефания Туркевич-Лукьянович == Hello Batyrbek.kz, When you have time, could you take a look at the article in my sandbox: [[Қатысушы:Nicola Mitchell/зертхана]]? This article is originally from the English [[en: Stefania Turkewich]]. I found this translation on the internet. Can its language be brought up to Wikipedia standards? When you've had a chance to look at it, can you tell me if its fixable? [[Қатысушы:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]] ([[Қатысушы талқылауы:Nicola Mitchell|талқылауы]]) 19:32, 2021 ж. шілденің 25 (+06) == Конвертер == Мына сұранысты жібергенімізге бір жыл жақындады: https://phabricator.wikimedia.org/T268143 Amir Aharoni- ден не үшін кешіктіріп созып жатқанын сұрау керек. Мен ғана сұрай берген болмайды. Meta wiki-дегі қатысушы беті сілтемесін берейін. Сен сонда жазшы. Кешегі екі скриншотты тағы жіберу керек. MetaWiki-ге жауап бермесе ағылшынша және ивритше Уикипедиядағы талқылау беттеріне жазу керек. Қайта қайта мазасын алмаса шешілмейді. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:46, 2021 ж. қыркүйектің 4 (+06) : Жарайды. Сілтемесін жібершиш. :) --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 13:02, 2021 ж. қыркүйектің 6 (+06) ::[[:meta:User:Amire80]] --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:24, 2021 ж. қыркүйектің 6 (+06) ::: [https://meta.wikimedia.org/wiki/User_talk:Amire80#%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B5%D1%80_%D0%B2_%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B8 Жаздым]. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 19:03, 2021 ж. қыркүйектің 28 (+06) Сені ағылшынша біледі деп жазып отсам )))) --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 21:15, 2021 ж. қыркүйектің 28 (+06) : Оның ана тілі - орыс тілі. :)[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 21:39, 2021 ж. қыркүйектің 28 (+06) ::Ол еврей ғой, екінші тілі шығар. Қазір ағылшынша көбірек қолданады. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:26, 2021 ж. қыркүйектің 29 (+06) ::: Орыс тілін ана тілі ретінде көрсетіп қойған. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 11:16, 2021 ж. қыркүйектің 29 (+06) Ал мен Ресейдегі орыс идеяластарыммен ағылшынша сөйлесем, керек болса скриншоттарын жібере алам. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 07:37, 2021 ж. қазанның 1 (+06) : Good for you. :)[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 16:21, 2021 ж. қазанның 1 (+06) == Жақсы мақалаға үміткер == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз|Қымыз]] мақаласы осыдан екі ай бұрын жақсы мақалалар тізіміне ұсынылған еді. Оны екі қатысушы қолдаған, қарсы дауыс болған жоқ. Сіз қорытынды шығарсаңыз, қалай қарайсыз... --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 16:39, 2021 ж. желтоқсанның 14 (+06) :Қайырлы күн! Біріншіден, жақсы мақалаға үміткерлікке мақала ұсынғаныңыз туралы және дауыс беруге шақырғаныңызды байқамаппын, яғни администраторлар мен ең белсенді қатысушылардың талқылау бетіне жазбаған сияқтысыз (өз бетімнен көрмегеніме қарай айтып отырмын). Екіншіден, дауыс бергендер саны әлі аз, әлі де көп дауыс керек. Үшіншіден, Қасымов мырзаның айтқанымен келісемін, әлі де жетілдіру керек - ең алдымен, бейтараптыққа мән беру керек. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:16, 2021 ж. желтоқсанның 14 (+06) ::Онда бұл мақаланы жетілдіру үшін үлесіңізді қосуға шақырамын. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:11, 2021 ж. желтоқсанның 14 (+06) == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Разрешение на публикацию статьи == Добрый день, [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]]! Извините, что пишу на русском, я из России. Хочу создать статью про один из районов Дагестана. Дайте, пожалуйста, разрешение на публикацию. С правилами знаком, уже 10 лет как редактирую в Википедии. С уважением, --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 04:31, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06) :Добрый день, Buntarion! У Вас не получается публиковать? Или выходит, что не проверено? Если последнее, то могу аппрувнуть. Еслм первое, то спрошу у коллег. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 14:53, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06) == Дереккөздер қателігі == Саламатсыз, Батырбек мырза! Рустам Хальфин мақаласында туған/қайтысболған жері бойынша арнайы үлгі бар (жасап қойдым), сонда санаттар пайда болады. Дереккөздер қате көрсетіп тұр, соны түзетіп жіберсеңіз. Қазақша нұсқасы сол жерде көрсетіліп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:53, 2022 ж. мамырдың 26 (+06) : Бір көргеннен дұрыс таба алмадым. Кейінірек тағы қарармын (жалпы сол дереккөз проблемасын біратала түсініп алу керек еді). --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 19:12, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) ::''<code>{{Мақала}}</code>'', ''<code>{{Кітап}}</code>'' үлгілері сізде орысша болып тұр, соны қазақшалау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:16, 2022 ж. маусымның 1 (+06) == Ahan Zere == Батырбек мырза, ''Ahan Zere'' деген қатысушы жылдар бойынша оқиғалар бөліміне мәліметтер қосыпты (100 шақты өңдеме). Енді мәселе ай мен күн бойынша бөлінбеген, әрі ешқандай сөздерге сілтенбеген. Кері қайтарсам обал, бірақ та олай жасалмасам жинақы емес сөздерге сілтенбей болып тұр. Көмектесіп жіберсеңіз ретке келтіруге --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:57, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) : Жарайды, кейін қарармын. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 19:10, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) == НЗМ өңдемелері == Батырбек мырза тағы да айтар назым/өтінішім/кеңесім бар: Телеграмда бір кісі НЗМ оқушыларының қосып жатқан үлесі жайлы айтып кетіп еді. Солардың қосқан үлестеріне назар аударып, сол баяғы шамам келгенше тексерістен өткізіп жатырмын (әлі де толып жатыр). Енді мәселе, кезінде 2014-2017 аралығында НЗМ оқушылары Мексикаға барамыз деп, жаппай мақала сымақ дүниелер толтырған еді, талай шу болып, жоймаңыз, уикипедияның дамуына кедергі келтіріп жатырсыз деп шулаған еді. Кейін ол мақалалар дамып, керемет болады деп жар салып айтып еді. Одан бері 70-80 процент мақала әлі күнге дейін дамымай, жетім мақала болып жатыр (интеруики жоқ; өтірік санаттар; сілтемелер қалай болса солай; мазмұны өте нашар, аз; сурет, үлгі жоқ; дубликат мақалалар; атауы дұрыс емес, тағы сол сияқтылар). Қазіргі қатысушылар (НЗМ) тағы да жаппай уикипедиядағы бар мақалаларға не бас жағына не ортасына интернеттен дайын нәрсені тексермей мақала ішіне тыға салып жатыр. Әрі бөлімдер атаулары қызық, мысалға ''суды жақсы көретін жануарлар, далада жайылатын жануарлар'' (шамалап келтергенім). Кейде қосқан мәліметтері артық, дубликат болып жатады. Бір мақалаға тез-тез жаңағы айтылған әрекетті жасайды, сосын екіншісіне көшеді, солай кете береді. Өте жылдам әрі сапасыз өңдемелер. Бәріңде бірдей дереккөз (''тіл әлемі'' дей ма солай). Сосын басқа тілден аударғаны көрініп тұр, сөздер мен тыныс белгілері арасында интервал сақталмаған, біресе бірігіп немесе алшақтап. Сол тілдің дереккөздер номерлері қалып қойған'''[5], [9]''' (осы сияқты). Мақалаға қатысты сілтемелер қойылмайды. Онсыз да сапасы ақсандап тұрған қазуикиге бұлар да үлес қосып жатыр, былыққа былық болып. Адам деген бір мақаланы жақсартқысы келсе бас аяғына дейін толықтырып, дереккөздерін келтіріп, санаттар қойып, әрлеп дамыту керек қой. Соны сіз телеграмға жазып түсіндіріп бере аласыз ба (НЗМ оқушыларын тексеретін кісіге)? Телеграм топта танымайтын 100 шақты адамға осыны жазып түсіндіргім келіп тұрған жоқ (Арыстанбек мырза неге рандомный адамдарды жинап алған). Ондай жағдайға келіспесе, өздерін де бізді де қинамай-ақ қойсың. Керек адам өз ынтасымен жасау керек. Олардың жасаған нәрселерін тек мектеп емес, кез-келген адам оқып көреді ғой. Көп жазып мазаңызды алғанға кешірім сұраймын, өз ана тілім елімізде екінші тіл болып жүргендіктен, сәлде болсын осында аптасына екі-үш рет кіріп үлес қосқан түрім ғой. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:09, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) : Айдын, айтып отырған мәселеңіз өте орынды әрі айтқаныңыздың бәріне келісем, тіпті бұған дейін толерантты болып жүрген менің өзімді де осы сіз атап өткен үрдіс жалықтырып, жүрегімді айнытып жіберді (осыны оқып отырған НЗМ өңдеулеріне қатысты адам болса, кешіріп қойсын). Әлбетте ол мәселені қозғаймын. Тегтеп, сұраймын. Өте дұрыс мәселені қозғап отырсыз. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 18:56, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Please create user groups in other platforms. like telegram. == Hello. It would be convenient to communicate and other users to communicate promptly about problems and innovations in social networks. [https://meta.m.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Wikimedia Community of Kazakh language User Group] [[Қатысушы:Gayrat98|Gayrat98]] ([[Қатысушы талқылауы:Gayrat98|талқылауы]]) 11:46, 2022 ж. маусымның 26 (+06) : Hi Gayrat! If you go to the main page of the Kazakh Wikipedia, you can see a link to our Telegram channel and chat. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 21:19, 2022 ж. шілденің 5 (+06) == Түркі марафоны 2022 == Баке, Түркі марафоны 2022-дегі Жаңа мақала қосу тетігі жасамай тұр, не істеуге болады, әлде қосу қажет емес пе? [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 19:10, 2022 ж. шілденің 5 (+06) : Армысыз, Мәке! Осы жылы Түркі марафонын әр тілдегі бөлім өзі істеуі керек деді Мехман деген жігіт (Түркі тілдері Юзер групының ұйымдастырушыларының бірі). Яғни, грантқа тапсырыс беру дегенді де әр тіл бөлімі өзі істеу керек деді. Шын айтсам, менің уақытым болмады оған. Басқа ешкім жүргісі келмейді. Сол себепті осы жылы Түркі марафонын өткізуге біздің Қазақ уикипедиясы қатыспады. Өзіңіз үшін мақалалар жаза беруіңізге болады. Осындай ыңғайсыз жағдай болғаны үшін кешірім сұраймын. Бұл волонтерлік, яғни ерікті түрде жасалатын жоба болғандықтан, ешкім ешкімді күштей алмайды және әркім уақытының ыңғайына қарай істейді. Түсіністікпен қарарсыз деген үміттемін. Құрметпен, Батырбек. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 21:13, 2022 ж. шілденің 5 (+06) == NusrTansj қатысушы үлесі == Саламатсыз, [[Қатысушы:NusrTansj|NusrTansj]] деген қатысушы тілдер жағынан көптеген өңдемелер жасап, өзгерістер жасап жатыр. Мен лингвистикадан аса хабарым жоқ, алайды бұл кісі '''ж''' әрпін қазақ тілде '''дж''' айтылады деп көрсетіп жатыр және '''әріп''' дегенді '''хәріп''' деп өзгертіп жатыр. Кейбір өңдемелерін жоққа шығардым. Уақыт тауып, осы қатысушының барлық өңдемелерін бір сүзгіден өткізіп жіберсеңіз [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:43, 2022 ж. шілденің 25 (+06) Саламатсыз ба, егер хабарыңыз жоқ болса араласып не керек? Білмейтін затқа араласпаңыз. [[Қатысушы:NusrTansj|NusrTansj]] ([[Қатысушы талқылауы:NusrTansj|талқылауы]]) 07:59, 2022 ж. шілденің 26 (+06) : Құрметті [[Қатысушы:NusrTansj|NusrTansj]] мырза/ханым! Этикет дегенді сақтаңыз. Бір істің маманы (сіздің жағдайда, лингвист) болсаңыз, желіде адамдармен қалай сөйлесу керек екенін білетін шығарсыз деген үміттемін. Қарапайым әдеп деген нәрсе бар. Сосын сіз жазған кейбір материалдар (бәрі емес) сенім ұялата бермейді. Егер өз жазғандарыңызды дәлелдей алатын болсаңыз, сенімді жерлерден дереккөз келтіріңіз (Уикипедияның басты шарттарының бірі сол ғой!), сол кезде сізге ешкім күмәнмен қарамайды. Админдерге мұндай тонмен сөйлеу сізге ұпай әпермесі анық. Осы сайттағы баршамыздың ізгі мақсатта бірігіп, тату-тәтті жұмыс істей аламыз деген ниеттемін. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 17:49, 2022 ж. шілденің 26 (+06) ::{{@|NusrTansj}} әркім ойына келгенін жасаса анархия туындайды ғой. Батырбек мырза айтқандай сенімді дереккөздермен көрсетсеңіз, ешқандай күмән туындамас еді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:31, 2022 ж. шілденің 29 (+06) == DariaUrinbasarova21nis == [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|<bdi>DariaUrinbasarova21nis</bdi>]] қатысушының еңбектеріне назар аударсаңыз. Жедел жоя беру керек. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:30, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) :Кешіріңіз бірақ неліктен? Мен тырысып жүрмін қателері болса айтасыздарма? Өтініш. [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 13:18, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 5dhpbosvhq82tu1hw19sx61g8ixsfv9 0 25339 3061801 3053045 2022-08-18T06:34:35Z Айвентадор 109597 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер|атауы=Алаш Автономиясы|статусы=Таралған|p1=Дала генерал-губернаторлығы|flag_p1=Flag_of_Russia.svg|p2=Ресей Империясы|flag_p2=Flag_of_Russia.svg|құрылуы=5 наурыз 1917|ыдырауы=26 тамыз 1920|s1=Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|flag_s1=Kazak_1920.jpg|s2=Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|flag_s2=Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svg|байрақ=Proposed Flag of the Alash Autonomy.svg|байрақ_сипаттамасы=[[Қазақстан туы|Байрақ]]|ұраны=Оян, қазақ!|карта=AlashAutonomyKK.png|астана=[[Семей|Алаш-қала]]|тілі=[[Қазақ тілі|Қазақша]]|аумағы=1 724 825 км² (1917)|халқы=4 262 762 (1917)|басқару_формасы=[[Парламенттік республика]]|басқарушылар_титулы=[[Қазақстанның Премьер министрі|Төрағасы]]|басқарушы1=[[Әлихан Бөкейханов]]|басқарушы_жылы1=1917-1920}}{{Қазақстан тарихы}} '''Алаш автономиясы''' — [[Трансконтинеталды]] [[Қазақтар|қазақ]] [[Республика|республикасы]] болған. Оның аумағының көбісі [[Орталық Азия|Орта Азияда]] болып, бір бөлігі [[Шығыс Еуропа|Шығыс Еуропада]] орналасқан. Бұл [[Ресей Республикасы|Ресей Республикасының]], одан кейін [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|Кеңестік Ресейдің]] бөлігі болған ел. 1917 жылда [[Алаш партиясы|Алаш партиясының]] қазақ зиялыларымен құрылып, 1920 жылда [[Кеңес үкіметі]] басқарып отырған партияның жұмысына тыйым салғанда таратылған. Автономияның мақсаты - Ресейден тәуелсіздік алып, [[Ұлтшылдық|ұлтшылды]]-[[Демократия|демократиялық]] мемлекетті құру. Ел солтүстігінен және батысынан Ресей аумақтарымен, оңтүстігінен [[Түркістан автономиясы|Түркістан Автономиясымен]], ал шығыстан [[Қытай Республикасы|Қытаймен]] шектеседі. == Атауы == {{Басты мақала|Алаш партиясы#Атауы}} "Алаш" сөзі - [[Түркі тілдері|түркі тілдерде]] қандастар, бауырластарды білдіреді. Кейбір деректер бойынша, Алаш - қазақ сөзінің [[Синоним|синонимі]] болып саналады. Яғни қазақ сөзі мен Алаш сөзі, екеуі де еркін, азат адам дегенді білдіреді. [[Қадырғали Жалайыр]] өз еңбегіндерде, қазақтарды белгілеу үшін Алаш сөзін қолданған. Алаш үкіметі болашақта барлық [[Орталық Азия|Орталық Азиядағы]] [[Түркілер|түркі]] халықтарды біріктіріп, тәуелсіз ел құрғысы келді. Сондықтан, Алаш партиясы өз атауын қазақ демей, түркі халықтар үшін жаңа ұлт пайда қылдырып бірлікке жеткенін қалаған. Алайда, партия бұл идеяны ешқашан іске асыра ала алмай, басқа халықтардың зиялыларымен ортақ тіл табыса алмады. Бірінші жалпықазақ съезіне қатысқан [[Мұстафа Шоқай]] өзінің естеліктерінде бұл жиынға өзбек және татар елдері өкілдерінің де қатынасып, өздерінің ыстық ықыласын білдіргендігін айтып: «Сөйтіп құрылтай ұлы түркі халықтарының бас қосқан үшеуінің мызғымас бірлігін көрсететін сахнаға айналды» - дейді. Бірінші жалпықазақ съезін ұйымдастыру бюросы «[[Қазақ газеті|Қазақ]]<nowiki/>» газетінің 24-маусым күнгі санында съездің тәртібіне қойылатын мәселелерге байланысты ел талқысына өз тұжырымдарын ұсынды. Тезистер түрінде баяндалған бұл мәселелердің бәрі дерлік кейін бірінші жалпықазақ съезінің күн тәртібіне енді. == Тарихы == (1917—1920) — 20 ғ. басында қазіргі [[Қазақстан Республикасы]] жерін мекендеген [[Қазақтар|қазақ]] республикалық мемлекеті.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> Алаш автономиясы — 1917 ж. 5-13 желтоқсанда [[Орынбор|Орынбор қаласында]] өткен 2-жалпықазақ съезінде жарияланған қазақ халқының ұлттық-терр. мемлекеттігі. Съезд қазақ автономиясы мәселесі бойынша [[Халел Ғаббасов]]тың баяндамасын талқылап, төмендегідей қаулы қабылдады: “Автономия туралы Халелдің баяндамасын тексеріп, қазанның аяғында [[Уақытша үкімет]] түскенін, Руссия мемлекетінде халыққа сенімді және беделді үкіметтің жоқтығын ... және бұл бүлікшілік біздің қазақ-қырғыздың басына келуін мүмкін деп ойлап ... съезд бір ауыздан қаулы қылады: * Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқан облыстарындағы және Амудария бөліміндегі қазақ уездері, Закаспий облысындағы және Алтай губерниясындағы іргелес болыстардың жері бірыңғай, іргелі — халқы қазақ-қырғыз, халі, тұрмысы, тілі бір болғандықтан өз алдына ұлттық, жерлі автономия құруға; * Қазақ автономиясының жер үстіндегі түгі-суы, астындағы кені Алаш мүлкі болсын; ... Қазақ арасында тұрған аз халықтың құқықтары теңгеріледі. Алаш автономиясына кірген ұлттардың бәрі бүкіл мекемелерде санына қарай орын алады ... Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен Уақытша Ұлттық Кеңес құрылсын. Мұның аты “[[Алашорда]]” болсын. Алашорданың ағзасы 25 болып, 10 орын қазақ арасындағы басқа халықтарға қалдырылады. Алашорданың уақытша тұратын орны — [[Семей]] қаласы. Алашорда бүгіннен бастап қырғыз-қазақ халқының билігін өз қолына алады (“[[Сарыарқа]]” газеті. Семей. 1918, 25 қараша). Съезд Алаш автономиясының Алашорда аталған (Алаштың ордасы немесе үкіметі) Ұлт кеңесінің құрамын сайлады. Алаш автономиясының үкіметі — Алашорданың төрағасы болып [[Әлихан Бөкейханов]] сайланды. 2-жалпықазақ съезі милиция жасақтарын құру мәселесін жан-жақты талдап, оның Алаш автономиясына кіретін әрбір облыс пен уездегі санын анықтап, оларды соғыс өнеріне үйрету мен қажетті қару және киім-кешекпен қамтамасыз ету жолдарын айқындады. Милицияға қажетті қару-жарақ пен оқ-дәрі Алашорданың ұлттық қорының есебінен алынатын болды. Милицияны құру мақсатын съезд былай деп анықтады: “ ... осы күнде мемл. ішінде бассыздық, талан-тараж, қырылыс-талас болып жатқанын ескеріп, қазақты мұндай бүліншіліктен қорғау үшін ... ешбір тоқтаусыз милиция түзеуге кірісуі тиіс ...” (“Сарыарқа”. 1918, 25 қаңтар, 29). Сонымен, съезд Алаш автономиясын құру қажеттігін бір ауыздан қолдады. Алаш автономиясының бастау көздерінде тұрған, 2-жалпықазақ съезінің делегаты Әлімхан Ермеков бұл туралы былай деп тебірене жазды: “... желтоқсанның 12-і күні, түс ауа, сағат 3-те Алаш автономиясы дүниеге келіп, азан шақырылып ат қойылды. Алты алаштың баласының басына Ақ орда тігіліп, Алаш туы көтерілді. Үлкен ауылдарға қоңсы қонып, шашылып жүрген қазақ жұрты өз алдына ауыл болды. (“Сары арқа”, 1918, 22 қаңтар). Ұлттық-терр. қазақ автоном. мемлекетін құруда съезд делегаттары бірауыздылық танытқанымен, оны (автономияны) ресми түрде жариялау мәселесінде алауыздыққа жол берді. Бұл жағдай мемл. құрылым ретінде жаңадан қалыптаса бастаған автономия үшін қатерлі еді, өйткені автономияны ресми түрде жарияламайынша, оған қазақ халқын, өлкені мекендеген басқа халықтарды сендіру, Алашорда үкіметін мойындату қиын еді. Бүкілқазақтық 2-съезде автономияны жариялау мерзімі жөнінде қызу айтыстар болды. Бұл айтыстардың негізінде қазақ автономиясын жариялауға байланысты өлкені мекендеген қазақ емес халықтардың (ең алдымен орыстардың) пікірін білу және жариялауға тиісті автономияға Түркістан өлкесін мекендеген оңт. қазақтарының қосылу-қосылмау мәселесін нақтылы шешу қажеттігі жатты. Бұл мәселеде бір-біріне қарама-қайшы екі бағыт қалыптасты. Бір бағытты Ә.Бөкейханов басқарды. Оны жақтаушылар съезде өкілдері болмаған Қазақстанды мекендейтін орыстардың еркін білмейінше автономия жариялауды кідірте тұру қажет деді. Ж.Досмұхамедов бастаған Орал облысы мен Бөкей Ордасының өкілдері автономияны дереу жариялауды қажет деп санады. Дегенмен ұлттық, жалпыхалықтық мүддені жеке бастарының саяси ұпай жинауынан жоғары қойған Ә.Бөкейханов пен Ж.Досмұхамедовтың жақтастары Алаш автономиясын жариялау мерзімі туралы ортақ, ымыралы келісімге келді. Екі жақтың көзқарастарын жақындатуға алғашында бүкіл қазақ жерін Түркістан (“Қоқан”) автономиясының құрамына енуін жақтаған, ал соңынан бұл пікірінен бас тартқан Мұстафа Шоқай оңды рөл атқарды. Съезд қабылдаған ымыралы қаулының негізгі баптары мыналар еді: # Бір айдың ішінде Алашорда Түркістан қазағын бүкіл Алашқа қосып алады, қосып алса-алмаса да бір айдан кейін халыққа білдіреді... # Егер бір айдан кейін Алаш баласы (қазақтар - К.Н.) қосылмаса һәм қалған Алашқа иғлан (жария - К.Н.) етілмесе, әркім өз күнін өзі көреді. # Егер Түркістан қазағы бір айда бізге қосылса, автономияны қашан иғлан ету ықтияры Алашордаға берілсін. 2-бүкілқазақ съезі Түркістан өлкесін мекендеген қазақтардың Алаш автономиясына қосылу немесе қосылмау мәселесін талқылау үшін Сырдария облысы қазақтарының съезін шақыруды қажет деп тапты және оған өз өкілдері ретінде Бақыткерей Құлмановты, Міржақып Дулатовты және Тұрағұл Құнанбаевты жіберуге ұйғарды. Осы мәселеге байланысты Ә.Бөкейханов пен М.Шоқай біріккен мәлімдемеге қол қойды. Мәлімдеме “Қазақ” газетінің 1917 жылғы желтоқсанның 18-індегі 255-і санында жарияланды. Большевиктер партиясы мен Кеңес үкіметі ұлттық-мемл. құрылыс мәселелерін шешудің негізіне таптық жіктелу принциптерін алса, Алаш көсемдері бұған керісінше ұлттық бірлік, терр. тұтастық принциптерін таңдады. Ә.Бөкейханов 2-жалпықазақ съезінің қазақтың автономиялы ұлттық-терр. мемлекетін құру туралы шешіміне саяси баға бере келіп кейінірек (1919 жылғы 11-і ақпан) былай деп мәлімдеді: “съездің бұл шешімдері қазақтар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, өлкеде большевизмнің дамуына жол бермеу мүдделерінен туындады ... Сол кезде Россияда орын алған жағдайда қазақтардың жариялаған автономиясын жүзеге асыру мүмкін емес еді. Кезекте бостандықтың жауы — большевизммен күрес тұрды”. Азамат соғысы жылдарында большевиктер басқарған Кеңес үкіметіне қарсы күресте Алашорда үкіметі жеңіліс тапты. Нәтижесінде жеңіске жеткен Кеңес үкіметі Алаш автономиясын және оның үкіметі Алашорданы тарих сахнасынан күштеп кетірді.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref> == Мемлекеттік рәміздер == {{main|Қазақстан туы#Тарихи байрақтар}} [[Сурет:Flag_of_Alash_Autonomy.svg|солға|нобай|«[[Алаш партиясы|Алаш»]] саяси қозғалысының байрағы]] [[Семей|Семейлік]] «Халық ерігі» ({{lang-ru|Народная воля}}) газетінде ортасында [[киіз үй]] бейнеленген ақ байрақ туралы ақпарат болды:<blockquote>''...1918 жылдың 5 маусымында Алаш қаласына 500 жігіттен құралған қазақ жасағы кірді. 6 маусымда саятшылық орталығында салтанатты кездесу өтті. Жасақ қарулы және әскери өнерге үйретілген, былғары тігілген жағалары бар ұлттық камзолды еске түсіретін өзіндік киім нысаны болған. Ортасында киіз үйдің бейнесі болған ақ ту орнатылды...''<ref>{{Cite web|url=http://vexillographia.ru/kazakhst/|title=Қазақстан тулары (ru)-VEXILLOGRAPHIA|website=vexillographia.ru|access-date=2022-06-11}}</ref></blockquote>[[Сурет:Proposed Flag of the Alash Autonomy.svg|thumb|left|«Қазақ елінің жарғысы» сипаттамасына сәйкес мемлекеттік тудың жобасы<ref group="К">Алайда, бұл байрақ іс жүзінде қолданылған ба, жоқ па, белгісіз.</ref>]] 1910 жылдардың басында шығыстанушы [[Барлыбек Сыртанов]] «Қазақ елінің жарғысын» әзірледі. Кейін ол Алаш автономиясы Конституциясының прототипі болды. Оның ережелерінің бірінде жазылған:<blockquote>''Қазақ елінің туы бар. Ту жасыл, қызыл және сары көлденең жолақтардан тұрады. Жоғарғы бұрышта Жарты ай мен жұлдыздың суреті бар. Жасыл түс — елдің [[Ислам|исламға]] деген адалдығының белгісі, қызыл түс — елді қорғау кезінде төгілген қанның символы, сары түс — қалың қазақ даласының, еркіндіктің символы''<ref>{{Cite web|url=https://www.exclusive.kz/expertiza/obshhestvo/116150/|title=Каким был государственный флаг Автономии Алаш?|website=exclusive.kz|access-date=2021-07-10}}</ref>.</blockquote> [[Сурет:Flag_of_the_Alash_Autonomy_Militia.svg|солға|нобай|Алаш милицияның байрағы]] Жазушы [[Сәбит Мұқанов]] өзінің «Өмір мектебі» кітабының үшінші бөлімінде Ойыл атты Алаш полкінің жасыл туы туралы айтады. Мұқанов басқа жас коммунистермен бірге большевиктер съезі кезінде сахнада бұл туды жыртып тастады<ref>[https://www.academia.edu/44918978/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B0_%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D0%BE%D0%B2_%D0%B8_%D0%B8%D1%85_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BA%D0%BE%D0%B2_%D0%BE%D0%B1%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%88%D0%B8%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%8F_%7Cзаглавие= Исторические знамена казахов и их предков (обновленная и расширенная версия)]</ref>. [[Сурет:Flag_of_the_Alash_Autonomy.svg|солға|нобай]] Профессор Вальтер Трембицкий 1970-ші жылдары Алтын жарты ай мен жұлдызы бар қызыл кенеп түріндегі Алаш автономиясы туының бейнесін жариялады. Ол басқарған дереккөздер анық емес. == Алашорда үкіметі халық кеңесінің мүшелері == # [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан]] - төре # [[Барлыбек Сыртанов]] – Найман, Матай # [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]] - Найман, Садыр # [[Жақып Ақбаев]] - Арғын, Қаракесек # [[Отыншы Әлжанов]] - Найман, Қаракерей # [[Садық Аюкеұлы Аманжолов]] - Қаңлы, Қара-Қаңлы # [[Ахмет Қорғанбекұлы Бірімжанов]] - Арғын, Шақшақ # [[Биахмет Шигедекұлы Сәрсенов]] - Найман, Сыбан # [[Халел Ғаббасов]] - Төлеңгіт # [[Райымжан Мәрсекұлы Мәрсеков|Райымжан Мәрсеков]] – Найман, Терістаңбалы # [[Жаһанша Досмұхамедов]] - Байұлы, Тана # [[Халел Досмұхамедов]] - Байұлы, Беріш # [[Әлімхан Әбеуұлы Ермеков]] - Арғын, Қаракесек # [[Бақтыкерей Ахметұлы Құлманов]] - төре # [[Базарбай Мәметов]] - Найман, Садыр # [[Уәлитхан Танашев]] - Байұлы, Шеркеш # [[Айдархан Тұрлыбаев]] - Арғын, Қарауыл # [[Мұстафа Шоқай]] - Қыпшақ, Торы, Бошай<ref>http://alash.semeylib.kz/?page_id=8&lang=ru</ref><ref>https://abai.kz/post/42446</ref> == Көрнекті мүшелер == {{main|Алаш Орда қайраткерлерінің тізімі}} {{main|Алаш қозғалысының мүшелері}} * [[Жақып Ақбаев|Ақбаев Жақып]] * [[Садық Аюкеұлы Аманжолов|Аманжолов Садық]], * [[Омар Алмасов]] * [[Ахмет Байтұрсынұлы|Байтұрсынұлы Ахмет]], * [[Молданияз Бекімов|Бекімов Молданияз]], * [[Ахмет Бірімжанов|Бірімжанов Ахмет]], * [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Бөкейхан Әлихан Нұрмұхамедұлы]] * [[Мұқыш Боштаев|Боштаев Мұқыш]] * [[Жанша Досмұхамедов|Досмұхамедов Жаһанша]], * [[Халел Досмұхамедов|Досмұхамедов Халел]], * [[Әлімхан Әбеуұлы Ермеков|Ермеков Әлімхан]], * [[Нүсіпбек Жақыпбаев|Жақыпбаев Нүсіпбек]], * [[Жанайдаров Сейілбек Мейрамұлы]], * [[Жұмабаев Мағжан]] Бекенұлы, * [[Ережеп Итбаев|Итбаев Ережеп]] * [[Сейдәзім Қадырбаев|Қадырбаев Сейдәзім]] * [[Иса Қашқынбаев|Қашқынбаев Иса]] * [[Аспандияр Кенжин|Кенжин Аспандияр]] * [[Базарбай Мәметов|Мәметов Базарбай]], * [[Елдес Омарұлы Тиесов|Омаров Елдес]] * [[Биахмет Сәрсенов|Сарсенов Биахмет]] * [[Сатылған Сабатаев|Сабатаев Сатылған]], * [[Белек Солтонкелди уулу Солтоноев|Солтоноев Белек]], * [[Уәлитхан Танашев|Танашев Уәлитхан]], * [[Елдес Омарұлы Тиесов|Тиесов Елдес Омарұлы]], * [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]], * [[Айдархан Тұрлыбаев|Тұрлыбаев Айдархан]], * [[Телжан Шонанов]], * [[Шоқай Мұстафа]], * [[Халел Ғаббасов]], * [[Бақтыкерей Құлманов]], * [[Отыншы Әлжанов]]. == Алаш автономиясының құрылуы == [[File:Алаш автономиясы.jpg|thumb|400px|lright|Alt=A]] 1917 жылдың 5-13 желтоқсан аралығында [[Орынбор]]да екінші жалпы қазақ съезі өтті. Съезде Алашорда үкіметі құрылды. Оның төрағасы болып [[Бөкейханов Әлихан Нұрмұхамедұлы|Ә.Бөкейхан]] сайланды. Осы съезде Алаш автономиясы жарияланды. Ә.Бөкейхан бастаған топ Қазақстанды мекендейтін орыстардың еркін білмейінше автономия жариялауды кейінге қалдыра тұруды қажет деп тапты. Ал [[Халел Досмұхамедов|Х.Досмұхамедұлы]] бастаған топ автономияны дереу жариялау керек деп санады. Соңында екі жақ ортақ келісімге келді. Нәтижесінде Түркістан қазағын қосып алып, автономия жариялауға 1 ай мерзім берілді. Бір ай ішінде қосылу ісі жүрмесе де автономия жарияланатын болып шешілді. Осы үшін 1918 жылы 5 қаңтарда шақырылған [[Сырдария съезі]]не «бірігу мәселесін қозғау үшін» Б.Құлманов, [[Міржақып Дулатұлы|М.Дулатұлы]], Т.Құнанбайұлы арнайы жіберілді. Бұл жиында табиғи талас-тартыстан кейін Түркістанның оқығандары қосылуға ықылас танытса керек. Әйтсе де көзделген бір айда қосылу жайы сол күйінде өзгеріссіз қалды. [[Түркістан автономиясы]] да амалсыз жұмысын тоқтатты. Қазақ қайраткерлері автономия жариялау үшін қайта жиналған жоқ. II съездің қаулысы күшінде қалып, енді ресми қағаздарда «Алаш автономиясы» деп жазылатын болды. Тіпті осындай мөр табаны да мұрағаттардағы құжаттарда сақталып қалған<ref>Алаштың ардағы:(елтанымдық және тілтанымдық жинақ).Құрастырған Е.Е.Тілешов, Г.П.Әріпбек. Астана:"Руханият", 2010ж - 264 бет.ISBN 978-601-80133-1-7</ref>. == Әкімшілік бөлінісуі == == Жұрты == [[Қазақтар]] == Тарихы == 1917 жылы желтоқсанның 5 — желтоқсанның 13 [[Орынбор]] қаласында өткізілген [[Екінші жалпықазақ съезі]]нде жарияланған.<ref>Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5</ref> == Тағы қараңыз == * [[Алаш Орда]] * [[Алаш партиясы]] * [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан‎]] * [[Екінші жалпықазақ съезі]] ==Фильмдер== * [[1990]] — [[Мағжан (фильм)|«Мағжан»]] [[Мағжан Жұмабаев]] режиссері: [[Қалила Наматұлы Омаров|Қ.Умаров]] Жанр: [[Деректі фильм|“Деректі фильм”]] Өндіріс: [[Қазақтелефильм|“Қазақтелефильм”]] * [[1993]] — [[Міржақыптың оралуы (фильм)|«Міржақыптың оралуы»]] [[Міржақып Дулатұлы]] режиссері: [[Қалила Наматұлы Омаров|Қ.Умаров]] Жанр: [[Деректі фильм|“Деректі фильм”]] Өндіріс: [[Қазақтелефильм|“Қазақтелефильм”]] * [[1994]] — [[Алаш туралы сөз(фильм)|«Алаш туралы сөз»]] режиссері: [[Қалила Наматұлы Омаров|Қ.Умаров]] Жанр: [[Деректі фильм|“Деректі фильм”]] Өндіріс: [[Қазақтелефильм|“Қазақтелефильм”]] * [[2009]] — [[“Алашорда” (фильм)|«Алашорда»]] режиссері: [[Қалила Наматұлы Омаров|Қ.Умаров]] Жанр: [[Деректі фильм|“Деректі фильм”]] Өндіріс: [[Шәкен Кенжетайұлы Айманов|Шәкен Айманов]] атындағы [[Қазақфильм|“Қазақфильм”]] == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.youtube.com/watch?v=1m7BbIkMlpA&t=2s/ ДЕРЕКТІ ФИЛЬМ] * [http://alash-orda.kz/ АЛАШОРДА] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150801010504/http://alash-orda.kz/ |date=2015-08-01 }} * [http://www.iie.freenet.kz/igf_alash.html Р.К. Нурмагамбетова. Движение Алаш и Алаш-Орда. Историография проблемы. 1920-1990 жж. XX века.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070223191729/http://www.iie.freenet.kz/igf_alash.html |date=2007-02-23 }} {{ru icon}} ==Дереккөздер== ==== Деректер ==== <references group="К"/> ==== Сілтемелер ==== <references/> [[Санат:Қазақстан тарихы]] [[Санат:Азаматтық соғыс кезіндегі мемлекеттік құрылымдар]] [[Санат:Алаш автономиясы]] [[Санат:Орталық Азия тарихындағы елдер]] dhdrpesxzip1mzefb4sga9c1xyhr1sc 0 27807 3061649 2837946 2022-08-17T14:49:34Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Жетібай |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =43 |lat_min = 35|lat_sec = 19 |lon_deg =52|lon_min = 5|lon_sec =58 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Маңғыстау облысы |кестедегі облыс = Маңғыстау облысы{{!}}Маңғыстау |ауданы = Қарақия ауданы |кестедегі аудан = Қарақия ауданы{{!}}Қарақия |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Жетібай ауылдық округі{{!}}Жетібай |ішкі бөлінісі = |әкімі = Асанов Қуаныш Сырымұлы |құрылған уақыты = 1961 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны ={{өсім}} 11326 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Жетібай}} '''Жетібай''' — [[Маңғыстау облысы]]ның [[Қарақия ауданы]]ндағы ауыл (2013 ж. дейін - [[кент]]<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V13M0002235 Қарақия ауданының Жетібай және Мұнайшы кенттерін "ауыл" санатына жатқызу туралы]</ref>), [[Жетібай ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орналасуы == Облыс орталығы — [[Ақтау]] қаласынан шығысқа қарай 75 км, аудан орталығы [[Құрық (ауыл)|Құрық (Ералиево)]] аулынан солтүстік-шығысқа қарай 85 км жерде, [[Маңғыстау үстірті]]нің солтүстік-батысындағы шөлдік белдемде орналасқан. == Тарихы == Өзімен аттас мұнай-газ-конденсат кен орны негізінде іргесі [[1961 жыл]]ы қаланған. Кәсіпшіліктің инфрақұрылымы өндірістік ғимараттармен байланысты. Мұнай құбыр жүйесі, тұрғын үй, мәдени-тұрмыстық нысандар 60-жылдарда жедел қарқынмен тұрғызылды. Жетібай кентінің негізінде қазіргі таңда "Ескі Жетібай", "Мүнайшы", "Железодорожный" кенттері жұмыс істейді. Олар арқылы автотрасса және Өзен-Жетібай Ақтау мұнай-газ желісі өтеді. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 9153 адам (4565 ер адам және 4588 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 11326 адамды (5763 ер адам және 5563 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Экономикасы == Жетібайда “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ-на біріккен Жетібай, Шығыс Жетібай, Оңтүстік Жетібай мұнай-газ өндіру кәсіпшіліктері бар. Бұлардан өндірілген мұнай Өзен — Жетібай — Ақтау мұнай құбыры арқылы Ақтау портына тасымалданады. 1961 — 1997 ж. аралығында аталған кәсіпшіліктерден 59,5 млн. т мұнай, 11,653 млрд. м³ [[газ]] өндіріліп, тұтынушыларға жіберілді. Кент жанындағы карьерден [[ұлутас]] өндіріледі. Жетібайда “Маңғыстаумұнайгаз” акционерлік қоғамының “Жетібаймұнайгаз” филиалы, Жетібай технологиялық көлік кәсіпорны, “Маңғыстаугеология” акционерлік қоғамы, т.б. мекемелер жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == 1960 жылдары көптеген өндірістік, байланыс, тұрғын үй, мәдени-ағарту, денсаулық сақтау мекемелерінің ғимараттары салынып, тез қарқынмен өсті. Кентте 3 орта мектеп, 2 кітапхана, 2 бала бақша, аурухана, емхана, клуб, кинотеатр, мәдениет үйі, стадион, саябақ, т.б. мәдени-ағарту және денсаулық сақтау орындары бар. == Транспорты == Кент арқылы Ақтау — Жаңаөзен, Құрық — Жетібай — Шетпе автомобиль жолдары, оның оңтүстік жағындағы Мұнайшы кенті арқылы Ақтау — Жаңаөзен темір жолы өтеді. Жетібай кенті 1984 — 92 жылдары салынған 72 км-лік Жетібай — Өмірзақ магистральдік су құбыры арқылы сумен қамтамасыз етіледі. == Ауыл суреттері == <gallery> Жетыбай. Мечеть.jpg |Мешіт </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қарақия ауданы елді мекендері}} [[Санат:Қарақия ауданы елді мекендері]] 1e9bdxxo3vobc5mkq2jue7plus87pl2 3061650 3061649 2022-08-17T14:50:03Z Мағыпар 100137 /* Ауыл суреттері */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Жетібай |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =43 |lat_min = 35|lat_sec = 19 |lon_deg =52|lon_min = 5|lon_sec =58 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Маңғыстау облысы |кестедегі облыс = Маңғыстау облысы{{!}}Маңғыстау |ауданы = Қарақия ауданы |кестедегі аудан = Қарақия ауданы{{!}}Қарақия |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Жетібай ауылдық округі{{!}}Жетібай |ішкі бөлінісі = |әкімі = Асанов Қуаныш Сырымұлы |құрылған уақыты = 1961 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны ={{өсім}} 11326 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Жетібай}} '''Жетібай''' — [[Маңғыстау облысы]]ның [[Қарақия ауданы]]ндағы ауыл (2013 ж. дейін - [[кент]]<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V13M0002235 Қарақия ауданының Жетібай және Мұнайшы кенттерін "ауыл" санатына жатқызу туралы]</ref>), [[Жетібай ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орналасуы == Облыс орталығы — [[Ақтау]] қаласынан шығысқа қарай 75 км, аудан орталығы [[Құрық (ауыл)|Құрық (Ералиево)]] аулынан солтүстік-шығысқа қарай 85 км жерде, [[Маңғыстау үстірті]]нің солтүстік-батысындағы шөлдік белдемде орналасқан. == Тарихы == Өзімен аттас мұнай-газ-конденсат кен орны негізінде іргесі [[1961 жыл]]ы қаланған. Кәсіпшіліктің инфрақұрылымы өндірістік ғимараттармен байланысты. Мұнай құбыр жүйесі, тұрғын үй, мәдени-тұрмыстық нысандар 60-жылдарда жедел қарқынмен тұрғызылды. Жетібай кентінің негізінде қазіргі таңда "Ескі Жетібай", "Мүнайшы", "Железодорожный" кенттері жұмыс істейді. Олар арқылы автотрасса және Өзен-Жетібай Ақтау мұнай-газ желісі өтеді. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 9153 адам (4565 ер адам және 4588 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 11326 адамды (5763 ер адам және 5563 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Экономикасы == Жетібайда “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ-на біріккен Жетібай, Шығыс Жетібай, Оңтүстік Жетібай мұнай-газ өндіру кәсіпшіліктері бар. Бұлардан өндірілген мұнай Өзен — Жетібай — Ақтау мұнай құбыры арқылы Ақтау портына тасымалданады. 1961 — 1997 ж. аралығында аталған кәсіпшіліктерден 59,5 млн. т мұнай, 11,653 млрд. м³ [[газ]] өндіріліп, тұтынушыларға жіберілді. Кент жанындағы карьерден [[ұлутас]] өндіріледі. Жетібайда “Маңғыстаумұнайгаз” акционерлік қоғамының “Жетібаймұнайгаз” филиалы, Жетібай технологиялық көлік кәсіпорны, “Маңғыстаугеология” акционерлік қоғамы, т.б. мекемелер жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == 1960 жылдары көптеген өндірістік, байланыс, тұрғын үй, мәдени-ағарту, денсаулық сақтау мекемелерінің ғимараттары салынып, тез қарқынмен өсті. Кентте 3 орта мектеп, 2 кітапхана, 2 бала бақша, аурухана, емхана, клуб, кинотеатр, мәдениет үйі, стадион, саябақ, т.б. мәдени-ағарту және денсаулық сақтау орындары бар. == Транспорты == Кент арқылы Ақтау — Жаңаөзен, Құрық — Жетібай — Шетпе автомобиль жолдары, оның оңтүстік жағындағы Мұнайшы кенті арқылы Ақтау — Жаңаөзен темір жолы өтеді. Жетібай кенті 1984 — 92 жылдары салынған 72 км-лік Жетібай — Өмірзақ магистральдік су құбыры арқылы сумен қамтамасыз етіледі. == Ауыл суреттері == <gallery> Жетыбай. Мечеть.jpg |Мешіт Жетыбай 1.jpg |Жетібай </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қарақия ауданы елді мекендері}} [[Санат:Қарақия ауданы елді мекендері]] iicu3mo7ryztegkf49j8go8zpu3nq44 3061651 3061650 2022-08-17T14:50:25Z Мағыпар 100137 /* Ауыл суреттері */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Жетібай |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =43 |lat_min = 35|lat_sec = 19 |lon_deg =52|lon_min = 5|lon_sec =58 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Маңғыстау облысы |кестедегі облыс = Маңғыстау облысы{{!}}Маңғыстау |ауданы = Қарақия ауданы |кестедегі аудан = Қарақия ауданы{{!}}Қарақия |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Жетібай ауылдық округі{{!}}Жетібай |ішкі бөлінісі = |әкімі = Асанов Қуаныш Сырымұлы |құрылған уақыты = 1961 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны ={{өсім}} 11326 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Жетібай}} '''Жетібай''' — [[Маңғыстау облысы]]ның [[Қарақия ауданы]]ндағы ауыл (2013 ж. дейін - [[кент]]<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V13M0002235 Қарақия ауданының Жетібай және Мұнайшы кенттерін "ауыл" санатына жатқызу туралы]</ref>), [[Жетібай ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орналасуы == Облыс орталығы — [[Ақтау]] қаласынан шығысқа қарай 75 км, аудан орталығы [[Құрық (ауыл)|Құрық (Ералиево)]] аулынан солтүстік-шығысқа қарай 85 км жерде, [[Маңғыстау үстірті]]нің солтүстік-батысындағы шөлдік белдемде орналасқан. == Тарихы == Өзімен аттас мұнай-газ-конденсат кен орны негізінде іргесі [[1961 жыл]]ы қаланған. Кәсіпшіліктің инфрақұрылымы өндірістік ғимараттармен байланысты. Мұнай құбыр жүйесі, тұрғын үй, мәдени-тұрмыстық нысандар 60-жылдарда жедел қарқынмен тұрғызылды. Жетібай кентінің негізінде қазіргі таңда "Ескі Жетібай", "Мүнайшы", "Железодорожный" кенттері жұмыс істейді. Олар арқылы автотрасса және Өзен-Жетібай Ақтау мұнай-газ желісі өтеді. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 9153 адам (4565 ер адам және 4588 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 11326 адамды (5763 ер адам және 5563 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Экономикасы == Жетібайда “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ-на біріккен Жетібай, Шығыс Жетібай, Оңтүстік Жетібай мұнай-газ өндіру кәсіпшіліктері бар. Бұлардан өндірілген мұнай Өзен — Жетібай — Ақтау мұнай құбыры арқылы Ақтау портына тасымалданады. 1961 — 1997 ж. аралығында аталған кәсіпшіліктерден 59,5 млн. т мұнай, 11,653 млрд. м³ [[газ]] өндіріліп, тұтынушыларға жіберілді. Кент жанындағы карьерден [[ұлутас]] өндіріледі. Жетібайда “Маңғыстаумұнайгаз” акционерлік қоғамының “Жетібаймұнайгаз” филиалы, Жетібай технологиялық көлік кәсіпорны, “Маңғыстаугеология” акционерлік қоғамы, т.б. мекемелер жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == 1960 жылдары көптеген өндірістік, байланыс, тұрғын үй, мәдени-ағарту, денсаулық сақтау мекемелерінің ғимараттары салынып, тез қарқынмен өсті. Кентте 3 орта мектеп, 2 кітапхана, 2 бала бақша, аурухана, емхана, клуб, кинотеатр, мәдениет үйі, стадион, саябақ, т.б. мәдени-ағарту және денсаулық сақтау орындары бар. == Транспорты == Кент арқылы Ақтау — Жаңаөзен, Құрық — Жетібай — Шетпе автомобиль жолдары, оның оңтүстік жағындағы Мұнайшы кенті арқылы Ақтау — Жаңаөзен темір жолы өтеді. Жетібай кенті 1984 — 92 жылдары салынған 72 км-лік Жетібай — Өмірзақ магистральдік су құбыры арқылы сумен қамтамасыз етіледі. == Ауыл суреттері == <gallery> Жетыбай. Мечеть.jpg |Мешіт Жетыбай 1.jpg |Жетібай Жетыбай 2.jpg|Жетібай </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қарақия ауданы елді мекендері}} [[Санат:Қарақия ауданы елді мекендері]] s5xzqqleqd7vys2q6lkbnnewlovbgst 3061652 3061651 2022-08-17T14:51:01Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Жетібай |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =43 |lat_min = 35|lat_sec = 19 |lon_deg =52|lon_min = 5|lon_sec =58 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Маңғыстау облысы |кестедегі облыс = Маңғыстау облысы{{!}}Маңғыстау |ауданы = Қарақия ауданы |кестедегі аудан = Қарақия ауданы{{!}}Қарақия |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Жетібай ауылдық округі{{!}}Жетібай |ішкі бөлінісі = |әкімі = Асанов Қуаныш Сырымұлы |құрылған уақыты = 1961 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны ={{өсім}} 11326 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = Мангистауская область |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Жетібай}} '''Жетібай''' — [[Маңғыстау облысы]]ның [[Қарақия ауданы]]ндағы ауыл (2013 ж. дейін - [[кент]]<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V13M0002235 Қарақия ауданының Жетібай және Мұнайшы кенттерін "ауыл" санатына жатқызу туралы]</ref>), [[Жетібай ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орналасуы == Облыс орталығы — [[Ақтау]] қаласынан шығысқа қарай 75 км, аудан орталығы [[Құрық (ауыл)|Құрық (Ералиево)]] аулынан солтүстік-шығысқа қарай 85 км жерде, [[Маңғыстау үстірті]]нің солтүстік-батысындағы шөлдік белдемде орналасқан. == Тарихы == Өзімен аттас мұнай-газ-конденсат кен орны негізінде іргесі [[1961 жыл]]ы қаланған. Кәсіпшіліктің инфрақұрылымы өндірістік ғимараттармен байланысты. Мұнай құбыр жүйесі, тұрғын үй, мәдени-тұрмыстық нысандар 60-жылдарда жедел қарқынмен тұрғызылды. Жетібай кентінің негізінде қазіргі таңда "Ескі Жетібай", "Мүнайшы", "Железодорожный" кенттері жұмыс істейді. Олар арқылы автотрасса және Өзен-Жетібай Ақтау мұнай-газ желісі өтеді. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 9153 адам (4565 ер адам және 4588 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 11326 адамды (5763 ер адам және 5563 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Экономикасы == Жетібайда “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ-на біріккен Жетібай, Шығыс Жетібай, Оңтүстік Жетібай мұнай-газ өндіру кәсіпшіліктері бар. Бұлардан өндірілген мұнай Өзен — Жетібай — Ақтау мұнай құбыры арқылы Ақтау портына тасымалданады. 1961 — 1997 ж. аралығында аталған кәсіпшіліктерден 59,5 млн. т мұнай, 11,653 млрд. м³ [[газ]] өндіріліп, тұтынушыларға жіберілді. Кент жанындағы карьерден [[ұлутас]] өндіріледі. Жетібайда “Маңғыстаумұнайгаз” акционерлік қоғамының “Жетібаймұнайгаз” филиалы, Жетібай технологиялық көлік кәсіпорны, “Маңғыстаугеология” акционерлік қоғамы, т.б. мекемелер жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == 1960 жылдары көптеген өндірістік, байланыс, тұрғын үй, мәдени-ағарту, денсаулық сақтау мекемелерінің ғимараттары салынып, тез қарқынмен өсті. Кентте 3 орта мектеп, 2 кітапхана, 2 бала бақша, аурухана, емхана, клуб, кинотеатр, мәдениет үйі, стадион, саябақ, т.б. мәдени-ағарту және денсаулық сақтау орындары бар. == Транспорты == Кент арқылы Ақтау — Жаңаөзен, Құрық — Жетібай — Шетпе автомобиль жолдары, оның оңтүстік жағындағы Мұнайшы кенті арқылы Ақтау — Жаңаөзен темір жолы өтеді. Жетібай кенті 1984 — 92 жылдары салынған 72 км-лік Жетібай — Өмірзақ магистральдік су құбыры арқылы сумен қамтамасыз етіледі. == Ауыл суреттері == <gallery> Жетыбай. Мечеть.jpg |Мешіт Жетыбай 1.jpg |Жетібай Жетыбай 2.jpg|Жетібай </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қарақия ауданы елді мекендері}} [[Санат:Қарақия ауданы елді мекендері]] dv22u3f16rsm92dvq8v0icqyblg57ga 0 29864 3061707 2574611 2022-08-17T17:13:08Z Kasymbot 15834 /* Тарихы және тармақтары */clean up, replaced: Алмалы (Панфилов ауданы) → Алмалы (Жетісу облысы) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki '''Құлжа Жолы''' – ежелгі керуен жолы. Бұл жол 19-20 ғасырларда Құлжа жолы деп аталып, қазіргі [[Ташкент]], [[Тараз]], [[Меркі]], [[Бішкек]], [[Тоқмақ]], [[Алматы]], [[Жаркент]], [[Құлжа]] бағытымен өткен. == Тарихы және тармақтары == Орта ғасырларда Құлжа жолы екі тармаққа бөлінген: * Бірі Тоқмақ, [[Суяб]], [[Баласағұн]], [[Баршынкент]], [[Қарақол]] қалаларын, [[Ыстықкөл]]дің оңтүстік-батысы мен оңтүстік-шығыс жағындағы [[Шығу (Чигу)|Шығу]] қаласын ([[Үйсін мемлекеті]]нің астанасы) басып, Құмтеке, [[Ақбейіт (Алматы облысы)|Ақбейіт]], [[Сарыжаз (Алматы облысы)|Сарыжаз]], [[Текес (Алматы облысы)|Текес]], [[Сүмбе (Ұйғыр ауданы)|Сумбе]] елді мекендері арқылы Құлжа қаласына жеткен. * Екінші тармақ Тоқмақ, Бішкек, [[Қарғалы (Жамбыл ауданы)|Қарғалы]], [[Талғар]], [[Жаркент]], [[Алмалы (Жетісу облысы)|Алмалы]], [[Қорғас]] арқылы Құлжаға, оның бір бөлігі Талғардан [[Түрген (Алматы облысы)|Түрген]], [[Қаракемер (Алматы облысы)|Қаракемер]], [[Шелек (ауыл)|Шелек]] елді мекендері арқылы [[Торайғыр (тау)|Торыайғыр]], [[Қулықтау|Қулық]] тауларын асып, [[Кеген (ауыл)|Кеген]]нен (қыстақ) [[Құмтекей]] қаласы арқылы бірінші жолға қосылған.<ref>Қазақстан табиғаты:Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы:" Қазақ энциклопедиясы" ЖШС, 2011. Т.З. - 304 бет. ISBN 9965-893-64-0 (Т.З.), ISBN 9965-893-19-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Сауда жолдары]] gxqs575te0020qvd75qfpdz5ed9y66h 0 31510 3061704 3061370 2022-08-17T17:02:09Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Ғалым |Есімі = Патшайым Тәжібаева |Шынайы есімі = |Суреті = Патшайым_Тәжібаева.jpg |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = |Туған күні = 1920 |Туған жері = {{туғанжері|Төлеби ауданы|Төлеби ауданында}}, [[Түркістан облысы]] |Қайтыс болған күні = 1991 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}} |Ғылыми аясы = [[геология]], [[литология]] |Жұмыс орны = [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы|Қазақстан ғылым академиясы]] |Ғылыми дәрежесі = геология-минералогия ғылымдарының докторы, профессор |Ғылыми атағы = Қазақстан Ғылым академиясының корреспондент мүшесі |Альма-матер = |Ғылыми жетекші = |Атақты шәкірттері = |Несімен белгілі = [[Құмкөл]] кен орны туралы алғаш болжам жасаған. [[Орталық Қазақстан]] мен [[Батыс Қазақстан]]дағы кен орындарын ашқан. [[Литология]] ғылымының негізін қалаушы, Қазақстан мен [[Орта Азия]]дан шыққан ең алғашқы ғалым-геолог |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = |Уикиқайнар = }} '''Патшайым Тәжібаева''' (1920 – 1991) – геология-минералогия ғылымдарының докторы (1960), профессор. [[Қазақстан Ғылым академиясы]]ның корреспондент мүшесі (1967). Негізгі ғылыми еңбектері [[Орталық Қазақстан]]ның [[шөгінді жыныстар]]ы мен [[кен тастары]]н зерттеу мәселелеріне арналған. ==Өмірі== Ол [[1920 жылы]] қазіргі [[Төлеби ауданы]]ның [[Қарақия]] елді мекенінде дүниеге келген. Патшайымның атасы Есенқұл ел басқарған көзіқарақты, дәулетті адам болыпты. Әкесі Тәжібай сол заманның білімді азаматы болып, [[орыс тілі]]н жетік білгендіктен үкімет жұмыстарына араласқан. Әкесі ерте қайтыс болып, жетімдіктің, жоқшылықтың тақсыретін ерте тартқан Патшайым балалар үйінде тәрбиеленген. Бауыры Лашкер екеуі сонда жүріп сауат ашып, ары қарай жетіжылдық мектепті бітіреді. Табиғатынан қайсар, алғыр мінезді Патшайымды өмірдің ащысы мен суығы шыңдай түседі. ==Білімі== [[1936 жылы]] [[Алматы]]дағы педагогикалық училищеге түсіп, оны үш жылда аяқтайды. Бұдан соң [[Ташкент]]тегі [[Орта Азия]] мемлекеттік университетінің геология-минерология факультетіне түсіп, [[1943 жылы]] бірінші дәрежелі диплом алып шығады. [[Геолог]]-[[минеролог]] мамандығын алған Патшайым Индустрия университетінің [[кен]]-[[металлургия]] факультетіне аспирант болып қабылданып, Қазақтың Ғылым Академиясын да бітіреді. Сондай-ақ, [[1948 жылы]] Куйбышев (қазіргі [[Самара]]) қаласындағы [[университет]]тің [[физика]]-[[математика]] факультетін тәмамдайды. ==Еңбек жолы== Бұдан кейін белгілі ғалым, академик [[Қаныш Сәтбаев]]пен бірге [[Қазақстан]]ның [[пайдалы қазбалар]]ын, жер қойнауындағы байлықтарын ел игілігіне жарату жолында еңбектенеді. «Қарағым, ауыр мамандықты қалаған екенсің, жер қазу, тас жинау тезек теруден ауыр» деген ұстазы Қаныш Сәтбаевтың сөзі оны қаймықтыра алмаса керек. Қиындықтан қашпайтынын жұмыс барысында көрсете біледі. Алғашқы еңбек жолын [[Жезқазған]]-[[Ұлытау]] аймағынан бастапты. Ұстазымен бірге тау-кен орындарын зерттейді. Жастайынан қиындыққа төзе білген Патшайым жұмысқа аса жауапкершілікпен қарап, жер қойнауының [[литология]]сын зерттеп, Қазақстандағы литология ғылымының негізін қалады және ұйымдастыра білді. Геология ғылымына өлшеусіз үлес қосумен қатар, Қазақстандағы [[мұнай]]-[[газ]] көздерін ашу мәселелері бойынша белсенді де көлемді жұмыстар жүргізеді. Елдегі ең мол мұнай өнімі бар [[Құмкөл]] кені туралы ең алғаш Патшайым Тәжібаева болжам жасап, оны ел игілігіне жаратуға бастамашы болған. ==Ғылымдағы орны== 180-нен астам ғылыми еңбек жазған. [[Рентген]] лабораториясын ашқан. Ол – Қазақстанда ғана емес, [[АҚШ]], [[Жапония]], [[Канада]] сияқты ірі мемлекеттерде қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде баяндамалар жасаған танымал ғалымның бірі.{{Дәйексөз|[[Өмірзақ Сұлтанғазин]]: «Патшайым Тәжібайқызы – Қазақстан ғылымына ғана емес, бүкіл дүниежүзілік ғылымға үлес қосқан апамыз. Бұл қазақ әйелдерінен тұңғыш рет шығып, жарып шығып, жеке шығып, жол көрсетіп, өзінің үлкен еңбегінің арқасында сол Қазақстан ғылымын дамытып, бірінші рет литология саласында жаңа ғылыми бағыт ашқан үлкен ғалым»}}.<ref>Ғылымнан тапқан бақытын - OKG.KZ</ref> {{Дәйексөз|«Ғылым әлеміндегі әйелден шыққан Сәтбаев»}}Шөгінді жыныстар мен рудалардың ерекшелігін екшеп, зерделеген. [[Орталық Қазақстан]] мен [[Батыс Қазақстан]]дағы кен орындарын ашқан. Қазақстан мен Орта Азиядан шыққан ең алғашқы ғалым-геолог, литология ғылымының негізін қалаушы.<ref>Қазақтың тұңғыш геолог қызы кім еді? | Newsroom.kz</ref> == Ғалым жайлы жазылған кітаптар == * «Асыл тастар асқар тауда туады», * «Ғылымда дара, өмірде дана», * «Патшайым десе – Патшайым». Қазақтың біртуар ақыны [[Жұбан Молдағалиев]] «Бәйтерегі ғылымның» атты өлеңінде: Жүдемей тағдыр салған сызға жаны, Жетелеп өр мақсатқа ізгі арманы, Жұмбақ әлем – ғылымда танытты атын, Қазығұрттың қырмызы қызғалдағы...» деп жыр жолдарын арнапты.<ref>Ғылымнан тапқан бақытын - OKG.KZ</ref>. «Ғылымда дара, өмірде дана Патшайым» деп аталатын кітапта ғалымның әріптестері мен шәкірттерінің, достарының Патшайым Тәжібаева туралы жазған пікірлері мен естеліктері, ғалымға арнаған өлең жырлары, естелік-эсселері топтастырылған. Кітапты құрастырғандар: ҚР еңбек сіңірген қайраткері, белгілі қазақ жазушысы [[Сәбит Айтмұханұлы Досанов]] пен Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің оқытушысы, академик, профессор Құралай Қошқарова.<ref>Алматыда ғалым Патшайым Тәжібаева туралы кітап жарық көрді (inform.kz)</ref> Алматы, Шымкент қалаларындағы, Оңтүстіктегі Қазығұрт ауданындағы үлкен көшелер, екі бірдей мектеп Патшайым Тәжібаева есімімен аталады.<ref>https://el.kz/news/archive/patshayym_t-zhibaeva_-_al-ash-y_geolog_-alym/</ref>. ==Марапаттары== Қазақстан Жоғарғы кеңесінің депутаты, Жоғарғы кеңес төрағасының орынбасары лауазымдарын атқарған. [[Америка]], [[Жапония]], [[Германия]], [[Венгрия]] сияқты елдердің ғылыми қауымдастығының мүшесі. Ол Халықтар достығы және [[Еңбек Қызыл Ту ордені]]мен марапатталған.<ref>Алматыда қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш геолог-ғалым Патшайым Тәжібаеваның 90 жылдық мерейтойы аталып өтті (inform.kz)</ref> ==Отбасы== Жолдасы – белгілі дипломат Ахмет Аққошқаров. Қыздары Қарлығаш және Құралай. Кіші қызы – академик Құралай Аққошқарова, ал күйеу баласы ҚР еңбек сіңірген қайраткері, белгілі қазақ жазушысы Сәбит Досанов.<ref>Қазақтың тұңғыш геолог қызы кім еді? | Newsroom.kz</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан геологтары]] [[Санат:КСРО геологтары]] [[Санат:Қазақстан ғалымдары]] [[Санат:КСРО ғалымдары]] [[Санат:Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталғандар]] [[Санат:Қазақстан Ғылым Академиясының корреспондент мүшелері]] [[Санат:Геология-минералогия ғылымдарының докторлары]] [[Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары]] dzqr70fhtzjzs7hb7rw73k1t1x4sfvb 3061705 3061704 2022-08-17T17:02:50Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Ғалым |Есімі = Патшайым Тәжібаева |Шынайы есімі = |Суреті = Патшайым_Тәжібаева.jpg |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = |Туған күні = 1920 |Туған жері = {{туғанжері|Төле би ауданы|Төле би ауданында}}, [[Түркістан облысы]] |Қайтыс болған күні = 1991 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}} |Ғылыми аясы = [[геология]], [[литология]] |Жұмыс орны = [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы|Қазақстан ғылым академиясы]] |Ғылыми дәрежесі = геология-минералогия ғылымдарының докторы, профессор |Ғылыми атағы = Қазақстан Ғылым академиясының корреспондент мүшесі |Альма-матер = |Ғылыми жетекші = |Атақты шәкірттері = |Несімен белгілі = [[Құмкөл]] кен орны туралы алғаш болжам жасаған. [[Орталық Қазақстан]] мен [[Батыс Қазақстан]]дағы кен орындарын ашқан. [[Литология]] ғылымының негізін қалаушы, Қазақстан мен [[Орта Азия]]дан шыққан ең алғашқы ғалым-геолог |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = |Уикиқайнар = }} '''Патшайым Тәжібаева''' (1920 – 1991) – геология-минералогия ғылымдарының докторы (1960), профессор. [[Қазақстан Ғылым академиясы]]ның корреспондент мүшесі (1967). Негізгі ғылыми еңбектері [[Орталық Қазақстан]]ның [[шөгінді жыныстар]]ы мен [[кен тастары]]н зерттеу мәселелеріне арналған. ==Өмірі== Ол [[1920 жылы]] қазіргі [[Төле би ауданы]]ның [[Қарақия]] елді мекенінде дүниеге келген. Патшайымның атасы Есенқұл ел басқарған көзіқарақты, дәулетті адам болыпты. Әкесі Тәжібай сол заманның білімді азаматы болып, [[орыс тілі]]н жетік білгендіктен үкімет жұмыстарына араласқан. Әкесі ерте қайтыс болып, жетімдіктің, жоқшылықтың тақсыретін ерте тартқан Патшайым балалар үйінде тәрбиеленген. Бауыры Лашкер екеуі сонда жүріп сауат ашып, ары қарай жетіжылдық мектепті бітіреді. Табиғатынан қайсар, алғыр мінезді Патшайымды өмірдің ащысы мен суығы шыңдай түседі. ==Білімі== [[1936 жылы]] [[Алматы]]дағы педагогикалық училищеге түсіп, оны үш жылда аяқтайды. Бұдан соң [[Ташкент]]тегі [[Орта Азия]] мемлекеттік университетінің геология-минерология факультетіне түсіп, [[1943 жылы]] бірінші дәрежелі диплом алып шығады. [[Геолог]]-[[минеролог]] мамандығын алған Патшайым Индустрия университетінің [[кен]]-[[металлургия]] факультетіне аспирант болып қабылданып, Қазақтың Ғылым Академиясын да бітіреді. Сондай-ақ, [[1948 жылы]] Куйбышев (қазіргі [[Самара]]) қаласындағы [[университет]]тің [[физика]]-[[математика]] факультетін тәмамдайды. ==Еңбек жолы== Бұдан кейін белгілі ғалым, академик [[Қаныш Сәтбаев]]пен бірге [[Қазақстан]]ның [[пайдалы қазбалар]]ын, жер қойнауындағы байлықтарын ел игілігіне жарату жолында еңбектенеді. «Қарағым, ауыр мамандықты қалаған екенсің, жер қазу, тас жинау тезек теруден ауыр» деген ұстазы Қаныш Сәтбаевтың сөзі оны қаймықтыра алмаса керек. Қиындықтан қашпайтынын жұмыс барысында көрсете біледі. Алғашқы еңбек жолын [[Жезқазған]]-[[Ұлытау]] аймағынан бастапты. Ұстазымен бірге тау-кен орындарын зерттейді. Жастайынан қиындыққа төзе білген Патшайым жұмысқа аса жауапкершілікпен қарап, жер қойнауының [[литология]]сын зерттеп, Қазақстандағы литология ғылымының негізін қалады және ұйымдастыра білді. Геология ғылымына өлшеусіз үлес қосумен қатар, Қазақстандағы [[мұнай]]-[[газ]] көздерін ашу мәселелері бойынша белсенді де көлемді жұмыстар жүргізеді. Елдегі ең мол мұнай өнімі бар [[Құмкөл]] кені туралы ең алғаш Патшайым Тәжібаева болжам жасап, оны ел игілігіне жаратуға бастамашы болған. ==Ғылымдағы орны== 180-нен астам ғылыми еңбек жазған. [[Рентген]] лабораториясын ашқан. Ол – Қазақстанда ғана емес, [[АҚШ]], [[Жапония]], [[Канада]] сияқты ірі мемлекеттерде қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде баяндамалар жасаған танымал ғалымның бірі.{{Дәйексөз|[[Өмірзақ Сұлтанғазин]]: «Патшайым Тәжібайқызы – Қазақстан ғылымына ғана емес, бүкіл дүниежүзілік ғылымға үлес қосқан апамыз. Бұл қазақ әйелдерінен тұңғыш рет шығып, жарып шығып, жеке шығып, жол көрсетіп, өзінің үлкен еңбегінің арқасында сол Қазақстан ғылымын дамытып, бірінші рет литология саласында жаңа ғылыми бағыт ашқан үлкен ғалым»}}.<ref>Ғылымнан тапқан бақытын - OKG.KZ</ref> {{Дәйексөз|«Ғылым әлеміндегі әйелден шыққан Сәтбаев»}}Шөгінді жыныстар мен рудалардың ерекшелігін екшеп, зерделеген. [[Орталық Қазақстан]] мен [[Батыс Қазақстан]]дағы кен орындарын ашқан. Қазақстан мен Орта Азиядан шыққан ең алғашқы ғалым-геолог, литология ғылымының негізін қалаушы.<ref>Қазақтың тұңғыш геолог қызы кім еді? | Newsroom.kz</ref> == Ғалым жайлы жазылған кітаптар == * «Асыл тастар асқар тауда туады», * «Ғылымда дара, өмірде дана», * «Патшайым десе – Патшайым». Қазақтың біртуар ақыны [[Жұбан Молдағалиев]] «Бәйтерегі ғылымның» атты өлеңінде: Жүдемей тағдыр салған сызға жаны, Жетелеп өр мақсатқа ізгі арманы, Жұмбақ әлем – ғылымда танытты атын, Қазығұрттың қырмызы қызғалдағы...» деп жыр жолдарын арнапты.<ref>Ғылымнан тапқан бақытын - OKG.KZ</ref>. «Ғылымда дара, өмірде дана Патшайым» деп аталатын кітапта ғалымның әріптестері мен шәкірттерінің, достарының Патшайым Тәжібаева туралы жазған пікірлері мен естеліктері, ғалымға арнаған өлең жырлары, естелік-эсселері топтастырылған. Кітапты құрастырғандар: ҚР еңбек сіңірген қайраткері, белгілі қазақ жазушысы [[Сәбит Айтмұханұлы Досанов]] пен Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің оқытушысы, академик, профессор Құралай Қошқарова.<ref>Алматыда ғалым Патшайым Тәжібаева туралы кітап жарық көрді (inform.kz)</ref> Алматы, Шымкент қалаларындағы, Оңтүстіктегі Қазығұрт ауданындағы үлкен көшелер, екі бірдей мектеп Патшайым Тәжібаева есімімен аталады.<ref>https://el.kz/news/archive/patshayym_t-zhibaeva_-_al-ash-y_geolog_-alym/</ref>. ==Марапаттары== Қазақстан Жоғарғы кеңесінің депутаты, Жоғарғы кеңес төрағасының орынбасары лауазымдарын атқарған. [[Америка]], [[Жапония]], [[Германия]], [[Венгрия]] сияқты елдердің ғылыми қауымдастығының мүшесі. Ол Халықтар достығы және [[Еңбек Қызыл Ту ордені]]мен марапатталған.<ref>Алматыда қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш геолог-ғалым Патшайым Тәжібаеваның 90 жылдық мерейтойы аталып өтті (inform.kz)</ref> ==Отбасы== Жолдасы – белгілі дипломат Ахмет Аққошқаров. Қыздары Қарлығаш және Құралай. Кіші қызы – академик Құралай Аққошқарова, ал күйеу баласы ҚР еңбек сіңірген қайраткері, белгілі қазақ жазушысы Сәбит Досанов.<ref>Қазақтың тұңғыш геолог қызы кім еді? | Newsroom.kz</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан геологтары]] [[Санат:КСРО геологтары]] [[Санат:Қазақстан ғалымдары]] [[Санат:КСРО ғалымдары]] [[Санат:Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталғандар]] [[Санат:Қазақстан Ғылым Академиясының корреспондент мүшелері]] [[Санат:Геология-минералогия ғылымдарының докторлары]] [[Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары]] tss9pyz8v8l6kob3wv6h2o35nqsrrx2 3061706 3061705 2022-08-17T17:04:07Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Ғалым |Есімі = Патшайым Тәжібаева |Шынайы есімі = |Суреті = Патшайым_Тәжібаева.jpg |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = |Туған күні = 1920 |Туған жері = {{туғанжері|Төле би ауданы|Төле би ауданында}}, [[Түркістан облысы]] |Қайтыс болған күні = 1991 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}} |Ғылыми аясы = [[геология]], [[литология]] |Жұмыс орны = [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы|Қазақстан ғылым академиясы]] |Ғылыми дәрежесі = геология-минералогия ғылымдарының докторы, профессор |Ғылыми атағы = Қазақстан Ғылым академиясының корреспондент мүшесі |Альма-матер = |Ғылыми жетекші = |Атақты шәкірттері = |Несімен белгілі = [[Құмкөл]] кен орны туралы алғаш болжам жасаған. [[Орталық Қазақстан]] мен [[Батыс Қазақстан]]дағы кен орындарын ашқан. [[Литология]] ғылымының негізін қалаушы, Қазақстан мен [[Орта Азия]]дан шыққан ең алғашқы ғалым-геолог |Марапаттары = {{Еңбек Қызыл Ту ордені}} {{Еңбек Қызыл Ту ордені}} {{Халықтар Достығы ордені|1980}} |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = |Уикиқайнар = }} '''Патшайым Тәжібаева''' (1920 – 1991) – геология-минералогия ғылымдарының докторы (1960), профессор. [[Қазақстан Ғылым академиясы]]ның корреспондент мүшесі (1967). Негізгі ғылыми еңбектері [[Орталық Қазақстан]]ның [[шөгінді жыныстар]]ы мен [[кен тастары]]н зерттеу мәселелеріне арналған. ==Өмірі== Ол [[1920 жылы]] қазіргі [[Төле би ауданы]]ның [[Қарақия]] елді мекенінде дүниеге келген. Патшайымның атасы Есенқұл ел басқарған көзіқарақты, дәулетті адам болыпты. Әкесі Тәжібай сол заманның білімді азаматы болып, [[орыс тілі]]н жетік білгендіктен үкімет жұмыстарына араласқан. Әкесі ерте қайтыс болып, жетімдіктің, жоқшылықтың тақсыретін ерте тартқан Патшайым балалар үйінде тәрбиеленген. Бауыры Лашкер екеуі сонда жүріп сауат ашып, ары қарай жетіжылдық мектепті бітіреді. Табиғатынан қайсар, алғыр мінезді Патшайымды өмірдің ащысы мен суығы шыңдай түседі. ==Білімі== [[1936 жылы]] [[Алматы]]дағы педагогикалық училищеге түсіп, оны үш жылда аяқтайды. Бұдан соң [[Ташкент]]тегі [[Орта Азия]] мемлекеттік университетінің геология-минерология факультетіне түсіп, [[1943 жылы]] бірінші дәрежелі диплом алып шығады. [[Геолог]]-[[минеролог]] мамандығын алған Патшайым Индустрия университетінің [[кен]]-[[металлургия]] факультетіне аспирант болып қабылданып, Қазақтың Ғылым Академиясын да бітіреді. Сондай-ақ, [[1948 жылы]] Куйбышев (қазіргі [[Самара]]) қаласындағы [[университет]]тің [[физика]]-[[математика]] факультетін тәмамдайды. ==Еңбек жолы== Бұдан кейін белгілі ғалым, академик [[Қаныш Сәтбаев]]пен бірге [[Қазақстан]]ның [[пайдалы қазбалар]]ын, жер қойнауындағы байлықтарын ел игілігіне жарату жолында еңбектенеді. «Қарағым, ауыр мамандықты қалаған екенсің, жер қазу, тас жинау тезек теруден ауыр» деген ұстазы Қаныш Сәтбаевтың сөзі оны қаймықтыра алмаса керек. Қиындықтан қашпайтынын жұмыс барысында көрсете біледі. Алғашқы еңбек жолын [[Жезқазған]]-[[Ұлытау]] аймағынан бастапты. Ұстазымен бірге тау-кен орындарын зерттейді. Жастайынан қиындыққа төзе білген Патшайым жұмысқа аса жауапкершілікпен қарап, жер қойнауының [[литология]]сын зерттеп, Қазақстандағы литология ғылымының негізін қалады және ұйымдастыра білді. Геология ғылымына өлшеусіз үлес қосумен қатар, Қазақстандағы [[мұнай]]-[[газ]] көздерін ашу мәселелері бойынша белсенді де көлемді жұмыстар жүргізеді. Елдегі ең мол мұнай өнімі бар [[Құмкөл]] кені туралы ең алғаш Патшайым Тәжібаева болжам жасап, оны ел игілігіне жаратуға бастамашы болған. ==Ғылымдағы орны== 180-нен астам ғылыми еңбек жазған. [[Рентген]] лабораториясын ашқан. Ол – Қазақстанда ғана емес, [[АҚШ]], [[Жапония]], [[Канада]] сияқты ірі мемлекеттерде қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде баяндамалар жасаған танымал ғалымның бірі.{{Дәйексөз|[[Өмірзақ Сұлтанғазин]]: «Патшайым Тәжібайқызы – Қазақстан ғылымына ғана емес, бүкіл дүниежүзілік ғылымға үлес қосқан апамыз. Бұл қазақ әйелдерінен тұңғыш рет шығып, жарып шығып, жеке шығып, жол көрсетіп, өзінің үлкен еңбегінің арқасында сол Қазақстан ғылымын дамытып, бірінші рет литология саласында жаңа ғылыми бағыт ашқан үлкен ғалым»}}.<ref>Ғылымнан тапқан бақытын - OKG.KZ</ref> {{Дәйексөз|«Ғылым әлеміндегі әйелден шыққан Сәтбаев»}}Шөгінді жыныстар мен рудалардың ерекшелігін екшеп, зерделеген. [[Орталық Қазақстан]] мен [[Батыс Қазақстан]]дағы кен орындарын ашқан. Қазақстан мен Орта Азиядан шыққан ең алғашқы ғалым-геолог, литология ғылымының негізін қалаушы.<ref>Қазақтың тұңғыш геолог қызы кім еді? | Newsroom.kz</ref> == Ғалым жайлы жазылған кітаптар == * «Асыл тастар асқар тауда туады», * «Ғылымда дара, өмірде дана», * «Патшайым десе – Патшайым». Қазақтың біртуар ақыны [[Жұбан Молдағалиев]] «Бәйтерегі ғылымның» атты өлеңінде: Жүдемей тағдыр салған сызға жаны, Жетелеп өр мақсатқа ізгі арманы, Жұмбақ әлем – ғылымда танытты атын, Қазығұрттың қырмызы қызғалдағы...» деп жыр жолдарын арнапты.<ref>Ғылымнан тапқан бақытын - OKG.KZ</ref>. «Ғылымда дара, өмірде дана Патшайым» деп аталатын кітапта ғалымның әріптестері мен шәкірттерінің, достарының Патшайым Тәжібаева туралы жазған пікірлері мен естеліктері, ғалымға арнаған өлең жырлары, естелік-эсселері топтастырылған. Кітапты құрастырғандар: ҚР еңбек сіңірген қайраткері, белгілі қазақ жазушысы [[Сәбит Айтмұханұлы Досанов]] пен Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің оқытушысы, академик, профессор Құралай Қошқарова.<ref>Алматыда ғалым Патшайым Тәжібаева туралы кітап жарық көрді (inform.kz)</ref> Алматы, Шымкент қалаларындағы, Оңтүстіктегі Қазығұрт ауданындағы үлкен көшелер, екі бірдей мектеп Патшайым Тәжібаева есімімен аталады.<ref>https://el.kz/news/archive/patshayym_t-zhibaeva_-_al-ash-y_geolog_-alym/</ref>. ==Марапаттары== Қазақстан Жоғарғы кеңесінің депутаты, Жоғарғы кеңес төрағасының орынбасары лауазымдарын атқарған. [[Америка]], [[Жапония]], [[Германия]], [[Венгрия]] сияқты елдердің ғылыми қауымдастығының мүшесі. Ол Халықтар достығы және [[Еңбек Қызыл Ту ордені]]мен марапатталған.<ref>Алматыда қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш геолог-ғалым Патшайым Тәжібаеваның 90 жылдық мерейтойы аталып өтті (inform.kz)</ref> ==Отбасы== Жолдасы – белгілі дипломат Ахмет Аққошқаров. Қыздары Қарлығаш және Құралай. Кіші қызы – академик Құралай Аққошқарова, ал күйеу баласы ҚР еңбек сіңірген қайраткері, белгілі қазақ жазушысы Сәбит Досанов.<ref>Қазақтың тұңғыш геолог қызы кім еді? | Newsroom.kz</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан геологтары]] [[Санат:КСРО геологтары]] [[Санат:Қазақстан ғалымдары]] [[Санат:КСРО ғалымдары]] [[Санат:Қазақстан Ғылым Академиясының корреспондент мүшелері]] [[Санат:Геология-минералогия ғылымдарының докторлары]] [[Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары]] mfe0p89lcupj6yay66hqs8fbynplckk 0 32390 3061784 2667207 2022-08-18T05:13:14Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Тау сілемі |Атауы = Жақсы Айыртау тауы |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |lat_dir = |lat_deg =48|lat_min =41|lat_sec =19 |lon_dir = |lon_deg =69|lon_min =09|lon_sec =18 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]] |Тау жүйесі = |Пайда болған кезеңі = [[Девон кезеңі|Девон]] |Аумағы = |Ұзындығы = 3,5 |Ені = 1,5 |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 551 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Ұлытау облысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} '''Жақсы Айыртау''' – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]] жерінде орналасқан тау. Абсолюттік биіктігі 551 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 3,5 км-ге созылып жатыр, енді жері 1,5 км. == Жер бедері == Оңтүстік-шығыс беткейі тік жарқабақты келген. Оқшауланған 2 тау массивінен тұрады. Таудың етегінен [[Талдысай (өзен, Сарысу алабы)]] ағып өтеді. == Геологиялық құрылымы == [[Палеозой]] дәуірінің [[Девон кезеңі|девон]] кезеңінің интрузивті жыныстарынан түзілген. == Өсімдігі == Сортаңдау бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында жусан, бетеге, сұлыбас, астық тұқымдас шөптесіндермен бірге бұталы өсімдіктер өседі. Баурайы жазғы жайылым және қыстау ретінде пайдаланылады.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ұлытау облысы таулары]] [[Санат:Ұлытау ауданы географиясы]] 93scnvwwmtor8xa13o8on0rfwcsqtfx 0 32418 3061796 2487409 2022-08-18T06:05:51Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Қырат |Атауы = Жалайыр |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |lat_dir = |lat_deg =49 |lat_min =32 |lat_sec =44 |lon_dir = |lon_deg =72 |lon_min =49 |lon_sec =31 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Қарағанды облысы]] [[Абай ауданы (Қарағанды облысы)|Абай ауданы]] |Тау жүйесі = |Пайда болған кезеңі = [[Карбон кезеңі|Тас көмір]] |Аумағы = |Ұзындығы = 6-7 |Ені = 1-1,5 |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 672 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Қарағанды облысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} '''Жалайыр''' – [[Шерубайнұра]] өзенінің оң жағасындағы қырат. == Географиялық орны == [[Қарағанды облысы]] [[Абай ауданы (Қарағанды облысы)|Абай ауданы]] [[Қарабас (Қарағанды облысы)|Қарабас]] кентінің оңтүстік-батысында 3 км жерде орналасқан. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай 6–7 км-ге созылып жатыр, енді жері 1–1,5 км. Абсолюттік биіктігі 672 м. == Геологиялық құрылымы, жер бедері == Элювийлі жамылғысы бар [[Карбон кезеңі|тас көмір]] жыныстарынан түзілген. Беткейлері сайлармен, түп жыныстардың шығымдарымен тілімденген, батыс беткейлері құламалы жартасты келеді. == Өсімдігі == Қызғылт қоңыр топырағында әр түрлі өсімдіктер өседі. Етегінен көптеген бұлақтар бастау алады.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == [[Санат:Қарағанды облысы таулары]] [[Санат:Абай ауданы (Қарағанды облысы) географиясы]] gua4vhuiejhjru7v2vke6cuo8736sr7 0 32495 3061802 2241807 2022-08-18T06:35:09Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Тау сілемі |Атауы = Жаман Айбат тауы |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |lat_dir = |lat_deg = 46|lat_min = 51 |lat_sec = 49 |lon_dir = |lon_deg = 68|lon_min = 56|lon_sec =26 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Қарағанды облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]] |Тау жүйесі = |Пайда болған кезеңі = [[Ордовик кезеңі|Ордовик]] |Аумағы = |Ұзындығы = |Ені = |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 385 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Қарағанды облдысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} '''Жаман Айбат''' – [[Жетіқоңыр]] құмының шығысындағы тау. == Географиялық орны == [[Қарағанды облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]нда. Абсолюттік биіктігі 385 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай созылып [[Азат тауы]]мен жалғасады. == Жер бедері == Солтүстік-батыс беткейі тіктеу, шығыс беткейі көлбеу келген. Солтүстік-шығысы тегіс тақырлы. == Геологиялық құрылымы == [[Ордовик кезеңі|Ордовик]]тің ортаңғы және жоғарғы кезеңінің тау жыныстарынан түзілген. == Өсімдігі == Делювийлі-пролювийлі жазығындағы қоңыр топырақ жамылғысында эфемерлі сұр жусан, күйреуік, астық тұқымдас шөптесіндер өседі.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қарағанды облысы таулары]] [[Санат:Жаңаарқа ауданы географиясы]] 2oe5asffidqhy1v207zz7sxckayoep8 3061803 3061802 2022-08-18T06:35:28Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Тау сілемі |Атауы = Жаман Айбат тауы |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |lat_dir = |lat_deg = 46|lat_min = 51 |lat_sec = 49 |lon_dir = |lon_deg = 68|lon_min = 56|lon_sec =26 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Қарағанды облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]] |Тау жүйесі = |Пайда болған кезеңі = [[Ордовик кезеңі|Ордовик]] |Аумағы = |Ұзындығы = |Ені = |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 385 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Қарағанды облысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} '''Жаман Айбат''' – [[Жетіқоңыр]] құмының шығысындағы тау. == Географиялық орны == [[Қарағанды облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]нда. Абсолюттік биіктігі 385 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай созылып [[Азат тауы]]мен жалғасады. == Жер бедері == Солтүстік-батыс беткейі тіктеу, шығыс беткейі көлбеу келген. Солтүстік-шығысы тегіс тақырлы. == Геологиялық құрылымы == [[Ордовик кезеңі|Ордовик]]тің ортаңғы және жоғарғы кезеңінің тау жыныстарынан түзілген. == Өсімдігі == Делювийлі-пролювийлі жазығындағы қоңыр топырақ жамылғысында эфемерлі сұр жусан, күйреуік, астық тұқымдас шөптесіндер өседі.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қарағанды облысы таулары]] [[Санат:Жаңаарқа ауданы географиясы]] pr95oqaq7lp58qdikfeczb405nedk3k 3061813 3061803 2022-08-18T07:13:32Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Тау сілемі |Атауы = Жаман Айбат тауы |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |lat_dir = |lat_deg = 46|lat_min = 51 |lat_sec = 49 |lon_dir = |lon_deg = 68|lon_min = 56|lon_sec =26 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Қарағанды облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]] |Тау жүйесі = |Пайда болған кезеңі = [[Ордовик кезеңі|Ордовик]] |Аумағы = |Ұзындығы = |Ені = |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 385 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Қарағанды облысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} '''Жаман Айбат''' – [[Жетіқоңыр]] құмының шығысындағы тау. == Географиялық орны == [[Қарағанды облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]нда. Абсолюттік биіктігі 385 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай созылып [[Азат (тау, Қарағанды облысы)|Азат]] тауымен жалғасады. == Жер бедері == Солтүстік-батыс беткейі тіктеу, шығыс беткейі көлбеу келген. Солтүстік-шығысы тегіс тақырлы. == Геологиялық құрылымы == [[Ордовик кезеңі|Ордовик]]тің ортаңғы және жоғарғы кезеңінің тау жыныстарынан түзілген. == Өсімдігі == Делювийлі-пролювийлі жазығындағы қоңыр топырақ жамылғысында эфемерлі сұр жусан, күйреуік, астық тұқымдас шөптесіндер өседі.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қарағанды облысы таулары]] [[Санат:Жаңаарқа ауданы географиясы]] 8eag528nb5qetve95divue9jnvy62gv 0 32572 3061827 2755843 2022-08-18T07:34:43Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Жанғабылсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 49/45/37/N/52/37/29/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = 7,6 |Ені = 2,2 |Ауданы = 8,9 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = 39 |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Батыс Қазақстан облысы |Аудан = Сырым ауданы |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан Батыс Қазақстан облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Жанғабылсор''' – [[Жайық су алабы өңірі|Жайық]] алабындағы тұзды тұйық көл. == Географиялық орны == [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Сырым ауданы]] жерінде орналасқан. [[Бұлдырты (өзен)|Бұлдырты]] өзенінің төменгі ағысында, [[Қарақұдық (Бұлдырты ауылдық округі)|Қарақұдық]] ауылынан батысқа қарай 10 км жерде, теңіз деңгейінен 10 м биіктікте жатыр. == Гидрографикасы == Аумағы 8,9 км², ұзындығы 7,6 км, енді жері 2,2 км, жағалау бойының ұзындығы 39 км. Суы қарашада қатып, наурыздың аяғында ери бастайды. Солтүстігінде Бұлдырты өзеніне жетпей құмға сіңіп кетеді. Суы кермек, аздап сілтілі. Мал шаруашылығына пайдаланылады.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref>‎ == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Батыс Қазақстан облысы көлдері]] arep8pdlo155hgdbjjbv7efxvgs9vs2 0 32578 3061846 2585676 2022-08-18T07:51:30Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki Жаңсеңгір атаулары: * [[Жансеңгір (тау)]] – [[Ерейментау таулары|Ерейментау]] тауларының батысында тұрған оқшау тау. * [[Жансеңгір (көл)]] – [[Шалқар (көл, Ақтөбе облысы)|Шалқар]] көлі алабындағы тұзды көл. {{айрық}} r5z74xccnea4wcsfctfz2415096aflt 3061847 3061846 2022-08-18T07:52:00Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki Жаңсеңгір атаулары: * [[Жансеңгір (тау)|Жансеңгір]] – [[Ерейментау таулары|Ерейментау]] тауларының батысында тұрған оқшау тау. * [[Жансеңгір (көл)|Жансеңгір]] – [[Шалқар (көл, Ақтөбе облысы)|Шалқар]] көлі алабындағы тұзды көл. {{айрық}} clw5xfpfbiagu25042qqx3h1fx2xol1 0 34146 3061696 2981338 2022-08-17T16:47:46Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Айдарлы (Жамбыл ауданы) → Айдарлы (Алматы облысы) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Тау сілемі |Атауы = Қазыбек тауы |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |lat_dir = |lat_deg = 44|lat_min = 02|lat_sec =23 |lon_dir = |lon_deg = 75|lon_min = 49|lon_sec =32 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Алматы облысы]] [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] |Тау жүйесі = [[Бозой үстірті]] |Пайда болған кезеңі = |Аумағы = |Ұзындығы = 4 |Ені = 2 |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 785 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Алматы облысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} '''Қазыбек''' – [[Бозой үстірті]]нің оңтүстігіндегі шоқылы тау. == Географиялық орны == [[Алматы облысы]] [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] [[Айдарлы (Алматы облысы)|Айдарлы ауылы]]ның оңтүстігінде 16 км жерде орналасқан. == Жер бедері == Абсолюттік биіктігі 785 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 4 км-ге созылған. Енді жері 2 км шамасында. Беткейі жайпақ, көктемгі еріген қар, жауын-шашын суларымен бастау алатын өзектер ағады. Таудың түпкі жыныстары жер бетіне шығып жатыр. == Өсімдігі == Сұр, сортаң топырақ жамылғысында жусан, изен, ебелек, т.б. өседі. Етегі мал жайылымы ретінде пайдаланылады.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алматы облысы таулары]] 5vkebgy5nz5jaobyi4czogv8ma3a69a 0 34172 3061693 2472405 2022-08-17T16:44:19Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Айдарлы (Панфилов ауданы) → Айдарлы (Жетісу облысы) (2) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Өзен |атауы = Қайшы |шынайы атауы = |сурет = |сурет ені = |сурет атауы = |карта = |карта ені = |карта атауы = |ұзындығы = 51 |су алабының ауданы =298 |су алабы = [[Іле]] өзені |өзендердің су алабы = [[Балқаш]] |су шығыны = |өлшеу орны = |бастауы = [[Қояндытау жотасы]]ның шығыс бөлігінің оңтүстік беткейіндегі бұлақтар |бастауының орны = |бастауының биіктігі = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |сағасы = [[Айдарлы (Жетісу облысы)|Айдарлы ауылы]]на жетпей тартылып қалады |сағасының орны = |сағасының биіктігі = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |еңістігі = |ел = [[Қазақстан]] |аймақ =[[Алматы облысы]] [[Панфилов ауданы]] |ортаққордағы санаты = }} '''Қайшы''' – [[Іле]] алабындағы өзен. == Географиялық орны == [[Алматы облысы]] [[Панфилов ауданы]] жерімен ағады. Ұзындығы 51 км, су жиналатын алабы 298 км². == Бастауы == Бастауын [[Қояндытау жотасы]]ның шығыс бөлігінің оңтүстік беткейіндегі бұлақтардан алып, [[Айдарлы (Жетісу облысы)|Айдарлы ауылы]]на жетпей тартылып қалады. == Гидрологиясы == Аңғары тар. Жер асты, жауын-шашын суларымен толығады. Көктемде суы мол, ағыны қатты. Шаруашылық қажетіне, егін суғаруға пайдаланылады.<ref>Қазақстан Энциклопедиясы</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Іле су алабы]] [[Санат:Алматы облысы өзендері]] [[Санат:Панфилов ауданы географиясы]] 5b3n0kkxkja4qq9q5dziluk63znwo2r 0 35001 3061742 3053935 2022-08-17T17:33:09Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Ават (Панфилов ауданы) → Ават (Жетісу облысы) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Алтынкөл |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 44/06/28/N/80/18/52/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = 657 |Ұзындығы = |Ені = |Ауданы = |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Алматы облысы |Аудан = Панфилов ауданы |Позициялық карта = Қазақстан Алматы облысы |Позициялық карта 1 = |Ортаққордағы санаты = }} '''Алтынкөл ''' – [[Алматы облысы]], [[Панфилов ауданы]], [[Қарақұм құмы|Қарақұм]] және Мойынқұм құмдарының аралығындағы көл. [[Ават (Жетісу облысы)|Ават]] ауылының оңтүстік-шығысында 13 км жерде орналасқан. == Гидрографикасы == Теңіз деңгейінен 657 м биіктікте жатыр. Шығысынан Қорғас өзені ағып өтеді. Қорғас – [[Іле]] өзендері алып келген аллювийлі жыныстарында орналасқан. Көлдің айналасын биіктігі 20 – 25 м-дей құм шағылдары қоршап жатыр. Маңында ақ [[сексеуіл]], [[жүзгін]], [[жыңғыл]], ала [[тораңғы]] өседі.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алматы облысы көлдері]] 48cd0hacqmp8b16ud6w5fwg613j4fr0 0 35531 3061589 3060824 2022-08-17T13:13:36Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауданы |ауданның атауы = Балқаш ауданы |елтаңба = Balkhasaudanigerb.gif |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |lat_dir = N |lat_deg = 44 |lat_min = 49 |lat_sec = 19 |lon_dir = E |lon_deg = 76 |lon_min = 16 |lon_sec = 04 |облысы = Алматы облысы |аудан орталығы = [[Бақанас (ауыл)|Бақанас]] |ауылдық округтер саны =15 |кенттік әкімдіктер саны = |қалалық әкімдіктер саны = |ауылдар саны = 28 |қалалар саны = |әкімі = |әкімдіктің мекенжайы = |құрылған уақыты = 1932 |жер аумағы = 37,4 мың |жер аумағы бойынша орны = |тұрғыны = 30747<ref>[http://www.stat.gov.kz/dinamika/dinamikadem.htm Алматы облысының Статистика департаменті. 01.07.2019]</ref> |халық саны бойынша орны = |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = |тығыздығы бойынша орны = |ұлттық құрамы = {{nobr|[[қазақтар]] (93,03%)}}, {{nobr|[[орыстар]] (5,09%)}}, {{nobr|[[украиндар]] (0,09%)}}, {{nobr|[[немістер]] (0,29%)}}, {{nobr|[[қырғыздар]] (0,10%)}}, {{nobr|[[корейлер]] (0,64%)}}, {{nobr|[[өзбектер]] (0,07%)}}, {{nobr|[[ұйғырлар]] (0,41%)}}, {{nobr|басқалары (0,29%)}}<ref>[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2019 жылдың басындағы саны]</ref><ref name="пер.2019">[http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2010.htm 2009 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы]</ref> |телефон коды = |пошта индексі = 040300-040318<ref name="kazindex.ru">[http://kazindex.ru/02/17.html Қазақстан почталық индекстері]</ref> |сайты = |карта = |әкімшілік бірліктің картасы = Balkhash District Kazakhstan.png |ортаққордағы санаты = }} '''Балқаш ауданы ''' — [[Алматы облысы]]ның солтүстік-батысындағы әкімшілік бөлініс. [[1932 жыл|1932]] жылы құрылған. Аудан орталығы – [[Бақанас (ауыл)|Бақанас]] ауылы. == Географиялық орны, жер бедері == Аудан жері [[Жетісу Алатауы|Жетісу (Жоңғар) Алатауының]] [[Малайсары жотасы|Малайсары]] жотасынан [[Іле]] бойымен [[Балқаш]] көлінің оңтүстік жағалауына дейін созылып жатыр. Солтүстігінде [[Сарыесікатырау]] шөлін, батысы мен оңтүстігінде [[Тауқұм (құм, Жамбыл ауданы)|Тауқұм]] құмды алқабын қамтиды. Жер бедері негізінен жазық. Аудан жеріндегі ең ірі өзен – [[Іле]]. Оның тармақтары ескі арналар мен көлшіктер құрай отырып Балқаш көліне құяды. == Климаты, топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі == Климаты континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі қуаң. Қаңтардың орташа температурасы (–13 – 15°С), шілдеде 24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 – 150 мм. Шөлді қуаң белдемде орналасқан Балқаш ауданының негізгі топырақ жамылғысы – құмдақ және тақырлық топырақтар, өзен арналары мен жайылымдарында шалғынды-сазды топырақ қалыптасқан. Құмды өңірде сексеуіл, тобылғы, жиде, жусан, ши, сораң, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі. Аңдардан қасқыр, түлкі, борсық, қоян, ақ бөкен, елік, қабан, ондатр тіршілік етеді. Өзен аңғарлары мен жайылымдарда қырғауыл, құр, тырна, қоқиқаз, бірқазан, т.б. құстар мекендейді. Өзендерде сазан, алабұға, мөңке, шармай бар. Іле өзенінің Балқаш көліне құяр сағасында көмір, марганец, уран кендері барланған. Жалпақтас кен орнынан мәрмәр, гранит өндіріледі. == Ауыл шаруашылығы == Аудан экономикасының негізгі саласы – ауыл шаруашылығы. Өсімдік шаруашылығында тәлімі және суғармалы егін шаруашылығы қалыптасқан. Аудандағы ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жердің аумағы 1,8 млн. га. Жыртылған жердің (25 мың га) 17 мың га жері игерілген. Оған бидай (7,8 мың га), күріш (8,1 мың га), көкөніс (335 га) және картоп (411 га) егіледі.<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref> == Халқы == Тұрғындар саны – 30747 ([[2019 жыл|2019]]). * ұлттық құрамы – [[қазақтар]] (93,03%), [[орыстар]] (5,09%), [[украиндар]] (0,09%), [[немістер]] (0,29%), [[қырғыздар]] (0,10%), [[корейлер]] (0,64%), [[өзбектер]] (0,07%), [[ұйғырлар]] (0,41%), басқалары (0,29%). == Ауылдық округтер == Аудандағы 28 елді мекен 15 ауылдық округтерге біріктірілген: * [[Ақдала ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Ақдала ауылдық округі]] * [[Ақжар ауылдық округі (Алматы облысы)|Ақжар ауылдық округі]] * [[Ақкөл ауылдық округі (Алматы облысы)|Ақкөл ауылдық округі]] * [[Бірлік ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Бірлік ауылдық округі]] * [[Балатопар ауылдық округі]] * [[Бақанас ауылдық округі]] * [[Бақбақты ауылдық округі]] * [[Береке ауылдық округі]] * [[Желтораңғы ауылдық округі]] * [[Жиделі ауылдық округі (Алматы облысы)|Жиделі ауылдық округі]] * [[Көктал ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Көктал ауылдық округі]] * [[Қараой ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Қараой ауылдық округі]] * [[Құйған ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Құйған ауылдық округі]] * [[Миялы ауылдық округі (Алматы облысы)|Миялы ауылдық округі]] * [[Топар ауылдық округі]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Алматы облысы}} {{Балқаш ауданы елді мекендері}} [[Санат:Балқаш ауданы]] 4oiga0x51hkobbtfck4863cjcgx69bl 3061590 3061589 2022-08-17T13:13:58Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауданы |ауданның атауы = Балқаш ауданы |елтаңба = Balkhasaudanigerb.gif |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |lat_dir = N |lat_deg = 44 |lat_min = 49 |lat_sec = 19 |lon_dir = E |lon_deg = 76 |lon_min = 16 |lon_sec = 04 |облысы = Алматы облысы |аудан орталығы = [[Бақанас (ауыл)|Бақанас]] |ауылдық округтер саны =15 |кенттік әкімдіктер саны = |қалалық әкімдіктер саны = |ауылдар саны = 28 |қалалар саны = |әкімі = |әкімдіктің мекенжайы = |құрылған уақыты = 1932 |жер аумағы = 37,4 мың |жер аумағы бойынша орны = |тұрғыны = 30747<ref>[http://www.stat.gov.kz/dinamika/dinamikadem.htm Алматы облысының Статистика департаменті. 01.07.2019]</ref> |халық саны бойынша орны = |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = |тығыздығы бойынша орны = |ұлттық құрамы = {{nobr|[[қазақтар]] (93,03%)}}, {{nobr|[[орыстар]] (5,09%)}}, {{nobr|[[украиндар]] (0,09%)}}, {{nobr|[[немістер]] (0,29%)}}, {{nobr|[[қырғыздар]] (0,10%)}}, {{nobr|[[корейлер]] (0,64%)}}, {{nobr|[[өзбектер]] (0,07%)}}, {{nobr|[[ұйғырлар]] (0,41%)}}, {{nobr|басқалары (0,29%)}}<ref>[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2019 жылдың басындағы саны]</ref><ref name="пер.2019">[http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2010.htm 2009 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы]</ref> |телефон коды = |пошта индексі = 040300-040318<ref name="kazindex.ru">[http://kazindex.ru/02/17.html Қазақстан почталық индекстері]</ref> |сайты = |карта = |әкімшілік бірліктің картасы = Balkhash District Kazakhstan.png |ортаққордағы санаты = }} '''Балқаш ауданы ''' — [[Алматы облысы]]ның солтүстік-батысындағы әкімшілік бөлініс. [[1932 жыл|1932]] жылы құрылған. Аудан орталығы – [[Бақанас (ауыл)|Бақанас]] ауылы. == Географиялық орны, жер бедері == Аудан жері [[Жетісу Алатауы|Жетісу (Жоңғар) Алатауының]] [[Малайсары жотасы|Малайсары]] жотасынан [[Іле]] бойымен [[Балқаш]] көлінің оңтүстік жағалауына дейін созылып жатыр. Солтүстігінде [[Сарыесікатырау]] шөлін, батысы мен оңтүстігінде [[Тауқұм (құм, Жамбыл ауданы)|Тауқұм]] құмды алқабын қамтиды. Жер бедері негізінен жазық. Аудан жеріндегі ең ірі өзен – [[Іле]]. Оның тармақтары ескі арналар мен көлшіктер құрай отырып Балқаш көліне құяды. == Климаты, топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі == Климаты континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі қуаң. Қаңтардың орташа температурасы (–13 – 15°С), шілдеде 24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 – 150 мм. Шөлді қуаң белдемде орналасқан Балқаш ауданының негізгі топырақ жамылғысы – құмдақ және тақырлық топырақтар, өзен арналары мен жайылымдарында шалғынды-сазды топырақ қалыптасқан. Құмды өңірде сексеуіл, тобылғы, жиде, жусан, ши, сораң, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі. Аңдардан қасқыр, түлкі, борсық, қоян, ақ бөкен, елік, қабан, ондатр тіршілік етеді. Өзен аңғарлары мен жайылымдарда қырғауыл, құр, тырна, қоқиқаз, бірқазан, т.б. құстар мекендейді. Өзендерде сазан, алабұға, мөңке, шармай бар. Іле өзенінің Балқаш көліне құяр сағасында көмір, марганец, уран кендері барланған. Жалпақтас кен орнынан мәрмәр, гранит өндіріледі. == Ауыл шаруашылығы == Аудан экономикасының негізгі саласы – ауыл шаруашылығы. Өсімдік шаруашылығында тәлімі және суғармалы егін шаруашылығы қалыптасқан. Аудандағы ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жердің аумағы 1,8 млн. га. Жыртылған жердің (25 мың га) 17 мың га жері игерілген. Оған бидай (7,8 мың га), күріш (8,1 мың га), көкөніс (335 га) және картоп (411 га) егіледі.<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref> == Халқы == Тұрғындар саны – 30747 ([[2019 жыл|2019]]). * ұлттық құрамы – [[қазақтар]] (93,03%), [[орыстар]] (5,09%), [[украиндар]] (0,09%), [[немістер]] (0,29%), [[қырғыздар]] (0,10%), [[корейлер]] (0,64%), [[өзбектер]] (0,07%), [[ұйғырлар]] (0,41%), басқалары (0,29%). == Ауылдық округтер == Аудандағы 28 елді мекен 15 ауылдық округтерге біріктірілген: * [[Ақдала ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Ақдала ауылдық округі]] * [[Ақжар ауылдық округі (Алматы облысы)|Ақжар ауылдық округі]] * [[Ақкөл ауылдық округі (Алматы облысы)|Ақкөл ауылдық округі]] * [[Бірлік ауылдық округі (Алматы облысы)|Бірлік ауылдық округі]] * [[Балатопар ауылдық округі]] * [[Бақанас ауылдық округі]] * [[Бақбақты ауылдық округі]] * [[Береке ауылдық округі]] * [[Желтораңғы ауылдық округі]] * [[Жиделі ауылдық округі (Алматы облысы)|Жиделі ауылдық округі]] * [[Көктал ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Көктал ауылдық округі]] * [[Қараой ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Қараой ауылдық округі]] * [[Құйған ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Құйған ауылдық округі]] * [[Миялы ауылдық округі (Алматы облысы)|Миялы ауылдық округі]] * [[Топар ауылдық округі]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Алматы облысы}} {{Балқаш ауданы елді мекендері}} [[Санат:Балқаш ауданы]] rgdvt67y438caz8th7so4r2ue8be5mu 0 36407 3061609 2732910 2022-08-17T13:26:33Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki '''Елді мекендер:''' * [[Ават (Еңбекшіқазақ ауданы)|Ават]] – [[Алматы облысы]] [[Еңбекшіқазақ ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ават (Ұйғыр ауданы)|Ават]] – [[Алматы облысы]] [[Ұйғыр ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ават (Жетісу облысы)|Ават]] – [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} jg0i9pejjwlopvahbqmiviwk74eqpsj 0 37758 3061790 2722374 2022-08-18T05:45:00Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Жалаңашкөл |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 46/6/9/N/61/42/28/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = 58,3 |Ұзындығы = 5,3 |Ені = 4,3 |Ауданы = 13 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Қызылорда облысы |Аудан = Арал ауданы |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан Қызылорда облысы |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Жалаңашкөл}} '''Жалағашкөл''', ''Жалаңашкөл'' [[Сырдария]] алабындағы көл. == Географиялық орны == [[Қызылорда облысы]]ның [[Арал ауданы]] жерінде орналасқан. [[Тұран ойпаты|Тұран жазығы]]ның солтүстік шетінде, Сырдария сағалық арнасының оң жағында, теңіз деңгейінен 58,3 м биіктікте орналасқан. == Гидрографикасы == Аумағы 13 км², ұзындығы 5,3 км, ені 4,3 км. Кезінде Сырдарияның жайылмасымен толысатын, көршілес ірі [[Қамыстыбас]] көлімен ұласып жататын. Батыс және оңтүстік жағалауы жайпақ, батпақты, шығысы көтеріңкі. [[Арал теңізі]]нің тым шегініп кетуінен Жалағашкөлдің шарасы жазда мүлдем кеуіп қалатын болды. Көктемгі қар ерігенде ғана аздап су жиналады. Алабы көктемгі шабындық.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қызылорда облысы көлдері]] [[Санат:Сырдария су алабы]] 2t24fmf6wqea4sp63ku3hbtyrt0919c 3061791 3061790 2022-08-18T05:45:57Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Жалаңашкөл |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 46/6/9/N/61/42/28/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = 58,3 |Ұзындығы = 5,3 |Ені = 4,3 |Ауданы = 13 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Қызылорда облысы |Аудан = Арал ауданы |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан Қызылорда облысы |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Жалаңашкөл}} '''Жалағашкөл''', ''Жалаңашкөл'' – [[Сырдария]] алабындағы көл. == Географиялық орны == [[Қызылорда облысы]]ның [[Арал ауданы]] жерінде орналасқан. [[Тұран ойпаты|Тұран жазығы]]ның солтүстік шетінде, Сырдария сағалық арнасының оң жағында, теңіз деңгейінен 58,3 м биіктікте орналасқан. == Гидрографикасы == Аумағы 13 км², ұзындығы 5,3 км, ені 4,3 км. Кезінде Сырдарияның жайылмасымен толысатын, көршілес ірі [[Қамыстыбас]] көлімен ұласып жататын. Батыс және оңтүстік жағалауы жайпақ, батпақты, шығысы көтеріңкі. [[Арал теңізі]]нің тым шегініп кетуінен Жалағашкөлдің шарасы жазда мүлдем кеуіп қалатын болды. Көктемгі қар ерігенде ғана аздап су жиналады. Алабы көктемгі шабындық.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қызылорда облысы көлдері]] [[Санат:Сырдария су алабы]] quxmardptyt2z0kv21pc04znwyxahjd 0 37945 3061849 2628227 2022-08-18T08:02:24Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Жармакөл |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 48/55/39/N/62/19/7/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = 9,8 |Ені = 1,6 |Ауданы = 12,2 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Ақтөбе облысы |Аудан = Ырғыз ауданы |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан Ақтөбе облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Жармакөл''', ''Көлжарма'' – [[Торғай өзені (Шалқартеңіз)|Торғай]] алабындағы көл. ==Географиялық орны == [[Ақтөбе облысы]]ның [[Ырғыз ауданы]]нда, Нұра ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км жерде орналасқан. == Гидрографикасы == Ауданы 12,2 км², ұзындығы 9,8 км, енді жері 1,6 км. Көктемде Торғай суы толыққанда көл өзенмен жалғасып кетеді. Суы тұщы, сәл кермек татиды. == Жағалау сипаты == Көл Торғай өзенінің ескі арнасында жатыр. Шығыс жағалауы құмды-жарқабақты. Өзенге қараған бөлігі жайпақ.Жағалауында қамыс, құрақ, т.б. әр түрлі су шөптері өскен. Жармакөлдің жағалауы шабындық және жайылым ретінде пайдаланылады.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ырғыз ауданы көлдері]] [[Санат:Торғай су алабы]] hu0f1i6mu83ucwriozwqcnumvoc8j85 3061851 3061849 2022-08-18T08:03:03Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Жармакөл |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 48/55/39/N/62/19/7/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = 9,8 |Ені = 1,6 |Ауданы = 12,2 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Ақтөбе облысы |Аудан = Ырғыз ауданы |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан Ақтөбе облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Жармакөл''', ''Көлжарма'' – [[Торғай өзені (Шалқартеңіз)|Торғай]] алабындағы көл. ==Географиялық орны == [[Ақтөбе облысы]]ның [[Ырғыз ауданы]]нда, [[Нұра (Ақтөбе облысы)|Нұра]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км жерде орналасқан. == Гидрографикасы == Ауданы 12,2 км², ұзындығы 9,8 км, енді жері 1,6 км. Көктемде Торғай суы толыққанда көл өзенмен жалғасып кетеді. Суы тұщы, сәл кермек татиды. == Жағалау сипаты == Көл Торғай өзенінің ескі арнасында жатыр. Шығыс жағалауы құмды-жарқабақты. Өзенге қараған бөлігі жайпақ.Жағалауында қамыс, құрақ, т.б. әр түрлі су шөптері өскен. Жармакөлдің жағалауы шабындық және жайылым ретінде пайдаланылады.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ырғыз ауданы көлдері]] [[Санат:Торғай су алабы]] 59kehwi4cxyrxcmu2u5jhooov76k5em 0 39597 3061708 2472417 2022-08-17T17:13:10Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Алмалы (Панфилов ауданы) → Алмалы (Жетісу облысы) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Өзен |атауы = Қорғас өзені |шынайы атауы = |сурет = |сурет ені = |сурет атауы = |карта = |карта ені = |карта атауы = |ұзындығы = 176 |су алабының ауданы =1310 |су алабы = [[Іле]] өзені |өзендердің су алабы = |су шығыны = |өлшеу орны = |бастауы = [[Бежінтау жотасы]]ның оңтүстік-шығысындағы Қорғас тауының (Қытайда) солтүстік баурайы |бастауының орны = |бастауының биіктігі = |s_lat_dir = |s_lat_deg = 44|s_lat_min = 42|s_lat_sec =26 |s_lon_dir = |s_lon_deg =80 |s_lon_min =12 |s_lon_sec =27 |сағасы = [[Іле]] |сағасының орны = |сағасының биіктігі = |m_lat_dir = |m_lat_deg = 43|m_lat_min =49|m_lat_sec = 25 |m_lon_dir = |m_lon_deg = 80|m_lon_min = 31|m_lon_sec =19 |еңістігі = |ел = [[Қазақстан]] ([[Алматы облысы]]ның [[Панфилов ауданы]]), [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]] |аймақ = |ортаққордағы санаты = }} '''Қорғас''' – [[Іле]] алабындағы өзен. [[Қазақстан]] мен [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]] арасындағы мемлекеттік шекара бойында орналасқан. == Географиялық орны == [[Алматы облысы]]ның [[Панфилов ауданы]] жерімен ағады. Ұзындығы 176 км, су жиналатын алабы 1310 км². Жалпы ұзындығы 270 км-ден асатын 170-тен астам салалары бар. Қазақстандағы ең ірі салалары: Күзембайсай, Нанзышоқы (Қарасу), Шұқырбұлақ, Желдісай, т.б. == Бастауы == Бастауын [[Бежінтау жотасы]]ның оңтүстік-шығысындағы Қорғас тауының (Қытайда) солтүстік баурайынан алып, Іле өзенінің оң жағынан құяды. ==Гидрологиясы == Жоғарғы ағысы тар шатқалмен ағып, [[Басқыншы]] ауылы тұсында таудан шығып, ағысы баяулайды, аңғары кеңейеді. Көп жылдық орташа су ағымы Алмалы өзені сағасынан төменде 16,5 м³/с. Басқыншы, [[Алмалы (Жетісу облысы)|Алмалы]] ауылдары тұсынан бірнеше каналдар (Бозарық, т.б.) тартылған. 20-ға жуық шағын салалары бар. Жағалауы мал жайылымы.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref><ref>Қазақстан табиғаты:Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы:" [[Қазақ энциклопедиясы]]" ЖШС, 2011. Т.З. - 304 бет. ISBN 9965-893-64-0 (Т.З.), ISBN 9965-893-19-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Іле су алабы|Санат:Іле]] [[Санат:Алматы облысы өзендері]] [[Санат:Қытай өзендері]] m85qni8r81n942jrf0f75n9aav3e9by 0 39602 3061617 3050804 2022-08-17T13:32:18Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=875|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Пенжім ауылдық округі{{!}}Пенжім|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Қорғас|lat_sec=26|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=13|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=23|lon_sec=01|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Қорғас''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Пенжім ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орталығы – [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 31 км-дей, округ орталығы – [[Пенжім]] ауылынан 15 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 670 адам (324 ер адам және 346 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 875 адамды (442 ер адам және 433 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Ауыл [[1950 жыл|1950]]-[[1997 жыл|1997]] жылдары жүгері тұқымын өсіретін ұжымшардың бөлімшесі болған. Оның негізінде 1997 жылы Қорғас Өндірістік кооперативі және 40-тан астам шаруа қожалығы құрылды. Республикаға белгілі Қорғас кедені осы елді мекенде. == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] [[Санат:Жетісу казак әскерінің елді мекендері]] tuj6lprd534v1c274g4co4ymh5g8vbg 0 39737 3061621 2741985 2022-08-17T13:35:20Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=4682|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Үлкен Шыған ауылдық округі {{!}}Үлкен Шыған|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Үлкен Шыған|lat_sec=19|сурет=|әкімшілік күйі=Ауылдық округ орталығы|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=10|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=05|lon_sec=07|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Үлкен Шыған''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл, [[Үлкен Шыған ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 5 км-дей жерде, бұйырғын, жусан, баялыш, т.б. шөптесін өскен сұр, қиыршықты сұр топырақты құрғақ дала белдемінде орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 4319 адам (2183 ер адам және 2136 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 4682 адамды (2374 ер адам және 2308 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Үлкен Шыған [[1970 жыл|1970]]-[[1996 жыл|1996]] жылы жеміс-жидек өсірумен айналысатын Панфилов кеңшарының орталығы болған. Үлкен Шығанда және округке қарасты [[Ақкент]], [[Қырыққұдық (Алматы облысы)|Қырыққұдық]], [[Кіші Шыған]] ауылдарында ӨК құрылды. Үлкен Шыған арқылы халықаралық маңызы бар Жаркент - [[Қорғас (ауыл)|Қорғас]] автомагистралі өтеді.<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] j3pb58egrepiz7udiquamcd3x8yx5rq 3061745 3061621 2022-08-17T17:34:01Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Қырыққұдық (Алматы облысы) → Қырыққұдық (Жетісу облысы) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=4682|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Үлкен Шыған ауылдық округі {{!}}Үлкен Шыған|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Үлкен Шыған|lat_sec=19|сурет=|әкімшілік күйі=Ауылдық округ орталығы|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=10|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=05|lon_sec=07|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Үлкен Шыған''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл, [[Үлкен Шыған ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 5 км-дей жерде, бұйырғын, жусан, баялыш, т.б. шөптесін өскен сұр, қиыршықты сұр топырақты құрғақ дала белдемінде орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 4319 адам (2183 ер адам және 2136 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 4682 адамды (2374 ер адам және 2308 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Үлкен Шыған [[1970 жыл|1970]]-[[1996 жыл|1996]] жылы жеміс-жидек өсірумен айналысатын Панфилов кеңшарының орталығы болған. Үлкен Шығанда және округке қарасты [[Ақкент]], [[Қырыққұдық (Жетісу облысы)|Қырыққұдық]], [[Кіші Шыған]] ауылдарында ӨК құрылды. Үлкен Шыған арқылы халықаралық маңызы бар Жаркент - [[Қорғас (ауыл)|Қорғас]] автомагистралі өтеді.<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] h8txnyfdyz1habrz1qkce49ailz0wc0 0 43113 3061667 3061033 2022-08-17T16:00:24Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[User talk:DariaUrinbasarova21nis|т]]) өңдемелерінен [[User:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki '''Біріккен Ұлттар Ұйымыны адам құқылары жөніндегі конференциялары''', жеке тұлғалардың (адамдардың) құқықтары мен бостандықтары жөніндегі мәселелерді қарайды. Адам құқыларының жалпыға бірдей [[декларация]]сы 1948 ж. 10 желтоқсанда БҰҰ-ның Бас Ассамблеясында бекітілді (қ. Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясы). Соңғы 50 жыл ішінде әлемнің түпкір-түпкірінде болып жатқан аймақтық соғыстар, табиғи және экологиялық апаттар, нашақорлық, қарақшылық, жұмыссыздық — бәрі қосылып адам факторына келіп тіреледі. Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясы адамды түріне, тіліне, саяси немесе діни сеніміне, ұлттық немесе әлеум. жағдайына, жынысына қарамастан тең құқықты санайды. Алайда осы қағидалар жекелеген мемлекеттер, мемлекеттің қайраткерлер тарапынан жиі бұзылады. Сол себептен БҰҰ бұл мәселені үнемі өз назарында ұстап, кезекті конференцияларында қарап отырады. 1968 жылында өткен [[Тегеран]] конференциясы Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясы қабылдануының 20 жылдығына арналды. Оған 84 елдің делегациясы қатысып, көптеген мәселелер қаралды. Келесі конференция араға 25 жыл салып, 1993 жылының [[1 маусым]]да [[Вена]] қаласында өтті. Онда төмендегі мәселелерге баса назар аудару қажет деп шешті: #Дүние жүзі бойынша адам құқы бұзылуын болдырмау үшін жан-жақты бақылауды күшейту қажет; #Адам құқы бұзылған жағдайда БҰҰ тез арада нақты шара қолдану үшін адам құқы жөніндегі бірінші Жоғарғы комиссарды тағайындайды; #Бейбітшілікті сақтау миссиялары аттандырылған кезде бірінші кезекте адам құқы мен демократия нормалары қорғалуы тиіс. Бұған қоса дамушы елдердегі сауатсыздықпен, аштықпен және кедейшілікпен күрес, босқындардың мүддесін қорғау қазіргі таңда дүние жүзіндегі ең басты проблемалардың бірі болып қалып отыр.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><ref>Қазақ Энциклопедиясы 2 том</ref> ==Дереккөздер== <references/> <references/> {{wikify}} [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]] {{stub}} [[Санат:Халықаралық қатынастар]] [[Санат:Адам құқықтары]] [[Санат:Біріккен Ұлттар Ұйымы]] 6khan6jxrcd5qdcvpegsfba81tox1ct 3061668 3061667 2022-08-17T16:01:03Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki '''Біріккен Ұлттар Ұйымыны адам құқылары жөніндегі конференциялары''' — жеке тұлғалардың (адамдардың) құқықтары мен бостандықтары жөніндегі мәселелерді қарайды. Адам құқыларының жалпыға бірдей [[декларация]]сы 1948 ж. 10 желтоқсанда БҰҰ-ның Бас Ассамблеясында бекітілді (қ. Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясы). Соңғы 50 жыл ішінде әлемнің түпкір-түпкірінде болып жатқан аймақтық соғыстар, табиғи және экологиялық апаттар, нашақорлық, қарақшылық, жұмыссыздық — бәрі қосылып адам факторына келіп тіреледі. Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясы адамды түріне, тіліне, саяси немесе діни сеніміне, ұлттық немесе әлеум. жағдайына, жынысына қарамастан тең құқықты санайды. Алайда осы қағидалар жекелеген мемлекеттер, мемлекеттің қайраткерлер тарапынан жиі бұзылады. Сол себептен БҰҰ бұл мәселені үнемі өз назарында ұстап, кезекті конференцияларында қарап отырады. 1968 жылында өткен [[Тегеран]] конференциясы Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясы қабылдануының 20 жылдығына арналды. Оған 84 елдің делегациясы қатысып, көптеген мәселелер қаралды. Келесі конференция араға 25 жыл салып, 1993 жылының [[1 маусым]]да [[Вена]] қаласында өтті. Онда төмендегі мәселелерге баса назар аудару қажет деп шешті: #Дүние жүзі бойынша адам құқы бұзылуын болдырмау үшін жан-жақты бақылауды күшейту қажет; #Адам құқы бұзылған жағдайда БҰҰ тез арада нақты шара қолдану үшін адам құқы жөніндегі бірінші Жоғарғы комиссарды тағайындайды; #Бейбітшілікті сақтау миссиялары аттандырылған кезде бірінші кезекте адам құқы мен демократия нормалары қорғалуы тиіс. Бұған қоса дамушы елдердегі сауатсыздықпен, аштықпен және кедейшілікпен күрес, босқындардың мүддесін қорғау қазіргі таңда дүние жүзіндегі ең басты проблемалардың бірі болып қалып отыр.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><ref>Қазақ Энциклопедиясы 2 том</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]] {{stub}} [[Санат:Халықаралық қатынастар]] [[Санат:Адам құқықтары]] [[Санат:Біріккен Ұлттар Ұйымы]] jbkzph2yz5drkfhddswoun6ezcfhx8j 0 43796 3061634 3061525 2022-08-17T14:02:18Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 /* Сілтемелер */[[Санат:Құрмет орденінің (Қазақстан) иегерлері]] [[Санат:Қазақстан министрлері]] [[Санат:КОКП мүшелері]] [[Санат:Қазақстан ауыл шаруашылығы министрлері]] wikitext text/x-wiki '''Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев''' (24 қазан [[1946]] - 14 тамыз [[2022]], [[Ресей]], [[Омбы облысы|Омбы облысы,]] Кіші Боранкөл ауылы) – саясаткер, 1-сыныпты төтенше және өкілетті елші. == Өмірбаяны == [[Омбы]] ауыл шаруашылық институтын бітірген ([[1969]]). * 1969 жылдан [[Солтүстік Қазақстан облысы]]нда зоотехник, бас зоотехник, Преснов аудандық ауыл шаруашылық басқармасы бастығының орынбасары қызметтерін атқарды. * 1975 – 80 жылдары сонда “Жамбыл” кеңшарының директоры, * 1980 – 83 жылдары Бишікөл аудандық партия комитетінің 2-хатшысы, * [[1983]] – [[1986]] жылдары Целинный аудандық партия комитетінің 1-хатшысы, * 1986 – 89 жылы [[Солтүстік Қазақстан облысы]] атқару комитетінің төрағасы, * [[1989]] – [[1990]] жылдары Қазақ КСР-і Мемлекеттік агрокешен комитетінің төрағасы болды. * 1990 – 91 жылдары ауыл шаруашылық, азық-түлік және экология жөніндегі Қазақ КСР-і мемлекеттік кеңесшісі, * [[1991]] – [[1992]] жылдары Қазақ КСР-і премьер-министрінің орынбасары, * 1992 – [[1993]] жылдары Ауыл шаруашылық министрі, * 1993 – [[1995]] жылдары Қостанай облысы әкімі, * [[1995]] – [[1996]] жылдары ҚР Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы, * 1996 – 98 жылдары елші, * 1998 – 99 жылдары [[Қазақстан премьер-министрі|ҚР Премьер-министрінің]] орынбасары қызметтерін атқарған. * [[1999]] жылдан жеке кәсіпкерлікпен айналысты. == Марапаттары == * [[Құрмет Белгісі ордені|“Құрмет белгісі”]] ордені ==Үй жағдайы== Үйленген. Жұбайы - Тұрсымбаева Күләш Сәрсенбекқызы. Ұлы және қызы бар. ==Сілтемелер== * «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:1946 жылы туғандар]] [[Санат:Қостанай облысының әкімдері]] [[Санат:Құрмет орденінің (Қазақстан) иегерлері]] [[Санат:Қазақстан министрлері]] [[Санат:КОКП мүшелері]] [[Санат:Қазақстан ауыл шаруашылығы министрлері]] bop0hhxwpijfwkawpd0wjyl25uy1ejr 3061635 3061634 2022-08-17T14:04:07Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 /* Сілтемелер */[[Санат:Қазақстанның Түркиядағы елшілері]] wikitext text/x-wiki '''Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев''' (24 қазан [[1946]] - 14 тамыз [[2022]], [[Ресей]], [[Омбы облысы|Омбы облысы,]] Кіші Боранкөл ауылы) – саясаткер, 1-сыныпты төтенше және өкілетті елші. == Өмірбаяны == [[Омбы]] ауыл шаруашылық институтын бітірген ([[1969]]). * 1969 жылдан [[Солтүстік Қазақстан облысы]]нда зоотехник, бас зоотехник, Преснов аудандық ауыл шаруашылық басқармасы бастығының орынбасары қызметтерін атқарды. * 1975 – 80 жылдары сонда “Жамбыл” кеңшарының директоры, * 1980 – 83 жылдары Бишікөл аудандық партия комитетінің 2-хатшысы, * [[1983]] – [[1986]] жылдары Целинный аудандық партия комитетінің 1-хатшысы, * 1986 – 89 жылы [[Солтүстік Қазақстан облысы]] атқару комитетінің төрағасы, * [[1989]] – [[1990]] жылдары Қазақ КСР-і Мемлекеттік агрокешен комитетінің төрағасы болды. * 1990 – 91 жылдары ауыл шаруашылық, азық-түлік және экология жөніндегі Қазақ КСР-і мемлекеттік кеңесшісі, * [[1991]] – [[1992]] жылдары Қазақ КСР-і премьер-министрінің орынбасары, * 1992 – [[1993]] жылдары Ауыл шаруашылық министрі, * 1993 – [[1995]] жылдары Қостанай облысы әкімі, * [[1995]] – [[1996]] жылдары ҚР Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы, * 1996 – 98 жылдары елші, * 1998 – 99 жылдары [[Қазақстан премьер-министрі|ҚР Премьер-министрінің]] орынбасары қызметтерін атқарған. * [[1999]] жылдан жеке кәсіпкерлікпен айналысты. == Марапаттары == * [[Құрмет Белгісі ордені|“Құрмет белгісі”]] ордені ==Үй жағдайы== Үйленген. Жұбайы - Тұрсымбаева Күләш Сәрсенбекқызы. Ұлы және қызы бар. ==Сілтемелер== * «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:1946 жылы туғандар]] [[Санат:Қостанай облысының әкімдері]] [[Санат:Құрмет орденінің (Қазақстан) иегерлері]] [[Санат:Қазақстан министрлері]] [[Санат:КОКП мүшелері]] [[Санат:Қазақстан ауыл шаруашылығы министрлері]] [[Санат:Қазақстанның Түркиядағы елшілері]] e5yvi3tbdf6ntnmqp3ubxmwa2n8vuzd 3061636 3061635 2022-08-17T14:06:50Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Сілтемелер wikitext text/x-wiki '''Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев''' (24 қазан [[1946]] - 14 тамыз [[2022]], [[Ресей]], [[Омбы облысы|Омбы облысы,]] Кіші Боранкөл ауылы) – саясаткер, 1-сыныпты төтенше және өкілетті елші. == Өмірбаяны == [[Омбы]] ауыл шаруашылық институтын бітірген ([[1969]]). * 1969 жылдан [[Солтүстік Қазақстан облысы]]нда зоотехник, бас зоотехник, Преснов аудандық ауыл шаруашылық басқармасы бастығының орынбасары қызметтерін атқарды. * 1975 – 80 жылдары сонда “Жамбыл” кеңшарының директоры, * 1980 – 83 жылдары Бишікөл аудандық партия комитетінің 2-хатшысы, * [[1983]] – [[1986]] жылдары Целинный аудандық партия комитетінің 1-хатшысы, * 1986 – 89 жылы [[Солтүстік Қазақстан облысы]] атқару комитетінің төрағасы, * [[1989]] – [[1990]] жылдары Қазақ КСР-і Мемлекеттік агрокешен комитетінің төрағасы болды. * 1990 – 91 жылдары ауыл шаруашылық, азық-түлік және экология жөніндегі Қазақ КСР-і мемлекеттік кеңесшісі, * [[1991]] – [[1992]] жылдары Қазақ КСР-і премьер-министрінің орынбасары, * 1992 – [[1993]] жылдары [[Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі|Ауыл шаруашылық]] министрі, * 1993 – [[1995]] жылдары [[Қостанай облысы]] әкімі, * [[1995]] – [[1996]] жылдары ҚР Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы, * 1996 – 98 жылдары елші, * 1998 – 99 жылдары [[Қазақстан премьер-министрі|ҚР Премьер-министрінің]] орынбасары қызметтерін атқарған. * [[1999]] жылдан жеке кәсіпкерлікпен айналысты. == Марапаттары == * [[Құрмет Белгісі ордені|“Құрмет белгісі”]] ордені ==Үй жағдайы== Үйленген. Жұбайы - Тұрсымбаева Күләш Сәрсенбекқызы. Ұлы және қызы бар. ==Сілтемелер== * «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:1946 жылы туғандар]] [[Санат:Қостанай облысының әкімдері]] [[Санат:Құрмет орденінің (Қазақстан) иегерлері]] [[Санат:Қазақстан министрлері]] [[Санат:КОКП мүшелері]] [[Санат:Қазақстан ауыл шаруашылығы министрлері]] [[Санат:Қазақстанның Түркиядағы елшілері]] 5qurr3gog9eqr2xqvf1ck4tt4dxofd3 3061777 3061636 2022-08-18T03:14:44Z Kaiyr 3134 /* Өмірбаяны */ wikitext text/x-wiki '''Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев''' (24 қазан [[1946]] - 14 тамыз [[2022]], [[Ресей]], [[Омбы облысы|Омбы облысы,]] Кіші Боранкөл ауылы) – саясаткер, 1-сыныпты төтенше және өкілетті елші. == Өмірбаяны == [[Арғын]] тайпасының [[Қарауыл руы|Қарауыл]] руының Жаулыбай Барғана бөлімінен шыққан. [[Омбы]] ауыл шаруашылық институтын бітірген ([[1969]]). * 1969 жылдан [[Солтүстік Қазақстан облысы]]нда зоотехник, бас зоотехник, Преснов аудандық ауыл шаруашылық басқармасы бастығының орынбасары қызметтерін атқарды. * 1975 – 80 жылдары сонда “Жамбыл” кеңшарының директоры, * 1980 – 83 жылдары Бишікөл аудандық партия комитетінің 2-хатшысы, * [[1983]] – [[1986]] жылдары Целинный аудандық партия комитетінің 1-хатшысы, * 1986 – 89 жылы [[Солтүстік Қазақстан облысы]] атқару комитетінің төрағасы, * [[1989]] – [[1990]] жылдары Қазақ КСР-і Мемлекеттік агрокешен комитетінің төрағасы болды. * 1990 – 91 жылдары ауыл шаруашылық, азық-түлік және экология жөніндегі Қазақ КСР-і мемлекеттік кеңесшісі, * [[1991]] – [[1992]] жылдары Қазақ КСР-і премьер-министрінің орынбасары, * 1992 – [[1993]] жылдары [[Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі|Ауыл шаруашылық]] министрі, * 1993 – [[1995]] жылдары [[Қостанай облысы]] әкімі, * [[1995]] – [[1996]] жылдары ҚР Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы, * 1996 – 98 жылдары елші, * 1998 – 99 жылдары [[Қазақстан премьер-министрі|ҚР Премьер-министрінің]] орынбасары қызметтерін атқарған. * [[1999]] жылдан жеке кәсіпкерлікпен айналысты. == Марапаттары == * [[Құрмет Белгісі ордені|“Құрмет белгісі”]] ордені ==Үй жағдайы== Үйленген. Жұбайы - Тұрсымбаева Күләш Сәрсенбекқызы. Ұлы және қызы бар. ==Сілтемелер== * «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:1946 жылы туғандар]] [[Санат:Қостанай облысының әкімдері]] [[Санат:Құрмет орденінің (Қазақстан) иегерлері]] [[Санат:Қазақстан министрлері]] [[Санат:КОКП мүшелері]] [[Санат:Қазақстан ауыл шаруашылығы министрлері]] [[Санат:Қазақстанның Түркиядағы елшілері]] m84xqli24ddu7ydmyg7lb2642xwxqkb 0 43860 3061674 2997396 2022-08-17T16:19:05Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Wiki-cake 1.jpg|нобай|Уикипедия эмблемасы түріндегі торт.]] [[Сурет:Dobos cake (Gerbeaud Confectionery Budapest Hungary).jpg|right|thumb| alt=A.|200 px|Торт "Добош"]] [[Сурет:CakeGaga15SSerbia.jpg|нобай|Кондитерлік мастикамен жабылған панда түріндегі торт.]] '''Торт''' — ұлттық [[дастарқан]] мәзіріне кейіннен кірген дәстүрлі тағам түрі. Әр түрлі қа-мырдан (үгілмелі, бисквитті) дайындалады. Торттың жаңғақты, балды, тарғыл, сәбізді және т.б. түрлері бар. Торт көбіне ыстық тамақтан кейін [[шай]]мен беріледі. Торттардың тәтті емес сорттары да бар (мысалы, бауыр торты), ал «торт» атауы тағамның дизайнын көбірек білдіреді: ингредиенттерді қабаттарға төсеу, кейіннен үстіңгі қабатты безендіру. Бауыр тортының мысалында: майонез қабаты бар қуырылған бауыр торттары, үстіне шөптер қосылған. == Тарихы == Алғашқы торттар адамдар бидайды жинап, ұнды өңдеп үйренген кезде пайда болды. Аспазшылар қантты қолдана бастаған кезде торттар кеңінен таралды. Үндістанда алғаш рет өндірілген қамыс қант Араб елдеріне таралып, Қиыр шығыстан әкелінген дәмдеуіштер мен хош иісті дәмдеуіштермен шебер араластырылды. == Мәдениетте торттың қолданылуы == Торт - үйлену тойларында, туған күндерде және басқа да салтанатты шараларда қойылатын дәстүрлі мерекелік тағам. Үйлену тойына арналған торттар әдетте бірнеше деңгейде жасалады және үстіне жас жұбайлардың фигураларымен безендіріледі. == Торт безендіру == Торт безендіру үшін әдетте крем қолданылады (әдетте торттардың қабаты үшін бірдей), оны кондитерлік шприцпен торттың жоғарғы қабатына және оның бүйір қабырғасына сығып қояды.Сондай-ақ, торт глазурь немесе ганачпен жабылған. Зефир серпімді қант мастикасы кеңінен қолданылады, ол тек торт жабыны ретінде ғана емес, сонымен қатар кондитерлік бұйымдарды безендіру үшін де, сәндік фигураларды мүсіндеу үшін де қолданылады. Қант мастикасының арқасында торт талғампаз тегіс көрінеді және басқа тағамдардан ерекшеленеді. Мастиканың дәстүрлі глазурьден басты артықшылығы оның икемділігі болып табылады: ол кез келген пішінді оңай қабылдайды және одан әртүрлі фигураларды - жануарларды, адамдар, гүлдерді пішіндеуге болады. Бүгінгі күні кондитерлер мастика мен помаданы қолдануды біріктіреді, ал мастикаға қажетті пішінді беру үшін корольдік глазурьді қолданады. {{Суретсіз мақала}} {{wikify}} [[Санат:Кондитер өнімдері‎]] [[Санат:Десерт]] k1t7e75iekrx6tvf8vua92gzqvlonqj 3061746 3061674 2022-08-17T17:39:21Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Wiki-cake 1.jpg|нобай|Уикипедия эмблемасы түріндегі торт.]] [[Сурет:Dobos cake (Gerbeaud Confectionery Budapest Hungary).jpg|right|thumb| alt=A.|200 px|Торт "Добош"]] [[Сурет:CakeGaga15SSerbia.jpg|нобай|Кондитерлік мастикамен жабылған панда түріндегі торт.]] '''Торт''' — ұлттық [[дастарқан]] мәзіріне кейіннен кірген дәстүрлі тағам түрі. Әр түрлі қа-мырдан (үгілмелі, бисквитті) дайындалады. Торттың жаңғақты, балды, тарғыл, сәбізді және т.б. түрлері бар. Торт көбіне ыстық тамақтан кейін [[шай]]мен беріледі. Торттардың тәтті емес сорттары да бар (мысалы, бауыр торты), ал «торт» атауы тағамның дизайнын көбірек білдіреді: ингредиенттерді қабаттарға төсеу, кейіннен үстіңгі қабатты безендіру. Бауыр тортының мысалында: майонез қабаты бар қуырылған бауыр торттары, үстіне шөптер қосылған. == Тарихы == Алғашқы торттар адамдар бидайды жинап, ұнды өңдеп үйренген кезде пайда болды. Аспазшылар қантты қолдана бастаған кезде торттар кеңінен таралды. Үндістанда алғаш рет өндірілген қамыс қант Араб елдеріне таралып, Қиыр шығыстан әкелінген дәмдеуіштер мен хош иісті дәмдеуіштермен шебер араластырылды. == Мәдениетте торттың қолданылуы == Торт - үйлену тойларында, туған күндерде және басқа да салтанатты шараларда қойылатын дәстүрлі мерекелік тағам. Үйлену тойына арналған торттар әдетте бірнеше деңгейде жасалады және үстіне жас жұбайлардың фигураларымен безендіріледі. == Торт безендіру == Торт безендіру үшін әдетте крем қолданылады (әдетте торттардың қабаты үшін бірдей), оны кондитерлік шприцпен торттың жоғарғы қабатына және оның бүйір қабырғасына сығып қояды.Сондай-ақ, торт глазурь немесе ганачпен жабылған. Зефир серпімді қант мастикасы кеңінен қолданылады, ол тек торт жабыны ретінде ғана емес, сонымен қатар кондитерлік бұйымдарды безендіру үшін де, сәндік фигураларды мүсіндеу үшін де қолданылады. Қант мастикасының арқасында торт талғампаз тегіс көрінеді және басқа тағамдардан ерекшеленеді. Мастиканың дәстүрлі глазурьден басты артықшылығы оның икемділігі болып табылады: ол кез келген пішінді оңай қабылдайды және одан әртүрлі фигураларды - жануарларды, адамдар, гүлдерді пішіндеуге болады. Бүгінгі күні кондитерлер мастика мен помаданы қолдануды біріктіреді, ал мастикаға қажетті пішінді беру үшін корольдік глазурьді қолданады. [[Санат:Кондитер өнімдері‎]] [[Санат:Десерт]] 0es4f842ub3t9unp074fr6s81tqxey5 0 44020 3061597 2739652 2022-08-17T13:18:26Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=1498|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы){{!}}Бірлік|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Нәдек|lat_sec=50|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=15|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=08|lon_sec=29|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Нәдек''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орталығы – [[Жаркент]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 23 км-дей, округ орталығы – [[Алтыүй]] ауылынан солтүстікке қарай 6 км-дей жерде, құрғақ дала белдемінде орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1445 адам (760 ер адам және 685 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1498 адамды (768 ер адам және 730 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == [[1951 жыл|1951]]–[[1997 жыл|1997]] жылдары жүгері өсіретін Киров атындағы ұжымшардың бөлімшесі болды. Оның негізінде 1997 жылдан Нәдекте бірнеше шаруа қожалығы құрылды.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]], 7 том</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] os9tjwwtzlf3g0tsznh75i5bntxl6db 0 45091 3061673 3061162 2022-08-17T16:15:11Z Kasymov 10777 «[[Санат:Халықтар|Халықтар]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Каннара |төл атауы = каннада, каннадига |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 36,8 млн. (2008) |аймақ = {{IND}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[каннада тілі]], [[ағылшын тілі]] |діні = [[индуизм]], [[суннизм]], [[джайнизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Каннара''' (''каннада'', ''каннадига'') — [[Үндістан]]дағы халық. Негізінен, Карнатака штатында тұрады.<ref>Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B0</ref> Жалпы саны 36,8 млн.адам. (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2041528</ref> == Тілі == Тілі – [[каннада]], дравид тілдері шоғырына жатады.<ref>Большая советская энциклопедия - каннара http://www.xn--80aacc4bir7b.xn--p1ai/%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B8/%D0%B1%D1%81%D1%8D/%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B0</ref> Өз жазуы бар. Каннада тіліндегі әдебиет XIII ғасырдан бері белгілі. [[Ағылшын тілі]] де кеңінен таралған. == Діні == Дінге сенетіндер негізінен [[индуизм|индуистер]], [[Сунниттер|суниттік мұсылмандар]] мен [[джайнизм|джайндар]] да бар.<ref>Каннара https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B0</ref> == Тарихы == Каннара - Үндістанның ежелгі халықтарының бірі. Олардың елі туралы алғашқы белгілі тарихи мәліметтер б.з.д. 3 ғасырға жатады және император Чандрагупта Маурия джайнизмді қабылдаумен және оның Шраванабелаголдағы қоныстануымен байланысты. Бадами маңындағы жергілікті Чалукия әулетінің ең көне ғибадатхана ғимараттары біздің дәуіріміздің 6 ғасырына жатады. Кейінірек Каннар территориясының бір бөлігі Чола және Ганга әулеттері басқаратын аймақтың бір бөлігі болды, бірақ 11-14 ғасырлардағы Сомнатпур, Халебид және Белурда саяси және діни орталықтары бар Хойсала әулеті маңызды рөл атқарды. 1327 жылы [[Мұхаммед Тұғлақ]]тың әскері Халебидті басып алды. Алайда 1346 жылы оны Виджаянагар үнді империясы жаулап алды, ол қарқынды дамып 15 - 16 ғасырлардың екінші жартысында өзінің шарықтау шегіне жетті. Оны 1565 жылы Декан сұлтандарының одағы басып алды. Биджапур 17 ғасырда осы аймақтың ең маңызды орталығы болды. 17-18 ғасырларда. Оңтүстік Үндістанның үлкен бөлігін басқарған Майсор билеушілері Водеярлардың күші артты. Олардың билігі 1761 жылға дейін үстем болды, содан кейін күштерді біріктіруде және ағылшындарға қарсы тұруда француздардың көмегін пайдаланған Хайдер Алиге өтті. Мұны одан әрі ұлы, Канн жерлерінің тәуелсіздігіне күрескен әйгілі Типу Сұлтан жалғастырды. Алайда, 1799 жылы бірнеше соғыстан кейін британдықтар Типу сұлтанның армиясын талқандады және 1947 жылға дейін ресми түрде басқарған Майсор водейярларды таққа отырғызды, 1956 жылы лингвистикалық негізде (каннада тілінде сөйлейтін халықты біріктірді) Майсор штаты құрылды, 1972 жылы Карнатака деп аталды.<ref>Народы Индии http://www.endia.ru/kannara.php</ref> == Кәсібі == Каннарлардың көпшілігі [[ауыл шаруашылығы]]нда (оның ішінде [[плантация]]ларда), бірқатары өнеркәсіпте, қызмет көрсету саласында, құрылыста және кәсіпкерлікте жұмыста. Көркемдік қолөнер дамыған (өрнек тоқу, кесте тігу, ағашқа өрнек салу, бағалы ағаш түрлерінен мүсін жасау).<ref name="Reference1">народы мира / Каннара http://www.etnolog.ru/people.php?id=KANN </ref> == Өмір салты == Некелер [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокальды]] болып табылады, әдет-ғұрыптарда матрилиналдықтың қалдықтары сақталған. [[Каста]]ларға бөліну бар. Дәстүрлі тұрғын үйі – балшықтан немесе күйдірілген кірпіштен қаланған бір, екі бөлмелі үй. Төбесі биік [[жабынқыш]] тақтайшалардан жабылған. Төменгі касталар мен орман тайпаларының өкілдері саман немесе пальма жапырақтарымен жабылған қаңқалы үйлерде тұрады.<ref name="Reference1"/> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] {{stub}} t47x14jkrphgwq69k1geotg5t0zvg1d 0 47199 3061614 2739798 2022-08-17T13:30:18Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=5081|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Пенжім ауылдық округі{{!}}Пенжім|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Пенжім|lat_sec=51|сурет=|әкімшілік күйі=Ауылдық округ орталығы|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=12|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=12|lon_sec=28|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Пенжім''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]<nowiki/>ндағы ауыл, [[Пенжім ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы — [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 18 км-дей жерде орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 4859 адам (2455 ер адам және 2404 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 5081 адамды (2581 ер адам және 2500 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Ауыл [[1950 жыл|1950]]-[[1997 жыл|1997]] жылдары Калинин атындағы жүгері өсіретін ұжымшардың орталығы болды. Оның негізінде 1997 жылдан Пенжімде және округтегі [[Ават (Панфилов ауданы)|Ават]], [[Төменгі Пенжім]], [[Қорғас (ауыл)|Қорғас]] ауылдарында ӨК, ЖШС және бірнеше шаруа қожалығы құрылды. Ауыл арқылы республикалық дәрежедегі Жаркент — Қорғас автомобиль магистралі өтеді.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] looo5lmuxkgdsnjvg8ychq42dtxv0n5 3061743 3061614 2022-08-17T17:33:12Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Ават (Панфилов ауданы) → Ават (Жетісу облысы) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=5081|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Пенжім ауылдық округі{{!}}Пенжім|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Пенжім|lat_sec=51|сурет=|әкімшілік күйі=Ауылдық округ орталығы|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=12|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=12|lon_sec=28|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Пенжім''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]<nowiki/>ндағы ауыл, [[Пенжім ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы — [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 18 км-дей жерде орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 4859 адам (2455 ер адам және 2404 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 5081 адамды (2581 ер адам және 2500 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Ауыл [[1950 жыл|1950]]-[[1997 жыл|1997]] жылдары Калинин атындағы жүгері өсіретін ұжымшардың орталығы болды. Оның негізінде 1997 жылдан Пенжімде және округтегі [[Ават (Жетісу облысы)|Ават]], [[Төменгі Пенжім]], [[Қорғас (ауыл)|Қорғас]] ауылдарында ӨК, ЖШС және бірнеше шаруа қожалығы құрылды. Ауыл арқылы республикалық дәрежедегі Жаркент — Қорғас автомобиль магистралі өтеді.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] 3eqhe6lfw7ubiz3v92og0j5ju0t3e6r 0 48263 3061671 3061157 2022-08-17T16:09:00Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Қазақша есімі = Бағдат Әміреев | Шынайы есімі = | Суреті = Baghdad Amreyev.tiff | Сурет ені = 180 | Атауы = | Титулы = [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]][[Төтенше және Өкілетті Елші]]сі: | Ту = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2 = | Реті = | Басқара бастады = [[1996 жыл|1996]] | Басқаруын аяқтады = [[2018 жыл]] | Ізашары = | Ізбасары = | Президент = Нұрсұлтан Назарбаев | Титулы_2 = | Ту_2 = <br>{{Flag|Saudi Arabia}} 1996 жылдан 2002 дейін<br>{{Flag|Oman}} 1998 жылдан 2002 дейін<br>{{Flag|Bahrain}} 1998 жылдан 2002 дейін<br>{{Flag|Kuwait}}1998 жылдан 2002 дейін<br>{{Flag|United Arab Emirates }}2000 жылдан 2002 дейін<br>{{Flag|Египет}}2002 жылдан 2008 дейін<br>{{Flag|Syria}} 2002 жылдан 2008 дейін<br>{{Flag|Lebanon}} 2002 жылдан 2008 дейін<br>{{Flag|Morocco}} 2002 жылдан 2008 дейін<br>{{Flag|Jordan}} 2002 жылдан 2008 дейін<br>{{Flag|Libya}} 2003 жылдан 2008 дейін<br>{{Flag|Turkey}} 2008 жылдан 2010 дейін<br>{{Flag|Albania}} 2008 жылдан 2010 дейін<br>{{Flag|Iran}} 2011 жылдан 2018 дейін | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = [[Түркі кеңесі|Түркі кеңесінің]] Бас хатшысы | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = [[3 қыркүйек]] [[2018 жыл]] | Басқаруын аяқтады_4 = осы күнге дейін | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Туған күні = 1.03.1959 | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Партиясы = | Білімі = | Мамандығы = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = | Марапаттары ={{Құрмет ордені}} {{Астана медалі}} }} '''Бағдат Құлтайұлы Әміреев''' (1.3.[[1959 жыл]]ы туған, [[Созақ ауданы]], [[Шолаққорған |Шолаққорған ауылы]]) – [[дипломат]]. ==Өмірбаяны== * [[Душанбе мемлекеттік университеті]]нің шығыстану факультетінің [[араб тілі]] бөлімін бітірген (1981). * 1981 – 1996 жылдары [[Йемен]], [[Ливан]] мемлекеттерінде тілмаш * Қазақ мемлекеттік университетінде (қазіргі [[әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) оқытушы * Сыртқы істер министрінің басқарма бастығы * [[Ирак]] мемлекетінде тілмаштық қызметтер атқарған. * 1996 – 2002 жылдары [[Сауд Арабиясы]], [[Кувейт]], [[Оман]], [[Катар]], [[Бахрейн]] мемлекеттерінде [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]ның төтенше және өкілетті елшісі; * 2002 жылдан [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]ның [[Мысыр]] еліндегі төтенше және өкілетті елшісі болып қызмет істейді. * [[2003 жыл]]дың мамыр айындан бастап [[2008 жыл]]дың 12 шілдесіне дейін — қосымша [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]ның [[Ливия|Ливия мемлекетіндегі]] төтенше және өкілетті елшісі. * 2008 жылдың [[12 маусым]]дан бастап 2010 жылдың 7-ші қазан айына дейін — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]ның [[Түркия]] еліндегі төтенше және өкілетті елшісі. * 2008 жылдың [[11 қараша]]дан бастап 2010 жылдың 7-ші қазан айына дейін — қосымша [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]ның [[Албания]] еліндегі төтенше және өкілетті елшісі. * 2011 жылдың [[1 ақпан]]дан бастап 2018 жылдың 10-ші қыркүйегіне дейін — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]ның Иран еліндегі төтенше және өкілетті елшісі * 2018 жылдың [[3 қыркүйек]]тен бастап осы күнге дейін — [[Түркі кеңесі]]нің Бас хатшысы. Қазақ, орыс, ағылшын, [[Парсы тілі|парс]], тәжік тілдерін біледі. ==Марапаттары== {| class="wikitable"; border="1" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:left;margin:0.5em 1em 0.5em 0; border:1px #005566 solid; border-collapse:collapse;" |- ! bgcolor="#F5F5F5" width="20%" | <font color=#696969>Мемлекет</font> !! bgcolor="#F5F5F5" width="20%" | <font color=#696969>Берілген уақыт</font> !! bgcolor="#F5F5F5" width="55%" colspan="2" | <font color=#696969>Марапат</font> |- | {{Flag|Қазақстан}} || '''-''' || colspan="2" | [[Құрмет ордені]] |- | {{Flag|Қазақстан}} || '''-''' || colspan="2" | Созақ ауданының құрметті азаматы<ref>Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы</ref> |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Шолаққорғанда туғандар]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының парламентіне 10 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]] [[Санат:Қазақстанның Сауд Арабиясындағы елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Омандағы елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Бахрейндегі елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Кувейттегі елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Біріккен Араб Әмірліктеріндегі елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Мысырдағы елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Сириядағы елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Ливандағы елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Мароккодағы елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Иорданиядағы елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Ливиядағы елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Түркиядағы елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Албаниядағы елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Ирандағы елшілері]] [[Санат:Душанбе мемлекеттік университеті түлектері]] [[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті оқытушылары]] [[Санат:Созақ ауданының құрметті азаматтары]] ebhxi58axlqzmj0pzawbo1in1h27js0 0 48692 3061709 3061550 2022-08-17T17:14:21Z Kasymov 10777 «[[Санат:Халықтар|Халықтар]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Карендер |төл атауы = пгханьо |сурет = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Мьянма}} |саны1 = 3,5 млн. |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{THA}} |саны2 = 3,7 млн. |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[карен тілі]] |діні = [[будда]], [[христиандық]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref><ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB</ref> == Тілі == Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.<ref>Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B</ref> == Діні == Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.<ref>Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B</ref> == Тарихы == Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. [[Сурет:The Karen People of Burma92.jpg |нобай|оңға|200px|Мьянманың оңтүстігіндегі карендер]] Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654</ref> Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады. 1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.<ref>Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/</ref> Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.<ref>Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, [[күріш]], [[мақта]], [[бұршақ]], [[темекі]], [[көкөніс]] егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар [[буйвол]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, ХХ ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. [[Аңшылық]], шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.<ref name="Reference1">народы мира / Карены http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARN</ref> == Өмір салты == [[Сурет:Paduang girl at village nearby Ayutthaya city in Thailand.jpg |нобай|оңға|200px|Таиландтағы Аюттхая қаласының маңындағы ауылда мойнында сақиналары бар карен (падаунг) қызы]] Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. Карендерде шағын [[моногамия]]лық отбасы басым, таулық карендерде XX ғасырдың ортасына дейін көп балалы отбасылар болды. Діни қауымдықта егде жастағы әйелдер маңызды рөл атқарды. Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. Жазықтардағы елді мекендер өзендердің немесе жолдардың бойында созылған, Мьянма тұрғын үйлеріне ұқсайды. Таудағы елді мекендер кішірек және жинақталған орналасуға ие. XX ғасырдың ортасына дейін бір патриархалдық отбасы тұратын ұзын үйлер кең таралған. Карендердің киімі жеке субэтникалық топтар арасында ерекшеленеді. Ерлер саронг, жеңсіз күрте немесе қысқа жеңі бар ақ көйлек киеді, бастарын орамалмен байлайды, бастың үстіңгі жағын ашық қалдырады, ал иыққа матадан жасалған сөмке тағады. Әйелдер киімі - тігілген белдемше және тік жеңсіз күрте. Зергерлік бұйымдар жиі кездеседі. Қазіргі кезде басым бөлігі мьянмалықтарша киінеді.<ref name="Reference1"/> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Тайланд халықтары]] {{stub}} kkqvq08y5k59zqd78tk919opbz9z0v2 0 48758 3061747 2746325 2022-08-17T18:02:14Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Сүткент |сурет = Сүткент қалашығы.tif |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = |Мемлекет = |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Түркістан облысы]] |Қалануы = |Қалаушы = |Деректерде аталана бастады = |Басқаша атаулары = |Халық саны = |Қиралды = ~XV ғ. |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 41|lat_min = 56|lat_sec = 19 |lon_dir = E |lon_deg = 68|lon_min = 04|lon_sec = 15 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = Түркістан облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Сүткент''' – [[Орта ғасырлар|ортағасырлық]] [[қала]] орны. [[Түркістан облысы]] [[Шардара ауданы]] [[Сүткент]] ауылынан шығысқа қарай 3 км жерде, [[Сырдария]]ның сол жағалауында орналасқан. X - XI ғасырлардағы [[Араб жазбалары|араб]] және [[Түркі тілдері|түркі]] жазба деректерінде Фараб округінің [[Мауераннахр]]мен шекарасындағы қала ретінде аталады. Ол туралы араб тарихшысы әрі географы ибн Хаукаль: “Сүткент Шаштың батысында, онда мешіт бар. Мешітке [[ислам]]ды қабылдаған түркілер жиналады”, – деп жазған. Сүткенттің аты XI ғасырдың соңынан XV ғасырдың басына дейінгі деректерде кездеспейді. Тек 1404 – 05 ж. [[Әмір Темір]]дің [[Отырар]]ға жорығы кезінде қайта аталады. Қаланы 1900 ж И.В. Руднев, 1951 ж. [[Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы]] да (жетекші А.Н. Бернштам) зерттеген. Шардараның маңында қаланың атын осы күнге дейін сақтап қалған екі қалашық бар. * Солардың алғашқысы Сүткент-1 - Сырдариядан 2 км жерде, [[Қаракөл]] сайында солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 800 м, солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 900 м аумақты алып жатыр. Оны қоршаған ені 4 – 6 м, биіктігі 1 м-ге жуық [[дуал]]дың бойында орнатылған 30 [[мұнара]]ның орындары сақталған, дуалды сыртынан қоршай қазылған [[ор]]дың тереңдігі 1 – 1,5 м, ені 8 – 10 м. Қалашықтың шығыс шетінде су жинайтын үлкен тоғанның орны бар. Оның өлшемі 100 ÷ 350 м, тереңдігі 1 м. Су Сырдариядан арнайы қазылған [[арық]] арқылы әкелінген. [[Цитадель|Цитаделдің]] орны қалашықтың солтүстік-батыс шетінде. Оның өлшемі 150÷150 м, биіктігі 7 – 8 м. Цитаделді қоршаған қорғаныс қабырғасы мен мұнаралардың орындары сақталған. Оларды сыртынан терең ор бөліп жатыр. Қалашықтың шығыс шетінде қала маңындағы жеке иеліктердің қираған орындары байқалады. * Сүткент-2 осы аттас ауылдың ортасында орналасқан. Үсті біркелкі тегіс төбенің қабырғаларының өлшемі оңтүстігінде 60, батысында 200, солтүстігінде 280, шығысында 200, оңтүстік-шығыста 240 м, биіктігі 1,5 м және бұрыштарында мұнаралардың орындары бар. Қалашықтың ішкі жағында бір түзудің бойында жүйелі орналасқан тұрғын [[үй]]лер мен басқа да [[ғимарат]]тардың орындары байқалады. Үстінен табылған [[ыдыс]] сынықтарының басым көпшілігі орта ғасырға тән. Зерттеушілердің пайымдауынша Сүткент қаласының бастапқы орны Сүткент-1 болған, XV - XVIII ғасырларда Сүткент-2-ге ауысқан. Археологиялық материалдар Сүткент-1 XI - XV ғасырларда, Сүткент-2 XV - XVIII ғасырлар аралығында өмір сүргендігін көрсетеді.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VIII том</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстанның көне қалалары}} [[Санат:Шардара ауданы]] 64lqtbyz2pkh7qoxsi8ka16hdhsn267 0 50286 3061585 3043958 2022-08-17T13:12:11Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki '''Бірлік ауылдық округі''': * [[Бірлік ауылдық округі (Абай облысы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Абай облысы]] [[Жарма ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Бірлік ауылдық округі (Ақмола облысы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Ақмола облысы]], [[Сандықтау ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Бірлік ауылдық округі (Алматы облысы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Алматы облысы]], [[Балқаш ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Бірлік ауылдық округі (Атырау облысы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Атырау облысы]], [[Құрманғазы ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Бірлік ауылдық округі (Батыс Қазақстан облысы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Батыс Қазақстан облысы]], [[Жаңақала ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Бірлік ауылдық округі (Мойынқұм ауданы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Жамбыл облысы]], [[Мойынқұм ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Бірлік ауылдық округі (Шу ауданы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Жамбыл облысы]], [[Шу ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Жетісу облысы]], [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Бірлік ауылдық округі (Қызылорда облысы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Қызылорда облысы]], [[Қазалы ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Бірлік ауылдық округі (Павлодар облысы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Павлодар облысы]], [[Баянауыл ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Бірлік ауылдық округі (Солтүстік Қазақстан облысы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Солтүстік Қазақстан облысы]], [[Ғабит Мүсірепов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Бірлік ауылдық округі (Түркістан облысы)|Бірлік ауылдық округі]] — [[Түркістан облысы]], [[Келес ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. {{айрық}} qpjruvqr0esu87ahuhvam75nk6fy4lw 0 53716 3061806 2069962 2022-08-18T07:01:54Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Тау сілемі |Атауы = Азат тауы |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |lat_dir = |lat_deg = 51|lat_min = 41 |lat_sec =44 |lon_dir = |lon_deg = 72|lon_min = 17|lon_sec =40 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау ауданы]] |Тау жүйесі = |Пайда болған кезеңі = [[Девон кезеңі]] |Аумағы = |Ұзындығы =3,5 |Ені = 2,5 |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 335 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Ақмола облысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} '''Азат''' – [[Сілеті (өзен)|Сілеті]] өзенінің оң жағалауындағы тау. == Географиялық орны == [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау ауданы]] [[Новомарковка]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 1-1,5 км жерде орналасқан. == Жер бедері == Абсолюттік биіктігі 335 м. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай 3-3,5 км созыла орналасқан, ені 2-2,5 км. Шығыс және оңтүстік беткейлері жазық, батыс және солтүстік-батысы тік жарлы келген. Жоғарғы девон интрузивті жыныстарынан құралған.<ref name="source1">[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақмола облысы таулары]] [[Санат:Ерейментау ауданы географиясы]] evnf6wmyqtjyjmmfsfl6fvdwbb4ujxo 0 54276 3061607 2739812 2022-08-17T13:25:13Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Пенжім ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Пенжім]]|Енеді=4 ауыл|Тұрғыны=8298|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Пенжім ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Пенжім]], [[Ават (Панфилов ауданы)|Ават]], [[Ынтымақ (Панфилов ауданы)|Ынтымақ]], [[Қорғас (ауыл)|Қорғас]] ауылдары кіреді. Орталығы – Пенжім ауылы.<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref> ==== Халқы ==== [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 8298 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> === Дереккөздер === {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] 895162av59q306r7zd944lgo4ckzx24 3061608 3061607 2022-08-17T13:25:31Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Пенжім ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Пенжім]]|Енеді=4 ауыл|Тұрғыны=8298|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Пенжім ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Пенжім]], [[Ават (Панфилов ауданы)|Ават]], [[Ынтымақ (Панфилов ауданы)|Ынтымақ]], [[Қорғас (ауыл)|Қорғас]] ауылдары кіреді. Орталығы – Пенжім ауылы.<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref> == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 8298 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] 05lt66n9c96wrr06j8wzsp9b3fb8elj 3061744 3061608 2022-08-17T17:33:14Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Ават (Панфилов ауданы) → Ават (Жетісу облысы) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Пенжім ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Пенжім]]|Енеді=4 ауыл|Тұрғыны=8298|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Пенжім ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Пенжім]], [[Ават (Жетісу облысы)|Ават]], [[Ынтымақ (Панфилов ауданы)|Ынтымақ]], [[Қорғас (ауыл)|Қорғас]] ауылдары кіреді. Орталығы – Пенжім ауылы.<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref> == Халқы == [[2009 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 8298 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] t36vzhomq5hxexcu0lfazu36yve57aa 0 54560 3061618 2741984 2022-08-17T13:33:06Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Үлкен Шыған ауылдық округі|Облысы=Алматы облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Үлкен Шыған]]|Енеді=4 ауыл|Тұрғыны=9581|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Үлкен Шыған ауылдық округі''' — [[Алматы облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Үлкен Шыған]], [[Ақкент]], [[Қырыққұдық (Алматы облысы)|Қырыққұдық]], [[Кіші Шыған]] ауылдары кіреді. Орталығы – Үлкен Шыған ауылы.<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref> ==== Халқы ==== [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 9581 адамды құрады.<ref name="source12">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] 54vdttrbynnhlejho7r2v6304wr7s8t 3061619 3061618 2022-08-17T13:33:19Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Үлкен Шыған ауылдық округі|Облысы=Алматы облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Үлкен Шыған]]|Енеді=4 ауыл|Тұрғыны=9581|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Үлкен Шыған ауылдық округі''' — [[Алматы облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Үлкен Шыған]], [[Ақкент]], [[Қырыққұдық (Алматы облысы)|Қырыққұдық]], [[Кіші Шыған]] ауылдары кіреді. Орталығы – Үлкен Шыған ауылы.<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref> == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 9581 адамды құрады.<ref name="source12">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] 5q2c8a04yjs8qf4or4tzpbme4j4o6lf 3061620 3061619 2022-08-17T13:34:51Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Үлкен Шыған ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Үлкен Шыған]]|Енеді=4 ауыл|Тұрғыны=9581|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Үлкен Шыған ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Үлкен Шыған]], [[Ақкент]], [[Қырыққұдық (Алматы облысы)|Қырыққұдық]], [[Кіші Шыған]] ауылдары кіреді. Орталығы – Үлкен Шыған ауылы.<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref> == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 9581 адамды құрады.<ref name="source12">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] a1taoinvabix70l45u2vsm2moe9ce6i 3061633 3061620 2022-08-17T13:42:11Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Үлкен Шыған ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Үлкен Шыған]]|Енеді=4 ауыл|Тұрғыны=9581|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Үлкен Шыған ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Үлкен Шыған]], [[Ақкент]], [[Қырыққұдық (Жетісу облысы)|Қырыққұдық]], [[Кіші Шыған]] ауылдары кіреді. Орталығы – Үлкен Шыған ауылы.<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref> == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 9581 адамды құрады.<ref name="source12">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] 7gmbctkhxw1i17pqb0n50dpnn6pqbkt 0 59768 3061867 3039917 2022-08-18T09:09:30Z Kaiyr 3134 /* Тұлғалар */ wikitext text/x-wiki {{мағына|Сүйіндік}} '''Сүйіндік''' – Орта жүз ''[[арғын]]'' тайпасының рулар бірлестігі. Шежіре деректері бойынша Сүйіндік – арғынға кіретін бес мейрамның бірі. Сүйіндіктен [[қаржас]], [[орманшы]], [[құлболды]] ([[айдабол]], [[күлік]], [[ақбура]], [[тұлпар]], [[қаблан]]), [[жанболды]] және [[мәжік]]([[малай]], [[жәдігер]]) ұрпақтары тарайды. Бұл рулардың мәжіктен басқасы төңкеріске дейін 8 болыс ел болып, [[Павлодар]] уезінің [[Баянауыл]] өңірін мекендеген. Бұлар 18 ғасырдың 30-жылдарында Сүйіндіктен тарайтын төрт ру (қаржас, орманшы, құлболды және жанболды) төртуыл деген атпен бірігіп, [[Сыр]] бойынан [[Сарыарқа]]ға қоныс аударған. Ал мәжік ұрпағы ([[Жанайдар батыр]]дың елі) төңкеріске дейін [[Қостанай]] уезінн мекендеген.<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref> == Тұлғалар == # [[Оразкелді (Арғын)|Қаржастар]] # [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9%D0%B4%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D0%BB_(%D1%80%D0%BE%D0%B4)#%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B8 Айдаболдар] # [[Жүсіпбек Аймауытов]] Құлболды # [[Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы]] Күлік # [[Көтеш Райымбекұлы]] Күлік # [[Мейрам Жанайдаров]] Мәжік # [[Жанайдар Орынбайұлы]] Мәжік # [[Берік Әбдіғалиұлы]] Мәжік # [[Жанақ Жаңабатырұлы]] # [[Жапар Құттыбайұлы]] Құлболды # [[Қали Байжанов]] Ақбура # [[Едіге би Төлебайұлы]] # [[Қобылан Бөрібайұлы]] Құлболды # [[Уалиев Ғахип]] Орманшы # [[Уәлиев Зайыр Ғахипұлы]] Орманшы # [[Марат Мұратұлы Ахметжанов]] == Дереккөздер == <references/> {{wikify}} {{Қазақ рулары}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақ рулары]] [[Санат:Орта жүз]] {{stub}} gl7u03ynfybu74mkfgk6d3mowwoxj3c 0 62618 3061771 2068627 2022-08-18T02:20:42Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Ерқанат Рыскулбеков [[Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу жөніндегі агенттігі]] бетін [[Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі]] бетіне жылжытты: Атауы ауысты wikitext text/x-wiki '''Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу жөніндегі агенттігі ''' (2004) [[Қазақстан президенті|ҚР Президентінің]] [[2004]] ж. 29 қыркүйектегі Жарлығымен<ref>"[[Қазақстан Республикасы]]ның мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру жөніндегі шаралар туралы" ҚР Президентінің 2004 ж. 29 қыркүйектегі № 1449 Жарлығы (ҚР ПҮАЖ, 2004 ж. № 36, 474-бап).</ref> '''ҚР Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау жөніндегі агенттігінің '''бәсекелестікті қорғау жөніндегі функциясы '''ҚР Индустрия және сауда министрлігіне''' беру жолымен қайта ұйымдастырылуының нәтижесінде құрылды. [[Қазақстан үкіметі|ҚР Үкіметінің]] 2004 ж. 28 қазандағы қаулысымен<ref>"Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу жөніндегі агенттігінің мәселелері" [[Қазақстан үкіметі|ҚР Үкіметінің]] [[2004]] ж. 28 қазандағы № 1109 қаулысы (ҚР ПҮАЖ, 2004, № 39, 520-бап).</ref> агенттік туралы ереже бекітілді. Агенттік '''ҚР Үкіметінің''' құрамына кірмейтін орталық атқарушы орган болып табылады. '''Агенттіктің міндеттері''': табиғи монополия субъектілерінің қызметін бақылау және реттеу саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру; табиғи монополия субъектілері қызметін жүзеге асыру саласында тұтынушылардың құқықтарын қорғау; табиғи және мемлекеттік монополиялар, мемлекеттік органдардың ақылы қызмет көрсету тәртібін бақылау, өз қызметін мемлекеттік монополияға жатқызылған салада жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындардың қызметтерін реттеу және бақылау саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру. Агенттіктің облыстарында, Астана және Алматы қалаларында аумақтық органдары — департаменттері бар. [[Қазақстан үкіметі|ҚР Үкіметінің]] [[2005]] ж. 28 ақпандағы қаулысымен<ref>"Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 ж. 28 қазандағы № 1109 қаулысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" ҚР Үкіметінің 2005 ж. 28 ақпандағы № 175 қаулысы (ҚР ПҮАЖ, 2005, № 9, 96-бап).</ref> агенттік туралы ережеге өзгерту енгізілді: агенттіктің аумақтық органдары туралы пунктінде "департаменттер" деген сөз "басқармалар" деген сөздермен ауыстырылды.<ref>Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары (2001-2005 жж.) Анықтамаламық: Екінші шығарылым./Қазақстан Республикасы Президентінің Мұрағаты. – Жауапты редактор: В.Н. Шепель; Алматы: “Эдельвейс” Баспа үйі: 2007. ISBN 9965-602-37-9</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Stub:Мемлекеттік билік Органдары}} {{wikify}} 2sihiht8bwcxjp4ugy658pkvhc13dpc 3061775 3061771 2022-08-18T02:22:02Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Түзету wikitext text/x-wiki Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі — [[Қазақстан президенті|ҚР Президентінің]] [[2004]] ж. 29 қыркүйектегі Жарлығымен<ref>"[[Қазақстан Республикасы]]ның мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру жөніндегі шаралар туралы" ҚР Президентінің 2004 ж. 29 қыркүйектегі № 1449 Жарлығы (ҚР ПҮАЖ, 2004 ж. № 36, 474-бап).</ref> '''ҚР Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау жөніндегі агенттігінің '''бәсекелестікті қорғау жөніндегі функциясы '''ҚР Индустрия және сауда министрлігіне''' беру жолымен қайта ұйымдастырылуының нәтижесінде құрылды. [[Қазақстан үкіметі|ҚР Үкіметінің]] 2004 ж. 28 қазандағы қаулысымен<ref>"Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу жөніндегі агенттігінің мәселелері" [[Қазақстан үкіметі|ҚР Үкіметінің]] [[2004]] ж. 28 қазандағы № 1109 қаулысы (ҚР ПҮАЖ, 2004, № 39, 520-бап).</ref> агенттік туралы ереже бекітілді. Агенттік '''ҚР Үкіметінің''' құрамына кірмейтін орталық атқарушы орган болып табылады. '''Агенттіктің міндеттері''': табиғи монополия субъектілерінің қызметін бақылау және реттеу саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру; табиғи монополия субъектілері қызметін жүзеге асыру саласында тұтынушылардың құқықтарын қорғау; табиғи және мемлекеттік монополиялар, мемлекеттік органдардың ақылы қызмет көрсету тәртібін бақылау, өз қызметін мемлекеттік монополияға жатқызылған салада жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындардың қызметтерін реттеу және бақылау саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру. Агенттіктің облыстарында, Астана және Алматы қалаларында аумақтық органдары — департаменттері бар. [[Қазақстан үкіметі|ҚР Үкіметінің]] [[2005]] ж. 28 ақпандағы қаулысымен<ref>"Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 ж. 28 қазандағы № 1109 қаулысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" ҚР Үкіметінің 2005 ж. 28 ақпандағы № 175 қаулысы (ҚР ПҮАЖ, 2005, № 9, 96-бап).</ref> агенттік туралы ережеге өзгерту енгізілді: агенттіктің аумақтық органдары туралы пунктінде "департаменттер" деген сөз "басқармалар" деген сөздермен ауыстырылды.<ref>Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары (2001-2005 жж.) Анықтамаламық: Екінші шығарылым./Қазақстан Республикасы Президентінің Мұрағаты. – Жауапты редактор: В.Н. Шепель; Алматы: “Эдельвейс” Баспа үйі: 2007. ISBN 9965-602-37-9</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Stub:Мемлекеттік билік Органдары}} {{wikify}} djs6itxn59yhylmhofxa7rge20nffy4 0 62709 3061854 2959415 2022-08-18T08:20:18Z DariaUrinbasarova21nis 117340 /* ELISA */ wikitext text/x-wiki [[Сурет:GLO1 Homo sapiens small fast.gif|thumb|300px|right|Адамның [[Глиоксалаза I|I глиоксалазасы]]. Ферметтің катализіне қажетті екі [[мырыш]] ионы күлгін түспен көрсетілген, ал ''S''-hexuable [[фермент ингибиторы]] [[кеңістіктік моделі]]мен бейнеленген.]] [[Сурет:Purine Nucleoside Phosphorylase.jpg|thumb|300px|right|Пурин-нуклеозидфосфорилаза моделі]] '''Ферменттер''' ({{lang-la|[[wikt:fermentum|fermentum]]}} - «ашу») немесе '''энзимдер''' ({{lang-el|[[wikt:ζύμη|ζύμη]]}} - «ішінде», {{lang-el|ἔνζυμον}} «[[ашытқы]]») — барлық тірі организмдер құрамына кіретін арнайы [[ақуыз]]дар. Химиялық реакцияларды жеделдетеді.<ref>Вирусология, иммунология, генетика, молекулалық биология. Орысша-қазақша сөздік. – Алматы, «Ана тілі» баспасы, 1993 жыл. ISBN 5-630-0283-X</ref> Ферменттер жасушаларда синтезделіп, биохимиялық реакцияларға қатысатын ақуыздық табиғаттағы биокатализатор болып табылады. Фермент немесе энзим 19 ғ. [[Жан Баптист ван Гельмонт|Ван Гельмонт]] ұсынған) алғашқыда ашыту үдерістерінде анықталған зат. Энзимология, ферментология – ферменттерді зерттейтін ғылым саласы. Ол басқа ғылымдармен: биология, генетика, фармакология, химиямен тығыз байланысты. Ферменттердің қызметі туралы алғашқы ғылыми еңбекті [[Константин Сигизмундович Кирхгоф|Кирхгофф]] (1814) жариялады. Кейін ашу үдерісі ашытқы жасушаларында ғана өтеді деген ұйғарым жасаған [[Луи Пастер|Л. Пастерге]] (1871), [[Юстус фон Либих|Либих]] ферменттер жасушалардың өмір сүруіндегі пайда болған өнім, ол жасушада да, олардан бөлек те қызмет атқарады деген қарсы пікір білдірді. Либихтің ғылыми көзқарасы [[Мария Михайловна Манасеина|М. Манассеина]] (1871), [[Эдуард Бухнер|Бухнер]] (1897) зерттеулерінде эксперимент жүзінде дәлелденді. Жасушаларда синтезделген ферменттер өзіне тән арнайы қызметтерін организмнің барлық мүшелерінде атқарады. Ферменттік қасиет, негізінен глобулалық құрылымдағы ақуыздарға тән екені белгілі. Бірақ, қазіргі кезде кейбір фибриллалық ақуыздар да (актин, миозин) катализдік белсенділік көрсететіні анықталды. == Ферменттердің қасиеттері == Ферменттер өз әсерін өте аз мөлшерде катализаторға ұқсас жүргізеді. Фермент өзінің әсер етуші заты – субстратпен (S) ферменттік реакция жүргенде фермент-субстраттық кешен (аралық зат) түзеді. Бұл кешеннің қызметі өте күрделі, ол субстрат пен фермент молекулалары конформациясы мен энергиясын және химиялық байланыстарын өзгертеді. Реакция өткен соң фермент-субстраттық кешен жаңа қалыпқа ауысып, фермент-реакция өнімі кешеніне айналады. Содан кейін ол фермент және реакция өніміне (Р) жекеленіп бөлінеді: :S + E → S·E → EP → E + P Ферменттердің катализдік ерекшелігіне келесі қасиеттері жатқызылады: # Барлық ферменттер глобулярлы нәруыз болып табылады. # Ферменттер жайында ақпарат, басқа да нәруыздар секілді ДНҚ-да сақталған. #Фермент өздігінен жаңа реакция жүргізбейді. Ол тек термодинамикалық мүмкін реакцияны ғана жүргізеді. Реакция барысында активтендіру энергиясы төмендейді. Реакцияның үлкен кедергі энергиясын сатылап бөліп, төмендету және активтендіру энергиясын жоғарлату арқылы реакция жылдамдығын жоғарлатады. #Фермент басталған реакцияның бағытын өз бетінше өзгерте алмайды. Ол бір ғана реакция өнімі түзілуі бағытында жұмыс істейді. Мысалы, глюкокиназа глюкозадан тек глюкоза-6-фосфат түзілуін жүргізеді. #Фермент қатысатын реакция қайтымды болса, ол реакцияны екі бағытта да жүргізе алады. Мысалы, көмірсулардың гликолиздік ыдырауына қатысатын фосфогексо-изомераза, альдолаза, фосфоглицерат-киназа, фосфоглицератлидаза және т.б. # Ферменттің активтілігі pH ортаға, температураға және субстрактың концентрациясына байланысты өзгереді. # Ферменттер катализдік реакция энергиясының белсенділігін түсіреді. == Ферменттердің құрылысы== Тірі организмде жүретін барлық процестер ферменттердің қатысуымен атқарылады. Олардың әсерімен қорек құрамындан күрделі заттар қарапайым қосылыстарға ыдырап, соңынан олардан осы организмге тән макромолекулалар түзіледі. Ферменттерге өте зор талғамдылық қасиет тән. Әр фермент тек белгілі бір затқа, белгілі бір байланыс түріне әсер етеді. Мысалы, мальтоза қантын ыдырататын мальтаза ферменті басқа қанттарға эсер етпейді. Ферменттер әрекетінің негізіңде үш түрлі әсер жатады #жинақтау (концентрациялау әсері); #бағдарлау (ориентациялау) әсері; #көп бағытты катализ. Ферменттер алдымен ершндіден қоректі заттар субстратының әр түрлі молекулаларын талғап алып, оларды өз беткейіне жинақтайды, қоректі қорыту процесіне дайындайды, ал ферменттер олардың химиялық өзтерістерін тездетеді. Белоктар, майлар, көмірсулар молекулаларының құрамы ндағы ком-поненттер көбінесе ангидридтік байланыстар арқылы полимерлер түзеді. Бұл байланыстар ферменттердің әрекетімен су қосу арқылы (гидролиз) үзіледі. Соидықтан бұл процесті гидролиздік ыдырау, ал оны қамтамасыз ететін ферменттерді гидролазалар деп атаңды. Ас қорыту жолында қоректік заттар түрлі микроорганизмдер ферменттерінің әсерімен биологиялык, өндеуден де өтеді. Ас қорыту жүйесінің айтарлықтай көлемді алдынғы бөлімдерінде (қарывда) және ішектің кеңіген соңғы бөлімдерінде (әсіресе бүйенде) алуан түрлі микроорганизмдер өздеріне қолайлы жағдай тауып (түрақты жылылық, кажетті ылғалдьгқ, сілтілік не байтарап орта, мол және үздіксіз келіп тұратын қоректік заттар), тез көбейіп өседі де, қоректі тездетіп ыдыратуға көмектеседі. Өсімдік тектес азық құрамында организмде қиын қорытылатын және ас қорыту сөлдерінде ерімейтін заттарға бай клетчатка көп мөлшерде болады. Ал ас қорытатын сөлдер құрамында оны ыдырататын ферменттер болмайды. Сондықтан клетчатка тек микроорганизмдер ферменттерінің әсерімен қорытылады. Тоқ ішекте микроорганизмдер әрекетімен белоктар шіріп, майлар тотығып, көмірсулар ашиды, организмге қажет көптеген заттар (амин қышқылдары, дәрмендәрілер т.б.) түзіледі да, бұл молекулалардың өзара әрекеттесуін тездетеді. Ферменттердің бұл әрекетін жинақтау (концентрациялау) әсері деп атайды. Қоректік заттардың ыдырау процесі дұрыс жүру үшін фермент беткейіне жинақталған субстраттар молекулаларының белгілі аудандары бірбірімен жанасуы керек, демек олар бірінебірі бағдарлануы керек. Ферменітердің осындай бағдарлау әрекетінің әсерінен қоректік заттардың ыдырау процесі мығдаған есеге шапшандайды. # Барлық ферменттер глобулярлы нәруыздар болып келеді. # Ферменттер туралы ақпарат басқа нәруыздар сияқты ДНҚ-да кодталған. # Ферменттер катализатордың қызметін атқарады. # Ферменттердің болуы реакцияның соңғы өнімінің табиғатына әсер етпейді. # Ферменттер эффективті жұмыс жасайды, аз мөлшері субстраттың көп мөлшерін өнімге айналдырады. Мысалы, бір каталаза ферментінің молекуласы қалыпты дене температурасында бір секунд аралығында 600 мың сутегінің асқын тотығының молекуласын су мен оттекке ыдыратады. Орташа алғанда ферменттер бір секунд ішінде 1000 жуық реакцияларды катализдейді. Катализаторларсыз реакциялар миллион есе баяу жүретін еді. # Ферменттер жоғары және арнайы маманданған, бір фермент тек бір субстратты катализдейді. # Ферментпен катализдейтін реакция қайтымды болып келеді. == Ферменттердің классификациясы == # Оксиредуктаза - электрондардың тасымалын катализдейді, тотығу-тотықсыздану реакциялары. Мысалы, каталаза ферменті. # Трансфераза - функционалды топтардың және молекулалық қалдықтардың бір қосылыстан екінші қосылысқа тасымалдайды. Мысалы, фосфотрансфераза, аминотрансфераза. # Гидролаза - гидролитикалық ыдырау реакция жылдамдығын жылдамтады. Мысалы, пепсин, мальтаза т.б. # Лиазалар – молекулалар арасындағы химиялық байланыстарды гидролиз реакциясыз катализдейді,бір өнімнің ішінде қос байланысты түзеді. Субстратты ыдыратады және жаңа өнімді синтездейді. # Изомеразалар – бір субстрат молекуласының құрылымдық немесе кеңістіктік өзгерістерді катализдейді, изомерлі формалар түзіледі. # Лигазалар – синтез раекцияларын жылдамдатады, энергияңа бай байланыстарды ыдыратады.Изомеразалар – бір субстрат молекуласының құрылымдық немесе кеңістіктік өзгерістерді катализдейді, изомерлі формалар түзіледі. Ферменттер құрылыс бойынша: біркомпонентті және екікомпонентті бөліп бөлінеді. Біркомпонентті фермент тек нәруыздан құралады, ал екікомпонентті фермент нәруызды және нәруызды емес бөліктер кіреді. Нәруызды бөлікті апофермент деп атайды, ал нәруызды емес бөлікті кофермент деп атайды. Коферменттердің рөлін: В1,В2,В5,В6 және т.б. витаминдер ойнай алады. Катализдеу реакциясының түрі бойынша ферменттер 6 топқа жіктеледі : оксидоредуктаза, гидролаза, трансфераза, лиаза, изомераза, лигаза # Оксидоредуктаза – ферменттер реакцияны катализдейді, онда субстрат атомдарды қабылдайды немесе береді, Н және Оатомдарын немесе электрондарды бір заттан екінші затқа тасымалдайды.(дегидрогеназа, оксидаза .) # Гидролаза –Гидролиз реакцияларына қатысады ,реакция нәтижесінде бір субстраттан екі өнім пайда болады .Мысалы :липаза, пептидаза, амилаза.Гидролитикалық ферменттер суға қосады. # Трансфераза – … топты алмастыратын фермент .белгілі бір атомның топтарын тасымалдайды: фосфат тобы, амин тобы,метил топтарын. Мысалы мына ферменттер : трансаминаза, киназа . # Лиаза - субстраттан атом топтарын тартып алу немесе қосып алу. Мысалы: декарбоксилаза,фумараза,альдола # Изомераза - Молекула ішінде өзгерістер жасайды.Олар :изомераза, мутаза. Лигаза – Екі молекуланың бірігіуін катализдейтін фермент .Екі молекуланы қосып алады, нәтижесінде жаңа байланыс пайда болады .Мысалы : фосфатаза. == Ферменттер катализдейтін химиялық реакциялар == Ферменттер катализдейтін химиялық реакциялар түріне қарай 6 классқа бөлінеді: # Нөмірленген тізім элементі # Оксидоредуктазалар – тотығу-тотықсыздандыру реакцияларын катализдеді. # Трансферазалар - реакцияларда [[атом]]дар мен атомдар топтарын тасымалдайды. # Гидролазалар - судың қосылуымен химиялық байланыстарды үзеді # Лиазалар - субстратты [[гидролиз]]дік емес жолмен ыдыратып, қос байланыс түзу және керісінше [[реакция]]ларды катализдейді. # Изомеразалар – бір [[изомер]]дің екінші изомерге ауысуын тездетеді. # Лигазазалар - [[АФТ]] [[энергия]]сы арқылы екі әр түрлі қосылыстың конденсиациясын катализдеп, С−С, С−О, С− N , С−S байланысын құрады Фермент [[молекула]]сының ферменттік қасиетін анықтайтын бөлігін ферменттің активті орталығы деп атайды. Ферменттің активті орталығы субстратпен байланысуға және ыдыратып өзгертуге міндетті. Активті орталық бүйір радикалында функционалды тобы р [[амин қышқылдары]]ның қалдықтарынан түзіледі. Күрделі ферменттерде активті орталыққа амин қышқылдарынан басқа [[металл]] [[ион]]дары мен [[кофермент]]тер кіреді. Олар [[катализ]] процесінде маңызды қызмет атқарады. == Ферменттердің активті орталығында реакцияласуға қабілеті == [[Сурет:Purine Nucleoside Phosphorylase.jpg|thumb|300px|right|]] Ферменттердің активті орталығында реакцияласуға қабілетті топтары бар мынадай амин кышқылдары кездеседі. * [[Цистеин]], оның кұрамында [[сульфгидриль]]дік топ - SН бар; * [[Серин]], оның құрамында [[гидроксиль]]дік топ - ОН бар; * [[Гистидин]], oның құрамында [[имидазол]] сақинасы бар; * [[Аспарагин]] қышқылы мен [[глутамин]] қышқылы, ол екеуінің құрамында екінші [[карбоксиль]]дік топ - СООН бар; * [[Триптофан]], құрамында [[индол]] сақинасы бар; * Гидрофобты амин қышқылдары, ондай амин қышқылдары құрамында субстраттың полярсыз учаскесіне жақын (туыс) гидрофобты (полярсыз) бүйір топтар болады. <ref>Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993.</ref><ref>Сейтембетова А.Ж., Лиходий С.С. Биологиялық химия. –Алматы:«Білім», 1994.</ref><ref>Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001.</ref> == ELISA == Иммуноферменттік талдау (ELISA) - бұл [[Энгвалл]] мен [[Перлманн]] [[1971]] жылы алғаш рет сипаттаған, жиі қолданылатын аналитикалық [[биохимия]]лық талдау. Талдау кезінде өлшенетін ақуызға қарсы антиденелерді қолдана отырып, сұйық сынамада лигандтың (көбінесе ақуыздың) бар-жоғын анықтау үшін ферменттік иммуноанализдің (ҚОӘБ) қатты фазалық түрі қолданылады. [[ИФА]] медицинада, [[өсімдік]] патологиясында және [[биотехнология]]да диагностикалық құрал, сонымен қатар әр түрлі салаларда сапаны бақылау құралы ретінде қолданылған. [[ИФА]]-ның ең қарапайым түрінде сыналатын үлгінің антигендері бетке бекітіледі. Содан кейін антигенді байланыстыра алатындай етіп сәйкес антидене бетіне жағылады. Бұл антидене ферментпен байланысады, содан кейін байланыссыз антиденелер жойылады. Соңғы сатыда құрамында фермент субстраты бар зат қосылады. Егер байланыстыру болса, келесі реакция анықталатын сигнал шығарады, көбінесе түс өзгереді. ИФA жүргізу белгілі бір антигенге тән кем дегенде бір [[антидене]]ні қамтиды. Белгісіз мөлшердегі антигені бар үлгі қатты тіреуішке (әдетте полистирол микробитерлік тақтаға) арнайы емес (беткі қабатқа адсорбциялау арқылы) немесе арнайы (сол антигенге тән басқа антиденені ұстап алу арқылы) «сэндвичте» иммобилизденеді. «ИФА). Антиген иммобилизацияланғаннан кейін антигенмен комплекс түзетін анықтайтын антидене қосылады. Анықтау антиденесін ферментпен ковалентті байланыстыруға болады немесе өзін биоконьюгация арқылы ферментпен байланысқан екіншілік антиденемен анықтауға болады. Әрбір қадамның арасында табақша арнайы жуылмаған ақуыздарды немесе антиденелерді жою үшін жұмсақ жуғыш зат ерітіндісімен жуылады. Соңғы жуу кезеңінен кейін пластинаны ферментативті субстрат қосып, көрінетін сигнал шығару үшін дамытады, бұл үлгідегі антигеннің мөлшерін көрсетеді. Айта кету керек, ELISA қатаң «иммундық» талдаулардың орнына лигандты байланыстыратын талдаудың басқа түрлерін орындай алады, дегенмен бұл әдіс жалпы «иммуно» болған, себебі бұл әдіс жалпы қолданылған және дамыған. Техника негізінен қатты фазада иммобилизацияланатын кез-келген байланыстырғыш реагентті қажет етеді, ол дәнекерлеу реактивімен бірге арнайы байланыстырады және дұрыс мөлшерлеуге болатын сигнал жасау үшін ферментті қолданады. Жуу арасында тек лиганд пен оның байланыстырушы аналогтары қатты байланысқан немесе антиген-антиденелердің қатты фазамен әрекеттесуімен арнайы байланысқан немесе «иммуносорбцияланған» күйде қалады, ал арнайы емес немесе байланыспаған компоненттер шайылып кетеді. Жуғаннан кейін бірдей реакцияны (мысалы, кюветаны) қайта қолдануға болатын спектрофотометриялық ылғалды зертханалық талдаудың басқа форматтарынан айырмашылығы, ИФА тақталарында реакция өнімі пластинаның бір бөлігі болып табылатын қатты фазада иммуносорбцияланған және сондықтан оңай емес . == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Д. Тейлор, Н. Грин, У. Стаут Биология 3 томда – "Cambridge University Press", 1997.}} {{Stub}} [[Санат:Ферменттер]] [[Санат:Катализ]] [[Санат:Биомолекулалар]] [[Санат:Метаболизм]] ezuusgiuws0qncsi9kpcsrvnl9mo9yh 3061864 3061854 2022-08-18T09:03:56Z DariaUrinbasarova21nis 117340 1 Сурет екі рет қайталанған, термин сөздерге сілтеме бердім, Ферменттердің құрылысы туралы екі бірдей ақпарат көшіріліп жазылған еді соларды дұрыстап, қате жазылған бірнеше сөздерді ретке келтірдім. wikitext text/x-wiki [[Сурет:GLO1 Homo sapiens small fast.gif|thumb|300px|right|Адамның [[Глиоксалаза I|I глиоксалазасы]]. Ферметтің катализіне қажетті екі [[мырыш]] ионы күлгін түспен көрсетілген, ал ''S''-hexuable [[фермент ингибиторы]] [[кеңістіктік моделі]]мен бейнеленген.]] [[Сурет:Purine Nucleoside Phosphorylase.jpg|thumb|300px|right|Пурин-нуклеозидфосфорилаза моделі]] '''Ферменттер''' ({{lang-la|[[wikt:fermentum|fermentum]]}} - «ашу») немесе '''энзимдер''' ({{lang-el|[[wikt:ζύμη|ζύμη]]}} - «ішінде», {{lang-el|ἔνζυμον}} «[[ашытқы]]») — барлық тірі организмдер құрамына кіретін арнайы [[ақуыз]]дар. Химиялық реакцияларды жеделдетеді.<ref>Вирусология, иммунология, генетика, молекулалық биология. Орысша-қазақша сөздік. – Алматы, «Ана тілі» баспасы, 1993 жыл. ISBN 5-630-0283-X</ref> ''Ферменттер'' - жасушаларда синтезделіп, биохимиялық реакцияларға қатысатын ақуыздық табиғаттағы [[биокатализатор]] болып табылады. Ферменті 19 ғ. [[Жан Баптист ван Гельмонт|Ван Гельмонт]] ұсынған, алғашқыда ашыту үдерістерінде анықталған зат. [[Энзимология]], [[ферментология]] – ферменттерді зерттейтін ғылым саласы. Ол басқа ғылымдармен: [[биология]], [[генетика]], [[фармакология]], [[химия]]мен тығыз байланысты. Ферменттердің қызметі туралы алғашқы ғылыми еңбекті [[Константин Сигизмундович Кирхгоф|Кирхгофф]] (1814) жариялады. Кейін ашу үдерісі ашытқы жасушаларында ғана өтеді деген ұйғарым жасаған [[Луи Пастер|Л. Пастерге]] (1871), [[Юстус фон Либих|Либих]] ферменттер жасушалардың өмір сүруіндегі пайда болған өнім, ол жасушада да, олардан бөлек те қызмет атқарады деген қарсы пікір білдірді. Либихтің ғылыми көзқарасы [[Мария Михайловна Манасеина|М. Манассеина]] (1871), [[Эдуард Бухнер|Бухнер]] (1897) зерттеулерінде эксперимент жүзінде дәлелденді. Жасушаларда синтезделген ферменттер өзіне тән арнайы қызметтерін организмнің барлық мүшелерінде атқарады. Ферменттік қасиет, негізінен глобулалық құрылымдағы ақуыздарға тән екені белгілі. Бірақ, қазіргі кезде кейбір фибриллалық ақуыздар да ([[актин]], [[миозин]]) катализдік белсенділік көрсететіні анықталды. == Ферменттердің қасиеттері == Ферменттер өз әсерін өте аз мөлшерде катализаторға ұқсас жүргізеді. Фермент өзінің әсер етуші заты – субстратпен (S) ферменттік реакция жүргенде фермент-субстраттық кешен (аралық зат) түзеді. Бұл кешеннің қызметі өте күрделі, ол [[субстрат]] пен фермент молекулалары конформациясы мен [[энергия]]сын және химиялық байланыстарын өзгертеді. Реакция өткен соң фермент-субстраттық кешен жаңа қалыпқа ауысып, фермент-реакция өнімі кешеніне айналады. Содан кейін ол фермент және реакция өніміне (Р) жекеленіп бөлінеді: :S + E → S·E → EP → E + P Ферменттердің катализдік ерекшелігіне келесі қасиеттері жатқызылады: * Барлық ферменттер глобулярлы нәруыз болып табылады. * Ферменттер жайында ақпарат, басқа да нәруыздар секілді ДНҚ-да сақталған. *Фермент өздігінен жаңа реакция жүргізбейді. Ол тек термодинамикалық мүмкін реакцияны ғана жүргізеді. Реакция барысында активтендіру энергиясы төмендейді. Реакцияның үлкен кедергі энергиясын сатылап бөліп, төмендету және активтендіру энергиясын жоғарлату арқылы реакция жылдамдығын жоғарлатады. *Фермент басталған реакцияның бағытын өз бетінше өзгерте алмайды. Ол бір ғана реакция өнімі түзілуі бағытында жұмыс істейді. Мысалы, глюкокиназа глюкозадан тек глюкоза-6-фосфат түзілуін жүргізеді. *Фермент қатысатын реакция қайтымды болса, ол реакцияны екі бағытта да жүргізе алады. Мысалы, көмірсулардың гликолиздік ыдырауына қатысатын фосфогексо-изомераза, альдолаза, фосфоглицерат-киназа, фосфоглицератлидаза және т.б. * Ферменттің активтілігі pH ортаға, температураға және субстрактың концентрациясына байланысты өзгереді. * Ферменттер катализдік реакция энергиясының белсенділігін түсіреді. Ферменттерге өте зор талғамдылық қасиет тән. Әр фермент тек белгілі бір затқа, белгілі бір байланыс түріне әсер етеді. Мысалы, мальтоза қантын ыдырататын мальтаза ферменті басқа қанттарға эсер етпейді. Ферменттер әрекетінің негізінде үш түрлі әсер жатады: #жинақтау (концентрациялау әсері); #бағдарлау (ориентациялау) әсері; #көп бағытты катализ. Ферменттер алдымен ершндіден қоректі заттар субстратының әр түрлі молекулаларын талғап алып, оларды өз беткейіне жинақтайды, қоректі қорыту процесіне дайындайды, ал ферменттер олардың химиялық өзтерістерін тездетеді. Белоктар, [[майлар]], [[көмірсулар]] молекулаларының құрамындағы компоненттер көбінесе [[ангидридт]]ік байланыстар арқылы полимерлер түзеді. Бұл байланыстар ферменттердің әрекетімен су қосу арқылы (гидролиз) үзіледі. Сондықтан бұл процесті гидролиздік ыдырау, ал оны қамтамасыз ететін ферменттерді гидролазалар деп атайды. Ас қорыту жолында қоректік заттар түрлі микроорганизмдер ферменттерінің әсерімен биологиялык, өндеуден де өтеді. Ас қорыту жүйесінің айтарлықтай көлемді алдынғы бөлімдерінде (қарывда) және ішектің кеңіген соңғы бөлімдерінде (әсіресе бүйенде) алуан түрлі микроорганизмдер өздеріне қолайлы жағдай тауып (тұрақты жылулық, қажетті ылғалдылық, сілтілік не байтарап орта, мол және үздіксіз келіп тұратын қоректік заттар), тез көбейіп өседі де, қоректі тездетіп ыдыратуға көмектеседі. [[Өсімдік]] тектес азық құрамында организмде қиын қорытылатын және [[ас қорыту]] сөлдерінде ерімейтін заттарға бай клетчатка көп мөлшерде болады. Ал ас қорытатын [[сөл]]дер құрамында оны ыдырататын ферменттер болмайды. Сондықтан клетчатка тек [[микроорганизм]]дер ферменттерінің әсерімен қорытылады. Тоқ ішекте [[микроорганизм]]дер әрекетімен белоктар шіріп, майлар тотығып, [[көмірсулар]] ашиды, организмге қажет көптеген заттар (амин қышқылдары, дәрмендәрілер т.б.) түзіледі да, бұл молекулалардың өзара әрекеттесуін тездетеді. Ферменттердің бұл әрекетін жинақтау (концентрациялау) әсері деп атайды. Қоректік заттардың ыдырау процесі дұрыс жүру үшін фермент беткейіне жинақталған субстраттар молекулаларының белгілі аудандары бірбірімен жанасуы керек, демек олар бірінебірі бағдарлануы керек. Ферменттердің осындай бағдарлау әрекетінің әсерінен қоректік заттардың ыдырау процесі мыңдаған есеге шапшаңдайды. # Барлық ферменттер глобулярлы нәруыздар болып келеді. # Ферменттер туралы ақпарат басқа [[нәруыз]]дар сияқты [[ДНҚ]]-да кодталған. # Ферменттер [[катализатор]]дың қызметін атқарады. # Ферменттердің болуы реакцияның соңғы өнімінің [[табиғат]]ына әсер етпейді. # Ферменттер эффективті жұмыс жасайды, аз мөлшері субстраттың көп мөлшерін өнімге айналдырады. Мысалы, бір каталаза ферментінің [[молекула]]сы қалыпты дене температурасында бір секунд аралығында 600 мың [[сутегі]]нің [[асқын тотығу]]ының молекуласын су мен [[оттек]]ке ыдыратады. Орташа алғанда ферменттер бір секунд ішінде 1000 жуық реакцияларды катализдейді. Катализаторларсыз реакциялар миллион есе баяу жүретін еді. # Ферменттер жоғары және арнайы маманданған, бір фермент тек бір субстратты катализдейді. # Ферментпен катализдейтін реакция қайтымды болып келеді. == Ферменттердің классификациясы == # Оксиредуктаза - электрондардың тасымалын катализдейді, тотығу-тотықсыздану реакциялары. Мысалы, каталаза ферменті. # Трансфераза - функционалды топтардың және молекулалық қалдықтардың бір қосылыстан екінші қосылысқа тасымалдайды. Мысалы, фосфотрансфераза, аминотрансфераза. # Гидролаза - гидролитикалық ыдырау реакция жылдамдығын көбейтеді. Мысалы, пепсин, мальтаза т.б. # Лиазалар – [[молекула]]лар арасындағы химиялық байланыстарды [[гидролиз]] реакциясыз катализдейді,бір өнімнің ішінде қос байланысты түзеді. Субстратты ыдыратады және жаңа өнімді синтездейді. # Изомеразалар – бір субстрат молекуласының құрылымдық немесе кеңістіктік өзгерістерді катализдейді, изомерлі формалар түзіледі. # Лигазалар – синтез раекцияларын жылдамдатады, энергияңа бай байланыстарды ыдыратады. Изомеразалар – бір субстрат молекуласының құрылымдық немесе кеңістіктік өзгерістерді катализдейді, изомерлі формалар түзіледі. ==Құрылысы бойынша== Тірі организмде жүретін барлық процестер ферменттердің қатысуымен атқарылады. Олардың әсерімен қорек құрамындан күрделі заттар қарапайым қосылыстарға ыдырап, соңынан олардан осы организмге тән [[макромолекула]]лар түзіледі. Ферменттер құрылыс бойынша: біркомпонентті және екікомпонентті бөліп бөлінеді. Біркомпонентті фермент тек нәруыздан құралады, ал екікомпонентті фермент нәруызды және нәруызды емес бөліктер кіреді. Нәруызды бөлікті [[апофермент]] деп атайды, ал нәруызды емес бөлікті [[кофермент]] деп атайды. Коферменттердің рөлін: В1,В2,В5,В6 және т.б. [[витамин]]дер ойнай алады. == Ферменттер катализдейтін химиялық реакциялар == Ферменттер катализдейтін химиялық реакциялар түріне қарай 6 классқа бөлінеді: * Нөмірленген тізім элементі * Оксидоредуктазалар – тотығу-тотықсыздандыру реакцияларын катализдеді. * Трансферазалар - реакцияларда [[атом]]дар мен атомдар топтарын тасымалдайды. * Гидролазалар - судың қосылуымен химиялық байланыстарды үзеді * Лиазалар - субстратты [[гидролиз]]дік емес жолмен ыдыратып, қос байланыс түзу және керісінше [[реакция]]ларды катализдейді. # Изомеразалар – бір [[изомер]]дің екінші изомерге ауысуын тездетеді. * Лигазазалар - [[АТФ]] [[энергия]]сы арқылы екі әр түрлі қосылыстың конденсиациясын катализдеп, С−С, С−О, С− N , С−S байланысын құрады Фермент [[молекула]]сының ферменттік қасиетін анықтайтын бөлігін ферменттің активті орталығы деп атайды. Ферменттің активті орталығы субстратпен байланысуға және ыдыратып өзгертуге міндетті. Активті орталық бүйір радикалында функционалды тобы р [[амин қышқылдары]]ның қалдықтарынан түзіледі. Күрделі ферменттерде активті орталыққа амин қышқылдарынан басқа [[металл]] [[ион]]дары мен [[кофермент]]тер кіреді. Олар [[катализ]] процесінде маңызды қызмет атқарады. == Ферменттердің активті орталығында реакцияласуға қабілеті == Ферменттердің активті орталығында реакцияласуға қабілетті топтары бар мынандай амин кышқылдары кездеседі. * [[Цистеин]], оның кұрамында [[сульфгидриль]]дік топ - SН бар; * [[Серин]], оның құрамында [[гидроксиль]]дік топ - ОН бар; * [[Гистидин]], oның құрамында [[имидазол]] сақинасы бар; * [[Аспарагин]] қышқылы мен [[глутамин]] қышқылы, ол екеуінің құрамында екінші [[карбоксиль]]дік топ - СООН бар; * [[Триптофан]], құрамында [[индол]] сақинасы бар; * Гидрофобты амин қышқылдары, ондай амин қышқылдары құрамында субстраттың полярсыз учаскесіне жақын (туыс) гидрофобты (полярсыз) бүйір топтар болады. <ref>Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993.</ref><ref>Сейтембетова А.Ж., Лиходий С.С. Биологиялық химия. –Алматы:«Білім», 1994.</ref><ref>Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001.</ref> == ELISA == Иммуноферменттік талдау (ELISA) - бұл [[Энгвалл]] мен [[Перлманн]] [[1971]] жылы алғаш рет сипаттаған, жиі қолданылатын аналитикалық [[биохимия]]лық талдау. Талдау кезінде өлшенетін ақуызға қарсы антиденелерді қолдана отырып, сұйық сынамада лигандтың (көбінесе ақуыздың) бар-жоғын анықтау үшін ферменттік иммуноанализдің (ҚОӘБ) қатты фазалық түрі қолданылады. [[ИФА]] медицинада, [[өсімдік]] патологиясында және [[биотехнология]]да диагностикалық құрал, сонымен қатар әр түрлі салаларда сапаны бақылау құралы ретінде қолданылған. [[ИФА]]-ның ең қарапайым түрінде сыналатын үлгінің антигендері бетке бекітіледі. Содан кейін антигенді байланыстыра алатындай етіп сәйкес антидене бетіне жағылады. Бұл антидене ферментпен байланысады, содан кейін байланыссыз антиденелер жойылады. Соңғы сатыда құрамында фермент субстраты бар зат қосылады. Егер байланыстыру болса, келесі реакция анықталатын сигнал шығарады, көбінесе түс өзгереді. ИФA жүргізу белгілі бір антигенге тән кем дегенде бір [[антидене]]ні қамтиды. Белгісіз мөлшердегі антигені бар үлгі қатты тіреуішке (әдетте полистирол микробитерлік тақтаға) арнайы емес (беткі қабатқа адсорбциялау арқылы) немесе арнайы (сол антигенге тән басқа антиденені ұстап алу арқылы) «сэндвичте» иммобилизденеді. «ИФА). Антиген иммобилизацияланғаннан кейін антигенмен комплекс түзетін анықтайтын антидене қосылады. Анықтау антиденесін ферментпен ковалентті байланыстыруға болады немесе өзін биоконьюгация арқылы ферментпен байланысқан екіншілік антиденемен анықтауға болады. Әрбір қадамның арасында табақша арнайы жуылмаған ақуыздарды немесе антиденелерді жою үшін жұмсақ жуғыш зат ерітіндісімен жуылады. Соңғы жуу кезеңінен кейін пластинаны ферментативті субстрат қосып, көрінетін сигнал шығару үшін дамытады, бұл үлгідегі антигеннің мөлшерін көрсетеді. Айта кету керек, ELISA қатаң «иммундық» талдаулардың орнына лигандты байланыстыратын талдаудың басқа түрлерін орындай алады, дегенмен бұл әдіс жалпы «иммуно» болған, себебі бұл әдіс жалпы қолданылған және дамыған. Техника негізінен қатты фазада иммобилизацияланатын кез-келген байланыстырғыш реагентті қажет етеді, ол дәнекерлеу реактивімен бірге арнайы байланыстырады және дұрыс мөлшерлеуге болатын сигнал жасау үшін ферментті қолданады. Жуу арасында тек лиганд пен оның байланыстырушы аналогтары қатты байланысқан немесе антиген-антиденелердің қатты фазамен әрекеттесуімен арнайы байланысқан немесе «иммуносорбцияланған» күйде қалады, ал арнайы емес немесе байланыспаған компоненттер шайылып кетеді. Жуғаннан кейін бірдей реакцияны (мысалы, кюветаны) қайта қолдануға болатын спектрофотометриялық ылғалды зертханалық талдаудың басқа форматтарынан айырмашылығы, ИФА тақталарында реакция өнімі пластинаның бір бөлігі болып табылатын қатты фазада иммуносорбцияланған және сондықтан оңай емес . == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Д. Тейлор, Н. Грин, У. Стаут Биология 3 томда – "Cambridge University Press", 1997.}} {{Stub}} [[Санат:Ферменттер]] [[Санат:Катализ]] [[Санат:Биомолекулалар]] [[Санат:Метаболизм]] m09yauc7z0s3pxs6k5749jap6g4zdch 3061865 3061864 2022-08-18T09:07:49Z DariaUrinbasarova21nis 117340 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki [[Сурет:GLO1 Homo sapiens small fast.gif|thumb|300px|right|Адамның [[Глиоксалаза I|I глиоксалазасы]]. Ферметтің катализіне қажетті екі [[мырыш]] ионы күлгін түспен көрсетілген, ал ''S''-hexuable [[фермент ингибиторы]] [[кеңістіктік моделі]]мен бейнеленген.]] [[Сурет:Purine Nucleoside Phosphorylase.jpg|thumb|300px|right|Пурин-нуклеозидфосфорилаза моделі]] '''Ферменттер''' ({{lang-la|[[wikt:fermentum|fermentum]]}} - «ашу») немесе '''энзимдер''' ({{lang-el|[[wikt:ζύμη|ζύμη]]}} - «ішінде», {{lang-el|ἔνζυμον}} «[[ашытқы]]») — барлық тірі организмдер құрамына кіретін арнайы [[ақуыз]]дар. Химиялық реакцияларды жеделдетеді.<ref>Вирусология, иммунология, генетика, молекулалық биология. Орысша-қазақша сөздік. – Алматы, «Ана тілі» баспасы, 1993 жыл. ISBN 5-630-0283-X</ref> ''Ферменттер'' - жасушаларда синтезделіп, биохимиялық реакцияларға қатысатын ақуыздық табиғаттағы [[биокатализатор]] болып табылады. Ферментті 19 ғ. [[Жан Баптист ван Гельмонт|Ван Гельмонт]] ұсынған, алғашқыда ашыту үдерістерінде анықталған зат. [[Энзимология]], [[ферментология]] – ферменттерді зерттейтін ғылым саласы. Ол басқа ғылымдармен: [[биология]], [[генетика]], [[фармакология]], [[химия]]мен тығыз байланысты. Ферменттердің қызметі туралы алғашқы ғылыми еңбекті [[Константин Сигизмундович Кирхгоф|Кирхгофф]] (1814) жариялады. Кейін ашу үдерісі ашытқы жасушаларында ғана өтеді деген ұйғарым жасаған [[Луи Пастер|Л. Пастерге]] (1871), [[Юстус фон Либих|Либих]] ферменттер жасушалардың өмір сүруіндегі пайда болған өнім, ол жасушада да, олардан бөлек те қызмет атқарады деген қарсы пікір білдірді. Либихтің ғылыми көзқарасы [[Мария Михайловна Манасеина|М. Манассеина]] (1871), [[Эдуард Бухнер|Бухнер]] (1897) зерттеулерінде эксперимент жүзінде дәлелденді. Жасушаларда синтезделген ферменттер өзіне тән арнайы қызметтерін организмнің барлық мүшелерінде атқарады. Ферменттік қасиет, негізінен глобулалық құрылымдағы ақуыздарға тән екені белгілі. Бірақ, қазіргі кезде кейбір фибриллалық ақуыздар да ([[актин]], [[миозин]]) катализдік белсенділік көрсететіні анықталды. == Ферменттердің қасиеттері == Ферменттер өз әсерін өте аз мөлшерде катализаторға ұқсас жүргізеді. Фермент өзінің әсер етуші заты – субстратпен (S) ферменттік реакция жүргенде фермент-субстраттық кешен (аралық зат) түзеді. Бұл кешеннің қызметі өте күрделі, ол [[субстрат]] пен фермент молекулалары конформациясы мен [[энергия]]сын және химиялық байланыстарын өзгертеді. Реакция өткен соң фермент-субстраттық кешен жаңа қалыпқа ауысып, фермент-реакция өнімі кешеніне айналады. Содан кейін ол фермент және реакция өніміне (Р) жекеленіп бөлінеді: :S + E → S·E → EP → E + P Ферменттердің катализдік ерекшелігіне келесі қасиеттері жатқызылады: * Барлық ферменттер глобулярлы нәруыз болып табылады. * Ферменттер жайында ақпарат, басқа да нәруыздар секілді ДНҚ-да сақталған. *Фермент өздігінен жаңа реакция жүргізбейді. Ол тек термодинамикалық мүмкін реакцияны ғана жүргізеді. Реакция барысында активтендіру энергиясы төмендейді. Реакцияның үлкен кедергі энергиясын сатылап бөліп, төмендету және активтендіру энергиясын жоғарлату арқылы реакция жылдамдығын жоғарлатады. *Фермент басталған реакцияның бағытын өз бетінше өзгерте алмайды. Ол бір ғана реакция өнімі түзілуі бағытында жұмыс істейді. Мысалы, глюкокиназа глюкозадан тек глюкоза-6-фосфат түзілуін жүргізеді. *Фермент қатысатын реакция қайтымды болса, ол реакцияны екі бағытта да жүргізе алады. Мысалы, көмірсулардың гликолиздік ыдырауына қатысатын фосфогексо-изомераза, альдолаза, фосфоглицерат-киназа, фосфоглицератлидаза және т.б. * Ферменттің активтілігі pH ортаға, температураға және субстрактың концентрациясына байланысты өзгереді. * Ферменттер катализдік реакция энергиясының белсенділігін түсіреді. Ферменттерге өте зор талғамдылық қасиет тән. Әр фермент тек белгілі бір затқа, белгілі бір байланыс түріне әсер етеді. Мысалы, мальтоза қантын ыдырататын мальтаза ферменті басқа қанттарға эсер етпейді. Ферменттер әрекетінің негізінде үш түрлі әсер жатады: #жинақтау (концентрациялау әсері); #бағдарлау (ориентациялау) әсері; #көп бағытты катализ. Ферменттер алдымен ершндіден қоректі заттар субстратының әр түрлі молекулаларын талғап алып, оларды өз беткейіне жинақтайды, қоректі қорыту процесіне дайындайды, ал ферменттер олардың химиялық өзтерістерін тездетеді. Белоктар, [[майлар]], [[көмірсулар]] молекулаларының құрамындағы компоненттер көбінесе [[ангидридт]]ік байланыстар арқылы полимерлер түзеді. Бұл байланыстар ферменттердің әрекетімен су қосу арқылы (гидролиз) үзіледі. Сондықтан бұл процесті гидролиздік ыдырау, ал оны қамтамасыз ететін ферменттерді гидролазалар деп атайды. Ас қорыту жолында қоректік заттар түрлі микроорганизмдер ферменттерінің әсерімен биологиялык, өндеуден де өтеді. Ас қорыту жүйесінің айтарлықтай көлемді алдынғы бөлімдерінде (қарывда) және ішектің кеңіген соңғы бөлімдерінде (әсіресе бүйенде) алуан түрлі микроорганизмдер өздеріне қолайлы жағдай тауып (тұрақты жылулық, қажетті ылғалдылық, сілтілік не байтарап орта, мол және үздіксіз келіп тұратын қоректік заттар), тез көбейіп өседі де, қоректі тездетіп ыдыратуға көмектеседі. [[Өсімдік]] тектес азық құрамында организмде қиын қорытылатын және [[ас қорыту]] сөлдерінде ерімейтін заттарға бай клетчатка көп мөлшерде болады. Ал ас қорытатын [[сөл]]дер құрамында оны ыдырататын ферменттер болмайды. Сондықтан клетчатка тек [[микроорганизм]]дер ферменттерінің әсерімен қорытылады. Тоқ ішекте [[микроорганизм]]дер әрекетімен белоктар шіріп, майлар тотығып, [[көмірсулар]] ашиды, организмге қажет көптеген заттар (амин қышқылдары, дәрмендәрілер т.б.) түзіледі да, бұл молекулалардың өзара әрекеттесуін тездетеді. Ферменттердің бұл әрекетін жинақтау (концентрациялау) әсері деп атайды. Қоректік заттардың ыдырау процесі дұрыс жүру үшін фермент беткейіне жинақталған субстраттар молекулаларының белгілі аудандары бірбірімен жанасуы керек, демек олар бірінебірі бағдарлануы керек. Ферменттердің осындай бағдарлау әрекетінің әсерінен қоректік заттардың ыдырау процесі мыңдаған есеге шапшаңдайды. # Барлық ферменттер глобулярлы нәруыздар болып келеді. # Ферменттер туралы ақпарат басқа [[нәруыз]]дар сияқты [[ДНҚ]]-да кодталған. # Ферменттер [[катализатор]]дың қызметін атқарады. # Ферменттердің болуы реакцияның соңғы өнімінің [[табиғат]]ына әсер етпейді. # Ферменттер эффективті жұмыс жасайды, аз мөлшері субстраттың көп мөлшерін өнімге айналдырады. Мысалы, бір каталаза ферментінің [[молекула]]сы қалыпты дене температурасында бір секунд аралығында 600 мың [[сутегі]]нің [[асқын тотығу]]ының молекуласын су мен [[оттек]]ке ыдыратады. Орташа алғанда ферменттер бір секунд ішінде 1000 жуық реакцияларды катализдейді. Катализаторларсыз реакциялар миллион есе баяу жүретін еді. # Ферменттер жоғары және арнайы маманданған, бір фермент тек бір субстратты катализдейді. # Ферментпен катализдейтін реакция қайтымды болып келеді. == Ферменттердің классификациясы == # Оксиредуктаза - электрондардың тасымалын катализдейді, тотығу-тотықсыздану реакциялары. Мысалы, каталаза ферменті. # Трансфераза - функционалды топтардың және молекулалық қалдықтардың бір қосылыстан екінші қосылысқа тасымалдайды. Мысалы, фосфотрансфераза, аминотрансфераза. # Гидролаза - гидролитикалық ыдырау реакция жылдамдығын көбейтеді. Мысалы, пепсин, мальтаза т.б. # Лиазалар – [[молекула]]лар арасындағы химиялық байланыстарды [[гидролиз]] реакциясыз катализдейді,бір өнімнің ішінде қос байланысты түзеді. Субстратты ыдыратады және жаңа өнімді синтездейді. # Изомеразалар – бір субстрат молекуласының құрылымдық немесе кеңістіктік өзгерістерді катализдейді, изомерлі формалар түзіледі. # Лигазалар – синтез раекцияларын жылдамдатады, энергияңа бай байланыстарды ыдыратады. Изомеразалар – бір субстрат молекуласының құрылымдық немесе кеңістіктік өзгерістерді катализдейді, изомерлі формалар түзіледі. ==Құрылысы бойынша== Тірі организмде жүретін барлық процестер ферменттердің қатысуымен атқарылады. Олардың әсерімен қорек құрамындан күрделі заттар қарапайым қосылыстарға ыдырап, соңынан олардан осы организмге тән [[макромолекула]]лар түзіледі. Ферменттер құрылыс бойынша: біркомпонентті және екікомпонентті бөліп бөлінеді. Біркомпонентті фермент тек нәруыздан құралады, ал екікомпонентті фермент нәруызды және нәруызды емес бөліктер кіреді. Нәруызды бөлікті [[апофермент]] деп атайды, ал нәруызды емес бөлікті [[кофермент]] деп атайды. Коферменттердің рөлін: В1,В2,В5,В6 және т.б. [[витамин]]дер ойнай алады. == Ферменттер катализдейтін химиялық реакциялар == Ферменттер катализдейтін химиялық реакциялар түріне қарай 6 классқа бөлінеді: * Нөмірленген тізім элементі * Оксидоредуктазалар – тотығу-тотықсыздандыру реакцияларын катализдеді. * Трансферазалар - реакцияларда [[атом]]дар мен атомдар топтарын тасымалдайды. * Гидролазалар - судың қосылуымен химиялық байланыстарды үзеді * Лиазалар - субстратты [[гидролиз]]дік емес жолмен ыдыратып, қос байланыс түзу және керісінше [[реакция]]ларды катализдейді. # Изомеразалар – бір [[изомер]]дің екінші изомерге ауысуын тездетеді. * Лигазазалар - [[АТФ]] [[энергия]]сы арқылы екі әр түрлі қосылыстың конденсиациясын катализдеп, С−С, С−О, С− N , С−S байланысын құрады Фермент [[молекула]]сының ферменттік қасиетін анықтайтын бөлігін ферменттің активті орталығы деп атайды. Ферменттің активті орталығы субстратпен байланысуға және ыдыратып өзгертуге міндетті. Активті орталық бүйір радикалында функционалды тобы р [[амин қышқылдары]]ның қалдықтарынан түзіледі. Күрделі ферменттерде активті орталыққа амин қышқылдарынан басқа [[металл]] [[ион]]дары мен [[кофермент]]тер кіреді. Олар [[катализ]] процесінде маңызды қызмет атқарады. == Ферменттердің активті орталығында реакцияласуға қабілеті == Ферменттердің активті орталығында реакцияласуға қабілетті топтары бар мынандай амин кышқылдары кездеседі. * [[Цистеин]], оның кұрамында [[сульфгидриль]]дік топ - SН бар; * [[Серин]], оның құрамында [[гидроксиль]]дік топ - ОН бар; * [[Гистидин]], oның құрамында [[имидазол]] сақинасы бар; * [[Аспарагин]] қышқылы мен [[глутамин]] қышқылы, ол екеуінің құрамында екінші [[карбоксиль]]дік топ - СООН бар; * [[Триптофан]], құрамында [[индол]] сақинасы бар; * Гидрофобты амин қышқылдары, ондай амин қышқылдары құрамында субстраттың полярсыз учаскесіне жақын (туыс) гидрофобты (полярсыз) бүйір топтар болады. <ref>Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993.</ref><ref>Сейтембетова А.Ж., Лиходий С.С. Биологиялық химия. –Алматы:«Білім», 1994.</ref><ref>Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001.</ref> == ELISA == Иммуноферменттік талдау (ELISA) - бұл [[Энгвалл]] мен [[Перлманн]] [[1971]] жылы алғаш рет сипаттаған, жиі қолданылатын аналитикалық [[биохимия]]лық талдау. Талдау кезінде өлшенетін ақуызға қарсы антиденелерді қолдана отырып, сұйық сынамада лигандтың (көбінесе ақуыздың) бар-жоғын анықтау үшін ферменттік иммуноанализдің (ҚОӘБ) қатты фазалық түрі қолданылады. [[ИФА]] медицинада, [[өсімдік]] патологиясында және [[биотехнология]]да диагностикалық құрал, сонымен қатар әр түрлі салаларда сапаны бақылау құралы ретінде қолданылған. [[ИФА]]-ның ең қарапайым түрінде сыналатын үлгінің антигендері бетке бекітіледі. Содан кейін антигенді байланыстыра алатындай етіп сәйкес антидене бетіне жағылады. Бұл антидене ферментпен байланысады, содан кейін байланыссыз антиденелер жойылады. Соңғы сатыда құрамында фермент субстраты бар зат қосылады. Егер байланыстыру болса, келесі реакция анықталатын сигнал шығарады, көбінесе түс өзгереді. ИФA жүргізу белгілі бір антигенге тән кем дегенде бір [[антидене]]ні қамтиды. Белгісіз мөлшердегі антигені бар үлгі қатты тіреуішке (әдетте полистирол микробитерлік тақтаға) арнайы емес (беткі қабатқа адсорбциялау арқылы) немесе арнайы (сол антигенге тән басқа антиденені ұстап алу арқылы) «сэндвичте» иммобилизденеді. «ИФА). Антиген иммобилизацияланғаннан кейін антигенмен комплекс түзетін анықтайтын антидене қосылады. Анықтау антиденесін ферментпен ковалентті байланыстыруға болады немесе өзін биоконьюгация арқылы ферментпен байланысқан екіншілік антиденемен анықтауға болады. Әрбір қадамның арасында табақша арнайы жуылмаған ақуыздарды немесе антиденелерді жою үшін жұмсақ жуғыш зат ерітіндісімен жуылады. Соңғы жуу кезеңінен кейін пластинаны ферментативті субстрат қосып, көрінетін сигнал шығару үшін дамытады, бұл үлгідегі антигеннің мөлшерін көрсетеді. Айта кету керек, ELISA қатаң «иммундық» талдаулардың орнына лигандты байланыстыратын талдаудың басқа түрлерін орындай алады, дегенмен бұл әдіс жалпы «иммуно» болған, себебі бұл әдіс жалпы қолданылған және дамыған. Техника негізінен қатты фазада иммобилизацияланатын кез-келген байланыстырғыш реагентті қажет етеді, ол дәнекерлеу реактивімен бірге арнайы байланыстырады және дұрыс мөлшерлеуге болатын сигнал жасау үшін ферментті қолданады. Жуу арасында тек лиганд пен оның байланыстырушы аналогтары қатты байланысқан немесе антиген-антиденелердің қатты фазамен әрекеттесуімен арнайы байланысқан немесе «иммуносорбцияланған» күйде қалады, ал арнайы емес немесе байланыспаған компоненттер шайылып кетеді. Жуғаннан кейін бірдей реакцияны (мысалы, кюветаны) қайта қолдануға болатын спектрофотометриялық ылғалды зертханалық талдаудың басқа форматтарынан айырмашылығы, ИФА тақталарында реакция өнімі пластинаның бір бөлігі болып табылатын қатты фазада иммуносорбцияланған және сондықтан оңай емес . == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Д. Тейлор, Н. Грин, У. Стаут Биология 3 томда – "Cambridge University Press", 1997.}} {{Stub}} [[Санат:Ферменттер]] [[Санат:Катализ]] [[Санат:Биомолекулалар]] [[Санат:Метаболизм]] gkegjf1kgnkzamjuecaixmup4r2b1gq 0 64451 3061640 2988932 2022-08-17T14:30:01Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Vg icon.svg|right]] [[Сурет:Representing Tanzania while playing Africa's culturally specific drafts game.jpg|нобай|оңға|Үстел ойыны]] [[Сурет:Crystal Clear app package games.svg|нобай|Видео ойын]] '''Ойын''' (''Игра''; ''game'') — 1) ойын теориясында — тайталасушы екі жақтың мінез-құлық моделі. Антагонистік және антагонистік емес ойындарды, сонымен қатар табиғатқа қарсы екінші жақтағы ойындарды айрықшалайды; 2) есептеу техникасында — белгілі бір ойын алгоритмі бойынша үйрету, жаттықтыру, жағдайды ұқсаттыру (компьютерлік іскерлік ойындар) мақсатында, сонымен қатар көңіл көтеру мақсатында ([[компьютер ойыны]]) адамның компьютермен әрекеттестігі. Сондай-ақ, «ойын» термині осындай әрекеттерге арналған элементтер немесе бағдарламаларды атау үшін қолданылады. Мамандыққа тән жағдайларды жасау және оларда практикалық шешімдерді табу басқару теориясы (іскерлік ойындар – ең тиімді шешімдер мен кәсіби дағдыларды қалыптастыру мақсатында өндірістік жағдайды модельдеу) және әскери істер (соғыс ойындары – жердегі және топографиялық карталардағы практикалық есептерді шешу) үшін стандартты болып табылады. Ойын әртүрлі ғылымдардың, мысалы, биологияның, физиологияның және т.б. зерттеу пәні болып табылады.«Ойын» ұғымы көптеген идеяларды қамтиды және әртүрлі авторлар бұл анықтаманы түсіндіруге өзінше қарайды. Бірақ әр түрлі авторлар «ойын» терминін қалай түсіндірсе де, ол әрқашан адамның психикалық функцияларын дамытудың жетекші нысандарының бірі және әлемді нақты танудың тәсілі болады делінген. <ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А. Қ. Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref> == Ойын түрлері == * Үстел ойындары * Құмар ойындар * Жылжымалы ойындар * [[Спорт|Спорттық ойындар]] * Рөлдік ойындар * [[Бала|Балалар ойындары]] * [[Компьютер ойындары|Компьютер]] * Психологиялық ойындар * Трансформациялық ойындар * Челленджтер == Құмар ойындары == 2006 жылы төрт итальяндық клуб ерекше «олжа» ойнады. Кім келісімшарттық матчтарды ойнайтын болады. Әзілдің жеткілікті мөлшерімен оны дәл бүгін деп атауға болады. Милан мен «Ювентус», «Лацио» және «Фиорентина» матчтардың төрешілеріне ойындарда қажетті нәтиже алу үшін пара берді.<ref>[https://neobet.net/ru/blog/skandalnye-istorii-iz-za-dogovornyh-igr/ Келісімшарттық ойындарға байланысты жанжалды оқиғалар.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200113161619/https://neobet.net/ru/blog/skandalnye-istorii-iz-za-dogovornyh-igr/ |date=2020-01-13 }}</ref> <br /> == Дереккөздер == <references/> {{wikify}} [[Санат:Ақпараттану]] [[Санат:Компьютерлік техника]] 1u9320uh5m6qenze9c50sq5nc9e0d4l 0 69765 3061595 2075288 2022-08-17T13:16:34Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki {{short description|Cellular catabolic process in which cells digest parts of their own cytoplasm}} {{distinguish|Autophagia}} {{about|the cellular process}} [[File: Autophagy diagram PLoS Biology.jpg|thumb|right|'''A''' Diagram of the process of autophagy, which produces the structures [[autophagosomes]] (AP), and [[autolysosomes]] (AL); '''B''' Electron micrograph of autophagic structures AP and AL in the [[fat body]] of a [[fruit fly]] larva; '''C''' Fluorescently-labeled autophagosomes AP in liver cells of starved mice.]] '''Автофагия''' (грек, ''autos'' — өзім, өздігінен; ''phagein'' — жеу, жою, обырлық, жемірлік) — жасуша [[цитоплазма]]сында түзілген артық заттарды, мысалы, қалыптан артық мөлшерде түзілген [[гормон]] дәншелерін (гранулаларын) өзінің [[лизосома]]ларының ([[органелла]]) көмегімен жою құбылысы. Өзінде түзілген заттарды еріту арқылы жоятын [[лизосома]]ларды [[автофагосома]]лар деп атайды. <ref>Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009. ISBN 9965-822-54-9</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Биоморфология]] [[Санат:Биология]] [[Санат:Морфология]] {{stub}} 33jzp9ezb8jigtegb79qtv01lbhfvgg 3061599 3061595 2022-08-17T13:19:48Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki {{short description|Cellular catabolic process in which cells digest parts of their own cytoplasm}} {{distinguish|Autophagia}} {{about|the cellular process}} [[File: Autophagy diagram PLoS Biology.jpg|thumb|right|'''A''' Аутофагосоманың (AP) және аутолизосоманың (AL)құрылымдары пайда болатын аутофагия процесінің схемасы; '''B''' Жеміс шыбынының личинкасының майлы денесіндегі AP және AL аутофагиялық құрылымдарының электронды микрофотографиясы;; '''C''' Флуоресцентті таңбаланған аутофагосомалар аш тышқандардың бауыр жасушаларында кездеседі.]] '''Автофагия''' (грек, ''autos'' — өзім, өздігінен; ''phagein'' — жеу, жою, обырлық, жемірлік) — жасуша [[цитоплазма]]сында түзілген артық заттарды, мысалы, қалыптан артық мөлшерде түзілген [[гормон]] дәншелерін (гранулаларын) өзінің [[лизосома]]ларының ([[органелла]]) көмегімен жою құбылысы. Өзінде түзілген заттарды еріту арқылы жоятын [[лизосома]]ларды [[автофагосома]]лар деп атайды. <ref>Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009. ISBN 9965-822-54-9</ref> ==Дереккөздер== Жеміс шыбынының личинкасының майлы денесіндегі AP және AL аутофагиялық құрылымдарының электронды микрофотографиясы;{{wikify}} [[Санат:Биоморфология]] [[Санат:Биология]] [[Санат:Морфология]] {{stub}} r8rxi8aee0i4eihkcoz1trudrv95ugm 3061741 3061599 2022-08-17T17:32:17Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Arruah|Arruah]] ([[User talk:Arruah|т]]) өңдемелерінен [[User:ArystanbekBot|ArystanbekBot]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki '''Автофагия''' (грек, ''autos'' — өзім, өздігінен; ''phagein'' — жеу, жою, обырлық, жемірлік) — жасуша [[цитоплазма]]сында түзілген артық заттарды, мысалы, қалыптан артық мөлшерде түзілген [[гормон]] дәншелерін (гранулаларын) өзінің [[лизосома]]ларының ([[органелла]]) көмегімен жою құбылысы. Өзінде түзілген заттарды еріту арқылы жоятын [[лизосома]]ларды [[автофагосома]]лар деп атайды. <ref>Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009. ISBN 9965-822-54-9</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Биоморфология]] [[Санат:Биология]] [[Санат:Морфология]] {{stub}} 2y18gkzsqouu12krakivqblysispwkv 0 81431 3061730 3061553 2022-08-17T17:22:19Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Nurbekovanurly|Nurbekovanurly]] ([[User talk:Nurbekovanurly|т]]) өңдемелерінен [[User:Kasymov|Kasymov]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki [[Сурет:Chocolate.jpg|thumb|right]] [[Сурет:Chocolate_melanger.jpg|thumb|right]] '''Шоколад''' — [[какао]] ұнтағына оның дәмін және хош иісін келтіретін, жұмсақ консистенция беретін компоненттер қосып дайындалынған кондитер өнімдері. Қазіргі кезде шоколад түрлеріне какао ұнтағынан басқа [[қант]], какао-майы, майсыздандырылған құрғақ сүт ұнтағы, глюкоза қою шырыны, [[ваниль]] немесе [[ванилин]], этиль спиртінің қою шырыны, инвертті қант, өсімдік майлары, жаңғақтар, лецитин, пектин, табиғи немесе жасанды хош иіс беретін заттар, консервілеу қоспалары, лимон қышқылы, апельсин майы, жалбыз майы қолданылады. Қалыптасқан шоколад түрлерінен басқа қазір тұздалған, ащы, қуысты шоколадтар өндіріледі. Барлық шоколад өнімдері 15°С жоғары емес температурада және бөтен иістері жоқ бөлмелерде сақталынады. Шоколад көптеген десертті тағамдарға (киселдерге, бламанжеге, желелерге, мусстарға, суфлелерге, кремдерге) жағымды иіс және дәм беретін қолайлы өнім. Сонымен бірге шоколад пирожный, торттардың қамырына да қосылады. Кондитер өндірісінде шоколад кәмпит, пряник, зефир, мармелад өнімдерін глазурлеуге пайдаланылады. Шоколад сыртының "сұрлануы" және қатты құрғақ болуы оның тағамға жарамсыздығын көрсетеді.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1</ref> == Түрлері == * Қара шоколад * Сүтті шоколад * Ақ шоколад * Рубиндік шоколад * Диабеттік шоколад * Вегетериандық шоколад ==Шоколадтың пайдасы== [[Америка Құрама Штаты]]ндағы [[Гарвард Университеті]]нің зертттеушілері 8000 ер адамға тәжірибе жасап, оларды шоколад жеушілер қатарында екенін атап, олар шоколад жемеушілерге қарағанда жылына үш ай артық өмір сүретінін анықтайды.[[Какао]]ның құрамындаңы анти оксидтер полипенол деп аталады. Антиоксидтер бізге белгілі болатындай рак ауруларына қарама қарсы қорғану үшін қолданады. Қышқылды валерина жанға жұмсақтық береді. Қант стрессті төмендетеді және қанттың ауруды жеңілдететін әсері кішкентай балаларға қолдану кезіндегі зеттеуде табылған. Себебі тәтті дәмдер наша сияқты әрекет етеді. Осы сияқты ғылыми негіздер бар.<ref>Марк Аллен, Дебра Повелл, Дикки Долби, ISBN 971405080750</ref> Шоколад иісі долдану әрекеттерін жояды, өзімізді жақсы сезінуге себепші болады. Дегенмен көптеген жасөспірімдерге шоколадтың әсерінен безеу-бөртпелер пайда болады деген пікірлер бар, бірақ бұл ғылыми нақты дәлел емес. Бұған [[Миссури университеті]]нің ғалымдары былай дейді шоколад жеп тұрған сәттерде оның кейбір бөліктері үстімізге түсіп дақ қалатын сәттер болады сол дақтарды дене екі апта ұстағанда денеде ештеңе болмағандығын айтады.Шоколадтың құрамында төменгі деңгейде глисемик индикс '''glycaemig index''' бар, яғни бұл ұзақ уақыттық энергияны береді. Мысалы үшін бір бөлік шоколадта 70 грамм кездеседі, яғни бұл дегеніміз ұзақ уақыт өмір сүруіңізге себепші. Сонымен қатар шоколад хромның негізгі көзі болып табылады. 50 грамм шоколад құрамында 1.2 мгр темір,45 мгр магниумбар. Сүтті шоколад кальциийдің негізгі көзі. 50 гр шоколад 110 гр құраммен толтырылады, дегенменде бізге күніне жеті бөлік шоколад жеу керек. Өйткені оның құрамы минералдарға бай. {{wikify}} ==Дереккөздер== <references/> {{Шоколад}} [[Санат:Шоколад]] [[Санат:Кондитер өнімдері]] tci2ewiyhslbbtvs8vwlbwudwlhradr 0 82182 3061740 2731946 2022-08-17T17:31:16Z Kasymbot 15834 /* top */clean up, replaced: Бірлік ауылдық округі (Балқаш ауданы) → Бірлік ауылдық округі (Алматы облысы) (2) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы =Бірлік |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =44 |lat_min =41|lat_sec = 59 |lon_deg =76|lon_min =44|lon_sec =03 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Алматы облысы |кестедегі облыс = Алматы облысы{{!}}Алматы |ауданы = Балқаш ауданы |кестедегі аудан = Балқаш ауданы{{!}}Балқаш |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Бірлік ауылдық округі (Алматы облысы){{!}}Бірлік |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны =2206 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Бірлік}} '''Бірлік''' — [[Алматы облысы]] [[Балқаш ауданы]]ндағы ауыл, [[Бірлік ауылдық округі (Алматы облысы)|Бірлік ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы — [[Бақанас (ауыл)|Бақанас]] ауылының оңтүстік-шығысына карай 57 км жерде орналасқан. [[Ақдала (құмды алқап)|Ақдала жазығы]]ңда шөлейт, қуаң агроклиматтық белдеуде жатыр. [[Іле]] өзенінің аңғарына жақын бөлігінде қамыс, құрақ, құмды жерлерінде ши аралас жусан, көде, бетеге, боз, селеу, т.б. шөптер өседі. == Халқы == [[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 1920 адам (939 ер адам және 981 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 2206 адамды (1098 ер адам және 1108 әйел адам) құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> Ауылда шаруа (фермер) қожалықтары жұмыс істейді. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Балқаш ауданы елді мекендері}} [[Санат:Балқаш ауданы елді мекендері]] gbnby1c2z60l6pzehoqw9opos6srpy5 0 82341 3061625 2741990 2022-08-17T13:39:19Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мағына|Қырыққұдық}}{{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=1750|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Үлкен Шыған ауылдық округі {{!}}Үлкен Шыған|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Қырыққұдық|lat_sec=19|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=10|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=07|lon_sec=02|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Қырыққұдық''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Үлкен Шыған ауылдық округі]] құрамы[[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл. ==Географиялық орны == Аудан орталығы − [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 10 км-дей жерде, ши, бұта аралас әр түрлі астық тұқымдасты шөптер өскен шалғынды қоңыр топырақты жазықта орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1645 адам (829 ер адам және 816 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1750 адамды (849 ер адам және 901 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> Ауылда шаруа қожалықтары мен серіктестіктер жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == Орта мектеп, клуб, дәрігерлік-амбулаторлық пункт, т.б. мекемелер бар. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] cgaeg1fo8nd9e7esa6a1dt6jafzx88v 3061626 3061625 2022-08-17T13:39:33Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мағына|Қырыққұдық}}{{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=1750|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Үлкен Шыған ауылдық округі {{!}}Үлкен Шыған|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Қырыққұдық|lat_sec=19|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=10|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=07|lon_sec=02|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Қырыққұдық''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Үлкен Шыған ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. ==Географиялық орны == Аудан орталығы − [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 10 км-дей жерде, ши, бұта аралас әр түрлі астық тұқымдасты шөптер өскен шалғынды қоңыр топырақты жазықта орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1645 адам (829 ер адам және 816 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1750 адамды (849 ер адам және 901 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> Ауылда шаруа қожалықтары мен серіктестіктер жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == Орта мектеп, клуб, дәрігерлік-амбулаторлық пункт, т.б. мекемелер бар. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] dzlbpv3ye2x47civok6rxuyncs4oenx 3061628 3061626 2022-08-17T13:40:46Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Қырыққұдық (Алматы облысы)]] бетін [[Қырыққұдық (Жетісу облысы)]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Мағына|Қырыққұдық}}{{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=1750|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Үлкен Шыған ауылдық округі {{!}}Үлкен Шыған|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Қырыққұдық|lat_sec=19|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=10|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=07|lon_sec=02|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Қырыққұдық''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Үлкен Шыған ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. ==Географиялық орны == Аудан орталығы − [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 10 км-дей жерде, ши, бұта аралас әр түрлі астық тұқымдасты шөптер өскен шалғынды қоңыр топырақты жазықта орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1645 адам (829 ер адам және 816 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1750 адамды (849 ер адам және 901 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> Ауылда шаруа қожалықтары мен серіктестіктер жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == Орта мектеп, клуб, дәрігерлік-амбулаторлық пункт, т.б. мекемелер бар. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] dzlbpv3ye2x47civok6rxuyncs4oenx 0 82535 3061695 3061254 2022-08-17T16:45:33Z Kasymov 10777 Kasymov [[Айдарлы (Жамбыл ауданы)]] бетін [[Айдарлы (Алматы облысы)]] бетіне жылжытты (айдатқыш қалдырмады) wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Айдарлы |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 44|lat_min = 11|lat_sec =46 |lon_deg = 75|lon_min = 49|lon_sec =43 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Алматы облысы |кестедегі облыс = Алматы облысы{{!}}Алматы |ауданы = Жамбыл ауданы (Алматы облысы) |кестедегі аудан = Жамбыл ауданы (Алматы облысы){{!}}Жамбыл |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Айдарлы ауылдық округі (Алматы облысы){{!}}Айдарлы |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = 1251 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Айдарлы}} '''Айдарлы''' — [[Алматы облысы]] [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ндағы ауыл, [[Айдарлы ауылдық округі (Алматы облысы)|Айдарлы ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы — [[Ұзынағаш (Алматы облысы)|Ұзынағаш]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 130 км жерде, [[Бозой үстірті]]нде, Тасқатын каналының жағалауындағы [[Эфемерлер|эфемер]] тәрізді шөптесін аралас боз жусан, баялыш, күйреуік өскен сұр, қошқыл сұр топырақты шөлді жазықта орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 1246 адам (659 ер адам және 587 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 1251 адамды (623 ер адам және 628 әйел адам) құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Ауыл [[1964 жыл|1964]]-[[1997 жыл|1997]] жылдары қой өсіретін "''Айдарлы''" кеңшарының орталығы болды. Оның негізінде Айдарлыда және округке қарасты [[Шилібастау (Алматы облысы)|Шилібастау]] ауылында 1997 жылы 23 шаруа қожалығы құрылды. == Инфрақұрылмы == Орта мектеп, фельдшерлік-акушерлік пункт, тағы басқа мекемелер бар. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады. <ref>Жетісу. Энциклопедия. - [[Алматы]]: «Арыс» баспасы, [[2004]]. — 712 бет. ISBN 9965-17-134-3</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Жамбыл ауданы елді мекендері (Алматы облысы)}} [[Санат:Жамбыл ауданы (Алматы облысы) елді мекендері]] 0bcu8kgq3991gi2irgi0caylrnpkrpb 0 86240 3061596 2739650 2022-08-17T13:17:17Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=3697|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы){{!}}Бірлік|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Алтыүй|lat_sec=02|сурет=|әкімшілік күйі=Ауылдық округ орталығы|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=12|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=08|lon_sec=21|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Алтыүй''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл, [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орта­лығы - [[Жаркент]] қаласының солтүстік-шығысына қарай 12 км-дей жерде, [[Жетісу Алатауы|Жеті­су (Жоңғар) Алатауы]]ның оңтүстік бөктерінде бұта аралас бетегелі-бозды және түрлі шалғын шөпті өсімдіктер өскен қызыл қоңыр топырақты, қуаң агроклиматтық белдемінде орналас­қан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 3505 адам (1762 ер адам және 1743 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 3697 адамды (1865 ер адам және 1832 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == [[1951 жыл|1951]]-[[1997 жыл|1997]] жылдары жүгері тұқымын өсіретін Киров атындағы ұжымшардың орталығы болды. Оның негізінде Алтыүйде және округке қарасты [[Нәдек]], [[Шежін]] ауылдарында шаруа қожалықтары құрылды. == Инфрақұрылымы == Ауылдарда 4 ор­та мектеп, 2 мәдениет үйі, 2 клуб, 4 кітапхана, аудандық емхана, 2 фельдшерлік-акушерлік, 1 медициналық пункт бар. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль жолы арқы­лы қатынасады.<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] 0if1gkksj11qipv4d9nt82ml4u4xvcj 0 95331 3061820 2426719 2022-08-18T07:26:14Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki [[Сурет:FoodApplePie.jpg|нобай|Алма қосылған пирог]] '''Пирог'''— пісірілген немесе қуырылған қамырдан жасалған пісірілген өнім. Пирогтарды толтыру тәтті (жидектер, жемістер, сүзбе, көкнәр) немесе дәмді (балық, тартылған ет, бауыр, картоп, саңырауқұлақ және т.б.) болуы мүмкін. Пирогтың массасы 0,5 кг және одан жоғары. Пирогты дайындау туралы [[Қамыр]], [[Начинка]] мақалаларын қараңыз.<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref> Пирог рецепті әр дістүрлі ас үйінде бар деуге болады. Көптеген пирог түрлерінің рецепттері бар. Пирог қамыры дрожь қосындысымен, [[бисквит]] немесе қатпарлы, неше-түрлі толтырумен жәнне дизайнымен бола алады, олыр: ашық пирог (ватрушка, шарлотка), жабық (кубеляка, курник), жартылай ашық (расстегай, эчпочмак) және катпарлы (штрдель). == Пирог түрлері == [[Сурет:Kurnik.jpg|нобай|Курник]] * Кулебяки — ет, балық, саңырауқұлақтар, жидектер немесе қырыққабаттан жасалған күрделі салындысы бар пирогтар. Әр түрлі толтырулар қабаттарға салынып, құймақтармен бөлінді. Кулебяка міндетті түрде жабық болды, әйтпесе күрделі толтыру кебуі мүмкін. Кулебяки мен басқа пирогтардың айырмашылығы — кулебякадағы толтырудың жалпы салмаққа қатынасы жалпы салмақтың жартысынан көбін құрайды, ал пирогтарда әдетте жартысынан аз болады. * Бәліштер — кішкентай пирогтар. Майға қуырылған пирожныйлар, секун (яғни, кесілген салындысы бар). * Курник — тауық еті мен ботқасы немесе картоп қосылған торт ("үйлену пирогы" немесе "патша" деп те аталады). * Бал, джем немесе жидектер қосылған тәтті пирогтар. * Накрепок — пирог с рассыпчатой ботқа және тұзды қызыл балық үстінен. * Бәліштер — әр түрлі қоспалары бар ашытылмаған ашытқы қамырынан жасалған ашық пирогтар. * Чапильг-картоп, сүзбе, асқабақ қосылған қамырдан жасалған жабық бәліш. * Ватрушка — дөңгелек, үстіңгі жағында ашық және тек шетінен толтырылған тортильла. Әдетте, сүзбе толтырғыш ретінде, джем, қоюландырылған сүт немесе джем аз қолданылады. * Сібір пирогы — бұл муксун немесе язем қосылған балық пирогы. * Вареник — сүзбе қосылған украин пирогы. * Сочни немесе сочник — ашық сүзбе пирогы. * Творожник — сүзбе пирогы. * Бәліш, балиш (белиш) — ет пен картоп қосылған татар пирогы. * Беляш — дөңгелек тегістелген пішінді тартылған ет қосылған бәліш. * Плюшка — қантпен өрілген торт. * Розен — раушан түрінде орналасқан мак қосылған ватрушка пирогы. * [[Эчпочмак]] — картоп, ет, әдетте қой еті мен пияз қосылған татар және башқұрт үшбұрышты пирогы. * Қырыққабат пирогы. * Ағылшын шопан пирогы — ет пен картоп пюресі қосылған пирог. * [[Шарлотта]] — алма пирогы. * Қызыл балық қосындысымен жасалған патша пирогі. == Басқа ұлт пирогтары== [[Сурет:Pumpkin Pie.jpg|нобай|Америкалық асқабақ қосылған пирог]] * [[Франция|Францияда]] киш атты ашық пирог кеңінен таралған. * [[Германия|Германияда]] немістің өрік қосылған пирогі танымал — дрожь қосылған немесе үгілмелі қамырдың үстіндегі жаңа піскен көк өрік қосылған толтырма. * [[Осетия|Осетияда]] пирогтар — мерекелік дастарханның бас тағамы саналады. Үстелге үш пирог қойылады. * [[АҚШ|АҚШта]] алма пирогі ұлттық символ деп саналады. * [[Флорида|Флоридада]] ([[АҚШ]]) лайм қосылған пирог Флориданың заңды түрдегі пирогы деп саналады. Бұл статус 2006 жылы енгізілген. ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тағамдар]] {{stub}} k7mobyjw6srxpzwj6wz5oimtbbvxcne 3061852 3061820 2022-08-18T08:04:07Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki [[Сурет:FoodApplePie.jpg|нобай|Алма қосылған пирог]] '''Пирог'''— пісірілген немесе қуырылған қамырдан жасалған өнім. Пирогтарды толтыру тәтті (жидектер, жемістер, сүзбе, көкнәр) немесе дәмді (балық, тартылған ет, бауыр, картоп, саңырауқұлақ және т.б.) болуы мүмкін. Пирогтың массасы 0,5 кг және одан жоғары. Пирогты дайындау туралы [[Қамыр]], [[Начинка]] мақалаларын қараңыз.<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref> Пирог рецепті әр дістүрлі ас үйінде бар деуге болады. Көптеген пирог түрлерінің рецепттері бар. Пирог қамыры дрожь қосындысымен, [[бисквит]] немесе қатпарлы, неше-түрлі толтырумен жәнне дизайнымен бола алады, олыр: ашық пирог (ватрушка, шарлотка), жабық (кубеляка, курник), жартылай ашық (расстегай, эчпочмак) және катпарлы (штрдель). == Пирог түрлері == [[Сурет:Kurnik.jpg|нобай|Курник]] * Кулебяки — ет, балық, саңырауқұлақтар, жидектер немесе қырыққабаттан жасалған күрделі салындысы бар пирогтар. Әр түрлі толтырулар қабаттарға салынып, құймақтармен бөлінді. Кулебяка міндетті түрде жабық болды, әйтпесе күрделі толтыру кебуі мүмкін. Кулебяки мен басқа пирогтардың айырмашылығы — кулебякадағы толтырудың жалпы салмаққа қатынасы жалпы салмақтың жартысынан көбін құрайды, ал пирогтарда әдетте жартысынан аз болады. * Бәліштер — кішкентай пирогтар. Майға қуырылған пирожныйлар, секун (яғни, кесілген салындысы бар). * Курник — тауық еті мен ботқасы немесе картоп қосылған торт ("үйлену пирогы" немесе "патша" деп те аталады). * Бал, джем немесе жидектер қосылған тәтті пирогтар. * Накрепок — пирог с рассыпчатой ботқа және тұзды қызыл балық үстінен. * Бәліштер — әр түрлі қоспалары бар ашытылмаған ашытқы қамырынан жасалған ашық пирогтар. * Чапильг-картоп, сүзбе, асқабақ қосылған қамырдан жасалған жабық бәліш. * Ватрушка — дөңгелек, үстіңгі жағында ашық және тек шетінен толтырылған тортильла. Әдетте, сүзбе толтырғыш ретінде, джем, қоюландырылған сүт немесе джем аз қолданылады. * Сібір пирогы — бұл муксун немесе язем қосылған балық пирогы. * Вареник — сүзбе қосылған украин пирогы. * Сочни немесе сочник — ашық сүзбе пирогы. * Творожник — сүзбе пирогы. * Бәліш, балиш (белиш) — ет пен картоп қосылған татар пирогы. * Беляш — дөңгелек тегістелген пішінді тартылған ет қосылған бәліш. * Плюшка — қантпен өрілген торт. * Розен — раушан түрінде орналасқан мак қосылған ватрушка пирогы. * [[Эчпочмак]] — картоп, ет, әдетте қой еті мен пияз қосылған татар және башқұрт үшбұрышты пирогы. * Қырыққабат пирогы. * Ағылшын шопан пирогы — ет пен картоп пюресі қосылған пирог. * [[Шарлотта]] — алма пирогы. * Қызыл балық қосындысымен жасалған патша пирогі. == Басқа ұлт пирогтары== [[Сурет:Pumpkin Pie.jpg|нобай|Америкалық асқабақ қосылған пирог]] * [[Франция|Францияда]] киш атты ашық пирог кеңінен таралған. * [[Германия|Германияда]] немістің өрік қосылған пирогі танымал — дрожь қосылған немесе үгілмелі қамырдың үстіндегі жаңа піскен көк өрік қосылған толтырма. * [[Осетия|Осетияда]] пирогтар — мерекелік дастарханның бас тағамы саналады. Үстелге үш пирог қойылады. * [[АҚШ|АҚШта]] алма пирогі ұлттық символ деп саналады. * [[Флорида|Флоридада]] ([[АҚШ]]) лайм қосылған пирог Флориданың заңды түрдегі пирогы деп саналады. Бұл статус 2006 жылы енгізілген. ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тағамдар]] {{stub}} npv5igtb7y7859aeankdtqz2xtzf8mw 0 97729 3061811 2163138 2022-08-18T07:12:04Z Ерден Карсыбеков 3744 «[[Қостөбе қалашығы]]» дегенге [[Уикипедия:Айдатқыштар|бағыттады]] wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Қостөбе қалашығы]] jlmsycqgah3q5ud0ps5ojcygjatbrwv 0 101069 3061952 2992666 2022-08-18T11:51:06Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{мағына|Қазақстан (айрық)}} {{Компания |атауы = «Qazaqstan» РТРК» АҚ |логотипі = Qazaqstan logo.svg |түрі = Телерадиокорпорация |құрылды = [[Алматы]], [[Қазақстан]] ([[8 наурыз]] [[1958 жыл]]) |басты адамдары = [[Ләззат Мұратқызы Танысбай|Ләззат Танысбай]] (Басқарма Төрайымы)<ref>https://rtrk.kz/kz/team/1/</ref><br />[[Илхам Ибрагим]] (Басқарма Төрайымының орынбасары)<ref>https://rtrk.kz/kz/team/7/</ref><br />[[Мақпал Жұмабай]] (Басқарма Төрайымының орынбасары)<ref>https://rtrk.kz/kz/team/5/</ref><br/>[[Дана Ахметова]] (Басқарма Төрайымының қаржылық және әкімшілік мәселелер жөніндегі орынбасары)<ref>https://rtrk.kz/kz/team/8/</ref> |орналасуы = {{байрақ|Қазақстан}}, [[Астана]], [[Алматы]] |статус = Белсенді |сайты = [https://rtrk.kz/kz/about/ rtrk.kz] }} '''«Qazaqstan» Республикалық Телерадиокорпорациясы Акционерлік Қоғамы''' — «[[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]]<nowiki/>» Ұлттық телеарнасы, «[[Qazsport]]<nowiki/>» телеарнасы, «[[Balapan (телеарна)|Balapan]]<nowiki/>» телеарнасы, Abai TV, [[Qazaq radiosy|Қазақ радиосы]], «[[Шалқар (радио)|Шалқар]]<nowiki/>» радиосы, «[[Астана (радио)|Астана]]<nowiki/>» радиосы, Classic радиосын және де аймақтық телерадиокомпанияларды біріктіретін [[Қазақстан]]дағы және алыс-жақын шетелдегі беделді телерадиокорпорациялардың бірі. Бұл телерадиокорпорация өзінің қалыптасуында бай [[тарих]]қа ие және [[Қазақстан]]ның [[теле]][[радио]][[журналистика]]сының дәстүрін мұра етіп келеді. [[1922 жыл]]ы негізі қаланған [[Қазақ радиосы]] мен [[1958 жыл]]ы құрылған [[республика]]лық бірінші телеарнадан басталды. Телерадиокорпорация жарнамалық қызметпенде айналысады.<ref>http://kaztrk.kz/#sectionCorp Корпорация туралы</ref> ==Тарихы== 1951 жыл 22 наурыз күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] Министрлер Кеңесінің қаулысымен КСРО-ның Орталық теледидары құрылды. 1957 жылы Үкімет [[радио]] және [[теледидар]]ды Мәдениет министрлігі құрамынан бөлек шығару туралы шешім шығарды. Содан соң, [[КСРО]] Министрлер Кеңесінің жанынан Радио және телехабарлар тарату жөніндегі комитет құрылды. Нәтижесінде 1957 жыл 29 маусымда [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]] Министрлер Кеңесі Телевизия және радиохабарлары жөніндегі комитет құру туралы қаулы қабылдады. 1922 жылы негізі қаланған Қазақ радиосы мен 1958 жылы құрылған республикалық бірінші телеарнадан бастау алды. «Қазақстан» – Қазақстан Республикасының ақпараттық саясатын жүзеге асыратын мемлекеттік телерадиокорпорация. Тұрғындарды қамту жағынан алдыңғы орынды иемденеді. Қазақстанның 98,63% тұрғындары түрлі бағдарламаларды көріп, тамашалай алса, Қазақ радиосын тұрғындардың - 88,74 , [[Шалқар радиосы|«Шалқар» радиосын]] - 61,31 пайызы тыңдай алады. [[Қазақстан (телеарна)|«Қазақстан» Ұлттық телеарнасы]] мен аймақтық телерадиокомпанияларының сигналдары анық таралатын аймақтарға кіретін Қазақстандағы ауыл тұрғындарының, кем дегенде, жартысы үшін теледидар ақпараттық және мәдени қажеттілікті, білім алуды, демалысты ұйымдастыруды қанағаттандырады. Корпорацияның хабар тарату саясаты ақпараттық, ағартушылық, ойын-сауықтық бағыттағы ақпарат беруде, ұлттық және әлемдік мәдениеттің құндылықтарын, гуманизм идеяларын және Қазақстан халықтары арасындағы достықтың даңқын арттыру мен насихаттауда салмақтылықты және объективтілікті насихаттайды. Кеңестік дәуірде корпорацияда дағдарыс пен тоқырауға ұшыраған жоқ. 2001 жылы жаңа менеджерлер құрамының келуімен жағдайы айтарлықтай жақсара бастады. Жаңадан хабарлар циклі, қызықты да тартымды ток-шоулар пайда болып, көрермендер мен тыңдармандардың саны артты. ==Басқарма== *'''1. Қанапия Мұстафин''' :1956-1957 жылдары – Қазақ КСР-і Мәдениет министрлігі Радиоақпарат бас басқармасының бастығы. :1956-1959 жылдары – Қазақ КСР-і Министрлер кеңесінің жанындағы Радиохабарлар және теледидар жөніндегі комитет төрағасы. *'''2. Құрманбек Сағындықов''' :1959-1962 жылдары – Қазақ КСР-і Министрлер кеңесінің жанындағы Радиохабарлар және теледидар жөніндегі комитет төрағасы. *'''3. Кенжеболат Шалабаев''' :1962-1969 жылдары – Қазақ КСР-і Министрлер кеңесіндегі Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''4. Кеңесбай Үсебайұлы Үсебаев''' :1969-1975 жылдары – Қазақ КСР-і Министрлер кеңесіндегі Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''5. Хамит Хасенұлы Хасенов''' :1975-1978 жылдары – Қазақ КСР-і Министрлер кеңесіндегі Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. :1975-1983 жылдары – Қазақ КСР-і Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''6. Камал Сейітжанұлы Смайылов''' :1983-1986 жылдары – Қазақ КСР-і Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''7. Ғаділбек Мінәжұлы Шалахметов''' :1986-1990 жылдары – Қазақ КСР-і Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''8. Сағат Әшімбайұлы Әшімбаев''' :1990-1991 жылдары – Қазақ КСР-і Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''9. Ғаділбек Мінәжұлы Шалахметов''' :1991-1992 жылдары – Қазақ КСР-і Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''10. Шерхан Мұртаза''' :1992-1994 жылдары – «Қазақстан» мемлекеттік телерадиохабарлар компаниясының төрағасы. *'''11. Лейла Қалибекқызы Бекетова''' :1994-1995 жылдары – «Қазақстанның теледидары мен радиосы» Республикалық Корпорациясының президенті. *'''12. Әшірбек Сейілханұлы Көпішев''' :1995-1996 жылдары – «Қазақстанның теледидары мен радиосы» Республикалық Корпорациясы» Жабық Акционерлік Қоғамының президенті. *'''13. Ерлан Әбенұлы Сатыбалдиев''' :1996-2001 жылдары – «Қазақстанның теледидары мен радиосы» Республикалық Корпорациясы» Жабық Акционерлік Қоғамының президенті. *'''14. Есетжан Мұратұлы Қосубаев''' :2001-2002 жылдары – «Қазақстанның теледидары мен радиосы» Республикалық Корпорациясы» Жабық Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''15. Ғалым Төлембекұлы Доскен''' :2002 жылы «Қазақстанның теледидары мен радиосы» Республикалық Корпорациясы Жабық Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. :2003-2004 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Жабық Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. :2004-2006 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''16. [[Нұртілеу Иманғалиұлы Иманғалиев]]''' :2006-2007 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''17. Дәурен Серікұлы Әбдіхамитов''' :2007-2008 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''18. Жанай Сейітжанұлы Омаров''' :2008-2011 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы.<ref>http://kaztrk.kz/#sectionCorp Корпорацияны басқарғандар</ref> *'''19. [[Нұржан Жалауқызы Мұхамеджанова]]''' :2011-2016 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы.<ref name=":0">https://rtrk.kz/kz/headed-by/</ref> *'''20. [[Кемелбек Бақтығұлұлы Ойшыбаев]]''' :2016-2017 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''21. [[Ерлан Тынымбайұлы Қарин]]''' :2017-2019 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''22. [[Ләззат Мұратқызы Танысбай]]''' :2019 жылдың сәуірінен – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрайымы .<ref name=":0" /> ==«Қазақстан» Ұлттық телеарнасы== {{Main|Қазақстан (телеарна)}} '''«Қазақстан» Ұлттық телеарнасы''' - бiрiншi ұлттық қазақстандық телеарна. 1958 жылы негізі қаланған. Сол жылы [[Қазақстан (телеарна)|«Қазақстан» Ұлттық телеарнасы]] [[Қазақстан қонақ үйі|«Қазақстан» қонақ үйі]] 8 наурызда [[Алматы]] студиясынан алғашқы хабар берілді, желтоқсан айынан күнделікті 5 сағаттық хабар беріле бастады. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақ теледидарының тарихында жаңа кезең басталды. 1994 жылы 4 сәуірде Қазақстан Президентінің жарлығымен «Қазақстан теледидары мен радиосы» республикалық корпорациясы болып құрылды. 2002 жылдан «Қазақстан» Ұлттық телеарнасы деп аталды. Телеарнада күніне [[қазақ тілі]]нде 4 рет, [[орыс тілі]]нде 4 рет жаңалықтар топтамасын беретін ақпараттық талдау бағдарламасы дирекциялары, «Ел» (қоғамдық-саяси және әлеуметтік - экономикалық хабарлар) шығармаластық бірлестіктері жұмыс істейді. «Мезгіл», «Бар мен жоқ», «Қатардағы жауынгер», «Ақжүніс» топтама хабарлары беріледі. Екі тілде «Достық» тележурналы шығып тұрады. [[«МИР» телеарнасы]]ның тапсырмасы бойынша «Достастық жаңалықтары» беріледі. Телеарнаның 13 облыстық және 1 қалалық ([[Семей]]) бөлімшесі бар. Оның хабарларын 2003 жылы [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Ресей]]дің [[Қазақстан]]мен шекаралас 12 облысы мен [[Қытай]]дың [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң-Ұйғыр автономдық аудандарының]] тұрғындары көре бастады.<ref name="ReferenceA">Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> ===Бағдарламалар=== ====Таңғы==== *[[Таңшолпан (бағдарлама)|Таңшолпан]] ''Әр таң сайын «Қазақстан» Ұлттық арнасының шымылдығын ашатын [http://tankaz.kz «Таңшолпан» ақпаратты-сазды бағдарламасы] жаңа маусымын бастады.'' ====Саяси-қоғамдық==== *Қазақстан. Менің елім. ''Әр хабар белгілі бір облыс өміріне арналады.Облыстың Тәуелсіздік жылдары жеткен жетістіктері жіліктеп жазылады.'' *Жаңалықтар ''Ел және жаһан жаңалықтары'' *Арнайы репортаж ''Арнайы репортаж – бүгінгі заманның өткір әлеуметтік мәселелеріне арналған телевизиялық бағдарламалардың циклі'' *Еңселі Елорда ''Астанада өткен айтулы оқиғалар, қаланың әлеуметтік жағдайы, қала тынысы және мәдени өмірімен «Еңселі Елорда» бағдарламасының авторлары таныстырады'' *Апта.kz ''Елімізде 1 апта көлемінде болған саяси-экономикалық, әлеуметтік жағдайларға және мәдени-рухани кеңістіктегі оқиғаларға талдау жасалады.'' *Меншікті мекен ''Бағдарлама көрерменге есімі, қызметі таныс, бірақ, кейбір қырлары бейтаныс қоғам қайраткерлерінің, ғылым, өнер, спорт саңлақтарының, саясаткерлердің болмысын ашып көрсетуге тырысады.'' *Парламент ''Жоба авторларының алға қойған мақсаты - Сенат пен Мәжілістің жұмысымен бұқараны хабардар ету, олардың заң шығарушылық қызметін сараптау.'' ====Әлеуметтік==== *Сыр сұхбат ''Бағдарлама қонақтары заманында талай асуларды алып, шыңдарды табындырған алдыңғы буын ағалар мен аналар.'' *Менің Қазақстаным ''Жоба мақсаты- әрбір қазақстандықтың және жалпы қоғамдағы азаматтық белсенділікті арттыру.'' *Халық таңдауы ''Бағдарлама тұтыну мәдениетін жаңа деңгейге көтеруді көздейді.'' *Жан жылуы ''Бағдарламаның мақсаты- халқымыздың әлеуметтік жағдайын жақсартуға ел болып атсалысуға шақыру.'' *Заң алаңы ''«Заң алаңы» сізді алаңдатқан өзекті мәселерге бағыт сілтеп, заңды шешімін табуға қол ұшын береді'' *Денсаулық ''Хабардың басты мақсаты - ауырған адамға үміт беріп, оны емдеудің жолын түсіндіру.'' *Сен сұлу ''Бағдарлама мақсаты - өзінің түр-тұлғасына, киім киісіне онша мән бермейтін әйелді сәндеу арқылы, оған психологиялық тұрғыдан өзіне деген сенім туғызып, өзгерту.'' *Еркетай ''«Еркетай» бағдарламасы 3-тен 13 жас аралығындағы балабақша мен мектеп оқушыларына арналған.'' ====Cпорттық==== *Әйелдер арасында волейболдан Әлемдік Гран -При ''Әйелдер арасында волейболдан Әлемдік Гран -При'' *«Астана-2011» бокстан жасөспірімдер арасындағы Әлем чемпионаты ''Көрсетілімдердің таспаға жазып алынған нұсқасы'' *Футболдан УЕФА және Еуропа лигасының көрсетілімдері ''«Қазақстан» Ұлттық арнасы футболсүйер қауымға УЕФА және Еуропа лигасының ойындарын ұсынады.'' *Футболдан Қазақстанның Премьер-лигасы ''Ұлттық арна футболдан Қазақстан Премьер-лигасының ойындарын ұсынады! Көрсетілімдер Қазақстан футбол федерациясы бекіткен маусым кестесіне сай жасалады.'' *Тур де Франс-2011 - көрсетілімдердің мұрағаты ''Ұлттық арна төрткіл дүние көз тіккен бәсеке - «ТУР-ДЕ-ФРАНС»-2011 велобәйгесін ұсынады.'' *Азиада күнделігі ''Бағдарлама Азия ойындары жарыстарының қорытындысы жөнінде ақпарат беріп отырады.'' *Толағай ''«Толағай» отбасылар сайысы арқылы еліміздің жас өрендерін отбасыларымен бірге спортқа баулып, салауатты өмір сүруге насихаттауды мақсат тұтамыз.'' *Көкпар ''Бағдарламаның мақсаты – ұлттық ат спорты түрлерінің бірі әрі бірегейі көкпарды өзге де командалық спорт түрлерімен терезесін теңестіру.'' *Sport.kz ''Бағдарламаның мақсаты - салауатты өмір салтын насихаттап, апта айшығындағы спорттық ақпараттарды дер кезінде көрерменге жеткізу.'' *Азиада-2011 ''Бағдарлама көрермендерді Қысқы Азия ойындары барысынан хабардар етіп отырады. Бағдарлама 2011-жылдың наурыз айында жабылды.'' ====Руханият==== *Келбет ''Телебағдарламаға елге танымал болған қайраткерлердің өмір тарихы, еңбек жолы, отбасы тіршілігі арқау болады.'' *Кеш жарық ''Бағдарламада қазақ эстрадасының аты аңызға айналған жұлдыздарының өмірлік жолы сөз болады.'' *Ілік септігі ''Телебағдарлама – ағымдағы аптаға орайлас белгілі бір тарихи, мәдени оқиғалар мен тұлғалардың ілкімді тұстарын сөзге ілік ете отырып, тартымды журналистік зерттеу жасайды.'' *Сөз мерген ''Бағдарлама үш кезеңнен тұрады: «Мықты болсаң, тауып көр», «Жүйрік болсаң, шауып көр», «Ойлы болсаң, озып көр». Бағдарлама ойын түрінде өткізіледі.'' *Сөнбес сәуле ''«Сөнбес сәуле» бағдарламасы өмірден өткен танымал тұлғалардың (ақын, жазушы, композиторлар) еңбектерін, қалдырған мұраларын қазіргі буынға таныстыруды мақсат тұтады.'' *Айгөлек ''Қазақстандық балалар шығармашылығының инфрақұрылымы қажетті деңгейде жұмыс істемейді, сондықтан да оның мұрасын суреттеу мен дамыту – бағдарламаның басты міндеттерінің бірі.'' *Сегіз қырлы ''«Сегіз қырлы» - ішсең - шөлің қанбайтын бұлақ болған, көңілге нұр сыйлайтын шуақ болған, жігеріңді жанитын қуат болған қазақтың дәстүрлі мәдениетін қайта жаңғыртпақ'' ====Бірлескен (аутсорсинг)==== *Санамақ ''Экономика тақырыбын жан-жақты аша түсетін «Санамақ» танымдық бағдарламасы.'' *Алтын Таға ''2011-ші жылғы наурыздың 16-дағы жағдай бойынша JACK POT мөлшері 18 450 000 теңгені құрайды!'' *Бизнес ақпарат ''Бағдарламаның мақсаты: көрерменді әлемдегі экономика және қаржы саласындағы соңғы жаңалықтармен ақпараттандыру.'' *Капитал әліппесі ''Бағдарлама халыққа қаржы құралдарын дұрыс пайдалануды және сол арқылы табыс табуды үйретеді.'' *Көршілер ''Ток-шоу адамдар өмірінен қаз қалпында, еш боямасыз алынған оқиғалар жөнінде баяндайды.'' *Пай-пай шоу ''Кейіпкерлеріміздің өміріндегі қызықты оқиғаларды да, тұрмыстағы қиыншылықтарын да, олардың отбасылық бақытының құпиясын да «Пай-пай» шоудан көріңіз.'' *Жүзден жүйрік ''Балаларды ойнап жүріп ойлауға үйрететін танымдық, спорттық, ойын-сауық бағдарламасы.'' ====Жарнамалық==== *Аңдатпа ''Арнамыздағы бағдарламалардың, топтамалардың және фильмдердің аңдатпасы.'' ===Үздік бағдарламалары=== ====Екі жұлдыз==== {{main|Екі жұлдыз}} [[Сурет:2zhuldyz-4.jpg|thumb|300px|"Екі жұлдыз" теле думаны - төртінші маусымының белгісі]] '''«Екі жұлдыз»''' - [[Қазақстан (телеарна)|«Қазақстан» ұлттық телеарнасында]] көрсетілетін [[шоу бағдарлама]]. Жобаның мақсаты алуан түрлі салада белгілі болған тұлғаларға ән айтқызу. Жоба жарыс түрінде жүреді, әр жұптың бір мүшесі кәсіби әнші болуы міндетті. «[[Екі жұлдыз]]» - бұл жұлдыздар жұлдыздарға ән айтуды үйрететін жоба. Жобада 16 жұп, 16 әнші және осы уақытқа дейін сахнада кәсіби түрде ән айтпаған 16 танымал тұлға. Өзіндік ерекшелегімен көрерменді тәнті етіп, көпшіліктің ықыласына бөленген бұл жобаның қатысушылары елімізге кеңінен танымал түрлі саланың өкілдері. Сонымен қатар бұл вокалды жарыс болғандықтан [[фонограмма]] қолданылмайды деп хабарланды. Қатысушылар тек жанды дауыспен ән айтуы тиіс. Жоба [[2010]] жылдың басында басталды, оссы уақытқа дейін жобаның 3 [[маусым]]ы өтті. [[2011]] жылдың [[қыркүйек]] айының соңында 4 маусым басталды. =====Екі жұлдыз (төртінші маусым)===== {{main|Екі жұлдыз (төртінші маусым)}} «Екі жұлдыз» бұрынғы маусымдардан ерекше түсірілген. Жұлдызды жұптардың міндеті – тек сахнаға шығып ән айту ғана емес, өзге қарсыластарынан артықтығын көрерменге дәлелдей білу. Ол үшін сайыскерлер әлемдік хиттер мен бәсекелестерінің репертуарларындағы туындыларды орындап, түрлі жанрды еркін меңгере алатынын көрсетеді және алуан түрлі образдарға енеді. Алайда, жоба жұлдыздардың әсем әуендері мен әсерлі қойылымдарын назарға ұсынатын думанды бағдарлама ғана емес, әр саны сайын бір жұппен қош айтысуға тура келетін драма. Өткен маусымдарда қазылар алқасы бір көтерген бағасын өзге жұпқа қоя алмай, қиналатын ереже бұл маусымда жүрмейді және әр жұп бағасын білгенше хабардың соңын күтіп уайымдамайды, өнер көрсеткеннен кейін бірден біледі. Ал жұптарды бағалаудағы көрермен құқығы бұрынғыдай: 50 де 50 пайыз дауысқа ие. ====Қазақтың 100 әні==== {{main|Қазақтың 100 әні}} [[Сурет:Logo100an.png‎|thumb|right|300px|"[[Қазақтың 100 әні]]" теледуманының рәмізі]] "[[Қазақтың 100 әні]]" - бұл Қазақстандағы теңдесі жоқ бірден-бір теледуман. Еліміздің ән мұрасын бір жүйеге келтіру мақсатында қолға алынып отырған соңғы онжылдықтағы алғашқы ауқымды талпыныс. Ол бірнеше кезеңнен тұрады. [[Тележоба]] 2011 жылдың 26 ақпанында тұсауы кесіліп, ақтық мәресі 9 шілде күні үздік әндерді шырқаумен аяқталды. «[[Қазақтың жүз әні]]» жобасы – еліміздің [[ән мұрасы]]н бір жүйеге келтіру мақсатында қолға алынып отырған соңғы онжылдықтағы алғашқы ауқымды талпыныс. Ол бірнеше кезеңнен тұрады. Алғашқы кезеңде қазақстандықтар өздерінің сүйікті әндерін жіберді. Содан кейін, осы әндердің ішінен жиі орындалып жүрген жүздеген композиция іріктеліп алынды. Бұл тізімге әр уақыт кезеңін қамтитын ән үлгілері енеді: [[Абай]]дың және басқа да классиктердің халық әндеріне айналып үлгерген шығармаларынан бастап кеңестік кезең мен заманауи шлягерлерге дейін. Міне, осыдан кейін жобаның телевизиялық бөлімі басталады. Бұл кезең бірнеше айға созылады. «Қазақтың жүз әні» жобасы [[Қазақстан (телеарна)|«Қазақстан» Ұлттық арнасынан]] аптасына бір рет көрсетіліп тұрады. Жобада сұрақ-жауап сайысы да болады. Ол арқылы әндердің шығу тарихы жөнінде мағлұмат алу мүмкіндігі бар. Барлық сұрақтарға дұрыс жауап берген ең білікті қонақ жобаның жеңімпазы атанады. Сонымен қатар, әр бағдарламадан соң, көрермендердің СМС дауыстары арқылы бес, ең танымал ән анықталады және олар қорытынды жүздікке енеді. «Қазақтың жүз әні» [[телевизия]]лық жобасы [[қазақ халқы]]ның бай [[ән]] мұрасын насихаттауға бағытталған. Бағдарлама барысында халықтың көмегімен ең танымал 100 туынды іріктеліп алынады. «Қазақтың жүз әні» жобасының қорытындысы бойынша 100 танымал ән енген [[CD]] және [[DVD]] жинақтары жарық көреді деп күтілуде. «Қазақтың 100 әні» теледуманы әнді, қазақ әнін сүйетін әр қазақтың шаңырағына шаттық сыйлап, көптеген әндерге екінші тыныс тарту етті. Қазақ музыкасын бір жүйеге келтіру жолындағы алғашқы әрекет өз жемісін беріп, 100 үздік ән қазақ тыңдарманына арнайы жинақ болып жол тартады. Үздік жүз әннің тізіміне теледуманның 19 жеңімпазы өз таңдауларымен қосқан 19 ән және көрермен дауыс берген 81 ән енді. ====«Қазақстан дауысы»==== {{main|Қазақстан Дауысы}} [[Сурет:Қазақстан Дауысы.jpg|200px|нобай|оңға]] '''[[Қазақстан Дауысы|«Қазақстан дауысының»]]''' басты идеясы - халық арасында танылмай жүрген талантты жандардың әншілік қырын көрсету. Оларды көпшілікке танытып, өнерін жарыққа шығару. Жобаға тек үздік ән айтатын үміткерлер ғана қатыстырылады. Бұл телевизиялық шоу алғаш рет Нидерландтың «RTL4» телеарнасында «The Voice of Holland» деген атпен жарыққа шыққан болатын. Әлемнің бірнеше еліне тарап, көпшіліктің ықыласына бөленген тележоба бүгінде қазақ ән әлеміне де келіп жетті. Тың жобаның басты мақсаты – ел арасында жүрген асқақ дауысты, жезтаңдай әншілердің арасынан ең мықты деген дауысты таңдап алу. Жобаға 18-45 жас аралығындағы кез-келген өнерпаз қатыса алады. Іріктеу Қазақстанның бірнеше қаласында өтеді. ===Аймақтық филиалдары=== {{main|Қазақстан телеарнасының аймақтық филиалдары}} Қазақстанның әр облыс орталықтарында орналасқан.<ref>http://kaztrk.kz/#sectionAffiliates Аймақтық желі</ref> ====Ақмола облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Көкшетау (телеарна)}} «Казахстан» РТРК» АҚ АОФ 1999 жылдың 21 қыркүйегінде Ақмола облысының орталығы Астана қаласынан Көкшетауға ауысқаннан кейін құрылды. Алғашқы эфир 1999 жылдың 4 қазанында шықты. Құрылған күннен бастап 2004 жылдың күзіне дейін филиал ғимарат жалдап келген. Ал, қазіргі кезде «Қазақстан» РТРК» АҚ АОФ-ның қала орталығында орналасқан екі қабатты жеке ғимараты бар. Облыстық филиал бүгінгі күн талабына сай жұмыс жасауға ұмтылуда. Қолда бар мүмкіндіктерді барынша тиімді пайдалана отырып, ұжым шығармашылық ізденіс үстінде қызмет істеуде. Сондай ізденістер, ерінбей еңбек етудің арқасында арнамыздың көрермендерінің саны арта түсті. Ал спутниктік сандық жүйеге көшу таралым аймағымыздың кеңеюіне байланысты жауапкершілігіміз жүгін арта түсті. Бүгінде ұжымда 78 қызметкер бар, олардың орташа жасы 24-25, бұл негізгі мақсаттарды: аймақтық деңгейдегі мемлекеттік саясаты насихаттау, шығармашылықты жаңа сатыға көтеріп аудиторияны кеңейтуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Филиалды техникалық қамтамасыз ету негізгі міндеттердің бірі.<ref>http://kokshetautv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808185153/http://kokshetautv.kz/kz/category/channel |date=2014-08-08 }}</ref> ====Шығыс Қазақстан облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Өскемен (телеарна)}} Студияның қалыптасу кезеңіндегі кешегі өткен өмір дәуренін бүгінде тек тарихтың алтын парақтарынан табуға болады. Қайтып келмес сол бір кездерді ой елегінен бір өткізсек. Кенді Алтайдың киелі ордасы - Өскемен қаласында телевизиялық студия ресми түрде 1958 жылы наурыздың 16-ншы жұлдызында ашылды. Бұл шынымен тарихқа алтын әріппен жазылар оқиға. Себебі, шығыс телеарнасы қазақ жерінде ашылған тұңғыш телевизиялық студия болған еді.<ref>http://oskementv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150219142450/http://oskementv.kz/kz/category/channel |date=2015-02-19 }}</ref> ====Павлодар филиалы==== {{main|Қазақстан-Павлодар (телеарна)}} Қазақ КСР Министрлер Кеңесі 1961 жылғы 28 ақпанда Павлодарда телеорталық құрылысын салу туралы шешім қабылдады. Осы жылдың көктем айында ғимараттың құрылысы басталып, мұнараны монтаждау басталды. 1965 жылы 7 қарашада Павлодар телестудиясы тұңғыш рет бірінші бағдарламасын эфирге шығарды.<ref>http://pavlodartv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728105143/http://pavlodartv.kz/kz/category/channel |date=2014-07-28 }}</ref> ====Жамбыл облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Тараз (телеарна)}} Жиырма жылдың белесі немесе «Қазақстан-Тараз» телеарнасының тарихынан. 20 ғасырдан астам тағылымды тарихы бар Әулиеата өңірінде 1989 жылдың 1 қарашасында облыстық телеарна өз жұмысын бастады. Бұл оқиға – облыс тарихындағы жарқын беттердің бірі болды десек артық айтқандық емес. Біріншіден, Жамбыл теледидары республика көлемінде 21 жыл үзілістен кейін электронды ақпарат кеңістігіне қосылған алғашқы ұжым болды. Сөйтіп 1989 жылдың 1 қарашасында шаңырақ көтерген телеарна араға алты күн салып барып, орталық алаңдағы еңбекшілер шеруінен тікелей хабар жүргізді.<ref>http://taraztv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728110749/http://taraztv.kz/kz/category/channel |date=2014-07-28 }}</ref> ====Қызылорда облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Қызылорда (телеарна)}} Қызылорда облыстық телеарнасы 1991 жылдың 30 сәуірінде ашылды. Дәл осы күні алғаш рет 30 минуттық хабармен эфирге шықты. Ертесіне, 1 мамыр күні қаланың орталық алаңындағы мерекелік демонстрациядан 45 минуттық тікелей репортаж жасады.<ref>http://kyzylordatv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141016071425/http://kyzylordatv.kz/kz/category/channel |date=2014-10-16 }}</ref> ====Ақтөбе облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Ақтөбе (телеарна)}} «Қазақстан» РТРК» АҚ Ақтөбе филиалы 1960 жылы 28-қазаннан бастап өз хабарларын тарата бастады. 1998 жылы метрлік диапазонға шыққан. Филиал қала мен қалаға жақын елді мекендерге 10-шы арна бойынша тәулігіне 14 сағат, 8-ші арна бойынша облысқа 1 сағат хабар таратады. ҚР «Тіл туралы», «БАҚ», «Жарнама » туралы заң баптарының сақталынуына барынша назар аударылады. Хабарлардың 60 пайызы қазақ тілінде, 40 пайызы орыс тілінде шығады. Таратқыш қуаты-2000 ВТ. Облыстық телерадиосигналдарын тарату орталығының 152 метрлік телемұнарасына орнатылған.<ref>http://aktobetv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202062417/http://aktobetv.kz/kz/category/channel |date=2015-02-02 }}</ref> ====Батыс Қазақстан облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Орал (телеарна)}} Батыс Қазақстан облыстық телестудиясы өзінің тұңғыш хабарын 1964 жылы 26 қыркүйекте эфирге шығарды. 1964 жылы 15 тамызда Орал телеарнасының тұсауы кесілмес бұрын облыстық телевизия және радио хабары комитеті құрылып, оның алғашқы төрағасы болып сол кезде Мәскеу жоғары партия мектебін бітірген жергілікті маман Наурыз Сыдықұлы Сыдықов бекітілді. Облыстық телерадио ұжымын ширек ғасырға жуық басқарған ол басқарушылық қабілетімен телестудияның аяғынан қаз тұруына өзіндік үлес қосты. Биыл филиал басшысының бастамасы бойынша Орал қалалық мәслихатының шешімімен телестудия орналасқан көшеге Н.Сыдықовтың есімі берілді.<ref>http://oraltv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150217175925/http://oraltv.kz/kz/category/channel |date=2015-02-17 }}</ref> ====Маңғыстау облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Ақтау (телеарна)}} 2010 жылдың 15-тамызда көрермен көзайымына айналған «Қазақстан-Ақтау» телеарнасы 40 жыл толды. Телеарна қала орталығындағы 24 шағын-ауданда орналасқан. Ғимараттың 1-қабатындағы студия маңында тақырыптық бағдарламалар редакциясы, инженерлік бөлім сондай-ақ, хабарландыруларға тапсырыс қабылдау нүктесі және шаруашылық бөлім орналасқан. Ғимараттың екінші қабатында арна админлігі, эфир қызметі бөлімі, жарнамалық және ақпараттық бөлім, ақпараттық редакция, бейнемұрағат, монтаж жасау кабинеттері орналасқан. Арна қызметкерлері ғаламтор желісі жалғанған компьютерлермен қамтамасыз етілген.<ref>http://mangystautv.kz/kz/category/channel/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808185323/http://mangystautv.kz/kz/category/channel/ |date=2014-08-08 }}</ref> ====Атырау облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Атырау (телеарна)}} «Қазақстан» РТРК» АҚ Атырау филиалының ғимараты Ж.Молдағалиев көшесі 29, Жайық өзенінің жағасында орналасқан. Бұл үшқабатты, қайта жөндеуден өткен ғимарат. Бірінші қабатта админлік пен ақпараттық және тақырыптық бағдарламалардың редакциялары орналасқан. Редакцияларда ортақ желiге қосылған жетi кеңсе компьютерлерi бар.Сервер жүйелік админ бөлмесінде орналасқан. Әкiмшiлiк корпустың барлық кеңсе компьютерлерi кең жолақты интернет желiсіне қосылған. Мұрағат материалдары видеокасеталарда фонотекада сақталған. Теледидар хабарларының таратылуы: Атырау қаласында 5 арнамен 17 сағат және Атырау облысы бойынша тәулігіне 1 сағат. Бағдарламалар қамту радиусы ТВ 50 ±7 км.Таралым ТПВ 1000 РТС Атырау қалалық хабарлағыш көмегімен таратылады. Хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан. Облыстық дидардан Атырау қала РТС-на (дыбыс + видео) сигналдың берiлуi ВОЛС бойынша iске асады,Атырау облысы бойынша хабар тарату кезінде сигнал ВОЛС арқылы Алматы қ. СҚТС Кателко АҚ жеткізіледі. Радиохабардың таратылуы: 102 Fm жиілігінде «ELEKTRONIKA» радиоқабылдағышы арқылы таратылады шығыс қуаты 250 Вт, антенна көрші КМК «Атырау-ақпарат» ғимаратының төбесінде орналасқан, биіктігі 30 м. Нақты қабылдау радиусы 10-12 км.<ref>http://atyrautv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140810022403/http://atyrautv.kz/kz/category/channel |date=2014-08-10 }}</ref> ====Солтүстік Қазақстан облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Петропавл (телеарна)}} Бүгінгі «Қазақстан» РТРК» АҚ Солтүстік Қазақстан облыстық филиалының тарихы әріден бастау алады. 1958 жылы облыстық ұлттық депутаттар кеңесінің шешімімен Петропавлда телемұнараның құрылысы қолға алынды. Әрі техникалық және шығармашылық қызметкерлер үшін ғимарат бой көтере бастады.<ref>http://petropavltv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728110519/http://petropavltv.kz/kz/category/channel |date=2014-07-28 }}</ref> ====Қарағанды облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Қарағанды (телеарна)}} 1958 жылдың 31 тамыз күні Қарағанды телестудиясы Шахтерлер күніне арналған кинобағдарлама арқылы алғаш рет эфирге шықты. 1961 ж. 1 Мамыр күніне арналған еңбекшілердің шеруінен ЖТС жүйесі арқылы алғаш бағдарлама жасалды. 2009 ж. «Қазақстан - Қарағанды» теле арнасының «Сіз бен біз» ток-шоу хабары республикалық телебайқауда үшінші орынды иеленді. 2010ж. Тележурналист Ә. Тойжігітов «Нұр Отан» ХДП-ның «Көзқарас» аталымы бойынша республикалық «Нұр Сұңқар» сыйлығын жеңіп алды. 2010-2011 жылдары «Қазақстан-Қарағанды» теле арнасының 26 өзіндік хабары қазақ және орыс тілдерінде эфирге шығады.Тәулігіне 14 сағат хабар таратады. Мұның 50 пайызы өз өнімдері. Көрермендермен сұрақ-жауап жүргізгенде олардың 94 пайызы «Қазақстан-Қарағанды» телеарнасына үлкен сенім артты.<ref>http://kartv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140809124457/http://kartv.kz/kz/category/channel |date=2014-08-09 }}</ref> ====Семей қалалық филиалы==== {{main|Қазақстан-Семей (телеарна)}} 1965 жылдың 1 қыркүйегінде Семей телестудиясының алғашқы ресми хабары эфирге шықты. Бұл республикадағы Алматы, Қарағанды, Өскемен телевизиялық студияларынан кейінгі төртінші еді. Ол қаланың шетіндегі өзен жағалауындағы дөңде, жоғарғы Ертіс өзені кеме басқармасы электр станциясының ескі ғимаратында жабдықталды. Қасынан жаңадан телерадио тарату орталығы салынып, биіктігі 186 метрлік телемұнара бой көтерді.<ref>http://semeytv.kz/kz/category/channel{{Deadlink|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ====Онтүстік Қазақстан облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Шымкент (телеарна)}} «Қазақстан-Шымкент» телеарнасы түрлі-түсті теледидар ретінде 1990 жылы кезіндегі телерадиокомитеттің құрамында құрылды. Алғашқы хабарын 1990 жылғы қараша айының 5-ші жұлдызында 4 камералық ЖТС (жылжымалы телестанция) арқылы тікелей эфирге таратты. Телекешенге арнайы ғимарат қарастырылмаған. Қазіргі филиал орналасқан шаңырақ 1964 жылы қалалық партия комитеті мен кеңес органдары үшін кеңес үлгісінде салынған көне ғимарат. Қайтадан телекешенге бейімдеп құрылыс жұмыстарының жүргізілуі нәтижесінде бүгінгі таңда екі студия қарастырылған. Жаңалықтар студиясы, көлемі 55 ш.м. және хабарларға бейімделген үлкен студия, көлемі 120 ш.м. Телекешен заманауи техникалармен жабдықталған. Соңғы үлкен жетістік телеарнаның еншісіне спутниктік қондырғысы бар 4 камералы шағын жылжымалы теледидарлық станция берілді.<ref>http://shymkenttv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140921023935/http://shymkenttv.kz/kz/category/channel |date=2014-09-21 }}</ref> ====Қостанай облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Қостанай (телеарна)}} '''Қостанай облыстық филиалы''' телевизия хабарларын тұңғыш рет [[1991]] жылы [[1 ақпан]]да [[Қостанай]] қаласында бастады. Ал бұрын 1989 жылы Қаз КСР телевизия және [[радио]]хабарын тарату жөніндегі мемлекеттік комитетінің Қостанай облыстық теледидарын ашу туралы арнайы шешімі қабылданған. Осыдан кейін қызу дайындық жүргізілді. Телестудияға «Кадр-103» бейнемагнитофондары, «Магнолия-83» ЖТС, АТК, «PANASONIC M-8000» телекамерасы сатып алынып, іске қосылды. Алғашқы сынақ хабарлары «Қазақстан» арнасынан аптасына 2 рет, сейсенбі және жұма күндері 30 минут [[қазақ]] және [[орыс тілі|орыс тіл]]дерінде шықты. Ол жаңалықтар мен шағын сұхбаттар еді. Ал тұрақты хабар тарату 1991 жылдан басталып, облыста телевизия дүниеге келді. [[Қостанай]] [[теледидар]]ының тұңғыш іргетасын қалағандардың қатарында сол кездегі телерадиокомпания төрағасы Н.Ислямиев, Б.Нұрмұхамедов, бас инженер В.Асташов, бас редактор Ә.Мадиннің есімін атаған жөн.<ref>http://kostanaytv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728111009/http://kostanaytv.kz/kz/category/channel |date=2014-07-28 }}</ref> ==«Мәдениет» телеарнасы== {{main|«Мәдениет» телеарнасы}} [[Сурет:Logo Madeniet.png|thumb|300px|right|«Мәдениет» телеарнасының логотипі]] '''«Мәдениет» телеарнасы''' – [[Қазақстан]]дағы мәдени-танымдық бағытта [[хабар]] тарататын алғашқы [[арна]]. [[Қазақстан]]дық көрермендерге отандық және әлемдік мәдениет жауһарларын кеңінен таныстыратын бұл арна [[2011 жыл]]дың [[26 қыркүйек|26 қыркүйегінде]] «Қазақстан» РТРК» АҚ жанынан ашылып отыр. [[Қазақстан]]ның тарихи және мәдени мұрасын сақтау, тілдік ортаны дамыту, рухани құндылықтарды насихаттау, көрерменнің талғамын көтеру және жан-жақты дүниетанымын арттыру бағытында әзірленген отандық және шетелдік үздік телехабарлар мен [[деректі фильм]]дерді қалың көпшілік назарына ұсыну басты мақсаты болып табылады. «[[Мәдениет]]», «[[Ретро]]» және «[[Тарих]]» сияқты үш арнаны тоғыстыра отырып, ұлттық [[мәдениет]] пен [[ұлт]]тық құндылықтарды насихаттауды басты назарда ұстайды. [[Мұрағат]] [[бағдарлама]]лары мен шетелдік өнімдердің үздік үлгілерін ұсына отырып, [[эфир]] уақытының 30%-ын алып отыратын қазіргі заман талабына сай форматта жасалатын ток-шоу, [[телевизия]]ға арналған [[музыка]]лық және [[драма]]лық қойылымдар, деректі және көркем [[фильм]]дер, [[телехикая]]лар, түрлі жанрдағы арнайы жобаларды әзірлемек. Бұл бағдарламалар көпшілік көрерменнің [[дүние]]танымын кеңейте отырып, мәдениеттің рухани қазынасынан сусындауға, қазақ елінің өнегелік құндылықтарын дәріптеп, соның қадір-қасиетін ұғынып, сақтай білуге мүмкіндік береді. «Мәдениет» телеарнасын [[спутник]]тік, кабельдік және [[Интернет]] [[желі]]лерінің [[пайдаланушы]]лары көре алады.<ref>http://madeniettv.kz/kaz/telekanal/o-telekanale/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150217073722/http://madeniettv.kz/kaz/telekanal/o-telekanale/ |date=2015-02-17 }} Телеарна туралы</ref> ==«KAZsport» телеарнасы== {{main|KAZsport}} «KAZsport» - Қазақстан Республикасының «OTAU TV» ұлттық жерсеріктік телерадиохабар тарату желісі мен кабелдік жүйеде хабар тарататын спорттық телеарна. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2012 жылы «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға ортақ Еңбек қоғамына қарай 20 қадам» атты мақаласында Спорт және дене шынықтыру істері агенттігі мен Мәдениет және Ақпарат министрлігіне бірлесіп мамандандырылған спорт арнасын ашу туралы тапсырма берген болатын. Қысқа мерзімде тиісті жұмыстар атқарылып, 2013 жылдың 1 шілде күні отандық телеарналар кеңістігінде «KAZsport» спорт телеарнасы өзінің алғашқы хабарларын тарата бастады. Жаңа спорт арнасы «Мәдениет», «Балапан» және 14 аймақтық телеарналар топтасқан «Қазақстан» РТРК» АҚ құрамына енеді. Бұл еліміздің барлық аймақтарынан тікелей эфирде хабар таратуға мүмкіндік береді. ==«Балапан» телеарнасы== {{main|«Балапан» телеарнасы}} '''«Балапан»''' — қазақстанның бірінші балалар арнасы. Эфир таралымы [[кабельдік желі]]ден эфирге шығады. Эфир аудиториясы 3-10 жас аралығындағы балалар. Телеарнаның басты ерекшелігі ол қазақ тілінде [[эфир]] таратады. «Балапан» телеарнасы «Қазақстан» ҰТА базасында құрылған.<ref>http://balapantv.kz/telekanal/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140719034230/http://balapantv.kz/telekanal/ |date=2014-07-19 }}</ref> *'''Таралымы:''' ''кабельдік желіден эфирге шығады.'' *'''Аудиториясы:''' ''3-10 жас аралығындағы балалар'' *'''Уақыты:''' ''сағат 10 00 – 22 00 аралығында'' *'''Тілі:''' ''қазақ тілінде'' ===Телеарна мақсаты=== Келешек ұрпақтың тамырына рухани нәр беріп, «интеллект» иесі , білім мен ғылымның шыңына шығар азамат болып ер жетуіне ықпал жасау және дені сау, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбек сүйгіш, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу.<ref>http://balapantv.kz/telekanal/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140719034230/http://balapantv.kz/telekanal/ |date=2014-07-19 }} «Балапан» телеарнасының мақсаты</ref> ==Қазақ радиосы== {{Main|Қазақ радиосы}} '''Қазақ радиосы''', республикалық радиохабары – [[Қазақстан]] тұрғындарына, [[ТМД]] елдерінде және шет елдерде тұратын қазақ тыңдармандарына арналған радио хабары, бұқаралық ақпарат құралдарының негізгілерінің бірі. Қазақ радиосы хабарлары [[Астана]] мен [[Алматы]]дан берілетін [[радио]] хабарынан және облыс орталықтары хабарынан тұрады. Хабарлар ұзын, орта, қысқа және ультрақысқа толқындарда жұмыс істейтін радио станциялаы арқылы таратылады. [[Қазақ]] радиосы қазақ, [[орыс]], [[неміс]], [[ұйғыр]], [[Әзірбайжан]], [[түрік]], [[корей]], [[татар]] тілдерінде хабар береді. Ол жедел ақпараттан (жаңалықтар, шолулар, [[репортаж]]дар, т.б.), қоғамдық-саяси, экономикалық, ғылыми, [[білім]] беру, әдеби-драмалық, музыкалық, спорттық және басқа хабарлардан құралады. Ұлттық ақпараттық-музыкалық «Шалқар» бағдарламасы жұмыс істейді. Республикалық радио хабары [[1931 жылы]] 4 мамырында өлкелік “[[Еңбекші Қазақ газеті|Еңбекші қазақ]]”, “Советская степь” радио газеттерінің алғашқы нөмірлерінің мақалаларын берумен басталды. Оның 60-тан астам қоғамдық-танымдық, жиырмаға жуық [[музыка]]лық ойын-сауық бағдарламасы бар (2003).<ref name="ReferenceA"/> ===Қазақ радиосының хоры=== [[Сурет:VocalEssence Chorus.jpg|right|thumb| alt=A.|200 px|[["Хор"]]]] '''Қазақ радиосының хоры''' – музыкалық ұжым. [[1932 жылы]] қазақ [[радио]]сының (кейіннен Қазақстан Республикасы [[Телевизия]] және [[радиохабар]] жөніндегі мемлекеттік к-ті) жанынан Б.Г. Ерзаковичтің басшылығымен әйелдер хоры болып ұйымдастырылған. 1934 жылдан аралас дауысты хор (әйелдер және ерлер даусы) ретінде қайта құрылып, оған Л.Хамиди жетекшілік етті. Композиторлар: [[Ерзакович]], [[Хамиди]], Д.Д. Мацуцин хорға лайықтап өңдеген қазақтың халық әндерін (“Харарау”, “Қарақол”, “Үридай”, “Ақ саусақ”, “Қара торғай”, т.б.) мен Абай әндерін (“Айттым сәлем қалам қас”, “Көзімнің қарасы”, т.б.) орындады. Ерзаковичтің “Айна қыз”, А.Қ.Жұбановтың “Москва”, Хамидидің “Отан”, “Қазақстан”, “Бесжылдықтың ерлері”, М.Ержановтың “Жасасын”, т.б. әндері осы хорға арналып жазылған. Қазақ радиосының хоры 1954 жылға дейін жұмыс істеді. ==«Шалқар» радиосы== {{Main|«Шалқар» радиосы}} '''«Шалқар» радиосы''', «[[Шалқар]]» ұлттық арнасы — ақпаратты-сазды бағдарлама. 1966 жылы 1 қаңтардан бастап әуе толқынына шықты. Алғашында ақпаратты-сазды болып ашылған бұл арна кейіннен әр түрлі жанрлармен (қазақтың ұлттық әдет-ғұрыптары, әдеби-музыка шығармаларды насихаттау, тағы басқа) өз бағдарламасын кеңейтті. Бірте-бірте «Шалқар» радиосы республика көлемінде ғана емес, шет ел қазақтарына да шыға бастады. Алғашқы басшысы — [[Сәркен Оспанов]] болды. Радиода әр жылдары белгілі журналистер [[М.Жантикин]], [[Е.Әбдіғапаров]], [[Т.Рсаев]], [[У.Қыдырханов]], Е.Қашқынов, [[Т.Момбекұлы]], [[Ғ.Игісін]], [[Дулат Исабеков|Д.Исабеков]], тағы басқа; талантты дикторлар: С.Жақанова, О.Қалмырзаев, Ұ.Бармашқызы, ауылы Еңсебайұлы, тағы басқа жұмыс істеді. «Шалқар» радиосы 1998 — 99 жылы бюджет тапшылығынан өз жұмысын мүлдем тоқтатты. 2002 жылы қайта ашылып, алғашында тек Алматы қаласының көлемінде ғана хабар таратты. Қазіргі жағдайда республика бойынша 9 облысқа тарайды. «Шалқар» радиосының басты мақсаты қазақ халқының ұлттық-рухани құндылықтарын жан-жақты насихаттау. Осы мақсатта “Өнерім-Өмірім”, “Атадан қалған асыл сөз”, “Жеті ғасыр жырлайды”, “Алтын тамыр”, “Жайдарман”, “Сағыныш сазы”, “Балауса”, тағы басқа бағдарламалар ашқан. ==«Астана» радиосы== {{Main|«Астана» радиосы}} «[[Астана]]» [[радио]]сы – ақпаратты-музыкалық радиостанция. Радионың ең алғашқы эфирге шыққан уақыты – 1999 жылдың 19-шы қаңтары. 101.4 ФМ толқынында эфирге шықты. Эфирдегі жалпы уақыты 19 сағат. Осы уақыттан бастап радио қызметкерлері «Ақ ниетпен әр үйге» деген ұранмен жұмыс істеп келеді және де бұл ұран тыңдармандардың әрқайсысына жақсы таныс. 2003 жылдың 1 ақпанынан бастап «Астана» радиосы өзінің эфирлік форматын жаңартып, заман талабына сай сандық құрылғылармен жұмыс істеп келеді. Сондай-ақ, радио эфирінде жаңа ақпаратты-танымдық, ойын-сауықтық жаңа хабарлар ашылды. [[Музыка]]лық форматтың өзгеріп, хабарлар мазмұнының ерекшеленуіне байланысты тыңдармандар аудиториясы да кеңейе түсті. «Астана» радиосы тек қана Астана аумағын қамтитындығына қарамастан, қала қонақтарынан да жақсы лебіздерге толы хаттар келіп жатады. Сонымен, бүгінгі радиотыңдаушы әндермен қатар мазмұнды хабарларды тыңдап, интерактивті түрде жүргізілетін радиоойындарға да қатыса алады. Радиоойындардың мазмұны әртүрлі. Мәселен, қаланың тыныс-тіршілігіне арналған ойындар, интеллектуалдық ойындар мен тіл ұстарту бағытындағы радиоойындар, шоу-жобалар бар. Хабар жүргізудегі пайыздық көрсеткішке келетін болсақ - 60 пайыз қазақ тілінде, 40 пайыз орыс тілінде. Демек, «Астана» радиосы толықтай «Тіл туралы» Заңның талаптарына сай жұмыс істеп келеді. Сондай-ақ, Қазақ радиосынан келіп тұратын қазақша әндер де радионың ән қоржынын толтырып, жаңа әндердің тыңдармандарға жетуіне үлкен үлес қосып отыр. Ал астаналық орындаушылар өз шығармашылығымен таныстырып, әндерін бәйгеге қосатын «Жұлдызды Астана» хит-шеруі 2005 жылдан бастап Астана әншілеріне қолдау көрсету мақсатында әндерін тегін ротацияға қойып, өнер дамуына оң әсерін тигізіп келеді десек, қателеспейміз. 2009 жылы 19 қаңтарда «Астана» радиосы өзінің 10 жылдық мерейтойын атап өтті. Астанамен қатар өсіп келе жатқан радио үшін бұл белгілі бір межеден өтіп, жаңа мақсаттар қойып, соған жетуге ынталанатын сәт болды. Осы онжылдықты атап өту барысында «Астана қаһармандары» атты хабар эфирге шықты. Бір жыл бойына тыңдармандар Астанаға өз үлестерін қосқан азаматтарды ұсынып, мерейтой қарсаңында жеңімпаздар анықталған болатын. Мұнда: қоғам, медицина, саясат, жастар, құқық, архитектура және «Астана үміті» секілді номинациялар болды. Астаналық радионың тарихында көптеген жеңісті сәттер болғанын атпай кете алмаймыз. Мысалы, 1999 және 2003 жылдардағы ең үздік ақпаратты топтамасы үшін берілген «Алтын Жұлдыз» жүлдесі; 2006 жылы - «Үздік радио» атағы т.б. бар. «Астана» радиосының аудиториясы қала мен облыс аумағындағы 500 мың халықты қамтиды. Бұл орта есеппен алынған көсеткіш. Сондай-ақ, «Астана» радиосы Қазақ радиосының Республикаға таралатын үш сағаттық эфирлік уақытына, яғни, сағат таңғы 9 бен 10 аралығында, 12 мен 13 және кешкі 21 мен 22 аралығында қосылады. Бұл уақыттарда қоғамдық-танымдық, ақпараттық хабарлар тізбегін дайындайды. ==«Classic» радиосы== «Classic» радиосы - Қазақстандағы классикалық музыканың алғашқы радиостанциясы. Бұл «Қазақстан» РТРК» Акционерлік Қоғамы мен Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясының біріккен медиажобасы. Жоба идеясының авторы - Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясының ректоры, Қазақстан Республикасының Халық әртісі Жәния Әубәкірова. «Classic» радиосының форматы: түрлі жанрлардағы, ұлттық мектептер мен бағыттардағы классикалық музыка. Радиотыңдаушылардың жас мөлшеріне шек қойылмайды. «Classic» радиосының басты мақсаты - жалпыадамзаттық құндылықтарды насихаттау, классикалық музыканың танымалдылығын арттыру, халықтың музыкалық сауаттылығын көтеру. Радиостанция жұмысын 102.8 FM жиілігінде 2011 жылдың 6 мауысымнан бастады. Нақ осы күннен бастап, Алматыдағы классикалық музыканы сүйетіндер аудиториясы музыка өнерінің соны үлгілерімен таныс бола бастады. «Classic» радиосы музыкалық туындыларды берумен ғана шектеліп қалмады, 2012 жылдан бастап эфирден музыкалық-шолу бағдарламалары беріле бастады. Бағдарламаларды әзірлейтін авторлар тыңдармандар аудиториясының барлық талғамдары мен музыкалық қалауларын ескеруге тырысты. Бүгінгі таңда «Classic» радиосынан 9 бағдарлама эфирге шығады: «Киноблюз», «ДжазТайм», «Диалог», «Опера әлемінің інжу-маржандары», «Классикомания», «Музыкальный дневник», «Музыкальная Одиссея», «Грани», «Рецензия». Радиоарнадан күніне 8 рет мәдени жаңалықтар беріледі: онда еліміздегі, алыс және ақын шетелдердегі өнер әлеміндегі ең қызықты оқиғалар қамтылады. 2013 жылдың 1 қаңтарынан бастап, «Қазақстан» РТРК» Акционерлік Қоғамының құрамына енген.<ref>http://calssicfm.kz{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ==Жобалар== * [http://tankaz.kz «Таңшолпан» ақпаратты-сазды бағдарламасы] * Екі жұлдыз * [http://100an.kaztrk.kz/ «Қазақтың жүз әні»] * [http://altyndauys.kazradio.kz/view_483 «Алтын дауыс»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007202425/http://altyndauys.kazradio.kz/view_483 |date=2014-10-07 }} * [http://ab.kaztrk.kz/view_484 «Қазақстан» аруы»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140729025919/http://ab.kaztrk.kz/view_484 |date=2014-07-29 }} * [http://vote.kaztrk.kz/view_717 «Қазақстан» сұңқары»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140606072636/http://vote.kaztrk.kz/view_717 |date=2014-06-06 }} * [http://old2.kaztrk.kz/shkb/ «Шетелдегі қазақ балалары»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151211202909/http://old2.kaztrk.kz/shkb/ |date=2015-12-11 }} * [http://old2.kaztrk.kz/kaz/news/el_suretteri/#go Ел суреттері] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140812044316/http://old2.kaztrk.kz/kaz/news/el_suretteri/#go |date=2014-08-12 }} * [http://sanjarkaisar.kz/ Санжар мен Қайсар]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} <ref>http://kaztrk.kz/#sectionProjects Жобалары</ref> ==Байланыс== *Бас кеңсе - 010000, Қазақстан Республикасы, Астана қаласы, Д.Қонаев көшесі, 4; *"Қазақстан" Ұлттық телеарнасы - 010000, Астана қаласы, Д.Қонаев көшесі, 4; *Қазақ радиосы - 010000, Астана қаласы, Д.Қонаев көшесі, 4; *Ақпаратты-сараптама бағдарламалар дирекциясы - 010000, Астана қаласы, Д.Қонаев көшесі, 4, E-mail: kaztvnews@kaztrk.kz; *Интернет редакция - E-mail: [mailto:info@kaztrk.kz info@kaztrk.kz];<ref>http://kaztrk.kz/#sectionContacts</ref> == Дереккөздер == <references/> == Сыртқы сілтемелер == * [http://kaztrk.kz/ «Қазақстан» РТРК» АҚ ресми веб-порталы] * [http://kaztv.kz/ «Қазақстан» Ұлттық телеарнасының ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728192849/http://kaztv.kz/kz/programs/live |date=2014-07-28 }} * [http://kaztv.kz/kz/programs/live «Қазақстан» Ұлттық телеарнасының онлайн көрсетілімі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728192849/http://kaztv.kz/kz/programs/live |date=2014-07-28 }} * [http://kazsporttv.kz/ «KAZsport» телеарнасының ресми веб-сайты] * [http://kazsporttv.kz/online «KAZsport» телеарнасының онлайн көрсетілімі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140731054547/http://kazsporttv.kz/online |date=2014-07-31 }} * [http://balapantv.kz/ «Балапан» телеарнасының ресми веб-сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140127040843/http://balapantv.kz/ |date=2014-01-27 }} * [http://balapantv.kz/on_balapan/ «Балапан» телеарнасының онлайн көрсетілімі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131205115510/http://balapantv.kz/on_balapan/ |date=2013-12-05 }} * [http://kokshetautv.kz/kz Қазақстан-Көкшетау] * [http://aktobetv.kz/kz Қазақстан-Ақтөбе] * [http://atyrautv.kz/kz Қазақстан-Атырау] * [http://oskementv.kz/kz Қазақстан-Өскемен] * [http://taraztv.kz/kz Қазақстан-Тараз] * [http://oraltv.kz/kz Қазақстан-Орал] * [http://kartv.kz/kz Қазақстан-Қарағанды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808134443/http://kartv.kz/kz |date=2014-08-08 }} * [http://kostanaytv.kz/kz Қазақстан-Қостанай] * [http://kyzylordatv.kz/kz Қазақстан-Қызылорда] * [http://mangystautv.kz/kz Қазақстан-Ақтау] * [http://pavlodartv.kz/kz Қазақстан-Павлодар] * [http://petropavltv.kz/kz Қазақстан-Петропавл] * [http://almatytrk.kz/kz Қазақстан-Алматы] * [http://semeytv.kz/kz Қазақстан-Семей] * [http://shymkenttv.kz/kz Қазақстан-Шымкент] * [http://kazradio.kz Қазақ радиосының ресми веб-сайты] * [http://shalkarfm.kz «Шалқар» радиосының ресми веб-сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150708070141/http://shalkarfm.kz/ |date=2015-07-08 }} * [http://astanafm.kz/kz «Астана» радиосының ресми веб-сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140924000812/http://astanafm.kz/kz |date=2014-09-24 }} * [http://classicfm.kz/kz «Classic» радиосының ресми веб-сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190901194342/http://classicfm.kz/kz |date=2019-09-01 }} {{Қазақстан Телерадиокорпорациясы}} [[Санат:Бұқаралық ақпарат құралдары]] [[Санат:Телевидение]] [[Санат:Қазақстан (телеарна)]] g2joh2l26lbnan991cf40fmet58pbjp 3061959 3061952 2022-08-18T11:58:25Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{мағына|Қазақстан (айрық)}} {{Компания |атауы = «Qazaqstan» РТРК» АҚ |логотипі = Qazaqstan logo.svg |түрі = Телерадиокорпорация |құрылды = [[Алматы]], [[Қазақстан]] ([[8 наурыз]] [[1958 жыл]]) |басты адамдары = [[Ләззат Мұратқызы Танысбай|Ләззат Танысбай]] (Басқарма Төрайымы)<ref>https://rtrk.kz/kz/team/1/</ref><br />[[Илхам Ибрагим]] (Басқарма Төрайымының орынбасары)<ref>https://rtrk.kz/kz/team/7/</ref><br />[[Мақпал Жұмабай]] (Басқарма Төрайымының орынбасары)<ref>https://rtrk.kz/kz/team/5/</ref><br/>[[Дана Ахметова]] (Басқарма Төрайымының қаржылық және әкімшілік мәселелер жөніндегі орынбасары)<ref>https://rtrk.kz/kz/team/8/</ref> |орналасуы = {{байрақ|Қазақстан}}, [[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]] |статус = Белсенді |сайты = [https://rtrk.kz/kz/about/ rtrk.kz] }} '''«Qazaqstan» Республикалық Телерадиокорпорациясы Акционерлік Қоғамы''' — «[[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]]<nowiki/>» Ұлттық телеарнасы, «[[Qazsport]]<nowiki/>» телеарнасы, «[[Balapan (телеарна)|Balapan]]<nowiki/>» телеарнасы, Abai TV, [[Qazaq radiosy|Қазақ радиосы]], «[[Шалқар (радио)|Шалқар]]<nowiki/>» радиосы, «[[Астана (радио)|Астана]]<nowiki/>» радиосы, Classic радиосын және де аймақтық телерадиокомпанияларды біріктіретін [[Қазақстан]]дағы және алыс-жақын шетелдегі беделді телерадиокорпорациялардың бірі. Бұл телерадиокорпорация өзінің қалыптасуында бай тарихқа ие және Қазақстанның телерадиожурналистикасының дәстүрін мұра етіп келеді. [[1922 жыл]]ы негізі қаланған Қазақ радиосы мен [[1958 жыл]]ы құрылған [[республика]]лық бірінші телеарнадан басталды. Телерадиокорпорация жарнамалық қызметпенде айналысады.<ref>http://kaztrk.kz/#sectionCorp Корпорация туралы</ref> == Тарихы == 1951 жыл 22 наурыз күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] Министрлер Кеңесінің қаулысымен КСРО-ның Орталық теледидары құрылды. 1957 жылы Үкімет [[радио]] және [[теледидар]]ды Мәдениет министрлігі құрамынан бөлек шығару туралы шешім шығарды. Содан соң, [[КСРО]] Министрлер Кеңесінің жанынан Радио және телехабарлар тарату жөніндегі комитет құрылды. Нәтижесінде 1957 жыл 29 маусымда [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]] Министрлер Кеңесі Телевизия және радиохабарлары жөніндегі комитет құру туралы қаулы қабылдады. 1922 жылы негізі қаланған Қазақ радиосы мен 1958 жылы құрылған республикалық бірінші телеарнадан бастау алды. «Қазақстан» – Қазақстан Республикасының ақпараттық саясатын жүзеге асыратын мемлекеттік телерадиокорпорация. Тұрғындарды қамту жағынан алдыңғы орынды иемденеді. Қазақстанның 98,63% тұрғындары түрлі бағдарламаларды көріп, тамашалай алса, Қазақ радиосын тұрғындардың - 88,74 , «Шалқар» радиосын - 61,31 пайызы тыңдай алады. «Қазақстан» Ұлттық телеарнасы мен аймақтық телерадиокомпанияларының сигналдары анық таралатын аймақтарға кіретін Қазақстандағы ауыл тұрғындарының, кем дегенде, жартысы үшін теледидар ақпараттық және мәдени қажеттілікті, білім алуды, демалысты ұйымдастыруды қанағаттандырады. Корпорацияның хабар тарату саясаты ақпараттық, ағартушылық, ойын-сауықтық бағыттағы ақпарат беруде, ұлттық және әлемдік мәдениеттің құндылықтарын, гуманизм идеяларын және Қазақстан халықтары арасындағы достықтың даңқын арттыру мен насихаттауда салмақтылықты және объективтілікті насихаттайды. Кеңестік дәуірде корпорацияда дағдарыс пен тоқырауға ұшыраған жоқ. 2001 жылы жаңа менеджерлер құрамының келуімен жағдайы айтарлықтай жақсара бастады. Жаңадан хабарлар циклі, қызықты да тартымды ток-шоулар пайда болып, көрермендер мен тыңдармандардың саны артты. == Басқарма == *'''1. Қанапия Мұстафин''' :1956-1957 жылдары – Қазақ КСР-і Мәдениет министрлігі Радиоақпарат бас басқармасының бастығы. :1956-1959 жылдары – Қазақ КСР-і Министрлер кеңесінің жанындағы Радиохабарлар және теледидар жөніндегі комитет төрағасы. *'''2. Құрманбек Сағындықов''' :1959-1962 жылдары – Қазақ КСР-і Министрлер кеңесінің жанындағы Радиохабарлар және теледидар жөніндегі комитет төрағасы. *'''3. Кенжеболат Шалабаев''' :1962-1969 жылдары – Қазақ КСР-і Министрлер кеңесіндегі Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''4. Кеңесбай Үсебайұлы Үсебаев''' :1969-1975 жылдары – Қазақ КСР-і Министрлер кеңесіндегі Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''5. Хамит Хасенұлы Хасенов''' :1975-1978 жылдары – Қазақ КСР-і Министрлер кеңесіндегі Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. :1975-1983 жылдары – Қазақ КСР-і Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''6. Камал Сейітжанұлы Смайылов''' :1983-1986 жылдары – Қазақ КСР-і Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''7. Ғаділбек Мінәжұлы Шалахметов''' :1986-1990 жылдары – Қазақ КСР-і Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''8. Сағат Әшімбайұлы Әшімбаев''' :1990-1991 жылдары – Қазақ КСР-і Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''9. Ғаділбек Мінәжұлы Шалахметов''' :1991-1992 жылдары – Қазақ КСР-і Радиохабарлар және теледидар жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы. *'''10. Шерхан Мұртаза''' :1992-1994 жылдары – «Қазақстан» мемлекеттік телерадиохабарлар компаниясының төрағасы. *'''11. Лейла Қалибекқызы Бекетова''' :1994-1995 жылдары – «Қазақстанның теледидары мен радиосы» Республикалық Корпорациясының президенті. *'''12. Әшірбек Сейілханұлы Көпішев''' :1995-1996 жылдары – «Қазақстанның теледидары мен радиосы» Республикалық Корпорациясы» Жабық Акционерлік Қоғамының президенті. *'''13. Ерлан Әбенұлы Сатыбалдиев''' :1996-2001 жылдары – «Қазақстанның теледидары мен радиосы» Республикалық Корпорациясы» Жабық Акционерлік Қоғамының президенті. *'''14. Есетжан Мұратұлы Қосубаев''' :2001-2002 жылдары – «Қазақстанның теледидары мен радиосы» Республикалық Корпорациясы» Жабық Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''15. Ғалым Төлембекұлы Доскен''' :2002 жылы «Қазақстанның теледидары мен радиосы» Республикалық Корпорациясы Жабық Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. :2003-2004 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Жабық Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. :2004-2006 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''16. [[Нұртілеу Иманғалиұлы Иманғалиев]]''' :2006-2007 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''17. Дәурен Серікұлы Әбдіхамитов''' :2007-2008 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''18. Жанай Сейітжанұлы Омаров''' :2008-2011 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы.<ref>http://kaztrk.kz/#sectionCorp Корпорацияны басқарғандар</ref> *'''19. [[Нұржан Жалауқызы Мұхамеджанова]]''' :2011-2016 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы.<ref name=":0">https://rtrk.kz/kz/headed-by/</ref> *'''20. [[Кемелбек Бақтығұлұлы Ойшыбаев]]''' :2016-2017 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''21. [[Ерлан Тынымбайұлы Қарин]]''' :2017-2019 жылдары – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрағасы. *'''22. [[Ләззат Мұратқызы Танысбай]]''' :2019 жылдың сәуірінен – «Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы» Акционерлік Қоғамының Басқарма Төрайымы .<ref name=":0" /> ==«Қазақстан» Ұлттық телеарнасы== {{Main|Қазақстан (телеарна)}} '''«Қазақстан» Ұлттық телеарнасы''' - бiрiншi ұлттық қазақстандық телеарна. 1958 жылы негізі қаланған. Сол жылы [[Қазақстан (телеарна)|«Қазақстан» Ұлттық телеарнасы]] [[Қазақстан қонақ үйі|«Қазақстан» қонақ үйі]] 8 наурызда [[Алматы]] студиясынан алғашқы хабар берілді, желтоқсан айынан күнделікті 5 сағаттық хабар беріле бастады. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақ теледидарының тарихында жаңа кезең басталды. 1994 жылы 4 сәуірде Қазақстан Президентінің жарлығымен «Қазақстан теледидары мен радиосы» республикалық корпорациясы болып құрылды. 2002 жылдан «Қазақстан» Ұлттық телеарнасы деп аталды. Телеарнада күніне [[қазақ тілі]]нде 4 рет, [[орыс тілі]]нде 4 рет жаңалықтар топтамасын беретін ақпараттық талдау бағдарламасы дирекциялары, «Ел» (қоғамдық-саяси және әлеуметтік - экономикалық хабарлар) шығармаластық бірлестіктері жұмыс істейді. «Мезгіл», «Бар мен жоқ», «Қатардағы жауынгер», «Ақжүніс» топтама хабарлары беріледі. Екі тілде «Достық» тележурналы шығып тұрады. [[«МИР» телеарнасы]]ның тапсырмасы бойынша «Достастық жаңалықтары» беріледі. Телеарнаның 13 облыстық және 1 қалалық ([[Семей]]) бөлімшесі бар. Оның хабарларын 2003 жылы [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Ресей]]дің [[Қазақстан]]мен шекаралас 12 облысы мен [[Қытай]]дың [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң-Ұйғыр автономдық аудандарының]] тұрғындары көре бастады.<ref name="ReferenceA">Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> ===Бағдарламалар=== ====Таңғы==== *[[Таңшолпан (бағдарлама)|Таңшолпан]] ''Әр таң сайын «Қазақстан» Ұлттық арнасының шымылдығын ашатын [http://tankaz.kz «Таңшолпан» ақпаратты-сазды бағдарламасы] жаңа маусымын бастады.'' ====Саяси-қоғамдық==== *Қазақстан. Менің елім. ''Әр хабар белгілі бір облыс өміріне арналады.Облыстың Тәуелсіздік жылдары жеткен жетістіктері жіліктеп жазылады.'' *Жаңалықтар ''Ел және жаһан жаңалықтары'' *Арнайы репортаж ''Арнайы репортаж – бүгінгі заманның өткір әлеуметтік мәселелеріне арналған телевизиялық бағдарламалардың циклі'' *Еңселі Елорда ''Астанада өткен айтулы оқиғалар, қаланың әлеуметтік жағдайы, қала тынысы және мәдени өмірімен «Еңселі Елорда» бағдарламасының авторлары таныстырады'' *Апта.kz ''Елімізде 1 апта көлемінде болған саяси-экономикалық, әлеуметтік жағдайларға және мәдени-рухани кеңістіктегі оқиғаларға талдау жасалады.'' *Меншікті мекен ''Бағдарлама көрерменге есімі, қызметі таныс, бірақ, кейбір қырлары бейтаныс қоғам қайраткерлерінің, ғылым, өнер, спорт саңлақтарының, саясаткерлердің болмысын ашып көрсетуге тырысады.'' *Парламент ''Жоба авторларының алға қойған мақсаты - Сенат пен Мәжілістің жұмысымен бұқараны хабардар ету, олардың заң шығарушылық қызметін сараптау.'' ====Әлеуметтік==== *Сыр сұхбат ''Бағдарлама қонақтары заманында талай асуларды алып, шыңдарды табындырған алдыңғы буын ағалар мен аналар.'' *Менің Қазақстаным ''Жоба мақсаты- әрбір қазақстандықтың және жалпы қоғамдағы азаматтық белсенділікті арттыру.'' *Халық таңдауы ''Бағдарлама тұтыну мәдениетін жаңа деңгейге көтеруді көздейді.'' *Жан жылуы ''Бағдарламаның мақсаты- халқымыздың әлеуметтік жағдайын жақсартуға ел болып атсалысуға шақыру.'' *Заң алаңы ''«Заң алаңы» сізді алаңдатқан өзекті мәселерге бағыт сілтеп, заңды шешімін табуға қол ұшын береді'' *Денсаулық ''Хабардың басты мақсаты - ауырған адамға үміт беріп, оны емдеудің жолын түсіндіру.'' *Сен сұлу ''Бағдарлама мақсаты - өзінің түр-тұлғасына, киім киісіне онша мән бермейтін әйелді сәндеу арқылы, оған психологиялық тұрғыдан өзіне деген сенім туғызып, өзгерту.'' *Еркетай ''«Еркетай» бағдарламасы 3-тен 13 жас аралығындағы балабақша мен мектеп оқушыларына арналған.'' ====Cпорттық==== *Әйелдер арасында волейболдан Әлемдік Гран -При ''Әйелдер арасында волейболдан Әлемдік Гран -При'' *«Астана-2011» бокстан жасөспірімдер арасындағы Әлем чемпионаты ''Көрсетілімдердің таспаға жазып алынған нұсқасы'' *Футболдан УЕФА және Еуропа лигасының көрсетілімдері ''«Қазақстан» Ұлттық арнасы футболсүйер қауымға УЕФА және Еуропа лигасының ойындарын ұсынады.'' *Футболдан Қазақстанның Премьер-лигасы ''Ұлттық арна футболдан Қазақстан Премьер-лигасының ойындарын ұсынады! Көрсетілімдер Қазақстан футбол федерациясы бекіткен маусым кестесіне сай жасалады.'' *Тур де Франс-2011 - көрсетілімдердің мұрағаты ''Ұлттық арна төрткіл дүние көз тіккен бәсеке - «ТУР-ДЕ-ФРАНС»-2011 велобәйгесін ұсынады.'' *Азиада күнделігі ''Бағдарлама Азия ойындары жарыстарының қорытындысы жөнінде ақпарат беріп отырады.'' *Толағай ''«Толағай» отбасылар сайысы арқылы еліміздің жас өрендерін отбасыларымен бірге спортқа баулып, салауатты өмір сүруге насихаттауды мақсат тұтамыз.'' *Көкпар ''Бағдарламаның мақсаты – ұлттық ат спорты түрлерінің бірі әрі бірегейі көкпарды өзге де командалық спорт түрлерімен терезесін теңестіру.'' *Sport.kz ''Бағдарламаның мақсаты - салауатты өмір салтын насихаттап, апта айшығындағы спорттық ақпараттарды дер кезінде көрерменге жеткізу.'' *Азиада-2011 ''Бағдарлама көрермендерді Қысқы Азия ойындары барысынан хабардар етіп отырады. Бағдарлама 2011-жылдың наурыз айында жабылды.'' ====Руханият==== *Келбет ''Телебағдарламаға елге танымал болған қайраткерлердің өмір тарихы, еңбек жолы, отбасы тіршілігі арқау болады.'' *Кеш жарық ''Бағдарламада қазақ эстрадасының аты аңызға айналған жұлдыздарының өмірлік жолы сөз болады.'' *Ілік септігі ''Телебағдарлама – ағымдағы аптаға орайлас белгілі бір тарихи, мәдени оқиғалар мен тұлғалардың ілкімді тұстарын сөзге ілік ете отырып, тартымды журналистік зерттеу жасайды.'' *Сөз мерген ''Бағдарлама үш кезеңнен тұрады: «Мықты болсаң, тауып көр», «Жүйрік болсаң, шауып көр», «Ойлы болсаң, озып көр». Бағдарлама ойын түрінде өткізіледі.'' *Сөнбес сәуле ''«Сөнбес сәуле» бағдарламасы өмірден өткен танымал тұлғалардың (ақын, жазушы, композиторлар) еңбектерін, қалдырған мұраларын қазіргі буынға таныстыруды мақсат тұтады.'' *Айгөлек ''Қазақстандық балалар шығармашылығының инфрақұрылымы қажетті деңгейде жұмыс істемейді, сондықтан да оның мұрасын суреттеу мен дамыту – бағдарламаның басты міндеттерінің бірі.'' *Сегіз қырлы ''«Сегіз қырлы» - ішсең - шөлің қанбайтын бұлақ болған, көңілге нұр сыйлайтын шуақ болған, жігеріңді жанитын қуат болған қазақтың дәстүрлі мәдениетін қайта жаңғыртпақ'' ====Бірлескен (аутсорсинг)==== *Санамақ ''Экономика тақырыбын жан-жақты аша түсетін «Санамақ» танымдық бағдарламасы.'' *Алтын Таға ''2011-ші жылғы наурыздың 16-дағы жағдай бойынша JACK POT мөлшері 18 450 000 теңгені құрайды!'' *Бизнес ақпарат ''Бағдарламаның мақсаты: көрерменді әлемдегі экономика және қаржы саласындағы соңғы жаңалықтармен ақпараттандыру.'' *Капитал әліппесі ''Бағдарлама халыққа қаржы құралдарын дұрыс пайдалануды және сол арқылы табыс табуды үйретеді.'' *Көршілер ''Ток-шоу адамдар өмірінен қаз қалпында, еш боямасыз алынған оқиғалар жөнінде баяндайды.'' *Пай-пай шоу ''Кейіпкерлеріміздің өміріндегі қызықты оқиғаларды да, тұрмыстағы қиыншылықтарын да, олардың отбасылық бақытының құпиясын да «Пай-пай» шоудан көріңіз.'' *Жүзден жүйрік ''Балаларды ойнап жүріп ойлауға үйрететін танымдық, спорттық, ойын-сауық бағдарламасы.'' ====Жарнамалық==== *Аңдатпа ''Арнамыздағы бағдарламалардың, топтамалардың және фильмдердің аңдатпасы.'' ===Үздік бағдарламалары=== ====Екі жұлдыз==== {{main|Екі жұлдыз}} [[Сурет:2zhuldyz-4.jpg|thumb|300px|"Екі жұлдыз" теле думаны - төртінші маусымының белгісі]] '''«Екі жұлдыз»''' - [[Қазақстан (телеарна)|«Қазақстан» ұлттық телеарнасында]] көрсетілетін [[шоу бағдарлама]]. Жобаның мақсаты алуан түрлі салада белгілі болған тұлғаларға ән айтқызу. Жоба жарыс түрінде жүреді, әр жұптың бір мүшесі кәсіби әнші болуы міндетті. «[[Екі жұлдыз]]» - бұл жұлдыздар жұлдыздарға ән айтуды үйрететін жоба. Жобада 16 жұп, 16 әнші және осы уақытқа дейін сахнада кәсіби түрде ән айтпаған 16 танымал тұлға. Өзіндік ерекшелегімен көрерменді тәнті етіп, көпшіліктің ықыласына бөленген бұл жобаның қатысушылары елімізге кеңінен танымал түрлі саланың өкілдері. Сонымен қатар бұл вокалды жарыс болғандықтан [[фонограмма]] қолданылмайды деп хабарланды. Қатысушылар тек жанды дауыспен ән айтуы тиіс. Жоба [[2010]] жылдың басында басталды, оссы уақытқа дейін жобаның 3 [[маусым]]ы өтті. [[2011]] жылдың [[қыркүйек]] айының соңында 4 маусым басталды. =====Екі жұлдыз (төртінші маусым)===== {{main|Екі жұлдыз (төртінші маусым)}} «Екі жұлдыз» бұрынғы маусымдардан ерекше түсірілген. Жұлдызды жұптардың міндеті – тек сахнаға шығып ән айту ғана емес, өзге қарсыластарынан артықтығын көрерменге дәлелдей білу. Ол үшін сайыскерлер әлемдік хиттер мен бәсекелестерінің репертуарларындағы туындыларды орындап, түрлі жанрды еркін меңгере алатынын көрсетеді және алуан түрлі образдарға енеді. Алайда, жоба жұлдыздардың әсем әуендері мен әсерлі қойылымдарын назарға ұсынатын думанды бағдарлама ғана емес, әр саны сайын бір жұппен қош айтысуға тура келетін драма. Өткен маусымдарда қазылар алқасы бір көтерген бағасын өзге жұпқа қоя алмай, қиналатын ереже бұл маусымда жүрмейді және әр жұп бағасын білгенше хабардың соңын күтіп уайымдамайды, өнер көрсеткеннен кейін бірден біледі. Ал жұптарды бағалаудағы көрермен құқығы бұрынғыдай: 50 де 50 пайыз дауысқа ие. ====Қазақтың 100 әні==== {{main|Қазақтың 100 әні}} [[Сурет:Logo100an.png‎|thumb|right|300px|"[[Қазақтың 100 әні]]" теледуманының рәмізі]] "[[Қазақтың 100 әні]]" - бұл Қазақстандағы теңдесі жоқ бірден-бір теледуман. Еліміздің ән мұрасын бір жүйеге келтіру мақсатында қолға алынып отырған соңғы онжылдықтағы алғашқы ауқымды талпыныс. Ол бірнеше кезеңнен тұрады. [[Тележоба]] 2011 жылдың 26 ақпанында тұсауы кесіліп, ақтық мәресі 9 шілде күні үздік әндерді шырқаумен аяқталды. «[[Қазақтың жүз әні]]» жобасы – еліміздің [[ән мұрасы]]н бір жүйеге келтіру мақсатында қолға алынып отырған соңғы онжылдықтағы алғашқы ауқымды талпыныс. Ол бірнеше кезеңнен тұрады. Алғашқы кезеңде қазақстандықтар өздерінің сүйікті әндерін жіберді. Содан кейін, осы әндердің ішінен жиі орындалып жүрген жүздеген композиция іріктеліп алынды. Бұл тізімге әр уақыт кезеңін қамтитын ән үлгілері енеді: [[Абай]]дың және басқа да классиктердің халық әндеріне айналып үлгерген шығармаларынан бастап кеңестік кезең мен заманауи шлягерлерге дейін. Міне, осыдан кейін жобаның телевизиялық бөлімі басталады. Бұл кезең бірнеше айға созылады. «Қазақтың жүз әні» жобасы [[Қазақстан (телеарна)|«Қазақстан» Ұлттық арнасынан]] аптасына бір рет көрсетіліп тұрады. Жобада сұрақ-жауап сайысы да болады. Ол арқылы әндердің шығу тарихы жөнінде мағлұмат алу мүмкіндігі бар. Барлық сұрақтарға дұрыс жауап берген ең білікті қонақ жобаның жеңімпазы атанады. Сонымен қатар, әр бағдарламадан соң, көрермендердің СМС дауыстары арқылы бес, ең танымал ән анықталады және олар қорытынды жүздікке енеді. «Қазақтың жүз әні» [[телевизия]]лық жобасы [[қазақ халқы]]ның бай [[ән]] мұрасын насихаттауға бағытталған. Бағдарлама барысында халықтың көмегімен ең танымал 100 туынды іріктеліп алынады. «Қазақтың жүз әні» жобасының қорытындысы бойынша 100 танымал ән енген [[CD]] және [[DVD]] жинақтары жарық көреді деп күтілуде. «Қазақтың 100 әні» теледуманы әнді, қазақ әнін сүйетін әр қазақтың шаңырағына шаттық сыйлап, көптеген әндерге екінші тыныс тарту етті. Қазақ музыкасын бір жүйеге келтіру жолындағы алғашқы әрекет өз жемісін беріп, 100 үздік ән қазақ тыңдарманына арнайы жинақ болып жол тартады. Үздік жүз әннің тізіміне теледуманның 19 жеңімпазы өз таңдауларымен қосқан 19 ән және көрермен дауыс берген 81 ән енді. ====«Қазақстан дауысы»==== {{main|Қазақстан Дауысы}} [[Сурет:Қазақстан Дауысы.jpg|200px|нобай|оңға]] '''[[Қазақстан Дауысы|«Қазақстан дауысының»]]''' басты идеясы - халық арасында танылмай жүрген талантты жандардың әншілік қырын көрсету. Оларды көпшілікке танытып, өнерін жарыққа шығару. Жобаға тек үздік ән айтатын үміткерлер ғана қатыстырылады. Бұл телевизиялық шоу алғаш рет Нидерландтың «RTL4» телеарнасында «The Voice of Holland» деген атпен жарыққа шыққан болатын. Әлемнің бірнеше еліне тарап, көпшіліктің ықыласына бөленген тележоба бүгінде қазақ ән әлеміне де келіп жетті. Тың жобаның басты мақсаты – ел арасында жүрген асқақ дауысты, жезтаңдай әншілердің арасынан ең мықты деген дауысты таңдап алу. Жобаға 18-45 жас аралығындағы кез-келген өнерпаз қатыса алады. Іріктеу Қазақстанның бірнеше қаласында өтеді. ===Аймақтық филиалдары=== {{main|Қазақстан телеарнасының аймақтық филиалдары}} Қазақстанның әр облыс орталықтарында орналасқан.<ref>http://kaztrk.kz/#sectionAffiliates Аймақтық желі</ref> ====Ақмола облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Көкшетау (телеарна)}} «Казахстан» РТРК» АҚ АОФ 1999 жылдың 21 қыркүйегінде Ақмола облысының орталығы Астана қаласынан Көкшетауға ауысқаннан кейін құрылды. Алғашқы эфир 1999 жылдың 4 қазанында шықты. Құрылған күннен бастап 2004 жылдың күзіне дейін филиал ғимарат жалдап келген. Ал, қазіргі кезде «Қазақстан» РТРК» АҚ АОФ-ның қала орталығында орналасқан екі қабатты жеке ғимараты бар. Облыстық филиал бүгінгі күн талабына сай жұмыс жасауға ұмтылуда. Қолда бар мүмкіндіктерді барынша тиімді пайдалана отырып, ұжым шығармашылық ізденіс үстінде қызмет істеуде. Сондай ізденістер, ерінбей еңбек етудің арқасында арнамыздың көрермендерінің саны арта түсті. Ал спутниктік сандық жүйеге көшу таралым аймағымыздың кеңеюіне байланысты жауапкершілігіміз жүгін арта түсті. Бүгінде ұжымда 78 қызметкер бар, олардың орташа жасы 24-25, бұл негізгі мақсаттарды: аймақтық деңгейдегі мемлекеттік саясаты насихаттау, шығармашылықты жаңа сатыға көтеріп аудиторияны кеңейтуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Филиалды техникалық қамтамасыз ету негізгі міндеттердің бірі.<ref>http://kokshetautv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808185153/http://kokshetautv.kz/kz/category/channel |date=2014-08-08 }}</ref> ====Шығыс Қазақстан облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Өскемен (телеарна)}} Студияның қалыптасу кезеңіндегі кешегі өткен өмір дәуренін бүгінде тек тарихтың алтын парақтарынан табуға болады. Қайтып келмес сол бір кездерді ой елегінен бір өткізсек. Кенді Алтайдың киелі ордасы - Өскемен қаласында телевизиялық студия ресми түрде 1958 жылы наурыздың 16-ншы жұлдызында ашылды. Бұл шынымен тарихқа алтын әріппен жазылар оқиға. Себебі, шығыс телеарнасы қазақ жерінде ашылған тұңғыш телевизиялық студия болған еді.<ref>http://oskementv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150219142450/http://oskementv.kz/kz/category/channel |date=2015-02-19 }}</ref> ====Павлодар филиалы==== {{main|Қазақстан-Павлодар (телеарна)}} Қазақ КСР Министрлер Кеңесі 1961 жылғы 28 ақпанда Павлодарда телеорталық құрылысын салу туралы шешім қабылдады. Осы жылдың көктем айында ғимараттың құрылысы басталып, мұнараны монтаждау басталды. 1965 жылы 7 қарашада Павлодар телестудиясы тұңғыш рет бірінші бағдарламасын эфирге шығарды.<ref>http://pavlodartv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728105143/http://pavlodartv.kz/kz/category/channel |date=2014-07-28 }}</ref> ====Жамбыл облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Тараз (телеарна)}} Жиырма жылдың белесі немесе «Қазақстан-Тараз» телеарнасының тарихынан. 20 ғасырдан астам тағылымды тарихы бар Әулиеата өңірінде 1989 жылдың 1 қарашасында облыстық телеарна өз жұмысын бастады. Бұл оқиға – облыс тарихындағы жарқын беттердің бірі болды десек артық айтқандық емес. Біріншіден, Жамбыл теледидары республика көлемінде 21 жыл үзілістен кейін электронды ақпарат кеңістігіне қосылған алғашқы ұжым болды. Сөйтіп 1989 жылдың 1 қарашасында шаңырақ көтерген телеарна араға алты күн салып барып, орталық алаңдағы еңбекшілер шеруінен тікелей хабар жүргізді.<ref>http://taraztv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728110749/http://taraztv.kz/kz/category/channel |date=2014-07-28 }}</ref> ====Қызылорда облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Қызылорда (телеарна)}} Қызылорда облыстық телеарнасы 1991 жылдың 30 сәуірінде ашылды. Дәл осы күні алғаш рет 30 минуттық хабармен эфирге шықты. Ертесіне, 1 мамыр күні қаланың орталық алаңындағы мерекелік демонстрациядан 45 минуттық тікелей репортаж жасады.<ref>http://kyzylordatv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141016071425/http://kyzylordatv.kz/kz/category/channel |date=2014-10-16 }}</ref> ====Ақтөбе облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Ақтөбе (телеарна)}} «Қазақстан» РТРК» АҚ Ақтөбе филиалы 1960 жылы 28-қазаннан бастап өз хабарларын тарата бастады. 1998 жылы метрлік диапазонға шыққан. Филиал қала мен қалаға жақын елді мекендерге 10-шы арна бойынша тәулігіне 14 сағат, 8-ші арна бойынша облысқа 1 сағат хабар таратады. ҚР «Тіл туралы», «БАҚ», «Жарнама » туралы заң баптарының сақталынуына барынша назар аударылады. Хабарлардың 60 пайызы қазақ тілінде, 40 пайызы орыс тілінде шығады. Таратқыш қуаты-2000 ВТ. Облыстық телерадиосигналдарын тарату орталығының 152 метрлік телемұнарасына орнатылған.<ref>http://aktobetv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202062417/http://aktobetv.kz/kz/category/channel |date=2015-02-02 }}</ref> ====Батыс Қазақстан облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Орал (телеарна)}} Батыс Қазақстан облыстық телестудиясы өзінің тұңғыш хабарын 1964 жылы 26 қыркүйекте эфирге шығарды. 1964 жылы 15 тамызда Орал телеарнасының тұсауы кесілмес бұрын облыстық телевизия және радио хабары комитеті құрылып, оның алғашқы төрағасы болып сол кезде Мәскеу жоғары партия мектебін бітірген жергілікті маман Наурыз Сыдықұлы Сыдықов бекітілді. Облыстық телерадио ұжымын ширек ғасырға жуық басқарған ол басқарушылық қабілетімен телестудияның аяғынан қаз тұруына өзіндік үлес қосты. Биыл филиал басшысының бастамасы бойынша Орал қалалық мәслихатының шешімімен телестудия орналасқан көшеге Н.Сыдықовтың есімі берілді.<ref>http://oraltv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150217175925/http://oraltv.kz/kz/category/channel |date=2015-02-17 }}</ref> ====Маңғыстау облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Ақтау (телеарна)}} 2010 жылдың 15-тамызда көрермен көзайымына айналған «Қазақстан-Ақтау» телеарнасы 40 жыл толды. Телеарна қала орталығындағы 24 шағын-ауданда орналасқан. Ғимараттың 1-қабатындағы студия маңында тақырыптық бағдарламалар редакциясы, инженерлік бөлім сондай-ақ, хабарландыруларға тапсырыс қабылдау нүктесі және шаруашылық бөлім орналасқан. Ғимараттың екінші қабатында арна админлігі, эфир қызметі бөлімі, жарнамалық және ақпараттық бөлім, ақпараттық редакция, бейнемұрағат, монтаж жасау кабинеттері орналасқан. Арна қызметкерлері ғаламтор желісі жалғанған компьютерлермен қамтамасыз етілген.<ref>http://mangystautv.kz/kz/category/channel/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808185323/http://mangystautv.kz/kz/category/channel/ |date=2014-08-08 }}</ref> ====Атырау облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Атырау (телеарна)}} «Қазақстан» РТРК» АҚ Атырау филиалының ғимараты Ж.Молдағалиев көшесі 29, Жайық өзенінің жағасында орналасқан. Бұл үшқабатты, қайта жөндеуден өткен ғимарат. Бірінші қабатта админлік пен ақпараттық және тақырыптық бағдарламалардың редакциялары орналасқан. Редакцияларда ортақ желiге қосылған жетi кеңсе компьютерлерi бар.Сервер жүйелік админ бөлмесінде орналасқан. Әкiмшiлiк корпустың барлық кеңсе компьютерлерi кең жолақты интернет желiсіне қосылған. Мұрағат материалдары видеокасеталарда фонотекада сақталған. Теледидар хабарларының таратылуы: Атырау қаласында 5 арнамен 17 сағат және Атырау облысы бойынша тәулігіне 1 сағат. Бағдарламалар қамту радиусы ТВ 50 ±7 км.Таралым ТПВ 1000 РТС Атырау қалалық хабарлағыш көмегімен таратылады. Хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан. Облыстық дидардан Атырау қала РТС-на (дыбыс + видео) сигналдың берiлуi ВОЛС бойынша iске асады,Атырау облысы бойынша хабар тарату кезінде сигнал ВОЛС арқылы Алматы қ. СҚТС Кателко АҚ жеткізіледі. Радиохабардың таратылуы: 102 Fm жиілігінде «ELEKTRONIKA» радиоқабылдағышы арқылы таратылады шығыс қуаты 250 Вт, антенна көрші КМК «Атырау-ақпарат» ғимаратының төбесінде орналасқан, биіктігі 30 м. Нақты қабылдау радиусы 10-12 км.<ref>http://atyrautv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140810022403/http://atyrautv.kz/kz/category/channel |date=2014-08-10 }}</ref> ====Солтүстік Қазақстан облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Петропавл (телеарна)}} Бүгінгі «Қазақстан» РТРК» АҚ Солтүстік Қазақстан облыстық филиалының тарихы әріден бастау алады. 1958 жылы облыстық ұлттық депутаттар кеңесінің шешімімен Петропавлда телемұнараның құрылысы қолға алынды. Әрі техникалық және шығармашылық қызметкерлер үшін ғимарат бой көтере бастады.<ref>http://petropavltv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728110519/http://petropavltv.kz/kz/category/channel |date=2014-07-28 }}</ref> ====Қарағанды облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Қарағанды (телеарна)}} 1958 жылдың 31 тамыз күні Қарағанды телестудиясы Шахтерлер күніне арналған кинобағдарлама арқылы алғаш рет эфирге шықты. 1961 ж. 1 Мамыр күніне арналған еңбекшілердің шеруінен ЖТС жүйесі арқылы алғаш бағдарлама жасалды. 2009 ж. «Қазақстан - Қарағанды» теле арнасының «Сіз бен біз» ток-шоу хабары республикалық телебайқауда үшінші орынды иеленді. 2010ж. Тележурналист Ә. Тойжігітов «Нұр Отан» ХДП-ның «Көзқарас» аталымы бойынша республикалық «Нұр Сұңқар» сыйлығын жеңіп алды. 2010-2011 жылдары «Қазақстан-Қарағанды» теле арнасының 26 өзіндік хабары қазақ және орыс тілдерінде эфирге шығады.Тәулігіне 14 сағат хабар таратады. Мұның 50 пайызы өз өнімдері. Көрермендермен сұрақ-жауап жүргізгенде олардың 94 пайызы «Қазақстан-Қарағанды» телеарнасына үлкен сенім артты.<ref>http://kartv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140809124457/http://kartv.kz/kz/category/channel |date=2014-08-09 }}</ref> ====Семей қалалық филиалы==== {{main|Қазақстан-Семей (телеарна)}} 1965 жылдың 1 қыркүйегінде Семей телестудиясының алғашқы ресми хабары эфирге шықты. Бұл республикадағы Алматы, Қарағанды, Өскемен телевизиялық студияларынан кейінгі төртінші еді. Ол қаланың шетіндегі өзен жағалауындағы дөңде, жоғарғы Ертіс өзені кеме басқармасы электр станциясының ескі ғимаратында жабдықталды. Қасынан жаңадан телерадио тарату орталығы салынып, биіктігі 186 метрлік телемұнара бой көтерді.<ref>http://semeytv.kz/kz/category/channel{{Deadlink|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ====Онтүстік Қазақстан облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Шымкент (телеарна)}} «Қазақстан-Шымкент» телеарнасы түрлі-түсті теледидар ретінде 1990 жылы кезіндегі телерадиокомитеттің құрамында құрылды. Алғашқы хабарын 1990 жылғы қараша айының 5-ші жұлдызында 4 камералық ЖТС (жылжымалы телестанция) арқылы тікелей эфирге таратты. Телекешенге арнайы ғимарат қарастырылмаған. Қазіргі филиал орналасқан шаңырақ 1964 жылы қалалық партия комитеті мен кеңес органдары үшін кеңес үлгісінде салынған көне ғимарат. Қайтадан телекешенге бейімдеп құрылыс жұмыстарының жүргізілуі нәтижесінде бүгінгі таңда екі студия қарастырылған. Жаңалықтар студиясы, көлемі 55 ш.м. және хабарларға бейімделген үлкен студия, көлемі 120 ш.м. Телекешен заманауи техникалармен жабдықталған. Соңғы үлкен жетістік телеарнаның еншісіне спутниктік қондырғысы бар 4 камералы шағын жылжымалы теледидарлық станция берілді.<ref>http://shymkenttv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140921023935/http://shymkenttv.kz/kz/category/channel |date=2014-09-21 }}</ref> ====Қостанай облыстық филиалы==== {{main|Қазақстан-Қостанай (телеарна)}} '''Қостанай облыстық филиалы''' телевизия хабарларын тұңғыш рет [[1991]] жылы [[1 ақпан]]да [[Қостанай]] қаласында бастады. Ал бұрын 1989 жылы Қаз КСР телевизия және [[радио]]хабарын тарату жөніндегі мемлекеттік комитетінің Қостанай облыстық теледидарын ашу туралы арнайы шешімі қабылданған. Осыдан кейін қызу дайындық жүргізілді. Телестудияға «Кадр-103» бейнемагнитофондары, «Магнолия-83» ЖТС, АТК, «PANASONIC M-8000» телекамерасы сатып алынып, іске қосылды. Алғашқы сынақ хабарлары «Қазақстан» арнасынан аптасына 2 рет, сейсенбі және жұма күндері 30 минут [[қазақ]] және [[орыс тілі|орыс тіл]]дерінде шықты. Ол жаңалықтар мен шағын сұхбаттар еді. Ал тұрақты хабар тарату 1991 жылдан басталып, облыста телевизия дүниеге келді. [[Қостанай]] [[теледидар]]ының тұңғыш іргетасын қалағандардың қатарында сол кездегі телерадиокомпания төрағасы Н.Ислямиев, Б.Нұрмұхамедов, бас инженер В.Асташов, бас редактор Ә.Мадиннің есімін атаған жөн.<ref>http://kostanaytv.kz/kz/category/channel {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728111009/http://kostanaytv.kz/kz/category/channel |date=2014-07-28 }}</ref> ==«Мәдениет» телеарнасы== {{main|«Мәдениет» телеарнасы}} [[Сурет:Logo Madeniet.png|thumb|300px|right|«Мәдениет» телеарнасының логотипі]] '''«Мәдениет» телеарнасы''' – [[Қазақстан]]дағы мәдени-танымдық бағытта [[хабар]] тарататын алғашқы [[арна]]. [[Қазақстан]]дық көрермендерге отандық және әлемдік мәдениет жауһарларын кеңінен таныстыратын бұл арна [[2011 жыл]]дың [[26 қыркүйек|26 қыркүйегінде]] «Қазақстан» РТРК» АҚ жанынан ашылып отыр. [[Қазақстан]]ның тарихи және мәдени мұрасын сақтау, тілдік ортаны дамыту, рухани құндылықтарды насихаттау, көрерменнің талғамын көтеру және жан-жақты дүниетанымын арттыру бағытында әзірленген отандық және шетелдік үздік телехабарлар мен [[деректі фильм]]дерді қалың көпшілік назарына ұсыну басты мақсаты болып табылады. «[[Мәдениет]]», «[[Ретро]]» және «[[Тарих]]» сияқты үш арнаны тоғыстыра отырып, ұлттық [[мәдениет]] пен [[ұлт]]тық құндылықтарды насихаттауды басты назарда ұстайды. [[Мұрағат]] [[бағдарлама]]лары мен шетелдік өнімдердің үздік үлгілерін ұсына отырып, [[эфир]] уақытының 30%-ын алып отыратын қазіргі заман талабына сай форматта жасалатын ток-шоу, [[телевизия]]ға арналған [[музыка]]лық және [[драма]]лық қойылымдар, деректі және көркем [[фильм]]дер, [[телехикая]]лар, түрлі жанрдағы арнайы жобаларды әзірлемек. Бұл бағдарламалар көпшілік көрерменнің [[дүние]]танымын кеңейте отырып, мәдениеттің рухани қазынасынан сусындауға, қазақ елінің өнегелік құндылықтарын дәріптеп, соның қадір-қасиетін ұғынып, сақтай білуге мүмкіндік береді. «Мәдениет» телеарнасын [[спутник]]тік, кабельдік және [[Интернет]] [[желі]]лерінің [[пайдаланушы]]лары көре алады.<ref>http://madeniettv.kz/kaz/telekanal/o-telekanale/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150217073722/http://madeniettv.kz/kaz/telekanal/o-telekanale/ |date=2015-02-17 }} Телеарна туралы</ref> ==«KAZsport» телеарнасы== {{main|KAZsport}} «KAZsport» - Қазақстан Республикасының «OTAU TV» ұлттық жерсеріктік телерадиохабар тарату желісі мен кабелдік жүйеде хабар тарататын спорттық телеарна. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2012 жылы «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға ортақ Еңбек қоғамына қарай 20 қадам» атты мақаласында Спорт және дене шынықтыру істері агенттігі мен Мәдениет және Ақпарат министрлігіне бірлесіп мамандандырылған спорт арнасын ашу туралы тапсырма берген болатын. Қысқа мерзімде тиісті жұмыстар атқарылып, 2013 жылдың 1 шілде күні отандық телеарналар кеңістігінде «KAZsport» спорт телеарнасы өзінің алғашқы хабарларын тарата бастады. Жаңа спорт арнасы «Мәдениет», «Балапан» және 14 аймақтық телеарналар топтасқан «Қазақстан» РТРК» АҚ құрамына енеді. Бұл еліміздің барлық аймақтарынан тікелей эфирде хабар таратуға мүмкіндік береді. ==«Балапан» телеарнасы== {{main|«Балапан» телеарнасы}} '''«Балапан»''' — қазақстанның бірінші балалар арнасы. Эфир таралымы [[кабельдік желі]]ден эфирге шығады. Эфир аудиториясы 3-10 жас аралығындағы балалар. Телеарнаның басты ерекшелігі ол қазақ тілінде [[эфир]] таратады. «Балапан» телеарнасы «Қазақстан» ҰТА базасында құрылған.<ref>http://balapantv.kz/telekanal/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140719034230/http://balapantv.kz/telekanal/ |date=2014-07-19 }}</ref> *'''Таралымы:''' ''кабельдік желіден эфирге шығады.'' *'''Аудиториясы:''' ''3-10 жас аралығындағы балалар'' *'''Уақыты:''' ''сағат 10 00 – 22 00 аралығында'' *'''Тілі:''' ''қазақ тілінде'' ===Телеарна мақсаты=== Келешек ұрпақтың тамырына рухани нәр беріп, «интеллект» иесі , білім мен ғылымның шыңына шығар азамат болып ер жетуіне ықпал жасау және дені сау, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбек сүйгіш, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу.<ref>http://balapantv.kz/telekanal/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140719034230/http://balapantv.kz/telekanal/ |date=2014-07-19 }} «Балапан» телеарнасының мақсаты</ref> ==Қазақ радиосы== {{Main|Қазақ радиосы}} '''Қазақ радиосы''', республикалық радиохабары – [[Қазақстан]] тұрғындарына, [[ТМД]] елдерінде және шет елдерде тұратын қазақ тыңдармандарына арналған радио хабары, бұқаралық ақпарат құралдарының негізгілерінің бірі. Қазақ радиосы хабарлары [[Астана]] мен [[Алматы]]дан берілетін [[радио]] хабарынан және облыс орталықтары хабарынан тұрады. Хабарлар ұзын, орта, қысқа және ультрақысқа толқындарда жұмыс істейтін радио станциялаы арқылы таратылады. [[Қазақ]] радиосы қазақ, [[орыс]], [[неміс]], [[ұйғыр]], [[Әзірбайжан]], [[түрік]], [[корей]], [[татар]] тілдерінде хабар береді. Ол жедел ақпараттан (жаңалықтар, шолулар, [[репортаж]]дар, т.б.), қоғамдық-саяси, экономикалық, ғылыми, [[білім]] беру, әдеби-драмалық, музыкалық, спорттық және басқа хабарлардан құралады. Ұлттық ақпараттық-музыкалық «Шалқар» бағдарламасы жұмыс істейді. Республикалық радио хабары [[1931 жылы]] 4 мамырында өлкелік “[[Еңбекші Қазақ газеті|Еңбекші қазақ]]”, “Советская степь” радио газеттерінің алғашқы нөмірлерінің мақалаларын берумен басталды. Оның 60-тан астам қоғамдық-танымдық, жиырмаға жуық [[музыка]]лық ойын-сауық бағдарламасы бар (2003).<ref name="ReferenceA"/> ===Қазақ радиосының хоры=== [[Сурет:VocalEssence Chorus.jpg|right|thumb| alt=A.|200 px|[["Хор"]]]] '''Қазақ радиосының хоры''' – музыкалық ұжым. [[1932 жылы]] қазақ [[радио]]сының (кейіннен Қазақстан Республикасы [[Телевизия]] және [[радиохабар]] жөніндегі мемлекеттік к-ті) жанынан Б.Г. Ерзаковичтің басшылығымен әйелдер хоры болып ұйымдастырылған. 1934 жылдан аралас дауысты хор (әйелдер және ерлер даусы) ретінде қайта құрылып, оған Л.Хамиди жетекшілік етті. Композиторлар: [[Ерзакович]], [[Хамиди]], Д.Д. Мацуцин хорға лайықтап өңдеген қазақтың халық әндерін (“Харарау”, “Қарақол”, “Үридай”, “Ақ саусақ”, “Қара торғай”, т.б.) мен Абай әндерін (“Айттым сәлем қалам қас”, “Көзімнің қарасы”, т.б.) орындады. Ерзаковичтің “Айна қыз”, А.Қ.Жұбановтың “Москва”, Хамидидің “Отан”, “Қазақстан”, “Бесжылдықтың ерлері”, М.Ержановтың “Жасасын”, т.б. әндері осы хорға арналып жазылған. Қазақ радиосының хоры 1954 жылға дейін жұмыс істеді. ==«Шалқар» радиосы== {{Main|«Шалқар» радиосы}} '''«Шалқар» радиосы''', «[[Шалқар]]» ұлттық арнасы — ақпаратты-сазды бағдарлама. 1966 жылы 1 қаңтардан бастап әуе толқынына шықты. Алғашында ақпаратты-сазды болып ашылған бұл арна кейіннен әр түрлі жанрлармен (қазақтың ұлттық әдет-ғұрыптары, әдеби-музыка шығармаларды насихаттау, тағы басқа) өз бағдарламасын кеңейтті. Бірте-бірте «Шалқар» радиосы республика көлемінде ғана емес, шет ел қазақтарына да шыға бастады. Алғашқы басшысы — [[Сәркен Оспанов]] болды. Радиода әр жылдары белгілі журналистер [[М.Жантикин]], [[Е.Әбдіғапаров]], [[Т.Рсаев]], [[У.Қыдырханов]], Е.Қашқынов, [[Т.Момбекұлы]], [[Ғ.Игісін]], [[Дулат Исабеков|Д.Исабеков]], тағы басқа; талантты дикторлар: С.Жақанова, О.Қалмырзаев, Ұ.Бармашқызы, ауылы Еңсебайұлы, тағы басқа жұмыс істеді. «Шалқар» радиосы 1998 — 99 жылы бюджет тапшылығынан өз жұмысын мүлдем тоқтатты. 2002 жылы қайта ашылып, алғашында тек Алматы қаласының көлемінде ғана хабар таратты. Қазіргі жағдайда республика бойынша 9 облысқа тарайды. «Шалқар» радиосының басты мақсаты қазақ халқының ұлттық-рухани құндылықтарын жан-жақты насихаттау. Осы мақсатта “Өнерім-Өмірім”, “Атадан қалған асыл сөз”, “Жеті ғасыр жырлайды”, “Алтын тамыр”, “Жайдарман”, “Сағыныш сазы”, “Балауса”, тағы басқа бағдарламалар ашқан. ==«Астана» радиосы== {{Main|«Астана» радиосы}} «[[Астана]]» [[радио]]сы – ақпаратты-музыкалық радиостанция. Радионың ең алғашқы эфирге шыққан уақыты – 1999 жылдың 19-шы қаңтары. 101.4 ФМ толқынында эфирге шықты. Эфирдегі жалпы уақыты 19 сағат. Осы уақыттан бастап радио қызметкерлері «Ақ ниетпен әр үйге» деген ұранмен жұмыс істеп келеді және де бұл ұран тыңдармандардың әрқайсысына жақсы таныс. 2003 жылдың 1 ақпанынан бастап «Астана» радиосы өзінің эфирлік форматын жаңартып, заман талабына сай сандық құрылғылармен жұмыс істеп келеді. Сондай-ақ, радио эфирінде жаңа ақпаратты-танымдық, ойын-сауықтық жаңа хабарлар ашылды. [[Музыка]]лық форматтың өзгеріп, хабарлар мазмұнының ерекшеленуіне байланысты тыңдармандар аудиториясы да кеңейе түсті. «Астана» радиосы тек қана Астана аумағын қамтитындығына қарамастан, қала қонақтарынан да жақсы лебіздерге толы хаттар келіп жатады. Сонымен, бүгінгі радиотыңдаушы әндермен қатар мазмұнды хабарларды тыңдап, интерактивті түрде жүргізілетін радиоойындарға да қатыса алады. Радиоойындардың мазмұны әртүрлі. Мәселен, қаланың тыныс-тіршілігіне арналған ойындар, интеллектуалдық ойындар мен тіл ұстарту бағытындағы радиоойындар, шоу-жобалар бар. Хабар жүргізудегі пайыздық көрсеткішке келетін болсақ - 60 пайыз қазақ тілінде, 40 пайыз орыс тілінде. Демек, «Астана» радиосы толықтай «Тіл туралы» Заңның талаптарына сай жұмыс істеп келеді. Сондай-ақ, Қазақ радиосынан келіп тұратын қазақша әндер де радионың ән қоржынын толтырып, жаңа әндердің тыңдармандарға жетуіне үлкен үлес қосып отыр. Ал астаналық орындаушылар өз шығармашылығымен таныстырып, әндерін бәйгеге қосатын «Жұлдызды Астана» хит-шеруі 2005 жылдан бастап Астана әншілеріне қолдау көрсету мақсатында әндерін тегін ротацияға қойып, өнер дамуына оң әсерін тигізіп келеді десек, қателеспейміз. 2009 жылы 19 қаңтарда «Астана» радиосы өзінің 10 жылдық мерейтойын атап өтті. Астанамен қатар өсіп келе жатқан радио үшін бұл белгілі бір межеден өтіп, жаңа мақсаттар қойып, соған жетуге ынталанатын сәт болды. Осы онжылдықты атап өту барысында «Астана қаһармандары» атты хабар эфирге шықты. Бір жыл бойына тыңдармандар Астанаға өз үлестерін қосқан азаматтарды ұсынып, мерейтой қарсаңында жеңімпаздар анықталған болатын. Мұнда: қоғам, медицина, саясат, жастар, құқық, архитектура және «Астана үміті» секілді номинациялар болды. Астаналық радионың тарихында көптеген жеңісті сәттер болғанын атпай кете алмаймыз. Мысалы, 1999 және 2003 жылдардағы ең үздік ақпаратты топтамасы үшін берілген «Алтын Жұлдыз» жүлдесі; 2006 жылы - «Үздік радио» атағы т.б. бар. «Астана» радиосының аудиториясы қала мен облыс аумағындағы 500 мың халықты қамтиды. Бұл орта есеппен алынған көсеткіш. Сондай-ақ, «Астана» радиосы Қазақ радиосының Республикаға таралатын үш сағаттық эфирлік уақытына, яғни, сағат таңғы 9 бен 10 аралығында, 12 мен 13 және кешкі 21 мен 22 аралығында қосылады. Бұл уақыттарда қоғамдық-танымдық, ақпараттық хабарлар тізбегін дайындайды. ==«Classic» радиосы== «Classic» радиосы - Қазақстандағы классикалық музыканың алғашқы радиостанциясы. Бұл «Қазақстан» РТРК» Акционерлік Қоғамы мен Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясының біріккен медиажобасы. Жоба идеясының авторы - Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясының ректоры, Қазақстан Республикасының Халық әртісі Жәния Әубәкірова. «Classic» радиосының форматы: түрлі жанрлардағы, ұлттық мектептер мен бағыттардағы классикалық музыка. Радиотыңдаушылардың жас мөлшеріне шек қойылмайды. «Classic» радиосының басты мақсаты - жалпыадамзаттық құндылықтарды насихаттау, классикалық музыканың танымалдылығын арттыру, халықтың музыкалық сауаттылығын көтеру. Радиостанция жұмысын 102.8 FM жиілігінде 2011 жылдың 6 мауысымнан бастады. Нақ осы күннен бастап, Алматыдағы классикалық музыканы сүйетіндер аудиториясы музыка өнерінің соны үлгілерімен таныс бола бастады. «Classic» радиосы музыкалық туындыларды берумен ғана шектеліп қалмады, 2012 жылдан бастап эфирден музыкалық-шолу бағдарламалары беріле бастады. Бағдарламаларды әзірлейтін авторлар тыңдармандар аудиториясының барлық талғамдары мен музыкалық қалауларын ескеруге тырысты. Бүгінгі таңда «Classic» радиосынан 9 бағдарлама эфирге шығады: «Киноблюз», «ДжазТайм», «Диалог», «Опера әлемінің інжу-маржандары», «Классикомания», «Музыкальный дневник», «Музыкальная Одиссея», «Грани», «Рецензия». Радиоарнадан күніне 8 рет мәдени жаңалықтар беріледі: онда еліміздегі, алыс және ақын шетелдердегі өнер әлеміндегі ең қызықты оқиғалар қамтылады. 2013 жылдың 1 қаңтарынан бастап, «Қазақстан» РТРК» Акционерлік Қоғамының құрамына енген.<ref>http://calssicfm.kz{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ==Жобалар== * [http://tankaz.kz «Таңшолпан» ақпаратты-сазды бағдарламасы] * Екі жұлдыз * [http://100an.kaztrk.kz/ «Қазақтың жүз әні»] * [http://altyndauys.kazradio.kz/view_483 «Алтын дауыс»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007202425/http://altyndauys.kazradio.kz/view_483 |date=2014-10-07 }} * [http://ab.kaztrk.kz/view_484 «Қазақстан» аруы»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140729025919/http://ab.kaztrk.kz/view_484 |date=2014-07-29 }} * [http://vote.kaztrk.kz/view_717 «Қазақстан» сұңқары»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140606072636/http://vote.kaztrk.kz/view_717 |date=2014-06-06 }} * [http://old2.kaztrk.kz/shkb/ «Шетелдегі қазақ балалары»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151211202909/http://old2.kaztrk.kz/shkb/ |date=2015-12-11 }} * [http://old2.kaztrk.kz/kaz/news/el_suretteri/#go Ел суреттері] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140812044316/http://old2.kaztrk.kz/kaz/news/el_suretteri/#go |date=2014-08-12 }} * [http://sanjarkaisar.kz/ Санжар мен Қайсар]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} <ref>http://kaztrk.kz/#sectionProjects Жобалары</ref> ==Байланыс== *Бас кеңсе - 010000, Қазақстан Республикасы, Астана қаласы, Д.Қонаев көшесі, 4; *"Қазақстан" Ұлттық телеарнасы - 010000, Астана қаласы, Д.Қонаев көшесі, 4; *Қазақ радиосы - 010000, Астана қаласы, Д.Қонаев көшесі, 4; *Ақпаратты-сараптама бағдарламалар дирекциясы - 010000, Астана қаласы, Д.Қонаев көшесі, 4, E-mail: kaztvnews@kaztrk.kz; *Интернет редакция - E-mail: [mailto:info@kaztrk.kz info@kaztrk.kz];<ref>http://kaztrk.kz/#sectionContacts</ref> == Дереккөздер == <references/> == Сыртқы сілтемелер == * [http://kaztrk.kz/ «Қазақстан» РТРК» АҚ ресми веб-порталы] * [http://kaztv.kz/ «Қазақстан» Ұлттық телеарнасының ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728192849/http://kaztv.kz/kz/programs/live |date=2014-07-28 }} * [http://kaztv.kz/kz/programs/live «Қазақстан» Ұлттық телеарнасының онлайн көрсетілімі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728192849/http://kaztv.kz/kz/programs/live |date=2014-07-28 }} * [http://kazsporttv.kz/ «KAZsport» телеарнасының ресми веб-сайты] * [http://kazsporttv.kz/online «KAZsport» телеарнасының онлайн көрсетілімі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140731054547/http://kazsporttv.kz/online |date=2014-07-31 }} * [http://balapantv.kz/ «Балапан» телеарнасының ресми веб-сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140127040843/http://balapantv.kz/ |date=2014-01-27 }} * [http://balapantv.kz/on_balapan/ «Балапан» телеарнасының онлайн көрсетілімі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131205115510/http://balapantv.kz/on_balapan/ |date=2013-12-05 }} * [http://kokshetautv.kz/kz Қазақстан-Көкшетау] * [http://aktobetv.kz/kz Қазақстан-Ақтөбе] * [http://atyrautv.kz/kz Қазақстан-Атырау] * [http://oskementv.kz/kz Қазақстан-Өскемен] * [http://taraztv.kz/kz Қазақстан-Тараз] * [http://oraltv.kz/kz Қазақстан-Орал] * [http://kartv.kz/kz Қазақстан-Қарағанды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808134443/http://kartv.kz/kz |date=2014-08-08 }} * [http://kostanaytv.kz/kz Қазақстан-Қостанай] * [http://kyzylordatv.kz/kz Қазақстан-Қызылорда] * [http://mangystautv.kz/kz Қазақстан-Ақтау] * [http://pavlodartv.kz/kz Қазақстан-Павлодар] * [http://petropavltv.kz/kz Қазақстан-Петропавл] * [http://almatytrk.kz/kz Қазақстан-Алматы] * [http://semeytv.kz/kz Қазақстан-Семей] * [http://shymkenttv.kz/kz Қазақстан-Шымкент] * [http://kazradio.kz Қазақ радиосының ресми веб-сайты] * [http://shalkarfm.kz «Шалқар» радиосының ресми веб-сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150708070141/http://shalkarfm.kz/ |date=2015-07-08 }} * [http://astanafm.kz/kz «Астана» радиосының ресми веб-сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140924000812/http://astanafm.kz/kz |date=2014-09-24 }} * [http://classicfm.kz/kz «Classic» радиосының ресми веб-сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190901194342/http://classicfm.kz/kz |date=2019-09-01 }} {{Қазақстан Телерадиокорпорациясы}} [[Санат:Бұқаралық ақпарат құралдары]] [[Санат:Телевидение]] [[Санат:Қазақстан (телеарна)]] e76ncbxmmju9d4quivi8d1ooc87tuo0 0 104138 3061795 2974314 2022-08-18T06:05:20Z Aseltengebaeva21nis 116829 /* Қазақстанға сапары */ wikitext text/x-wiki {{Ғалым |Есімі = Шамиль Рифатұлы Аляутдинов |Шынайы есімі = |Суреті = Photo1.jpg|200px |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = |Туған күні = 1974 |Туған жері = [[Мәскеу]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = [[Ресей Федерациясы]] |Ғылыми аясы = [[теология]] |Жұмыс орны = Мәскеу Мемориалды мешіті |Ғылыми дәрежесі = |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Әл-Азхар университеті |Ғылыми жетекші = |Атақты шәкірттері = |Несімен белгілі = ағартушылық қызметімен және кітаптарымен |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = http://umma.ru/ |Уикиқайнар = }} '''Шамиль Рифатұлы Аляутдинов''' – Ресей Федерациясының діни қоғам қайраткері, ағартушы теолог ғалым, Ресей Еуропалық бөлігі діни басқармасы Төрағасының дін істері жөніндегі орынбасары, [[Мәскеу Мемориалды мешіті]]нің [[имам]]ы. Дін тақырыбында жазылған көптеген кітаптардың авторы. Соның ішінде [[Тәфсир әл-Құран|Құран мағыналарының орыс тіліндегі аудармасының]], отбасы мен ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас мәселелеріне арналған кітаптардың авторы <ref>http://www.umma.ru</ref>. Шамиль Аляутдинов танымал [[umma.ru]] және [[ummagazine.com]] интернет жобаларының авторы және жетекшісі. Соңғы уақытта тұлға дамуына арналған "Триллионер" атты жоба аясында семинарлар мен тренингтер өткізуде. ==Өмірбаяны== '''Шамил Рифатұлы Аляутдинов''' [[1974 жыл]]ы [[Мәскеу]] қаласында татар отбасында дүниеге келген. Өзінен кейінгі туған інісі [[Эльдар Рифатұлы Аляутдинов]] Мәскеу Бас мешітінің имамы. Әл-Асхар университетінде оқиды. [[1991|1991 жылдан]] бастап [[Ресей]]дің [[Еуропа]]лық бөлігінің [[Мұсылмандар Діни басқармасы]]нда қызмет етеді. [[1997|1997 жылдан]] бері Мәскеу Мемориалды мешітінің бас имамы қызметін атқарып келеді. [[2002|2002 жылы]] [[муфти]]дің діни мәселелер бойынша орынбасары қызметіне тағайындалды. 20-дан астам кітаптың авторы, оның бірнешесі [[Ағылшын тілі|ағылшын тілдеріне]] аударылды. Ең танымал еңбегі [[Құран]] мағыналарын түсіндіруге арналған тәпсір. Ш. Аляутдинов мұсылмандарды тек мешітте ғана емес, өмірінің барлық көрінісінде [[Ислам]] құндылықтарын ұстануға шақырады. Адам өз санасын жаттықтырып, алға дамып отыруы қажет деген идеяны насихаттайды. ==Еңбектері== * «Путь к вере и совершенству», * «Ответы на ваши вопросы об Исламе», * «От темы к теме», * «Реальность», * «Ислам 624», * «Он и она», * «Он и она 2», * «Он и она 3», * «Разные мнения… Почему?», * «Крик души или кризис духа», * «Пост и закят», * «Мусульманская молитвенная практика», * «Мусульманское право 1—2», * «Мир души», * «Потусторонние миры», * «Все увидят Ад», * «Жизнь на Марсе, или Тут вам не здесь», * «Священный Коран. Смыслы» (4 том), * «Дети и Ислам», «Мужчины и Ислам», * «Зачем мне Ислам», * «Женщина и Ислам», * «Подарок сыну. Формулы счастья. Для детей от 5 до 60», * «Подарок дочери. Формулы счастья. Для детей от 5 до 60» * «Триллионер слушает» == Қазақстанға сапары == 2011 жылдың күзінде Шамиль Аляутдинов көптеген сұраулар бойынша Алматы қаласына келуді жоспарлаған еді. Аталған сапар имамның кітаптарын таныстыру мақсатында Қазақстандық оқырмандар тарапынан ұйымдастырылды. Сапардың өзі [[Қазақстан мұсылмандары діни бақармасы]]мен келісілген болатын. Дегенмен келуіне екі апта қалған кезде [[Қазақстан Республикасының Дін істері жөніндегі агенттігі]] бұл сапарға рұқсатын бермеді. Агенттік басшысы Лама Шариф мырза аталған шешімнің себебі имамның дін саласындағы кітаптары заң талаптарына сәйкес сараптамадан өтуі тиіс, сондықтан "уағыз өткізу қазір орынсыз" деп хабарлады. Сараптаманы өткізу уақыты 30 күн <ref>[http://news.nur.kz/198489.html Московскому имаму разрешили приехать в Казахстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120102072309/http://news.nur.kz/198489.html |date=2012-01-02 }}</ref>. Осы жағдайға байланысты umma.ru сайты оқырмандардар арасында сауалнама өткізді. Төрт күн ішінде Шамиль Аляутдиновтың Қазақстанға келуін қолдап бір мың адам дауыс берді <ref>[http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/199448/ Лама Шариф разрешил приехать московскому имаму Аляутдинову]</ref>. 2012 жылдың 18-19 маусым күндері Шамиль Аляутдинов [[Алматы|Алматы қаласында]] өзінің "Триллионет слушает" деп аталатын жаңа кітабінің таныстырымын жасады. Кездесу барысында қатысушыларға арналған семинар өткізілді<ref>[http://umma.ru/almata Встреча Триллионеров в Алматы]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. ==Тағы қараңыз== * «Umma.ru», * «Ummagazine», ==Сыртқы сілтемелер== * [http://umma.ru/help/o-sajte Umma.ru сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120619192244/http://umma.ru/help/o-sajte |date=2012-06-19 }} * [http://ummagazine.com/ Ummagazine сайты ] * [http://meshit.kz/ru/new_244.html Интервью с Шамилем Аляутдиновым в Алматы, Казахстан, 18 маусым 2012 ж] ==Дереккөздер== <references> [[Санат:Ресей мұсылмандары]] [[Санат:Ал-Азхар]] 2ratzx66w4las90ouuxs35r53fw241j 3061797 3061795 2022-08-18T06:07:24Z Aseltengebaeva21nis 116829 /* Қазақстанға сапары */ wikitext text/x-wiki {{Ғалым |Есімі = Шамиль Рифатұлы Аляутдинов |Шынайы есімі = |Суреті = Photo1.jpg|200px |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = |Туған күні = 1974 |Туған жері = [[Мәскеу]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = [[Ресей Федерациясы]] |Ғылыми аясы = [[теология]] |Жұмыс орны = Мәскеу Мемориалды мешіті |Ғылыми дәрежесі = |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Әл-Азхар университеті |Ғылыми жетекші = |Атақты шәкірттері = |Несімен белгілі = ағартушылық қызметімен және кітаптарымен |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = http://umma.ru/ |Уикиқайнар = }} '''Шамиль Рифатұлы Аляутдинов''' – Ресей Федерациясының діни қоғам қайраткері, ағартушы теолог ғалым, Ресей Еуропалық бөлігі діни басқармасы Төрағасының дін істері жөніндегі орынбасары, [[Мәскеу Мемориалды мешіті]]нің [[имам]]ы. Дін тақырыбында жазылған көптеген кітаптардың авторы. Соның ішінде [[Тәфсир әл-Құран|Құран мағыналарының орыс тіліндегі аудармасының]], отбасы мен ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас мәселелеріне арналған кітаптардың авторы <ref>http://www.umma.ru</ref>. Шамиль Аляутдинов танымал [[umma.ru]] және [[ummagazine.com]] интернет жобаларының авторы және жетекшісі. Соңғы уақытта тұлға дамуына арналған "Триллионер" атты жоба аясында семинарлар мен тренингтер өткізуде. ==Өмірбаяны== '''Шамил Рифатұлы Аляутдинов''' [[1974 жыл]]ы [[Мәскеу]] қаласында татар отбасында дүниеге келген. Өзінен кейінгі туған інісі [[Эльдар Рифатұлы Аляутдинов]] Мәскеу Бас мешітінің имамы. Әл-Асхар университетінде оқиды. [[1991|1991 жылдан]] бастап [[Ресей]]дің [[Еуропа]]лық бөлігінің [[Мұсылмандар Діни басқармасы]]нда қызмет етеді. [[1997|1997 жылдан]] бері Мәскеу Мемориалды мешітінің бас имамы қызметін атқарып келеді. [[2002|2002 жылы]] [[муфти]]дің діни мәселелер бойынша орынбасары қызметіне тағайындалды. 20-дан астам кітаптың авторы, оның бірнешесі [[Ағылшын тілі|ағылшын тілдеріне]] аударылды. Ең танымал еңбегі [[Құран]] мағыналарын түсіндіруге арналған тәпсір. Ш. Аляутдинов мұсылмандарды тек мешітте ғана емес, өмірінің барлық көрінісінде [[Ислам]] құндылықтарын ұстануға шақырады. Адам өз санасын жаттықтырып, алға дамып отыруы қажет деген идеяны насихаттайды. ==Еңбектері== * «Путь к вере и совершенству», * «Ответы на ваши вопросы об Исламе», * «От темы к теме», * «Реальность», * «Ислам 624», * «Он и она», * «Он и она 2», * «Он и она 3», * «Разные мнения… Почему?», * «Крик души или кризис духа», * «Пост и закят», * «Мусульманская молитвенная практика», * «Мусульманское право 1—2», * «Мир души», * «Потусторонние миры», * «Все увидят Ад», * «Жизнь на Марсе, или Тут вам не здесь», * «Священный Коран. Смыслы» (4 том), * «Дети и Ислам», «Мужчины и Ислам», * «Зачем мне Ислам», * «Женщина и Ислам», * «Подарок сыну. Формулы счастья. Для детей от 5 до 60», * «Подарок дочери. Формулы счастья. Для детей от 5 до 60» * «Триллионер слушает» == Қазақстанға сапары == 2011 жылдың күзінде Шамиль Аляутдинов көптеген сұраулар бойынша Алматы қаласына келуді жоспарлаған еді. Аталған сапар имамның кітаптарын таныстыру мақсатында қазақстандық оқырмандар тарапынан ұйымдастырылды. Сапардың өзі [[Қазақстан мұсылмандары діни бақармасы]]мен келісілген болатын. Дегенмен келуіне екі апта қалған кезде [[Қазақстан Республикасының Дін істері жөніндегі агенттігі]] бұл сапарға рұқсатын бермеді. Агенттік басшысы Лама Шариф мырза аталған шешімнің себебі имамның дін саласындағы кітаптары заң талаптарына сәйкес сараптамадан өтуі тиіс, сондықтан "уағыз өткізу қазір орынсыз" деп хабарлады. Сараптаманы өткізу уақыты 30 күн <ref>[http://news.nur.kz/198489.html Московскому имаму разрешили приехать в Казахстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120102072309/http://news.nur.kz/198489.html |date=2012-01-02 }}</ref>. Осы жағдайға байланысты umma.ru сайты оқырмандардар арасында сауалнама өткізді. Төрт күн ішінде Шамиль Аляутдиновтың Қазақстанға келуін қолдап бір мың адам дауыс берді <ref>[http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/199448/ Лама Шариф разрешил приехать московскому имаму Аляутдинову]</ref>. 2012 жылдың 18-19 маусым күндері Шамиль Аляутдинов [[Алматы|Алматы қаласында]] өзінің "Триллионет слушает" деп аталатын жаңа кітабының таныстырылымын жасады. Кездесу барысында қатысушыларға арналған семинар өткізілді<ref>[http://umma.ru/almata Встреча Триллионеров в Алматы]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. ==Тағы қараңыз== * «Umma.ru», * «Ummagazine», ==Сыртқы сілтемелер== * [http://umma.ru/help/o-sajte Umma.ru сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120619192244/http://umma.ru/help/o-sajte |date=2012-06-19 }} * [http://ummagazine.com/ Ummagazine сайты ] * [http://meshit.kz/ru/new_244.html Интервью с Шамилем Аляутдиновым в Алматы, Казахстан, 18 маусым 2012 ж] ==Дереккөздер== <references> [[Санат:Ресей мұсылмандары]] [[Санат:Ал-Азхар]] bdct9itljzi642rx10kg1abix7n9ttn 0 118885 3061799 3057018 2022-08-18T06:23:12Z Aseltengebaeva21nis 116829 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki {{Саясаткер |Есімі = Саясат Нұрбек |Шынайы есімі = |Сурет =Sayasat Nurbek Министр.jpg |Ені = |Атауы = |Туған кездегі есімі = Саясат Нұрбек |Лақап аты = |Туған күні = [[18 мамыр]] [[1981]] |Туған жері = [[Семей]], [[ШҚО]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = |Білімі = |Ғылыми дәрежесі = |Діні = |Партиясы = |Негізгі идеясы = |Мансабы = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Жұбайлары = |Балалары = |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Сайты = |Commons = }} '''Саясат Нұрбек''' ([[18 мамыр]] [[1981 жыл|1981]], [[Семей]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]) — қоғам қайраткері, саясаттанушы. Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрі (2022 жылғы 11 маусымнан бастап). == Білімі == *Маршаллтаун колледжін (Айова штаты, [[АҚШ]], 2001), саясаттанушы мамандығы бойынша; *[[Гумилев Лев Николаевич|Л.Н. Гумилев]] атындағы [[Еуразия ұлттық университеті]]н (2004) халықаралық заңгер мамандығы бойынша үздік; *La Sapienza университетін ([[Рим|Рим қаласы]], 2006) «Геосаясат және халықаралық қауіпсіздік» мамандығы бойынша үздік; *«Көкше» академиясын (Көкшетау қаласы, 2010) психология бакалавры дәрежесімен бітірген. Қазақ, орыс, ағылшын, түрік, итальян (еркін), испан (орта деңгейде), жапон және латын (тіл негізі) тілдерін біледі. «[[Нұр Отан ХДП|Нұр Отан]]» ХДП мүшесі (2007 жылдан). == Қызмет жолы == *2000 жылдың тамыз айынан желтоқсан айына дейін - конгрессмен Марк Смиттің сайлау алды науқанының жеке көмекшісі (Айова штаты, АҚШ); *2001 жылдың сәуір айынан мамыр айына дейін - АҚШ Айова штаты Үкіметінің Ақпараттық технологиялар департаменті инновациялық технологиялар бөлімінің қызметкері; *2002 жылдың желтоқсан айынан - «Қазақстан Жастар конгресі» ЗТБ Атқарушы директоратының әлеуметтік, экономикалық және аймақтық даму басқармасының бастығы ([[Астана қаласы]]); *2003 жылдың шілде айынан 2004 жылдың қыркүйек айына дейін - «Art-Motion» ЖШС құрылтайшы - директоры (Астана қаласы); *2006 жылдың қараша айынан - «Қазына» Тұрақты даму қоры» АҚ Инвестициялық жобалар департаментінің менеджері; *2007 жылдың қыркүйек айынан - «Қазына» Тұрақты даму қоры» АҚ басқарма төрағасының кеңесшісі; *2008 жылдың ақпан айынан - [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|ҚР Президенті Әкімшілігінің]] Мемлекеттік бақылау және ұйымдастыру-кадр жұмысы бөлімінде кадрлық саясат секторының меңгерушісі; *2008 жылдың қазан айынан - [[Қазақстан Президенті|ҚР Президенті]] жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының халықаралық ынтымақтастық және ғылым жөніндегі вице-ректоры; *2008 жылдың желтоқсан айынан - «[[Самұрық-Қазына]]» ҰӘҚ-АҚ кадр саясаты және персоналды басқару жөніндегі атқарушы директоры; *2009 жылдың мамыр айынан кадрлық саясат және персоналды басқару департаментінің директоры; *2009 жылдың қыркүйек айынан - ҚР Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы Мемлекеттік саясат ұлттық мектебінің директоры; *[[2010]] жылдың наурыз айынан бері - Қазақ гуманитарлық заң университетінің «НР-менеджмент» пәнінің оқытушысы; *2010 жылдың қыркүйек айынан бері - «Тұран-Астана университетінің «Халықаралық құқық» пәнінің оқытушысы құқықтану кафедрасының доценті. *2010 жылдың қазан айынан бері - «Халықаралық бағдарламалар орталығы АҚ президенті. *ҚР Президентінің «Болашақ» халықаралық стипендиясының стипендиаттары қауымдастығының мүшесі (2008 жылдан). *ҚР Президентінің «Болашақ» халықаралық стипендиясы Тәуелсіз сараптама комиссиясы төрағасының орынбасары (2008 жылдан). Әскери атағы - запастағы лейтенант ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} [[Санат:Тұлғалар]] f48s82ygxpofj1yz4jo3unfe3h24gxn 0 119208 3061879 2962572 2022-08-18T09:46:31Z Ұлы Тұран 120792 Жазу қатесін түзеттім wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақ КСР}}<br>{{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = қазақ |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[11 қазан]], [[1973 жыл]], [[Шығыс Қазақстан облысы]] [[Үржар]] ауылы) — журналист. Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «Хабар» Агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 ж.- 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы – жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін – Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін – «Қазақстан» республикалық телерадиокорпорациясы» АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «balapan» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «Астана қ. теледидары» ЖШС-нің Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды. Ләззат Танысбай еңбек жолында түрлі марапаттарға ие болған - Қазақстан Журналистер Одағы сыйлығының лауреаты, «Құрмет» орденінің иегері (2010), Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2015). Екі баланың анасы. «Нағыз бақыт - өзгелерді бақытты ету» деген қағиданы ұстанады.<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://kaztrk.kz/ «Қазақстан» РТРК» АҚ ресми веб-порталы] * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 |date=2019-04-17 }} [[Санат:11 қазанда туғандар]] [[Санат:Үржарда туғандар]] [[Санат:Қазақстан журналистері]] [[Санат:Құрмет орденінің иегерлері]] 8ql1pplq9cqtvh8r35h7r1mgq85jbbz 3061880 3061879 2022-08-18T09:51:00Z Ұлы Тұран 120792 грамматикасын түзеттім wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақ КСР}}<br>{{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[1973 жыл]]ы [[11 қазан]]да туған, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар]] ауылы) — журналист. Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «Хабар» Агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 ж.- 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы – жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін – Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін – «Қазақстан» республикалық телерадиокорпорациясы» АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «balapan» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «Астана қ. теледидары» ЖШС-нің Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды. Ләззат Танысбай еңбек жолында түрлі марапаттарға ие болған - Қазақстан Журналистер Одағы сыйлығының лауреаты, «Құрмет» орденінің иегері (2010), Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2015). Екі баланың анасы. «Нағыз бақыт - өзгелерді бақытты ету» деген қағиданы ұстанады.<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://kaztrk.kz/ «Қазақстан» РТРК» АҚ ресми веб-порталы] * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 |date=2019-04-17 }} [[Санат:11 қазанда туғандар]] [[Санат:Үржарда туғандар]] [[Санат:Қазақстан журналистері]] [[Санат:Құрмет орденінің иегерлері]] rblnrkbrunet1e3gmg3xx2w73k773zj 3061882 3061880 2022-08-18T09:55:32Z Ұлы Тұран 120792 Жазу қатесін түзеттім wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақ КСР}}<br>{{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[1973 жыл]]ы [[11 қазан]]да туған, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]]) — журналист. Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «Хабар» Агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 ж.- 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы – жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін – Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін – «Қазақстан» республикалық телерадиокорпорациясы» АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «balapan» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «Астана қ. теледидары» ЖШС-нің Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды. Ләззат Танысбай еңбек жолында түрлі марапаттарға ие болған - Қазақстан Журналистер Одағы сыйлығының лауреаты, «Құрмет» орденінің иегері (2010), Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2015). Екі баланың анасы. «Нағыз бақыт - өзгелерді бақытты ету» деген қағиданы ұстанады.<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://kaztrk.kz/ «Қазақстан» РТРК» АҚ ресми веб-порталы] * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 |date=2019-04-17 }} [[Санат:11 қазанда туғандар]] [[Санат:Үржарда туғандар]] [[Санат:Қазақстан журналистері]] [[Санат:Құрмет орденінің иегерлері]] 3e29hs2a3nhexo91lbxtwrvi2gmxcse 3061892 3061882 2022-08-18T10:30:44Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақ КСР}}<br>{{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[1973 жыл]]ы [[11 қазан]]да туған, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]]) — журналист. Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «[[Хабар (телеарна)|Хабар]]<nowiki/>» агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 ж.- 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы — жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін — [[Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті]] төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін – [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|Қазақстан телерадиокорпорациясы]] АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «[[Balapan (телеарна)|Balapan]]<nowiki/>» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «[[Astana TV|Астана]]<nowiki/>» телеканалының Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды. Ләззат Танысбай еңбек жолында түрлі марапаттарға ие болған — [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты, «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010), [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015). Екі баланың анасы. «Нағыз бақыт - өзгелерді бақытты ету» деген қағиданы ұстанады.<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 |date=2019-04-17 }} [[Санат:Қазақстан журналистері]] 45v7btr53pvso8c4x9r2r01us9fxo46 3061894 3061892 2022-08-18T10:37:47Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[1973 жыл]]ы [[11 қазан]]да туған, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]]) — журналист, «[[Qazaqstan (телеарна)|Қазақстан]]<nowiki/>» РТРК АҚ басқарма төрағасы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015). Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «[[Хабар (телеарна)|Хабар]]<nowiki/>» агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 ж.- 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы — жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін — [[Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті]] төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін — [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|Қазақстан телерадиокорпорациясы]] АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «[[Balapan (телеарна)|Balapan]]<nowiki/>» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «[[Astana TV|Астана]]<nowiki/>» телеканалының Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды. Ләззат Танысбай еңбек жолында түрлі марапаттарға ие болған — [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты, «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010), [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015). Екі баланың анасы. «Нағыз бақыт - өзгелерді бақытты ету» деген қағиданы ұстанады.<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668|date=2019-04-17}} [[Санат:Қазақстан журналистері]] f09jh0wxkq4z64o60420xusizbyg9g4 3061898 3061894 2022-08-18T10:52:21Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[1973 жыл]]ы [[11 қазан]]да туған, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]]) — журналист, «[[Qazaqstan (телеарна)|Қазақстан]]<nowiki/>» РТРК АҚ басқарма төрағасы. [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты, «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010), [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015). Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «[[Хабар (телеарна)|Хабар]]<nowiki/>» агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 ж.- 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы — жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін — [[Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті]] төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін — [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|Қазақстан телерадиокорпорациясы]] АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «[[Balapan (телеарна)|Balapan]]<nowiki/>» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «[[Astana TV|Астана]]<nowiki/>» телеканалының Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды.<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668|date=2019-04-17}} [[Санат:Қазақстан журналистері]] m4ak5ui2zjm5jiiem4qwtflpj5zrey9 3061902 3061898 2022-08-18T11:05:35Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[1973 жыл]]ы [[11 қазан]]да туған, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]]) — журналист, «[[Qazaqstan (телеарна)|Қазақстан]]<nowiki/>» РТРК АҚ басқарма төрағасы. [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты, «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010), [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015). == Өмірбаяны == Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «[[Хабар (телеарна)|Хабар]]<nowiki/>» агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 жылдан — 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы — жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін — [[Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті]] төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін — [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|Қазақстан телерадиокорпорациясы]] АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «[[Balapan (телеарна)|Balapan]]<nowiki/>» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «[[Astana TV|Астана]]<nowiki/>» телеканалының Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды.<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> == Марапаттары == * [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты * «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010) * [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015) * «Баспасөз бен ақпаратты дамытудағы сіңірген еңбегі үшін» құрмет белгісі (19 мамыр 2016 жыл, [[ТМД парламент аралық ассамблеясы|ТМД Парламентаралық Ассамблеясы]]) — ''Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің ортақ ақпараттық кеңістігін қалыптастыруға және дамытуға, баспасөз және ақпарат саласындағы ынтымақтастық идеяларын іске асыруға қосқан елеулі үлесі үшін'' == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668|date=2019-04-17}} [[Санат:Қазақстан журналистері]] o3xdofcgfjyjv4cj0ifmsaiigblf2o8 3061909 3061902 2022-08-18T11:22:06Z Ұлы Тұран 120792 /* Марапаттары */ wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[1973 жыл]]ы [[11 қазан]]да туған, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]]) — журналист, «[[Qazaqstan (телеарна)|Қазақстан]]<nowiki/>» РТРК АҚ басқарма төрағасы. [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты, «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010), [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015). == Өмірбаяны == Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «[[Хабар (телеарна)|Хабар]]<nowiki/>» агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 жылдан — 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы — жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін — [[Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті]] төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін — [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|Қазақстан телерадиокорпорациясы]] АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «[[Balapan (телеарна)|Balapan]]<nowiki/>» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «[[Astana TV|Астана]]<nowiki/>» телеканалының Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды.<ref>{{мақала|авторы=|тақырыбы=Қазақстан Республикасында кімнің кім екені|шынайы атауы=|сілтеме=|тілі=|жауапты=|баспа авторы=|басылым=|түрі=Екі томдық анықтамалық|орны=Алматы|баспасы=|жыл=2011|томы=|нөмірі=|беттері=|isbn=978-601-278-473-2|issn=}}</ref> == Марапаттары == * [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты * «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010) * [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015) * «Баспасөз бен ақпаратты дамытудағы сіңірген еңбегі үшін» құрмет белгісі (19 мамыр 2016 жыл, [[ТМД парламент аралық ассамблеясы|ТМД Парламентаралық Ассамблеясы]]) — ''Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің ортақ ақпараттық кеңістігін қалыптастыруға және дамытуға, баспасөз және ақпарат саласындағы ынтымақтастық идеяларын іске асыруға қосқан елеулі үлесі үшін''<ref>{{Cite web|url=https://iacis.ru/upload/iblock/4b4/inf65_tom1_i_2_print.pdf|title=Постановление Совета Межпарламентской Ассамблеи государств — участников Содружества Независимых Государств от 19 мая 2016 года № 22 «О награждении почётными знаками Межпарламентской Ассамблеи государств — участников Содружества Независимых Государств «За заслуги в развитии культуры и искусства», «За заслуги в развитии печати и информации», «За заслуги в развитии физической культуры, спорта и туризма»|accessdate=2019-08-03|archivedate=2017-06-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170620085037/http://iacis.ru/upload/iblock/4b4/inf65_tom1_i_2_print.pdf|deadlink=no}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668|date=2019-04-17}} [[Санат:Қазақстан журналистері]] 3qqupdniqk8kibjpcqkjirfh6ny1n1v 3061924 3061909 2022-08-18T11:30:57Z Ұлы Тұран 120792 /* Марапаттары */ wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[1973 жыл]]ы [[11 қазан]]да туған, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]]) — журналист, «[[Qazaqstan (телеарна)|Қазақстан]]<nowiki/>» РТРК АҚ басқарма төрағасы. [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты, «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010), [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015). == Өмірбаяны == Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «[[Хабар (телеарна)|Хабар]]<nowiki/>» агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 жылдан — 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы — жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін — [[Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті]] төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін — [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|Қазақстан телерадиокорпорациясы]] АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «[[Balapan (телеарна)|Balapan]]<nowiki/>» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «[[Astana TV|Астана]]<nowiki/>» телеканалының Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды.<ref>{{мақала|авторы=|тақырыбы=Қазақстан Республикасында кімнің кім екені|шынайы атауы=|сілтеме=|тілі=|жауапты=|баспа авторы=|басылым=|түрі=Екі томдық анықтамалық|орны=Алматы|баспасы=|жыл=2011|томы=|нөмірі=|беттері=|isbn=978-601-278-473-2|issn=}}</ref> == Марапаттары == * [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты * «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010) * [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015) * «Баспасөз бен ақпаратты дамытудағы сіңірген еңбегі үшін» құрмет белгісі (19 мамыр 2016 жыл, [[ТМД парламент аралық ассамблеясы|ТМД Парламентаралық Ассамблеясы]]) — ''Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің ортақ ақпараттық кеңістігін қалыптастыруға және дамытуға, баспасөз және ақпарат саласындағы ынтымақтастық идеяларын іске асыруға қосқан елеулі үлесі үшін''<ref>{{Cite web|url=https://iacis.ru/upload/iblock/4b4/inf65_tom1_i_2_print.pdf|title=Постановление Совета Межпарламентской Ассамблеи государств — участников Содружества Независимых Государств от 19 мая 2016 года № 22 «О награждении почётными знаками Межпарламентской Ассамблеи государств — участников Содружества Независимых Государств «За заслуги в развитии культуры и искусства», «За заслуги в развитии печати и информации», «За заслуги в развитии физической культуры, спорта и туризма»|accessdate=2019-08-03|archivedate=2017-06-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170620085037/http://iacis.ru/upload/iblock/4b4/inf65_tom1_i_2_print.pdf|deadlink=no|format=pdf}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668|date=2019-04-17}} [[Санат:Қазақстан журналистері]] 1392cvg7e4yf2srsz8rn4bav80fo71q 3061932 3061924 2022-08-18T11:36:31Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[1973 жыл]]ы [[11 қазан]]да туған, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]]) — журналист, «[[Qazaqstan (телеарна)|Қазақстан]]<nowiki/>» РТРК АҚ басқарма төрағасы. [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты, «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010), [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015). == Өмірбаяны == Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «[[Хабар (телеарна)|Хабар]]<nowiki/>» агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 жылдан — 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы — жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін — [[Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті]] төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін — [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|Қазақстан телерадиокорпорациясы]] АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «[[Balapan (телеарна)|Balapan]]<nowiki/>» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «[[Astana TV|Астана]]<nowiki/>» телеканалының Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды.<ref>{{мақала|авторы=|тақырыбы=Қазақстан Республикасында кімнің кім екені|шынайы атауы=|сілтеме=|тілі=|жауапты=|баспа авторы=|басылым=|түрі=Екі томдық анықтамалық|орны=Алматы|баспасы=|жыл=2011|томы=|нөмірі=|беттері=|isbn=978-601-278-473-2|issn=}}</ref> == Марапаттары == * [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты * «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010) * [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015) * «Баспасөз бен ақпаратты дамытудағы сіңірген еңбегі үшін» құрмет белгісі (19 мамыр 2016 жыл, [[ТМД парламент аралық ассамблеясы|ТМД Парламентаралық Ассамблеясы]]) — ''Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің ортақ ақпараттық кеңістігін қалыптастыруға және дамытуға, баспасөз және ақпарат саласындағы ынтымақтастық идеяларын іске асыруға қосқан елеулі үлесі үшін''<ref>{{Cite web|url=https://iacis.ru/upload/iblock/4b4/inf65_tom1_i_2_print.pdf|title=Постановление Совета Межпарламентской Ассамблеи государств — участников Содружества Независимых Государств от 19 мая 2016 года № 22 «О награждении почётными знаками Межпарламентской Ассамблеи государств — участников Содружества Независимых Государств «За заслуги в развитии культуры и искусства», «За заслуги в развитии печати и информации», «За заслуги в развитии физической культуры, спорта и туризма»|accessdate=2019-08-03|archivedate=2017-06-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170620085037/http://iacis.ru/upload/iblock/4b4/inf65_tom1_i_2_print.pdf|deadlink=no|format=PDF}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668|date=2019-04-17}} [[Санат:Қазақстан журналистері]] c928h0hdyj9akngh0vw7a2md8xx1cgy 3061935 3061932 2022-08-18T11:37:29Z Ұлы Тұран 120792 /* Марапаттары */ wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[1973 жыл]]ы [[11 қазан]]да туған, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]]) — журналист, «[[Qazaqstan (телеарна)|Қазақстан]]<nowiki/>» РТРК АҚ басқарма төрағасы. [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты, «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010), [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015). == Өмірбаяны == Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «[[Хабар (телеарна)|Хабар]]<nowiki/>» агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 жылдан — 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы — жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін — [[Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті]] төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін — [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|Қазақстан телерадиокорпорациясы]] АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «[[Balapan (телеарна)|Balapan]]<nowiki/>» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «[[Astana TV|Астана]]<nowiki/>» телеканалының Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды.<ref>{{мақала|авторы=|тақырыбы=Қазақстан Республикасында кімнің кім екені|шынайы атауы=|сілтеме=|тілі=|жауапты=|баспа авторы=|басылым=|түрі=Екі томдық анықтамалық|орны=Алматы|баспасы=|жыл=2011|томы=|нөмірі=|беттері=|isbn=978-601-278-473-2|issn=}}</ref> == Марапаттары == * [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты * «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010) * [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015) * «Баспасөз бен ақпаратты дамытудағы сіңірген еңбегі үшін» құрмет белгісі (19 мамыр 2016 жыл, [[ТМД парламент аралық ассамблеясы|ТМД Парламентаралық Ассамблеясы]]) — ''Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің ортақ ақпараттық кеңістігін қалыптастыруға және дамытуға, баспасөз және ақпарат саласындағы ынтымақтастық идеяларын іске асыруға қосқан елеулі үлесі үшін''<ref>{{Cite web|url=https://iacis.ru/upload/iblock/4b4/inf65_tom1_i_2_print.pdf|title=Постановление Совета Межпарламентской Ассамблеи государств — участников Содружества Независимых Государств от 19 мая 2016 года № 22 «О награждении почётными знаками Межпарламентской Ассамблеи государств — участников Содружества Независимых Государств «За заслуги в развитии культуры и искусства», «За заслуги в развитии печати и информации», «За заслуги в развитии физической культуры, спорта и туризма»|accessdate=2019-08-03|archivedate=2017-06-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170620085037/http://iacis.ru/upload/iblock/4b4/inf65_tom1_i_2_print.pdf|deadlink=no|format=PDF|lang=ru}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668|date=2019-04-17}} [[Санат:Қазақстан журналистері]] sed56jba4pynrm6i6eap0ewxqwcmdr5 3061937 3061935 2022-08-18T11:38:05Z Ұлы Тұран 120792 /* Марапаттары */ wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Ләззат Танысбай |Шынайы есімі = |Сурет = Lyazzat-tanysbai-wiki.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған күні = 11.10.1973 |Туған жері = [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]] |Мансабы = [[журналист]] |Азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} }} '''Ләззат Мұратқызы Танысбай''' ([[1973 жыл]]ы [[11 қазан]]да туған, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Үржар (ауыл)|Үржар ауылы]]) — журналист, «[[Qazaqstan (телеарна)|Қазақстан]]<nowiki/>» РТРК АҚ басқарма төрағасы. [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты, «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010), [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015). == Өмірбаяны == Алматы халықаралық [[журналистика]] институтын бітірген. Халықаралық бизнес университінің МВА дәрежесін қорғаған (диссертация тақырыбы: «Қазіргі Қазақстан жағдайында телеарнаның қаржылық тиімділігін арттыру жолдары»). [[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Түрік тілі|түрік]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]] тілдерін біледі. Еңбек жолын 1993 жылы Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясында редактор қызметінен бастады, одан кейін репортер және тележүргізуші қызметін атқарды. «[[Хабар (телеарна)|Хабар]]<nowiki/>» агенттігінің іргетасы қаланған күннен бастап (1996 жылдан — 2002 жылға дейін) жаңалықтар қызметінің редакторы — жүргізушісі, атқарушы продюсері болып еңбек етті. 2002 жылы мемлекеттік қызметке ауысты. [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігінің Баспасөз қызметінде бас сарапшы, сектор меңгерушісі, Бас инспектор қызметтерін атқарды. 2005 жылдың қыркүйек айынан бастап 2008 жылға дейін — [[Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті]] төрағасының орынбасары болды. 2008 жылдың қазанынан бастап 2011 жылдың қарашасына дейін — [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|Қазақстан телерадиокорпорациясы]] АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарды. Еліміздегі бірінші балалар арнасы «[[Balapan (телеарна)|Balapan]]<nowiki/>» телеарнасының ашылуына атсалысқан. 2011 жылы ҚР Ақпарат және байланыс вице-министрі болып тағайындалды. 2012 жылдың ақпанында «[[Astana TV|Астана]]<nowiki/>» телеканалының Бас директоры болып тағайындалды. 2018 жылдың 5 шілдесінен бастап «НҰР-Медиа» холдингін қатар басқарды. 2019 жылдың 8 сәуірінен бастап «Қазақстан» РТРК АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды.<ref>{{мақала|авторы=|тақырыбы=Қазақстан Республикасында кімнің кім екені|шынайы атауы=|сілтеме=|тілі=|жауапты=|баспа авторы=|басылым=|түрі=Екі томдық анықтамалық|орны=Алматы|баспасы=|жыл=2011|томы=|нөмірі=|беттері=|isbn=978-601-278-473-2|issn=}}</ref> == Марапаттары == * [[Қазақстан журналистер одағы|Қазақстан Журналистер Одағы]] сыйлығының лауреаты * «[[Құрмет ордені|Құрмет]]<nowiki/>» орденінің иегері (2010) * [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2015) * «Баспасөз бен ақпаратты дамытудағы сіңірген еңбегі үшін» құрмет белгісі (19 мамыр 2016 жыл, [[ТМД парламент аралық ассамблеясы|ТМД Парламентаралық Ассамблеясы]]) — ''Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің ортақ ақпараттық кеңістігін қалыптастыруға және дамытуға, баспасөз және ақпарат саласындағы ынтымақтастық идеяларын іске асыруға қосқан елеулі үлесі үшін''<ref>{{Cite web|url=https://iacis.ru/upload/iblock/4b4/inf65_tom1_i_2_print.pdf|title=Постановление Совета Межпарламентской Ассамблеи государств — участников Содружества Независимых Государств от 19 мая 2016 года № 22 «О награждении почётными знаками Межпарламентской Ассамблеи государств — участников Содружества Независимых Государств «За заслуги в развитии культуры и искусства», «За заслуги в развитии печати и информации», «За заслуги в развитии физической культуры, спорта и туризма»|accessdate=2019-08-03|archivedate=2017-06-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170620085037/http://iacis.ru/upload/iblock/4b4/inf65_tom1_i_2_print.pdf|deadlink=no|format=pdf|lang=ru}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668 Ләззат Танысбай «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма басшысы болып тағайындалды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190417062630/https://kaztrk.kz/news/portal/lazzat-tanysbai-qazaqstan-rtrk-aq-basqarma-basshysy-bolyp-tagaiyndaldy-126668|date=2019-04-17}} [[Санат:Қазақстан журналистері]] qdgfn2no4jfbnbp74ry248j8hxq3293 0 119766 3061604 3023048 2022-08-17T13:23:31Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Киев |шынайы атауы = {{lang-uk|Київ}} |сурет = Kiyv Montage 2016.png |жағдайы = Астана |ел = Украина |елтаңба = COA of Kyiv Kurovskyi.svg |ту = Flag of Kyiv Kurovskyi.svg |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 50|lat_min = 27|lat_sec = 00 |lon_dir = E|lon_deg = 30|lon_min = 30|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city(2661299)_region:UA |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 250 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = |аймағы = |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 10 аудан |басшының түрi = Мэр |басшысы = [[Виталий Владимирович Кличко|Виталий Кличко]] |құрылған уақыты = [[V ғасыр|V]]<ref name="eob">[https://www.britannica.com/place/Kiev Kiev] at [[Encyclopedia of Britannica]]</ref><ref>Tolochko, P., Ivakin, G., Vermenych, Ya. ''[http://resource.history.org.ua/cgi-bin/eiu/history.exe?Z21ID=&I21DBN=EIU&P21DBN=EIU&S21STN=1&S21REF=10&S21FMT=eiu_all&C21COM=S&S21CNR=20&S21P01=0&S21P02=0&S21P03=TRN=&S21COLORTERMS=0&S21STR=Kyiv_mst Kiev]''. Encyclopedia of History of Ukraine.</ref>—[[X ғасыр]]<ref name="Толочко">''Толочко П. П.'' Новые археологические исследования Киева (1963—1978) // Новое в археологии Киева. — Киев, 1981.</ref><ref>[http://www.iananu.kiev.ua/archaeology/2003-1/zukerman.htm К. Цукерман. Два этапа формирования древнерусского государства]</ref><ref>{{кітап|авторы= А. В. Комар|бөлімі= Киев и Правобережное Поднепровье|тақырыбы= Русь в IX–XI веках: археологическая панорама / Rus' in 9th - 10th centuries: archaeological panorama|сілтеме= http://www.academia.edu/5028113|жауапты= Н. А. Макаров|орны= Москва; Вологда|баспасы= Древности Севера|жыл= 2012|беттері= 496|isbn= 978-5-93061-068-0}}</ref> |алғашқы дерек = V ғасырдың басы — VI ғасырдың басы |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 826,35<ref name="Ауданның үлкею">[https://kmr.gov.ua/uk/content/mezhi-kyyeva-mozhut-zminytysya Межі Києва можуть змінитися] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191216051856/https://kmr.gov.ua/uk/content/mezhi-kyyeva-mozhut-zminytysya |date=2019-12-16 }}</ref> немесе 847,66<ref name="гк">{{cite web |url = http://atu.gki.com.ua/atu/26 |title = Геодезия, картография және кадастрлар жайында Украина мемлекеттік қызметі |lang = uk |archiveurl = https://web.archive.org/web/20150918152231/http://atu.gki.com.ua/atu/26 |archivedate = 2015-09-18 }}</ref> |биiктiктiң түрi = Ең биік жері |орталығының биiктігі = 100—200 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 2 967 360<ref name="1 қаңтар 2020 халық">[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2019/ds/kn/kn_u/kn1219_u.html Чисельність населення (за оцінкою) на 1 січня 2020 року та середня чисельність у 2019 році]</ref> немесе<br> 3 703 100 |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = 4481 |шоғырлануы = Киев агломерациясы — 4 071 000 |ұлттық құрамы = (2001 ж. санақ бойынша)<br> [[украиндар]] — 82,2 %,<br>[[орыстар]] — 13,1 %,<br>[[еврейлер]] — 0,7 %,<br>[[беларустар]] — 0,6 %,<br>[[поляктар]] — 0,3 % |конфессионалдық құрамы = православтар, католиктер, протестанттар, мұсылмандар, иудейлер |этнохороним = киевтік, киевтіктер |уақыт белдеуі = +2 |DST = бар |телефон коды = +380 44 |пошта индексі = |пошта индекстері = 01000 — 06999 |автомобиль коды = AA, КА / 11, 28 |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Kiev |сайты = http://kmv.gov.ua/ |сайт тілі = uk | add1n = Марапаттары | add1 = {{Алтын Жұлдыз медалі|тип=қала|1965 жыл}} {{Ленин ордені|түрі=қала|1965 жыл}} {{Халықтар Достығы ордені|түрі=қала|1982 жыл}} }} '''Киев''' ({{lang-uk|Київ}} {{IPA|[ˈkɪjiu̯]}}) — [[Украина]]ның [[елорда|астанасы]] және ең ірі қаласы, батыр-қала. [[Днепр]] өзенінің бойында орналасқан. [[Киев агломерациясы]]ның орталығы болып табылады. Киев – Украинаның жеке әкімдік-аймақтық бірлігі, елдің мәдени-басқару орталығы, сол сияқты [[Киев облысы]]ның әкімшілік орталығы. Украинаның орталық бөлігінің солтүстігіне қарай орналасқан. Тұрғындары жыл сайын орта есеппен алғанда 20 мың адамға тұрақты түрде өсіп келеді.<ref>[http://www.gorstat.kiev.ua/p.php3?c=527&lang=1 Населення Київа на 1.01.20ХХ років] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131004213334/http://www.gorstat.kiev.ua/p.php3?c=527&lang=1 |date=2013-10-04 }}</ref> Киев – халқының есебі бойынша европадағы [[Мәскеу]], [[Лондон]], [[Санкт-Петербург]], [[Берлин]] және [[Мадрид]]тен кейін алтыншы орынды иемденген. Киев [[поляндық]]тар, [[Киев Русі]]нің, және [[Киев князьдігі]]нің астанасы болған. [[1917 жыл]]ғы қарашаның 7 мен [[1918 жыл]]дың 29 сәуірі аралығында және [[1918 жыл]]дың 14 желтоқсаны мен [[1919 жыл]]дың 5 ақпаны аралығында - [[Украина Халық Республикасы]]ның астанасы, [[1918 жыл]]дың [[29 сәуір]]і мен [[14 желтоқсан]]ы аралығында – [[Украина Державасы]]ның (Ірі мемлекетінің) астанасы, [[1919 жыл]]дың [[7 қыркүйек|7 қыркүйегі]] мен [[29 желтоқсан]]ы аралығында - [[ОРҚК Киев әскери облысы]]ның орталығы, [[1934 жыл]]дың маусымынан [[1991 жыл]]дың [[24 тамыз]]ына дейінгі уақыт аралығында [[УССР]], [[1991 жыл]]дан бері – [[Украина]] астанасы. Киев – елдің алдаңғы қатарлы саяси, әлеуметтік-экономикалық, көліктік және ғылыми орталығы. Киевте үкіметтің жалпымемлекеттік органы және жергілікті өзін-өзі басқару органдары, шет мемлекеттер елшілігі, жалпымемлекеттік коммерциялық ұйымдардың және қоғамдық бірлестіктердің, сол сияқты шетел серіктестерінің Украинада жұмыс істейтін өкілдігінің көпшілігінің штаб-пәтерлері бар. Қаланың өзінің елтаңбасы мен туы бар. ІХ ғасырдан ХІІ ғасыр аралығында Киев Русінің орталығы ретіндегі тарихи өзіндік мәнінің күшімен де қаланы қазіргі уақытта да «Орыс қалаларының анасы» деп атайды. == Физико-географиялық сипаттамасы == === Климат === {{main|Киев климаты}} * Жылдық орта есеппен алынған [[температура]] — +8,0 C° * Жылдық орта есеппен алынған [[БофортШкала|желдің жылдамдығы]] — 2,4 м/с * Жылдық орта есеппен алынған [[ауа ылғалдылығы]] — 75 % * Күн сәулесінің жарқырауының жиынтық ұзақтығы жыл бойына 1927 сағ. немесе 43 % құрайды {{Weather box |location = Киев |metric first = Yes |single line = Yes |Jan record high C = 11.1 |Feb record high C = 17.3 |Mar record high C = 22.4 |Apr record high C = 29.1 |May record high C = 33.6 |Jun record high C = 35.0 |Jul record high C = 39.4 |Aug record high C = 39.9 |Sep record high C = 33.8 |Oct record high C = 29.5 |Nov record high C = 23.2 |Dec record high C = 14.7 |year record high C = 39.9 |Jan high C = -2.9 |Feb high C = -1.7 |Mar high C = 3.6 |Apr high C = 12.6 |May high C = 20.3 |Jun high C = 23.5 |Jul high C = 25.3 |Aug high C = 24.4 |Sep high C = 19.3 |Oct high C = 12.0 |Nov high C = 4.1 |Dec high C = -0.8 |year high C = 11.7 |Jan low C = -8.4 |Feb low C = -7.7 |Mar low C = -3.1 |Apr low C = 3.9 |May low C = 10.1 |Jun low C = 13.3 |Jul low C = 15.0 |Aug low C = 14.0 |Sep low C = 9.6 |Oct low C = 4.3 |Nov low C = -0.9 |Dec low C = -5.4 |year low C = 3.8 |Jan record low C = -31.1 |Feb record low C = -32.2 |Mar record low C = -24.9 |Apr record low C = -10.4 |May record low C = -2.4 |Jun record low C = 2.4 |Jul record low C = 5.8 |Aug record low C = 3.3 |Sep record low C = -2.9 |Oct record low C = -17.8 |Nov record low C = -21.9 |Dec record low C = -30.0 |year record low C = -32.2 |Jan precipitation mm = 47 |Feb precipitation mm = 46 |Mar precipitation mm = 39 |Apr precipitation mm = 49 |May precipitation mm = 53 |Jun precipitation mm = 73 |Jul precipitation mm = 88 |Aug precipitation mm = 69 |Sep precipitation mm = 47 |Oct precipitation mm = 35 |Nov precipitation mm = 51 |Dec precipitation mm = 52 |year precipitation mm = 649 |source 1 = Pogoda.ru.net<ref name="pogoda">{{cite web |url = http://pogoda.ru.net/climate/33345.htm | title = Pogoda.ru.net| accessdate = September 8, 2007 |publisher = | language = Russian}}</ref> |date=2010 жыл тамыз }} {{Panorama |image=File:Panorama Central Kiev.JPG |fullwidth=3068 |fullheight=442 |caption=Киев орталығының Hyatt Regency қонақ үйінен понорамалық көрінісі (2010 жыл желтоқсаны) |alt= |height=160 }} == Атауы == === Атаудың шығу тарихы === Ескіден қалған бір сөздерде қаланың атауы [[Кия]] деген есімнен шығады дейді - аңызда айтылғандай, Киев негізін қалаған ағайынды үш жігіттің ең үлкені. Бұл аңыз бізге дейін [[ХІІ ғасыр]]дың [[«Повесть временных лет»]] шежіресімен жеткен болатын. <blockquote> ''«Была три братья,— сообщает летописец,— единому имя Кий, а другому Щек, а третьему Хорив и сестра их Лыбедь. Седяше Кий на горе, идеже ныне оувоз Бо́ричев, а Щек седяше на горе, идеже ныне зовётся Щекови́ца, а Хорив на третьей горе, от него же прозвася Хореви́ца, и створиша град, во имя брата своего старейшего и нарекоша имя ему Киев. И бяше около града лес и бор велик, и бяху ловяща зверь, бяху мужи мудры и смыслени, и нарицахуся Поляне, от них же суть Поляне в Киеве и до сего дня». Қаланың шығу тарихы турасында және тағы бір болжам бар. Днепр өзенінің өткелінде қызмет еткен жұмыскерлер (кияндықтар) оның алғашқы тұрғындары есімімен аталған. Өткел өзеннің түбіне қағып енгізген тіреулерге төселген ағаш төсеулер түрінде көрінді. «Повести временных лет» жылнамасында: «Ини же несведуще, реша, яко Кий есть перевозник. У Киева бо бяше перевоз тъгда с оноя страны Днепра — темь глаголаху: „на перевоз на Киев“»'' </blockquote> дейді… Шежіреші... мұны былай негіздейді: <blockquote> ''«Аще бы Кий перевозьник был, то не бы ходил Цесарюграду. Но се Кий княжаше в роде своём и приходившю ему к цесарю, которого не свемы, но тъкмо о сем вемы, якоже сказають, яко велику честь приял есть от цесаря, при котором ходив цесари. Идущю же ему вспять (вторично — В. Я.), приде к Дунаеви и взлюби место и сруби градък мал и хотяше сести с родъм своим и не даша ему ту близь живущии. Еже и доныне наречють дунайти „городище Киевець“. Киеви же пришедшю в свой град Киев, ту живот свой сконьча».'' </blockquote> Қала атауының шығу тарихы тұрғысындағы тағы бір қызықты нұсқасы [[Гельмольд]]ің [[«Славянская хроника»]] жазбасы береді.<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus/Gelmold/framegel1.htm ГЕЛЬМОЛЬД, СЛАВЯНСКАЯ ХРОНИКА]</ref>: <blockquote> ''«Да́ны называют Русь также Острогардом по той причине, что, будучи расположена на востоке, она изобилует всеми благами. Ее называют также Хунигардом, потому что на этих местах сначала жили гунны… …Главный город ее Хуэ»'' </blockquote> === Атауларды өзге тілге трансляциялау негіздері. === Славян тілдерінде бұл қаланың атауында кейбір жайттарда [[Кий (князь)|Кий]] есімінен сын есімнің туындауы негізінің шығуына орай, екінші жариясы едәуір түленділіп айтылады. Мысалы, қала орыс тілінде Киев деп аталады, Поляк тілінде ''Kijów'' ({{IPA|[ˈcijuf]}}), сербтер мен хорваттар тілінде — ''Kijev''т.с.с. Киев ұзақ уақыттар бойына Ресей империясының және КСРО-ның құрамында болғандықтан, қала атауы славян тілінен емес, орыс тілі: ағылшын Kiev, немісше Kiew, т.с.с. арқылы таралды. Украин үкіметі Украина тәуелсіздігін алғаннан кейін ресми құжаттарда украиндық атауы негізін орыс тілінен емес, ағылшын тілінен алатын болды.<ref>[http://ukrlit.org/transliteratsiia/ РІШЕННЯ УКРАЇНСЬКОЇ КОМІСІЇ З ПИТАНЬ ПРАВНИЧОЇ ТЕРМІНОЛОГІЇ N9 Протокол N2 від 19 квітня 1996 р.]</ref> Бұл сонымен қатар, Киевтің ағылшын нұсқасына негізделіп, нәтижесінже Kyiv сөзі пайда болды, алайда ағылшын тілдес азаматтар үшін <ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/talking_point/4946456.stm Q&A: Chernobyl 20 years on] [[BBC News]] 2006/04/26</ref> үйреншікті болмағандықтан да олардың қолданысында Kiev <ref>[http://www.kiev-life.com/kyiv/kiev-or-kyiv Kiev or Kyiv] Kiev-Life.com</ref> сөзінен гөрі сирек айтылады.. == Тарихы == Негізгі мақала: [[Киев тарихы]] Археологиялық қазбалардың көрсетуі бойынша [[Киев облысы]]ның аймағындағы тұрғындар 15 000—20 000 жыл бұрын болған екен. [[Неолит]] және [[энеолит]] ([[мыс дәуірі]]) кезеңдері [[трипольдық мәдениет]]ін көрсетеді, ескерткіштер мен мезгілдерін зерттеушілер үш кезеңге бөледі: ерте(4500—3500), орта (3500—2750) және кешірек (2750—2000 б.з.д. жж.). Оңтүстік-батыс аймақтардағы қола дәуірінің кезеңіне [[белогрудтық мәдениет]] тиесілі екен. Б.з.д. І мың жылдық - б.з. І мың жылдығының алғашқы кезеңінде [[Зарубинец мәдениеті]] солтүстік-батыс Киевтіктерге тән болды. [[Сурет:Kiev downtown.jpg|thumb|right|Киев 19 ғ. аяғында]] Заманауи Киев және Киев облысының аймағындағы [[темір ғасыры]], сол сияқты, «киев мәдениеті» деп аталған және II—III ғғ., IV—V ғғ. тұсында дунайдың төменгі бөлігіндегі ормандар мен даладан [[Днепр]]дің сол жағалауына және шығыстағы Черниговтік [[черняхов археологиялық мәдениеті]]н көрсетеді. Киев аса ірі әкімшілік орталық ретінде антикалық географтардың айтуы бойынша Шығыс Еурпада (К.Птолемей және басқалары) б.з. ІІ ғасырдн бері ғұндар қожалығы кезеңінде өз қызметін бастап кеткен болатын. Әрі қарай ол бұлғар,печенег, хазарлар, қыпшақтар «сахаралық» империясы аясында динамикалық түрде дамыды. Әр түрлі зерттеулерде оның тұрғындарының арасында торктер (Ақ шіркеу - Торческ) колбягтар, бұлғарлар, печенегтер, далалықтар және басқалар бар екенін айтады. == Білімі == [[Сурет:Universität Kiew.jpg|thumb|250px|[[Тарас Шевченко атындағы Киев Ұлттық университеті.]]]] [[Сурет:KPI-1st building-left.jpg|thumb|250px|[[Украина Ұлттық техникалық университеті «КПИ»]]]] [[Сурет:NaUKMA plats.JPG|thumb|250px|«Киев-Могилян академиясы» Ұлттық университеті]] ІХ ғасырдан бастап Киев Шығыс Еуропаның интеллектуалды дамуының орталығы болды. XVII ғасырдың аяғынан бастап Киев-Могилян академиясы көптеген танымал ғалымдарды даярлап шығарды. Алайда бірінші еуропалық үлгідегі заманауи университет Николай І патшаның жарлығымен Әулие Владимир атындағы Киев Императорлық университеті ретінде құрылды. Міне, бүгінде Киев – Украинадағы ірі ғылым мен білім орталықтарының бірі. Киевте халықаралық дәрежедегі университеттерді қосып алғанда, көптеген жоғары және орта білім мекемелері, соның ішінде Украинаның үш ең беделді университетттері: Тарас Шевченко атындағы Киев Ұлттық Университеті, Украинаның «КПИ» Ұлттық техникалық Университеті және «Киев-Могилян академиясы» Ұлттық университеті орналасқан <ref>[http://korrespondent.net/ukraine/events/844116 Корреспондент опубликовал рейтинг лучших украинских вузов " Последние события в Украине — Корреспондент]</ref>. [[«КПИ» Ұлттық техникалық Университеті]] Киевте Киевте 350 мектеп, 100-ден астам гимназиялар мен лицейлер, 70-тер шамасында Жоғары оқу орындары<ref>[http://www.mon.gov.ua/nz/28/ Список высших и средних специальных учебных заведений Киева] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061014211033/http://www.mon.gov.ua/nz/28/ |date=2006-10-14 }}</ref> бар, олар: [[Киев ұлттық экономикалық университеті]] [[Ұлттық көлік университеті]] [[Ұлттық әуе университеті]] [[Киев құрылыс және сәулет өнері ұлттық университеті]] (КИСИ) [[М. П. Драгоманов атындағы Ұлттық педагоикалық университеті]] [[Ақпараттық-Коммуникациялық Технологиялар мемлекеттік университеті]] [[«Киев-Могилян академиясы» Ұлттық университеті]] [[Киев консерваториясы]] [[Жарнама институты]] [[Киев Ұлттық лингвистика университеті]] (ИНЯЗ) [[Украина ғылыми Ұлттық университеті]] (НАНУ) [[Украина биоресурстары мен табиғатты пайдалану Ұлттық университеті]] [[Киев ішкі істер Ұлттық университеті]] [[Киев көркем академиясы]] [[О.О. Богомолец атындағы Ұлттық медициналық университет]] [[Халықаралық Соломонов университеті]] [[Украина дене тәрбиесі және спорт Ұлттық Университеті]] (ИНФИЗ) [[И. К. Карпенко-Каро атындағы театр, кино және теледидар Киев Ұлттық университеті]] [[Мәдениет және өнер Киевтік Ұлттық университеті]] [[Киевтік Ұлттық технология және дизайн университеті]] [[Киев Ұлттық тағам технологиясы университеті]] [[Киевтік нарық қатынасы университеті]] [[Киевтік Ұлттық сауда-экономикалық университет]] == Өнеркәсібі == [[Сурет:Kiew Innenstadt.JPG|thumb|250px|right| [[Бульвар Тараса Шевченко (Киев)|Шевченко бақжолы]]]] Киев Украинаның ірі [[өнеркәсіп]] орталығы болып табылады. Қалада [[халық шаруашылығы]]ның көптеген салалары бар. Олар: жеңіл және тағам өнеркәсібі, полиграфия, машинажасау, металлургия, авиақұрылыс. Негізгі өнеркәсіптер: * "Оболонь" сыра зауыты * Киев кеме жөндеу-құрылысы зауыты * Киев зергерлік зауыты * Киевтік дәрумендік зауыты * «Дарница» фармацевтикалық өнеркәсібі * Антонов атындағы ӘҒТК * Киев механикалық зауыты * Киевтік «Столичный» шампан сырасы зауыты * Киев автоматика зауыты * Киевтік "Большевик" зауыты * Киевтік «Ленинская кузня» зауыты * «Киевхимволокно» ААҚ * «АТЭК» (бұрынғы «Красный экскаватор») зауыты * Киевтік арнайы механика зауыты * «Росток» ЖАҚ * Киев құрылыс материалдары зауыты * ГП «Буревестник» * ООО ПТК «Агромат» * «Отис» (Киевтік лифт зауыты) ЖАҚ * 410 азаматтық авиация зауыты * Киев қазыналық механикалық зауыты * Киев жөндеу-механикалық зауыты * Киев мотоцикл зауыты * Киев «АВИАНТ» авиациялық зауыты === Экономикалық көрсеткіштер === {| class="sortable wikitable" |- ! N ! көрсеткіштер ! бірліктер ! [[2006]] жылғы мәні |- | 1 | Тауарлар экспорты | млн [[АҚШ доллары|$]] | 4398,3 |- | 2 | Уд. вес в общеукраинском | % | 11,5 |- | 3 | Тауарлар экспорты | млн [[АҚШ доллары|$]] | 17573,0 |- | 4 | Уд. вес в общеукраинском | % | 39,0 |- | 5 | [[Сальдо]] [[экспорт]]-[[импорт]] | млн [[доллар США|$]] | −13174,7 |- | 6 | Капитальные инвестиции | млн [[гривна|₴]] | 29946,5 |- | 7 | Орташа айлық | [[гривна|₴]] ( [[сентябрь|01.09.]][[2009|09]]) | 3250 |- | 8 | Орташа айлық | [[доллар США|$]] ( [[сентябрь|01.09.]][[2009|09]]) | 406 |} Украина статистикасы мәліметтері бойынша алынды<ref>[http://www.ukrstat.gov.ua/ Державний комітет статистики України<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. == Транспорты == [[Сурет:Ukraine's Ministry of Transport.jpg|thumb|200px|[[Здание Министерства транспорта и связи Украины|Украина инфрақұрылым Министрлігі]]]] Киев қаласы - ірі транспорттық торап (темір және тас жолдар,кемежай, әуежайлар). 1960 жылдан бері метрополитен жұмыс істейді. Автобус, троллейбус, трамвай жүйесі дамыған, фуникулер (тауға көтеретін жол) жұмыс істейді. === Әуе жолы === Киевте үш әуежай қызмет етеді: халықаралық [[Борисполь (аэропорт)|аэропорт Борисполь]] ( Киев шетіне қарай, Киевской облысы Борисполь қаласында), [[Жуляны (әуежай)|Киев ( Жуляны ескі атауы]] және жүк тасу [[Гостомель (аэропорт)|Гостомель әуежайы]]. [[Сурет:Livoberezhna (Kiev Metro) (2681490105).jpg|thumb|право|250px|«Левобережная» ауданындағы ст.м.]] * [[Борисполь (аэропорт)|Борисполь әуежайы]] * [[Международный аэропорт «Киев»|Жуляны әуежайы]] * [[Гостомель (аэропорт)|Гостомель әуежайы]] (Антонов әуежайы) Сол сияқты, қаланың шетінде Святоши әуежайы орналасқан (Авиант әуежайы бәрінен бұрын "Авиант" Киев әуезауытына қызмет көрсетуге қолданылады). Сонымен бірге қаланың маңында Васильков, Узин, Белая Церковь қалаларында әскери әуежайлар орналасқан. Бірнеше рет Васильков пен Белая Церковь әуежайларын жолаушылар әуежайы ретінде жоспары талқыға салынды. Қаланың қатарында кішігірім мынадай әуежайлар орын алған: Чайка (бұрынғы ДОСААФ, парашюттік база, спорттық авиация), Бузовтық (планерлік база), Долина (спорттық авиация), Бышев, Бородянка (парашюттік база), Киев-Южный (Гребинки, сельхоз, авиация, тікұшақтар) және басқалары. === Теміржол === [[Сурет:Het'mana Vadima street in Kyiv.jpg|thumb|right|250px|Киевтегі Вадим Гетьман көшесі]] Теміржол вокзалдары: * [[Киев-Пассажирский]] * Южный вокзал * Пригородный вокзал * Дарницкий пригородный * [[Караваевы Дачи (платформа)|Караваевы Дачи (пригородный)]] * [[Дарница (железнодорожная станция)|Дарницкий железнодорожный вокзал]] * [[Киев-Московский]] === Өзен жолы === === Метро === [[Сурет:Kiev metro route map ru.svg|thumb|250px|Киев метрополитенінің жүйелік кестесі 2011 жыл]] === Трамвай === === Фуникулёр === [[Сурет:Kiev funicular. Lower station at night.jpg|thumb|250px|Фуникулёрдің төменгі стансысы]] === Троллейбус === === Автобус === === Маршрутты таксилер === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа елордалары}} {{Украина әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Еуропа елордалары]] [[Санат:Киев]] [[Санат:Украинаның миллионер қалалары]] quwdv2mbiz8ba97vivcwexrcvvhwpn8 3 122375 3061660 3061071 2022-08-17T15:45:20Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[User talk:Ерден Карсыбеков|т]]) өңдемелерінен [[User:SSHTALBI|SSHTALBI]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022}} {{астынан}} == Кері байланыс == {{@|Madi Dos}}, {{@|Аrysтanbek}} телеграмда бармын, менде уақыт тығыз, оны түсіндіріп отыратын уақытым болмайды. Сосын нені түсіндермін? ''Болмасаңда ұқсап бақ'' демекші үлгілерді мен көбіне орыс, кейде ағылшын уикиден қарап жасаймын. Madi Dos қатысушыға дені дұрыс мақала, санаттарға қарап көрсеңіз болады деп түсіндіргенмін. Өзіміз де уикипедияны солай ізденіп, сұрап үйренгенбіз. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:01, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :Елдің бәрі бірдей емес Касымов мырза. Жарайсыз, үйренгеніңіз жақсы екен. Алайда уикиді түсінбейтін, бірақ мақала қосып өңдегісі келетін, үлес қосқысы келетін адамдар бар. Сондай энтуазистердің бетін бұрып бағыт сілтеп жіберуге қазіргі зымыраған уақытта уики беті жеткіліксіз сияқты.Ал мессенжерлерге, Телеграмға адамдар жедел кіріп сұрақтарына жауап алуға ыңғайлы. Топқа кіргіңіз келмегенді мен сізді "ұрының арты қуыс" дегендей басқаша түсіндім. :''Сосын нені түсіндіремін?'' Уикиде жетеді түсіндіретін нәрсе. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 01:13, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) ::@[[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] мырза бізде онсызда белсенді қатысушыдар өте аз, жеке басына тиісіп белсенділерді Уикипедиядан суытып алуымыз мүмкін, бізге арбаны да сындырмайтын, өгізді де өлтірмейтін бейтарап жолды ұстану керек. Қараңыз: [[Уикипедия:Сыпайылық]] <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 07:39, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) :::{{@|Madi Dos}} мен оны жазып көрсете алмаймын, осында н/е телеграмда қандай айырмашылық бар? ''Энтуазистер'' мысалы ретінде таңдаулы/жақсы мақалаларды қараса болады, тегі болмай жатса басқа дамыған уикилерді қарап көрсің. Кезінде жоғарыда айтып кеткендей басқа уикиден қарап, қиналсақта біршама нәрсені үйрендік (біраз қатысушылар солай жасады). Қазір қайта көптеген үлгі, санаттар, жақсы көлемді мақалалар жетіп тұр ғой. Егер шын ыңталары болса, менің (өзіне көп алатын админ сымақ демекші) көмегім шамалы болады-ау. Түсінгенім мен оларға түсіндірмегендіктен дамуыларына кедергі жасап жүрсіз деген сізден сондай ой келді, бұл еркін тегін, әркім өз ыңтасы мен шабытына байланысты дамитын жоба негізі. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:34, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) == Мәліметті неге өшірдің? == [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BA_%D3%A9%D0%BD%D0%B5%D1%80&action=history Зергерлік өнер мақаласындағы мәліметті] неге өшірдің? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:30, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :Айдын мырза екеуі мүлдем бөлек тақырыптар ғой. Зергерлік өнер ол дереккіз зат еcім, зергерлік бұйымдар деректі зат есім, яғни қолға ұстап көзбен көріп, тістеп иіскеп көруге болатын заттар. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 18:47, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :: Arystanbek, мақаланы дұрыс қалыпқа келтіргеніңіз үшін рақмет! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:54, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :{{@|Arystanbek}} алты жыл бұрынғы нәрсе екен, тәжірибе аз болғаннан дұрыс біріктірмеген екенмін, интеруики мен санатты қойып шығу керек. Маған сілтей бермей --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:21, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) == Бұрыс белсенділік == <s>[[А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы]] деген мақаланы қандай мақсатпен жойып тастағансың? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:58, 2022 ж. қаңтардың 28 (+06) *Әй, админсымақ, сұраққа неге жауап бермей жүрсің? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:15, 2022 ж. ақпанның 11 (+06)</s> == Үлгі:Кино→ |Жыл == Қайырлы кеш Kasymov! Сізге жүгінбегелі біраз уақыт болыпты, 2020 жылдағыдай сіздің талқылауыңызға жиі жазған кездерді сағынып кетіппін, шынында!:) Іске келер болсақ, [[:Үлгі:Кино]] үлгісіндегі Жыл бөлімінде автоматты сілтемені дұрыстау керек сияқты, өйткені қандай да бір фильмнің шыққан жылын мысалы 2007 деп жазғанда тек сол жазған 2007 ге ғана сілтейді, ал «2007» дегеніміз «2007 жыл» деген мақалаға айдау беті болып табылады, сондықтан мақаланың үлгісінде жасыл сілтеме пайда болады. Сол жасыл сілтеме пайда болмайтындай, автоматты түрде «???? жыл» дегенге сілтейтіндей жөндесеңіз.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 18:10, 2022 ж. ақпанның 5 (+06) :@[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] [[Арнайы:Diff/2982636|осылай жазса]] жетпей ме? Осылай дұрыс сияқты. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 22:06, 2022 ж. ақпанның 5 (+06) ::{{@|Nurtenge}} жасалды, тек санмен көрсету керек: '''2009''', {{@|Arystanbek}} мырза олай жасаса санат шықпай қалады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:27, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) :::Рахмет көп-көп! [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 21:38, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) == Туған күнге байланысты санатты неге алып тастадың(ыз)??? == Мысалы, 5 мамырда туғандар деген санатты алып тастапсыз, не үшін? Олар басты бетте бүгін туғандар деген бетте шығып тұрмай ма??? Қандай себеппен алып тастадыңыз. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 20:44, 2022 ж. ақпанның 5 (+06) :{{@|Madi Dos}} Нақтырақ қай мақалада алынып тастады? Дәлірек көрсетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:28, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) ::[[:Санат:5 мамырда туғандар|Санат:5 мамырда туғандар]] осы санатты кеше [[Ілияс Жансүгіров]] бетінен аластапсың. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 11:21, 2022 ж. ақпанның 7 (+06): :::{{@|Madi Dos}} иә алдым, себебі үлгіні дұрыс толтырса ондай санаттың қажеттілігі шамалы. Егер ''туған/қайтыс болған күні'' параметрін дұрыс толтырса автоматты түрде туған жылы және күні бойынша санаттар пайда болады. Сондай нәрсе туған/қайтыс болған жері және мамандықтары бойынша арналған үлгілер бар. Асықпай дұрыстап қарасаңыз, ''5 мамырда туғандар'' санат ешқайда кеткен жоқ. Түсінген шығарсыз деген ойдамын. Бір данышпан кісі ұқсап шайып кетпейтіңізге үміттемін) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:21, 2022 ж. ақпанның 7 (+06) == Тағы қате үлгі == [[Ричард Брэнсон]] дегенді жедел жоюға ұсыныпсың, еш түзетпей. Жою үлгісін қате қойғансың, аударманың сапасына байланысты арнайы үлгілер бар. Ондай есуастықты қою керек, Kasymov. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:19, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) :мына мақаланың аудармасы шынында да мағынасыз болып кеткен екен, бұлай өтірік санын көбейткенше, аз да болса саз аударып мағыналы қылып салу керек еді. Менің ойым. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 11:24, 2022 ж. ақпанның 7 (+06) :мынаны түзетпей ақ жаңасын бастай салған дұрыс сияқты қайтадан. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 11:26, 2022 ж. ақпанның 7 (+06) * Kasymov, сен қате қойған үлгіні Nurkhan деген саналы қатысушы алып тастаған. Содан үйреніп жүр... --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:11, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) == Дереккөздерді жою вандализмге жатады == [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D1%8B%D0%BC%D1%8B%D0%B7&type=revision&diff=2949388&oldid=2946292 Мына өңдемемен] сен [[Қымыз]] мақаласындағы дереккөзді жойып тастағансың. Бұл қатеңді мен өшірдім. Администратордан вандализмді ешкім күтпейді, бірақ сен шын администратор емес екенін түсінемін. Ескерту ретінде қалсын. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:29, 2022 ж. ақпанның 14 (+06) :Сол өте мықты дереккөзді пдф немесе скан нұсқасында ''Қазақ совет энциклопедиясы, 7-том.'' '''Қымыздың шипалық, емдік маңызы зор''' деген сөзін көрсетуіңзді өтінемін, және кітаптың авторы мен жылы қай бетте алынғаны баспасын көрсетуді сұраймын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:53, 2022 ж. ақпанның 14 (+06) :: Сен осы мықты дереккөзді өміріңде көрмегенсің ба? Онда [[Қазақ Кеңес энциклопедиясы|мына мақаланы]] оқып шық. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:39, 2022 ж. ақпанның 16 (+06) == Мақаланы жою себебі == Сәлеметсіз бе, өзімнің жеке кеңістігіме жарияланған мақалалар неге жойылды? Себебін айтсаңыз [[Қатысушы:Aubakirova Aisana|Aubakirova Aisana]] ([[Қатысушы талқылауы:Aubakirova Aisana|талқылауы]]) 23:20, 2022 ж. ақпанның 20 (+06) :Саламатсыз, {{@|Aubakirova Aisana}} мақаланы зертханаңызда немесе инкубатор арқылы бастасаңыз дұрыс болар еді. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 10:28, 2022 ж. ақпанның 22 (+06) == Өңдемені өшіру == Қайырлы күн! Неліктен DariaUrinbasarova21nis есімді қолданушының соңғы өңдемелерін шегіндірдіңіз? Соңғы өңдемелері: [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов]], [[Криштиану Роналду]], [[Мұхаммед Фетхуллаһ Гүлен]]. --[[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]]) 23:37, 2022 ж. ақпанның 22 (+06) :Қайырлы кеш, себебі мақаланы тізім арқылы толтырып жатыр. Әрлеу жағынан әдемі емес көрінеді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:47, 2022 ж. ақпанның 23 (+06) == Имам Шамиль == Сәлеметсіз бе. [[Шәміл]] мен [[Имам Шамиль]] деген мақалаларды байланыстыру (біріктіру десе де болады?) керек еді. Егер мүмкіндігіңіз болса, біріктіре аласыз ба? Кейбір қатысушылардан ұсыныс келіп жатқан еді. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 19:28, 2022 ж. ақпанның 27 (+06) :Жасалынды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:35, 2022 ж. ақпанның 28 (+06) == Өндемені жою. == Сәлеметсізбе Қасымов! Сіз неге менің өндемемді алып тастап жатсыз онда не қателік бар ма не мен бәрін дұрыс істеген едімғо немесе карточка дұрыс қойылмаған ба? [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 17:58, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) :қатысушы дегенге жылжытыпсыз, зертхана немес инкубаторға бастасаңыз дұрыс болар еді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:06, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) Қатысушы деген бетке жылжытсам өзімнің бетіме жылжыттымғо онда не қателік Нұрлан Қоянбаевты сонда жасап жатырмын ғой қате болғаннан кейін өзім өндеп қайтіп аударып аламғо. [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 18:20, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) :{{@|J.J.Portman}} қолданыстан шығып кеткен, әрі қате жоюлыға ұсынылған үлгілерді қойып жатырсыз. Сонымен қатар оның қойған өзінінде де толтырмай жатсыз. Сондықтан кері қайтарылды. Қазуикиде тұлғаларға арналған әртүрлі үлгілер бар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:25, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) Жарайды ал мақұл енді оны нестей алам оны тіпті менің зертхана қатысушы черновигінен алып тастасаңыз мен нені өзгерте аламын. [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 23:29, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) :Зертхана бетіңізге көшірдім. Үстіңгі сол жақта орналасқан --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:33, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) Жарайды ниетіңізге рахмет қазір кіріп көрем сосын жақын арада өңдеп сізге тексеруге жіберем жасап біткен соң сіз соны тексеріп талаптарға сай келсе негізгі кеңістікке аударасыз келмесе аяғына дейін жөндеп ережеге сай етіп қайта жасаймын. [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 23:36, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) == Жаңа бастама == Қайырлы түн, Kasymov! Мүмкін менің идеям сізге орынсыз немесе абсурд болып көрінер, бірақ мен оған назар аударуыңызды сұраймын. Өзіңіз білетіндей, қазақша Уикипедиясындағы мақалалардың сапасы шетелдік бөлімдерден айтарлықтай артта қалып отыр. Көптеген мақалалар қысқа, сапасыз, және әшейін, қалай болса солай жазылған. Мен қазақша бөліміндегі мақаладар сапасын көтеру үшін орыс бөлімінің үлгісі бойынша мақалалар жазу арқылы түзетуге тырысып жатырмын. Алайда, көбірек сапалы мақалаларды жазуға уақыт жетпейді. Сол себепті, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|Сенімді дереккөздерге]] сүйене отырып, нақты, сапалы мақалалар жаза алатын кем дегенде 5-10 адамнан тұратын топты жинау керек. Менің ойымша, мақала жазуды толығымен реформалау керек: ағылшын тіліндегі үлгіге сәйкес сенімді дереккөздермен сапалы мақалалар жазу. Уикипедия — әркім өз өзгерістерін жасай алатын бос орын. Тәуелсіз сауатты қатысушылар белгілі бір «альянсқа» құрылуы болатын еді. Сондықтан Мен сізге осы жобаны құрметті администратор ретінде қарастыруды ұсынамын! Сізден нұсқаулар, кеңестер мен сын беруіңізді сұраймын. Сұрақтарыңыз болса сұрай беріңіз! Құрметпен, [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 23:33, 2022 ж. наурыздың 12 (+06) :{{@|Айвентадор}} Рахмет, осыны Салиха, Мықтыбек мырзаларға да жазыңыз. Мен қолымнан келгенше көмектесуге тырысамын. Кеңесім мақаланың мазмұнын сапалы, мағыналы болуын тілеймін. Себебі, көп қатысушы аудару функциясы арқылы орыс немесе ағылшын уикидің дубликатын жасап жатыр, әрі кейбіреулерінің мағыналары қызық шығып жатады. Ьастысы соған назар аударса, менен жетіспейтін үлгілерді жасауға тырысамын) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:27, 2022 ж. наурыздың 13 (+06) * Кеңесіңізге үлкен рақмет! Мықтыбек мырза мен Салиха ханымға жаздым. Жауап күтудемін. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 10:51, 2022 ж. наурыздың 13 (+06) * Қайырлы кеш, Kasymov мырза! Жобаны іске асыру процессі созылып кеткенінен кешірім сұраймын (алдында айтқандай, уақытым өте шектеулі. Бүгінгі күні демалыс басталғаннан соң жазып отырмын). Қазір менде жобамның бағдарламасы және негізгі принциптері жазылған «Уикипедия:Альянс» деген атты мақала дайындамасы бар. Жазуға рұқсат ете аласыз ба? (Мақаламды орынсыз деп өшіріп тастайды деп ойлап отырмын). Қазір администрация мүшелеріне және тәжірибелі қатысушыларға ұсыныс тастаудамын. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 23:45, 2022 ж. наурыздың 18 (+06) == Анықтауға көмектесіңіз, мен жаңа қызмын == Сәлеметсіз бе, құрметті Kasymov. Өкінішке орай, мен мақаланы негізгі бөлімге қалай аударуға болатынын түсінбедім (барлығы оқиды). Мақала орыс википедиясынан аударылған. Олар маңыздылығын растады.Менің зертханадағы мақалам, Intis Telecom деп аталады.[[Қатысушы:Technoperi|Technoperi]] ([[Қатысушы талқылауы:Technoperi|талқылауы]]) 23:43, 2022 ж. наурыздың 23 (+06)Technoperi == Санат:Ергежейлі ғаламшарлар == Қазақша Уикипедияда [[:Санат:Шағын ғаламшарлар]] және [[:Санат:Ергежейлі планеталар]] деген екі санат бар екен. Әдейі істегендей, біріншісінің бірінші сөзі қазақ тіліне келмесе, екіншісінің екінші сөзі қазақ тіліне келмейді :) Яғни, екеуі де «Карликовые планеты» деген сөздің аудармасы, бірақ қазақи-ғылыми тұрғыда Карлик — Ергежейлі болса, Планета — Ғаламшар емес пе? Яғни, «Категория:Карликовые планеты» дегеннің қазақша дұрыс атауы [[:Санат:Ергежейлі ғаламшарлар]]. Тіпті орыс тіліне қарамаймыз дегеннің өзінде ағылшын тілінде де атауы осыны білдіреді. Енді, алдыңғы екеуін соңғы дұрыс санатқа қалай біріктірсе болады? Сол үшеуін біріктіріп берсеңіз--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 17:23, 2022 ж. наурыздың 24 (+06) :Екеуін жойғаннан басқа амал жоқ, меніңше --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:41, 2022 ж. наурыздың 24 (+06) ::Ең бірінші санатты дұрыс атауға аудардым, яғни бірінші санатты аман алып қалайық, не дегенмен 2008 жылы пайда болды:) Ал екінші санат пен «Шағын ғаламшарлар» деген айдау бетін жойсаңыз--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 22:30, 2022 ж. наурыздың 25 (+06) :::Ок, сұрақты дұрыс түсінбеген сияқтымын ғой) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:29, 2022 ж. наурыздың 26 (+06) == Ақтөбедегі Мейірімді Бақташының Ғибадатханасы == Саламатсызба! [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%80%D0%B0%D0%BC_%D0%94%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%9F%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8F_%D0%B2_%D0%90%D0%BA%D1%82%D0%BE%D0%B1%D0%B5 Храм Доброго Пастыря в Актобе] менде осы бетінің қазақ мәтін бар, бірақ маған бетінді жанадан бастау болмайды. Сізден кешірім сұрап, мақала бастауыңызды өтінемін. Бірінші абзац осындай: "Ақтөбедегі Мейірімді Бақташының Ғибадатханасы - Атырау Апостол Әкімшілігіне қарасты Ақтөбе қаласындағы (Ақтөбе облысы) Рим-католик Ғибадатханасы."--[[Қатысушы:Dmitriymoroz1006|Dmitriymoroz1006]] ([[Қатысушы талқылауы:Dmitriymoroz1006|талқылауы]]) 21:30, 2022 ж. наурыздың 28 (+06) :Саламатсыз, менен '''неге кешірім сұрап жатырсыз'''? Менің жеке энциклопедиям емес қой. Бастай беріңіз, кейінерек тексерістен өткізіп аламыз) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:36, 2022 ж. наурыздың 28 (+06) == Сіз әдейі істейсізбе? == Менің өңдеген бетімді неге жоққа шығарып, өшіріп тастап жатырсыз? Себебі не ешқандай бұзушылық көріп тұрған жоқпын өзімнен. [[Қатысушы:Taragtybalasy|Taragtybalasy]] ([[Қатысушы талқылауы:Taragtybalasy|талқылауы]]) 08:50, 2022 ж. наурыздың 29 (+06) :{{@|Taragtybalasy}}, сіз ешқандай дереккөздерсіз руды өзгертіп жатырсыз. Оған күмән туындағандықтан, кері қайтарып жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:49, 2022 ж. наурыздың 31 (+06) == Кавилл, Генри мақаласын ретке келтіріңіз == [[Кавилл, Генри]] мақаласын аударып бастапсыз, бірақ аударма аяқталмаған. Осындай секілді басқа да мақалаларыңыз болса дұрыстап ретке келтіруіңізді сұраймын. Бастаған соң аяқтамайсыз ба. Шала пұла , шала жансар мақалалармен қазақ Уикипедиясына ешкім кірмей қашып кетер. Одан да аз да болса, мақалаңызды мән-мағыналы қылып ретке келтіріп қойсаңыз сол дұрыс болады. Рахмет. [[--[[Қатысушы:Nurkhan|Nureke]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurkhan|талқылауы]]) 07:32, 2022 ж. наурыздың 31 (+06)]] :{{@|Nurkhan}} ''[[Кавилл, Генри]]'' деген мақала бастаған емеспін, мен бастаған мақала '''[[Генри Кавилл]]'''. Иә дұрыс айтасыз, қазуикидің сапасы сын көтермей тұр, өкінішке орай. Мен админ болғандықтан жуықтағы өзгерістерді тексерумен және де елді-мекен, әкімшілік бірлік бойынша үлгілерді қазақша нұсқасымен алмастыру жұмыстарынан қол босамай тұр. Өзімде ой да бар негізі --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:46, 2022 ж. наурыздың 31 (+06) <s><s>:: Сонда саған бір мақаланы дұрыстауға бес жыл да жетпейтін болды ма? Сен өзің неткен ұлу-адамсың! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:20, 2022 ж. тамыздың 13 (+06)</s></s> == Разрешение на публикацию статьи == Добрый день! Извините, что пишу на русском, я из России. Хочу создать статью про один из районов Дагестана. Дайте, пожалуйста, разрешение на публикацию. С правилами знаком, уже 10 лет как редактирую в Википедии. С уважением, --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 18:29, 2022 ж. сәуірдің 11 (+06) :{{@|Buntarion}} Добрый вечер, добро пожаловать) Если честно я не знаю как это делается, наверно бюрократы решает этот вопрос. Свяжетесь с {{@|Arystanbek}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} или {{@|Batyrbek.kz}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:21, 2022 ж. сәуірдің 13 (+06) ::Хорошо. Благодарю Вас! --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 23:52, 2022 ж. сәуірдің 13 (+06) == Қорытынды шығару == <s>[[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] бетіне қорытынды шығару керек. Негізі, бұл админнің жұмысы. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 20:44, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) :Арыстанбек, Нұрлан мырзаларға айтып көріңізші. Осыға дейін қорытынды жасап көрмедім, әрі ол жерде 50/50 болып тұрған сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:56, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) ::Қап, админ емес екеніңді білдім ғой. Санау қабілетің де бүртүрлі екен: 7 дауыс қолдады, 1 дауыс қарсы болды — бұл 50/50 емес қой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:59, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) :::1 қарсы дауыс, 3 қалыс олардың айтылғаны түзетілді ме екен? Және бір қызығы қолдаған дауыстардың арасында да комментариялар жазған екен. Шешімді бюрократтарға тапсырдым. Меніңше кішкене болсын дереккөздер көбейтіліп, қазіргі уақыттағы жағдайын жазып кетсе жақсы болар еді. Сондықтан мен қалыс қойып отырмын. Ренжімеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:20, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06)</s> == [[Уикипедия: Арбитражды комитет|Арбитражды комитет]] == Сәлеметсіз бе? Қазіргі уақытта [[Уикипедия: Арбитражды комитет|Арбитражды комитет]] жұмыс істеуде ме? Ренжімеңіз, бірақ Сіз және [[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|сіздің оппоненттіңіздің]] араларыңызда жарты жылға созылған ұрыстарыңыз шеттен бір түрлі көрінеді. Мен, әрине, сіздердің жеке қарым-қатынастарыңызға араласқым келмейді, бірақ кішкентай балалар сияқты ұрыса бергенше, Арбитражда шешерсіз? Бір жағынан, басқа қатысушыларға өздерінің мәселелерін шешуге көмектесер. Қазіргі уақытта комитеттің бетін өңдеп жатырмын, өтініш, ресімдеуге көмектесесіз бе? (Өтінімдер (заявки) мен шешімдер, арбитражға қабылданбаған өтінімдер мұрағаты және т.б.). Құрметпен, [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 09:35, 2022 ж. мамырдың 2 (+06) :Саламатсыз, {{@|Айвентадор}}. Иә өкінішке орай сондай түсініксіз жағдай туындап жатыр. Себебі белсенді қатысушылар аз (болғанын өзінде тек өз жұмыстарынан ары аспайды), ережелердің толық немес шала жазылуы, содан анархия туындап жатыр. Жалпы уикипедияғы қатысты ережелер мен жобаларға аса қызығушылық жоқ еді) Ұсыныстар мен ережелер дайын болып жатса, өз тарапынан пікір мен дауыс беруге дайынмын. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:27, 2022 ж. мамырдың 2 (+06) == Админге тән емес салақтық == <s>[[Қатысушы талқылауы:Абай Кенжетай|Мына бетте]] сен ''«Мақалаларға мән-мағынасыз сөздерді қосуыңызды сұраймын»'' деп жазыпсың, бұл қатеңді тек бір жарым айдан кейін түзеп алдың. Ал сол ''мән-мағынасыз сөздердің'' қосылған-қосылмағанын тексердің ба? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:41, 2022 ж. мамырдың 4 (+06) :{{@|Ерден Карсыбеков}} Мені тінтіп жүргенше, өзің де қазуикидің дамуына үлес қоспайсың ба? Қырағы екенсің, сол соңғы өзгерістерді қадағалап жөндеп отырсаң, үлкен көмек болар еді. Мен нақты айта аламын: жуықтағы өзгерістерді менен басқа ешкім өкінішке орай тексерістен өткізбей отыр, қаншама боқ-ауыз сөздер жазылып, интернеттен дайын нәрсені мақаланың ортасына тыға салып, тағы сол сияқты көптеген өңдемелер болып жатыр. Соның бәрін тексерістен өткізу 2-3 адамға үлкен салмақ түседі. Содан '''сұраймын''' деген қателік кетіп жатыр. Аталған қатысушы: ''болған екен'' орнына ''болған'' немесе керісінше өңдемелер жасап жатыр. Ондай мазмұнды толықтырмайтын өңдемелер қаншалықты қажетті? 7-8 өңдеме болса болар еді, жүйелі түрде болып тұр. Орыс уикиден келдіңіз ғой, жалғыз админдер емес сіз сияқты қырағы, жауап қайтара алатын тәжірибелі қатысушылар да автопатруль жасай алады. Жалғыз админдерге бүкіл сынды лақтыра бермей. '''Бір айдан кейін''' де өзің де жоғарғы жаққа түсініксіз жауып жазыпсың ғой. Сосын неге сенде жаңа жазылған мақалалар да бір ғана санаттан болып жатыр, мысалға ''алфавит бойынша әндер''. Автор өзі бастаған мақаласын мейлінше мазмұны толығырақ және санаттар қоюға тырысу керек. Сосын талқылау бетімді қайта-қайта кері қайтарып, басқаларға шағымданып еді, қатарынан екі тақырыпты алып тастапсың) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:57, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) * Көмек сұрасаң, дұрыстап сұра, есуастанбай. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:06, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) : {{@|Arystanbek}}, бұл қатысушы бір емес бірнеше рет балағат сөздер жазып, компьютердың артынан клавиатура қаһарманы болып отыр. Бір шара қолданбаса болмайды. Мен уақытымды бөліп қазуикиге жұмыс жасап жатсам, артымнан тінтіп болмашы нәрселерге мазаны алып жатыр. Енді келіп мен көмек сұрап жатыр деп, мәселені басқа жағынан айналдырып шықты. О, Алла танымайтын біреудің соншама қадалғаны өте қызық екен. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:56, 2022 ж. мамырдың 5 (+06)</s> == Одан да Уикипедияға үлес қоспайсың ба? == Kasymov, сен болмашы нәрседен ұрыс-керісті іздей бермей, одан да Уикипедияға үлес қоспайсың ба? Сен былтыр <big>0</big> мақала жазған екенсің, биыл да әлі <big>0</big> мақала болып тұр. Есің дұрыс болса, менен үлгі алып, жетіспейтін материалдарды жазсаш. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 10:40, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :МММ, аман бол {{@|Ерден Карсыбеков}}. Өзі соқтығысып, енді ұрыспай жөнімен жүр деген нәрсесі қызық екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:10, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :: Жаза алмасаң — солай айт, балақай. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:41, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :::мммм, көп жасағаннан емес, көпті көргеннен сұрау керек екен деген осы екен ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:44, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :::: Мақалдағаның орынды емес. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:48, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) == Үлгі:Шатастырмау == Қайырлы күн! «Үлгі:Шатастырмау» (орыс тілінде: «''Шаблон:Не путать''») санатын жасай аласыз ба? [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 08:50, 2022 ж. мамырдың 7 (+06) :Уақыт тапсам, тырысып көрейін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:05, 2022 ж. мамырдың 10 (+06) == Беттерді жою туралы == * Қатысушы:Тұран Нұрәліұлы * <s>Қатысушы:Тұран Нұрәліұлы/зертхана </s>* Қатысушы талқылауы:Тұран Нұрәліұлы - Осы беттерді жойып беруіңізді сұраймын. Себебі, бұлар менің қатысушы атымды өзгетркен кезде қалып қалған беттер болатын. Көп уақытыңызды алмайды деп ойлаймын. Сіз админдердің бірі болғандықтан сізге жүгініп отырмын. Алдын-ала рахмет! [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 01:05, 2022 ж. мамырдың 13 (+06) :Тек екіншісін ғана жоя алдым, қалғандары басқалардың талқылау беттеріне сілтеп тұр. Жалпы қала берсін. Қатысушы атын өзгерткенде ондай нәрсе болып тұрады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:19, 2022 ж. мамырдың 13 (+06) == Goodbye == Hi Kasymov, I'm going to block globally because I made the bad translations.--[[Қатысушы:Martorellpedro|Martorellpedro]] ([[Қатысушы талқылауы:Martorellpedro|талқылауы]]) 00:48, 2022 ж. мамырдың 16 (+06) == Сенің ауытқуыңды басқа қатысушылар да байқапты == <s>[[Талқылау:Cоңғы кесу (фильм, 2022)|Мұнда]] сенің басқа қатысушылардың еңбегіне жармасатыныңды бекерден бекер сынап тұрған жоқ. Бұдан дұрыс түйін шығаруың керексің, бұрыс белсенділікті қою керек. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:48, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) :Сен де жағаласпашы, жауап жаздым (қандай қате кеткенін оқи алатын шығарсың) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:50, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) ::Балақай, өтірік соқпасаш, сен кіріскенге дейін ол жерде еш қате болған жоқ. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:21, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::: @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] қателеспейтін адам болмайды, мен де тәжірибелі қатысушы болсам да қателесемін. Кішкентай қате үшін жерден алып жерге салудың қажеті жоқ. Менен де мыңдаған қате табылады, мені неге осылай жерден алып жерге салмайсыз? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:03, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::: Мәселе қателердің тым көп болуында және оларды мойындамауда. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:48, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::: @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] сенен бір қате: <s>шығаруың керексің</s> деген сөз қайдан шыққан? Дұрысы <code>шығаруың керек</code> --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:11, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::: Бұл қате емес, екінші нұсқаны да пайдалануға болады. Мысалы, [https://taraztv.kz/kz/news/society/zhurekke-ota-zhasaudan-sheberlik-synyby-otti мына сілтемедегі] жетінші абзацта сондай сөз тіркесі кездеседі. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:48, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) Қате, бұны БАҚ қате қалыптасытырып жіберді, әдеби тілде бұл өрескел қателік. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 16:51, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :Уикипедия әдеби сайт болмаған соң, мұнда басқа стильдердің сөз байлығын қажетінше пайдалануға болады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:26, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::'''Мәселе қателердің тым көп болуында:''' соны алғашқысынан бастап соңғы нәрсеге шейін тізбектеп көрсетуіңді '''міндеттеймін'''. Өзіне қатысы жоқ мәселеге кірісіп, бәле іздеген біреу екенсің. Әлі күнге дейін таң қаламын, танымайтын біреуге қастасып, балағаттап, дөрекі сөйлеп, ашуын менен алып жүргеніне. Сол жерде сенің атын немесе саған қатысты нәрсе айтылды ма? Соған да жауап берші? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:25, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::: @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] әдепсіздерге арналған сайт бар шығар? Ал біз әдеби, ғылыми стилде жазамыз, бұл өз қолымызда. Әдепсіздер Уикипедияға әдепсіз жазды екен деп бізде әдепсіз жазбайтын шығармыз? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:04, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::: Әдепсіздікті не үшін айттыңыз? Менің қандай да бір сөзіме ренжігенсіз ба? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:55, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) Осы оқиғаға араласып жатқаным үшін кешірім сұраймын, алайда өзімнің пікірімді айтып кетуді орынды көремін. Мен үшін, зайырлы '''энциклопедиялық''' сайтта «үлкен» кісілер бір-бірімен кішкентай балалар сияқты ұрысып жатқаны бір түрлі көрінеді. Ашуға салмай және дұрыс емес түсініп қалмаңыз, @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден мырза]], сіз мен үшін — осы бөлімдегі ең алғашқы қол ұшын берген адамсыз, және мен сізге үлкен ризамын. Алайда, сіздің іс-қылығыңыз (нақтырақ айтқанда — бейтаныс адаммен [[Уикипедия:Сыпайылық|дөрекі түрде сөйлеу]], және ізінен қалмай қудалау) үшін сізге административті істі ашу — өте жеңіл. Сол себепті, бұның алдын-алу үшін, мәселені үлкен адамдар сияқты өзара шешімге келіп, немесе, [[Уикипедия:Арбитражды комитет|Арбитражды]] жаңа сайлап, сол жақта мәселені шешу керек деген ойдамын. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 00:28, 2022 ж. мамырдың 24 (+06) : Бұл талқылауға пікір қосқаныңыз орынды емес. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:38, 2022 ж. мамырдың 24 (+06) ::@[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]], орынды болсын, болмасын, дөрекілікті еш жерде (әсіресе әлеуметтік желілерде) құптамайды. Егер бір нәрсемен келіспесеңіз, немесе өзіңіздің пікіріңізді жеткізгіңіз келсе, агрессиясыз, [[Уикипедия: Сыпайылық|сыпайы түрде]] жеткізіңіз. Бұл этикеттің қарапайым ережелері: ''басқалардың өзіңе қандай қарым – қатынаста болсын десең, басқаларға да сондай қарым – қатынаста бол''. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 17:49, 2022 ж. мамырдың 24 (+06) ::: Бірінші қатеңіз міні: бұл жер — әлеуметтік желі емес. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:30, 2022 ж. маусымның 28 (+06)</s> == Қате үлгі == Мен [[Жәнібек Әлімханұлы]] мақаласында статистиканы өзгертіп едім. Үлгі:Инфобокс деп қызыл болып шығып тұр. Сосын Үлгі:Боксшы қарасам сіз жаңа ғана өзгертіпсіз. Айтайын дегенім неге олай болып тұр, сондықтан мен өзгерткеңізді жоққа шығардым, сонда да қате. Үлгіні қалпына келтріңізші, өтініш -- [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 01:35, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :{{@|TuranNur}} Мен '''Инфобокс''' үлгісін жойып тастадым. Жоғарыда ''ұрыс іздеп жүрген немесе Альфи мырзалар'' өздері мықты қырағы білімдерімен соны ағылшын немесе орыс уикиден аударып, жасап шықсың. Соларға айтсаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:27, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::Инфобокс үлгісін не үшін жойып тастадыңыз, соны түсінбедім? [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 23:13, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::Жоғарыда себебін жазып көрсеттім, менің жасаған нәрселерім ылғи да қате әрі қазуикиге пайдасы жоқ екен. (бұдан басқа көптеген үлгілер бар, оларды жою жоспары тұр) Аталған кісілер өздері жасап шығарсың, ''инфобокс-2'' немесе ''карточка'' деп --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:23, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) == Үлгі:Боксшы == Боксшы үлгісінде boxrec_id сілтемесін дұрыстайын деп едім, бетті қорғап тастапсыз. BoxRec сайтына кіргенде профилі көрініп тұру керек қой. [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 00:43, 2022 ж. мамырдың 25 (+06) :{{@|TuranNur}} қорғағам себебім, әркім өзгерістер жасай бермеу үшін. Көбісі үлгіні түсінбейді. ''boxrec_id сілтемесін'' үлгіден емес, мақалада қосу керек (жасап қойдым) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:29, 2022 ж. мамырдың 26 (+06) ::'''Мысалы''': [[Жәнібек Әлімханұлы]] мақаласындағы ''Қызметтік тізімі (boxrec)'' деп тұрған көк сілтемені бассаңыз BoxRec профилі шықпай тұр, соны көрсеңіз. [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 01:35, 2022 ж. мамырдың 27 (+06) :::{{@|TuranNur}} түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:17, 2022 ж. мамырдың 28 (+06) == [[Украин тілі]] == «[[Украин тілі]]» мақаласын [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA орыс тіліндегі нұсқаға] сәйкес бірге қайта жазуды ұсынамын! [[Сурет:Smile-big.svg|30px]] [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 11:29, 2022 ж. мамырдың 28 (+06) :Рахмет, ұсынысыңызға. Бірақ мен қазір қазуикиде бар үлгілерді тексерістен өткізіп, инфобокс үлгісін алмастыру жұмыстары мен айналысып жатырмын. Сондықтан көмектесе алмаймын( --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:27, 2022 ж. мамырдың 28 (+06) == Севилья == == Севилья == Мен [[Севилья]] мақаласын [[Севилья (футбол клубы)]] деп ауыстыруды ұсынамын. Ал, [[Севилья]] мақаласы Севилья мақаласына сілтену керек деп ойлаймын. Ойыңызды [[Талқылау:Севилья]] бетіне білдірсеңіз.--[[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 14:01, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) :{{@|TuranNur}}, Мықтыбек мырзаға айтасыз ғой деймін. ''Севилья'' сөзіне көптеген мақалалар сілтеніп тұр. Оның бәрін түзетіп шығу керек--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:06, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) == Сәлеметсізбе == [[Kazman322]] деген қатысушыға бан беруіңізді сұраймын. Руларды өңдеуін, беттерді бүлдіруді қоймайды. Вандализм жасап жатыр. [[Қатысушы:Granttka tus Diyas|Granttka tus Diyas]] ([[Қатысушы талқылауы:Granttka tus Diyas|талқылауы]]) 14:52, 2022 ж. маусымның 6 (+06) * [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%83%D1%88%D1%8B_%D1%82%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%8B:Kazman322&oldid=3039671 1] [[Қатысушы:Kazman322|Kazman322]] ([[Қатысушы талқылауы:Kazman322|талқылауы]]) 14:56, 2022 ж. маусымның 6 (+06) :Мына боқтығыңызға қарағанда сізді бұғаттау керек сияқты ғой <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 21:46, 2022 ж. маусымның 6 (+06) == Сүзгі == Бүгін [[Үлгі:АҚШ саясаты]] жасадым, алғашында үлгі түгел дайын болып, оны бір ғана өңдемемен жарыққа шығаруға болатын еді. Бірақ сүзгі оны жібермей, қай жерден кеткенін іздеу үшін бөліп-бөліп 8 өңдемемен жүктеуге тура келді. Сондағысы жібермей тұрғаны мына мақаланың [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%BA%D0%B5%D0%BD,_%D0%AD%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B8] атауы екен🤦‍♂️ Тіпті қазірдің өзінде сілтеме ретінде жазғанның өзін өткізбей тұр. Осы мақаланың атауы үлгідегі "Сытқы саясат"→"Мемлекеттік хатшы:" деген жерге қойып беріңізші! [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 15:30, 2022 ж. маусымның 9 (+06) :{{@|Nurtenge}} сол сүзгіні қателеспесем Арыстанбек мырза қойды, сол кісіге өтініп көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:11, 2022 ж. маусымның 11 (+06) ::Болды, қойылды, рахмет) Тағы бір рет тексерейінші деп қойып көрсем қойылды. Сүзгі қуып тұрған ғой шамасы))--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 13:49, 2022 ж. маусымның 11 (+06) == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Сауатсыз == Терминология — бұл терминдердің жиынтығы. [[Мизансцена|Мына мақалада]] сен ''терминология'' орнына ''терминологиялар'' дегенді қолданыпсың. Қатеңді түзеп шық. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:29, 2022 ж. маусымның 11 (+06) :Түзетілді, сондағы қазуикиге анда-сонда кіріп менің өңдемелерімді андып отыру ма? 3 облыс пайда болды, соған қатысты мақалаларды ретке келтіруге көмек ұшын берсеңіз, одан да пайдалы жұмыс болар еді. Әттең орыс уики маңыздырақ((( --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:59, 2022 ж. маусымның 12 (+06) :: Сен қате жасамай жүре алмайды екенсің. Өзің '''0''' мақала жазып, қалай ғана ақыл бермекші болып жүрсің?! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:49, 2022 ж. маусымның 12 (+06) * Сен «анда-санда» дегенді де дұрыс жаза алмағаның тіпті масқара ғой админ үшін. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:52, 2022 ж. маусымның 12 (+06) :Бұл жер талқылау беті, яғни еркін түрде жазуға болады. Менің жерімде ағаларға ''тәте'' деп атайды, анда-санда немесе анда-сонда деп айтады, енді уикипедияны тастап менің қалай сөйлетініме тиісе бастадың ба? Сосын 0 мақала жазатын кісі қазуикиде өңдеу жағынан 2 орында, көрші елдің уикиін дамыта бергенше осында кезінде келгенде мүмкін сенде алғашқылардың қатары болар ма едің. 12 жылда қазуикиге 4000-ға жуық өңдеу жасау аз енді. * Талқылау бетімді өз бетінше өзгертуді доғарыңыз, бітікшілерге хабарлама тастап, талқылау бетімді өзге қатысушының өзгерткені үшін бұғаттауға ұсынатын боламын. Соңғы ескертуім --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:39, 2022 ж. маусымның 13 (+06) * Ештеңені де түсіндірмей-ақ қойшы, сауатсыз екеніңді баяғыдан білемін. Одан да өзің жойған [[А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы|осы мақаланы]] қалпына келтірші және оқып шықшы, мүмкін қателерің де азаятын шығар. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 06:42, 2022 ж. маусымның 13 (+06) == Қате қойған үлгіңді жойдым == <s>Пайдалы мақалаларды жоюға тырысып, Қазақ Уикипедиясына қиянат жасаудан тайынбағаның жаман болды. [[Қайта жаңғырту]] деген мақаланы жоймақшы болдың, бірақ сенің жою үлгісін қайта мен жойдым. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 12:06, 2022 ж. маусымның 13 (+06) * Сен неге басқа адамдардың пікірлерін жойып жүрсің? Вандализмге ұрынған нағыз сорлы болдың ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 20:56, 2022 ж. маусымның 13 (+06) **Тағы да жасаған нәрсемді кері қайтарсаң, мен дауысқа салмай бұғаттай саламын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:40, 2022 ж. маусымның 13 (+06) * Ие, "ақымаққа айтқан сөз далаға атқан оқпен тең" деген осы екен. Саған сөзім жоқ. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:23, 2022 ж. маусымның 29 (+06) ::{{@|Ерден Карсыбеков}} деген мырзаның іші пысып, не естерін білмей жүр екен? {{@|Білгіш Шежіреші}} мырза, {{@|Салиха}} ханым бәлкім осы кісі ''Көкпекті және Самар ауданындағы ауылдарды'' қалай бөлгенін білетін шығар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:19, 2022 ж. маусымның 29 (+06) :::Сенің қателерің бітпейді екен. Осы "естер" деген сөзді қайдан алып жүрсің?! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:42, 2022 ж. маусымның 29 (+06) ::::@[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] Неге админмен сіз деп сөйлеспейсіз, ұят емес пе? Қателеспейтін адам жоқ, бәріміз де қателесеміз. Әрі бұл жай ғана талқылау ғой. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 21:54, 2022 ж. маусымның 29 (+06) Біледі деп ойламаймын. Есесіне [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ханым Көкпекті ауданы әкімдігіне шейін хабарласып, ауылдарды қалай бөлгенін біліп алыпты👍 [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 18:12, 2022 ж. маусымның 29 (+06)</s> == Жаңа облыстар туралы == Қайырлы күн! Сізге екі облысты өңдеуде (Ұлытау, Жетісу) көмек керек болса айтыңыз, көмектесеміз, нақтылап берсеңіз болды. [[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] де көмектесуге сұранып отыр. [[Абай облысы]]нан [[Көкпекті ауданы]] елді мекендері ғана қалды, ертең бітіремін. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]] Салиха 15:19, 2022 ж. маусымның 21 (+06) :{{@|Салиха}} мен сіздерге көмектесіп жатқанмын) Меніңше екі облысты да бастай беріңіз, үш жақтан жабылып тез аяқтап жібереміз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:10, 2022 ж. маусымның 21 (+06) ::Жақсы онда, [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]]мен бөліп алармыз. [[Көкпекті ауданы]]н өңдеуде қиындық туындап тұр, ауылдар аудандар арасында (Самар ауданымен) қалай бөлінгені белгісіз, еш жерден таба алмадым. Сізге белгілі ақпарат бар ма? [[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:34, 2022 ж. маусымның 22 (+06) :::Кеш жарық, [[Қатысушы:Салиха|Салиха]]! Аққаладан басқа ауылдық округтердің қай ауданға жататынын таптым. :::* [[Көкпекті ауданы]]: Биғаш, Көкжайық, '''Көкпекті''', Қ. Аухадиев, Тассай, Теректі, Үлгілі Малшы, Үлкен Бөкен, Шұғылбай. :::* [[Самар ауданы]]: Бастаушы, Құлынжон, Мариногор, Миролюбов, Палатцы, '''Самар''', Сарыбел. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 22:01, 2022 ж. маусымның 23 (+06) ::Рахмет: Көкпекті ауданы әкімшілігіне хабарласып, анықтап алғанмын. [[Қатысушы:Салиха|Салиха]]--Салиха 15:39, 2022 ж. маусымның 26 (+06) Сонда да бір қателіктер кеткен сияқты. Себебі Самарда 8, Көкпектіде 9 а/о болуы керек еді. Тіпті Көкпектінің 1 а/о Самар ауданының ішінде тұр. Түсініксіздеу [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:19, 2022 ж. маусымның 29 (+06) == Кент пе, облыс па == Мырза, [[Қызылжар (Жаңаарқа ауданы)]] бетін [[Қызылжар (Ұлытау облысы)]] деп пе, әлде [[Қызылжар (кент)]] деп өзгерте ме? Себебі Қызылжар деген кент Қазақстанда жалғыз екен. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:18, 2022 ж. маусымның 24 (+06) :{{@|Білгіш Шежіреші}} ''Қызылжар (Ұлытау облысы)'' деген дұрыс, осыға дейін қаншама кенттерді облыс немесе аудандарын көрсетіп атадық --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:50, 2022 ж. маусымның 26 (+06) Жарайды, рахмет [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 00:48, 2022 ж. маусымның 27 (+06) Тағы да сұрарым, жаңадан жасаған "Қазақстан кенттері" санатын кенттердің мақалаларына қосу үшін "... облысы кенттері" деген подкатегория жасау керек пе? Немесе кенттерге "Қазақстан кенттері" санатын тікелей қоса берейін бе? [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:04, 2022 ж. маусымның 27 (+06) :Нақты жауап бере алмадым, Нұрлан немесе Батырбек мырзадан сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:06, 2022 ж. маусымның 27 (+06) Сәлеметсіз бе, мына айдағыш бетті [[Балықшы ауылдық округі (Атырау)]] жойып жібере аласыз ба [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 19:40, 2022 ж. шілденің 10 (+06) :Кеш жарық, мырза. Айтайын дегенім, көне қалашықтардың координаттарын мақалаға қосып шығайын деп едім. Сондай бір мақалаға [[Ақтөбе-Лаэти қалашығы]] қалашықтың координаттарын [[Үлгі:Coord]] үлгісімен жаздым. Барлығына осымен қоса берсем қате болып есептелмей ме екен? (<s>Ертең өшіріп тастап жүрсе</s>) [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:09, 2022 ж. тамыздың 12 (+06) :: Координаттарды [[Үлгі:Көне қалашық‎|мына үлгінің]] ішінде қолдануға болады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:19, 2022 ж. тамыздың 12 (+06) :::{{@|Білгіш Шежіреші}} мұнда назар аударыңыз, үлгі жасалыныпты. Координаттарын бөлек жазғаннан көрі үлгінің ішінде болғаны әдемі көрінеді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:13, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) Бәрекелді, Ерден мырза. Жарайды, рахмет. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:31, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) == Жаңа облыстар картасы == Қайырлы күн! Үлгілер үшін (мысалы,тау) жаңа облыстардың картасын жасап берсеңіз жақсы болар еді. Үлгілер картамен көркем әрі әсерлі шығады. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]] Салиха 17:19, 2022 ж. маусымның 30 (+06) :Саламатсыз, {{@|Салиха}}. Иә ол туралы ойлап жүр едім. Бірақ та ондай әрлеу жағын білмедім, Арыстанбек мырза айтып көріңіз, ол кісі жаңа Қазақстанның әкімішілік картасын ортаққорға жүктеу алатын қатысушыны тауып қалар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:25, 2022 ж. шілденің 2 (+06) == Конкурс мақаласы == Kasymov мырза, неге логотивті өшіре бересіз, конкурсқа ұсынылған мақалалар осы логотивпен жазылып жатыр, білмесеңіз басқа уикипедиялардағы ұсынылып жатырған мақалаларды қараңыз. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 23:36, 2022 ж. шілденің 4 (+06) :{{@|Мағыпар}} Меніңше мақалаға емес, сол конкурс жобасына немесе өзіңіздің жеке бетіңізге тізімдеп көрсеткен дұрыс болар. Кейін конкурс аяқталғанда жаңағы үлгілеріңізді кім алады? Уайымдамаңыз, мен немесе басқа да қатысушылар кішігірім өңдеу жасап кетсе де, авторы ылғи да сіз боласыз. Егер сол жағын ойлап жатсаңыз. Ең дұрысы жоба бетіне көрсеткен дұрыс-ау) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:43, 2022 ж. шілденің 4 (+06) == Тәулік суреті == Армысыз, ''Kasymov''. Қазір уақытыңыз болса, басты беттегі ''тәулік суретін'' жөндеп қойсаңыз дұрыс болар еді. Рақмет! [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 00:35, 2022 ж. шілденің 7 (+06) :Ертең жасауға тырысамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:43, 2022 ж. шілденің 7 (+06) == Хауа == «[[Хауа Ана]]» және «[[Хауа ана]]» деген мақалаларды біріктіріп, атын жәй ғана «Хауа» дегенге ауыстыруды жөн көремін. Өтініш, біріктіре аласыз ба? [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 14:38, 2022 ж. шілденің 11 (+06) == Дұрыс тұрған санатты неге алып тастадың? == <s>[[Фрэнсис Бэкон]] мақаласын шұқылап, ондағы [[:Санат:Англия философтары]] деген сілтемені жойғанда, мақсатың не еді? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:18, 2022 ж. шілденің 16 (+06)</s> == Мақаланы қалпына келтір == <s>Әй, саған Ахмет Байтұрсынов не жамандық істеді? [[А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы|Мына мақаланы]] қандай мақсатпен жойдың? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:12, 2022 ж. шілденің 18 (+06)</s> == Мән-мағынасыз үлес қосқанды қоймадың-ә == [[Алан Менкен|Мына мақалаға]] жағаласып, шағын өңдеме жасапсың. Бірақ сол өңдеменің өзі мағынасыз болып шықты. Kasymov, есуастықтан арылу керек. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 16:06, 2022 ж. шілденің 25 (+06) :{{@|Ерден Карсыбеков}}, Ол үлгіні МЕН жасадым, есуас болмасан {{tl|музыкант}} үлгісіне кіріп <code>Фон</code> параметрін қалай толтыру керектігі көрсетілген. Көзі ашық, әріп танитын жансын ғой. Одан да жуықтағы өзгерістерді тексерістен өткізіп отырсан пайдасы 1000 есе болар еді, менімен базардағы сатушылар ұқсап салғыласып, артымнан қалмай --[[Арнайы:Үлесі/95.82.126.85|95.82.126.85]] 00:35, 2022 ж. шілденің 26 (+06) :: Балақай, үлгіні ешкім айтып отырған жоқ. Оқи алмасаң, мұғаліміңе айтып жібер, есуастанбай. Мен жазған мақалаларыма қызғанып жүрсің ба әлде, артымнан бір есалаң бала сияқты қалмай отырсың ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 00:45, 2022 ж. шілденің 26 (+06) :::{{@|Ерден Карсыбеков}} Мен не деймін, домбырам не дейді. Мақаланың мазмұнын біреу өзгертті ма? Есуастықты қойып қандай өзгеріс жасағанды көзіңді ашып, асықпай қара! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:53, 2022 ж. шілденің 26 (+06) :::: Иә, мақаланың мазмұны еш өзгерген жоқ. Мен саған соны айтып отырмын ғой, сен еш мағынасыз үлес қосып жүрсің, еріккен бір сандалбай болдың ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:07, 2022 ж. шілденің 26 (+06) == Кино мен математиканы шатастырған баланы бірінші рет көріп тұрмын == [[Операторлық өнер]] деген мақаланы жедел жоюға ұсынғаның қате. Ұсыну себебінде сен оған дубликат мақала бар деп көрсетіпсің. Енді [[Операторлар|сол мақаланы]] ашып қарамайсың ба?! Ол математикалық операторлар туралы ғой, ал анау кино жайында. Сен өзің неше сынып бітіргенсің??? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:33, 2022 ж. шілденің 26 (+06) == Жедел жою == * Коммунистическая (метро бекеті) * <s>Философские труды Королевского общества</s> * <s>Әбдіжәміл кәрімұлы нұрпейісов</s> Осы беттерді жедел жоюды сұраймын. Ойланбай-ақ жоя салуға болады ғой. Өзіңіз қарап көрерсіз. [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 13:09, 2022 ж. тамыздың 1 (+06) :{{@|Ұлы Тұран}} екеуін жойдым, метро бекеті керек болып қалуы мүмкін--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:40, 2022 ж. тамыздың 1 (+06) == Үлгі:Метро == Қайырлы кеш, метро деген үлгіні қолдана алмадым, тіпті оны қою мүмкін емес! Алматы қаласының метро бекеттері туралы мақалаларға үлгі қойып шықсам ба деп едім, осы үлгі ауадай қажет боп тұр. Үлгіні қазақшаға аударып, түзетіп, дұрыстасаңыз. [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 20:41, 2022 ж. тамыздың 8 (+06) :Енді керек емес сияқты, Ерден Карсыбеков мырза Метро бекеті үлгісін жасап қойыпты. [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 09:46, 2022 ж. тамыздың 9 (+06) ::{{@|Ұлы Тұран}}Өте дұрыс болыпты, жалпы үлгілерді өздеріңіз де жасап үйренсеңіздер жақсы болып кетер еді) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:29, 2022 ж. тамыздың 9 (+06) == Lada == @[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]] Неліктен сіз Lada парақшасын жойдыңыз? Мақала ретінде құрғым келді, бірақ қазақша Уикипедияға 100 рет өңдеу жасауым керек болды. Қазақша Уикипедияда Lada мақала жасап бере аласыз ба?[[Қатысушы:SSHTALBI|SSHTALBI]] ([[Қатысушы талқылауы:SSHTALBI|талқылауы]]) 13:00, 2022 ж. тамыздың 10 (+06) рахмет [[Қатысушы:SSHTALBI|SSHTALBI]] ([[Қатысушы талқылауы:SSHTALBI|талқылауы]]) 12:58, 2022 ж. тамыздың 10 (+06) :{{@|SSHTALBI}} инкубатор немесе зертханаға бастасаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) @[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]] Мен Жоба:Инкубатор/Lada бастадым, бірақ жобаны мақалаға айналдыру керек пе, соны сізден шешкім келеді. Қажет болса, оны түзетіңіз, содан кейін оны өзіңіз мақала жасаңыз [[Қатысушы:SSHTALBI|SSHTALBI]] ([[Қатысушы талқылауы:SSHTALBI|талқылауы]]) 01:54, 2022 ж. тамыздың 15 (+06) == Мақалаларды жоюға ұсыныс == Кейде бір нәрсе туралы жазған екі мақала деген болады екен. "Жалпы ұлттық социал-демократиялық партия" және "Біріккен Танзания Республикасы" атты мақалаларды жоюға ұсыныс жасап жатырмын. Оларды "Жалпыұлттық социал-демократиялық партия" мен "Танзания" мақалаларымен біріктіру керек. [[Қатысушы:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] ([[Қатысушы талқылауы:Malik Nursultan B|талқылауы]]) 18:52, 2022 ж. тамыздың 13 (+06) Және де "Микеланджело Буонарроти" мен "Микеланждело" мақалалары да солай. [[Қатысушы:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] ([[Қатысушы талқылауы:Malik Nursultan B|талқылауы]]) 18:56, 2022 ж. тамыздың 13 (+06) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) kgea67ftea0l5yui2qjzbkb49ntbjzq 0 138169 3061647 2973930 2022-08-17T14:43:01Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki {{cleanup}} {{Музыкант |Есімі = Бейонсе |Атауы = Beyoncé |Сурет = Beyonce.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = |Фон = solo_singer |Туылған кездегі есімі = |Толық аты = Бейонсе́ Жизель Ноулз |Туған күні = 4.09.1981 |Туған жері = [[Хьюстон]], [[Техас]], [[АҚШ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Белсенділік жылдары = 1997 — осы уақытқа шейін |Мемлекет = {{USA}} |Мамандықтары = Ән авторы <br /> музыкалық продюсер <br />{{актриса|АҚШ}}<br />{{әнші|АҚШ}} <br />биші <br />хореограф <br />модель <br />режиссёр |Жанрлары = [[R&B]], [[поп-музыка|поп]], [[соул]] |Лақап аттары = Бейонсе́ немесе Саша Фирс |Ұжымы = [[Destiny's Child]] |Қызметтес болған = [[Jay-Z]] <br />[[Алиша Киз]] <br />[[Lady Gaga]] <br />[[Тина Тёрнер]] <br />[[Мисси Элиот]] <br />[[Шон Пол]] |Лейблдері = [[Columbia Records|Columbia]] |Марапаттары = "Гремми" жүлдесінің 17 рет жүлдегері және 45 номинациясы иегері , сонымен қатар |Сайты = [http://www.beyonceonline.com/ Ресми сайты]<br />[[Сурет:Beyoncé signature.svg|100px]]<br />Бейонстың қолтаңбасы }} [[Сурет:Beyonce Knowles at age 19.jpeg|315x480px|нобай|19 жастағы Бейонсе, 2001]] [[Сурет:Beyoncé at The Lion King European Premiere 2019.png|391x480px|нобай|Бейонсе "Арыстан патшаның" 2019 жылғы Еуропалық премьерасында]] '''Бейо́нсе Жизе́ль Но́улз-Картер''' ({{lang-en|Beyoncé Giselle Knowles-Carter}}, көпшілікке ''Бейо́нсе'' деген атпен танымал; 4 қыркүйек [[1981 жыл]], [[Хьюстон]], [[Техас]], [[АҚШ]]) — R&B стиліндегі америкалық әнші, музыкалық продюссер, актриса, биші және модель.<ref> Beyoncé: Biography. MSN (2008). [[2008 жыл]]ы 29 қыркүйекте тексерілген. </ref> Кішкентайынан вокалды және би байқауларына қатысқан. Атақ-даңққа [[1990 жыл]]дары [[Destiny's Child]] тобының солисті болып ие болған. Сол кезде Survivor хитімен танымал болған. Топ мүшелері тарап кеткеннен кейін өзінің жеке альбомын шығарып, үлкен жетістіктерге жетеді. Қазіргі таңдағы танымал әншілердің бірі, 17 Grammy сыйлығының иегері ,олардың 14-і жеке әнші ретінде , қалған ушеуі [[Destiny's Child]] тобының солисті ретіндегі жүлдесі. Актерлік мансабын [[2001 жыл]]ы «Кармен: Хип-хопера» музыкалық фильміне түсумен бастайды . [[2004 жыл]]ы ''House of Deréon'' атты отбасылық киім үлгілерін шығарады. [[Pepsi]], [[Tommy Hilfiger]], [[Armani]] және [[L'Oréal]] сияқты брендтермен келісімге отырған.2010 жылы [[Forbes]] журналының әлемнің ең беделділерінің 100 тізімінде 2 қатарды ,сонымен қатар музыка әлемінің ханшайымына айналды. [[Time]] журналыда өзінің ең беделділерінің 100 тізімінде жариялады. == Дискография == * Dangerously in Love (2003)<br /> * B'Day (2006)<br /> * I Am… Sasha Fierce (2008)<br /> * 4 (2011)<br /> * Beyoncé (2013)<br /> * Lemonade (2016) == Синглдар == === Жеке синглдар === {| class="wikitable" ! rowspan="1" |Жыл ! rowspan="1" |Сингл ! rowspan="1" |Альбом |- |- | rowspan="3" |2003 |«Crazy in Love» ([[Jay-Z]] қатысуымен) | rowspan="4" |''Dangerously in Love'' |- |«Baby Boy» (Шон Пол қатысуымен) |- |«Me, Myself and I» |- |2004 |«Naughty Girl» |- |2005 |«Check on It» (Slim Thug қатысуымен) |''#1’s'' |- | rowspan="3" |2006 |«Déjà Vu» (Jay-Z қатысуымен) | rowspan="6" |''B’Day'' |- |«Ring the Alarm» |- |«Irreplaceable» |- | rowspan="3" |2007 |«Beautiful Liar» ([[Шакира]] қатысуымен) |- |«Get Me Bodied» |- |«Green Light» |- | rowspan="2" |2008 |«If I Were a Boy» | rowspan="9" |''I Am… Sasha Fierce'' |- |«Single Ladies (Put a Ring on It)» |- | rowspan="6" |2009 |«Diva» |- |«Halo» |- |«Ego» (ремикс Кани Уэст қатысуымен) |- |«Sweet Dreams» |- |«Broken-Hearted Girl» |- |«Video Phone» ([[Леди Гага|Lady Gaga]] қатысуымен) |- | rowspan="1" |2010 |«Why Don't You Love Me» |- | rowspan="5" |2011 |«Run the World (Girls)» | rowspan="7" |''4'' |- |«Best Thing I Never Had» |- |«Party» (Andre 3000 қатысуымен) |- |«Love on Top» |- |«Countdown» |- | rowspan="2" |2012 |«I Care» |- |«End Of Time» |- | rowspan="2" |2013 |«XO» | rowspan="7" |''Beyoncé'' |- |«Drunk In Love» ([[Jay-Z]] қатысуымен) |- | rowspan="5" |2014 |«Partition» |- |«Pretty Hurts» |- |«Flawless» |- |«7/11» |- |«Ring Off» |- | rowspan="5" |2016 |«Formation» | rowspan="5" |''Lemonade'' |- |«Sorry» |- |«Hold Up» |- |«Freedom» (Кендрик Ламар қатысуымен) |- |"All Night " |} == Турлар == * Dangerously in Love Tour (2003)<br /> * The Beyoncé Experience (2007)<br /> * I Am… World Tour (2009—2010)<br /> * I Am… Yours (2009)<br /> * The Mrs. Carter Show World Tour (2013—2014)<br /> * Verizon Ladies First Tour (2004)<br /> * On the Run Tour (с Jay-Z; 2014)<br /> ==Жетістіктері== Бейонсе 2011 жылы өткен Bilboard журналының премиясында "Мыңжылдық әртіс" атағын алды. Ол музыкамен айналасқаннан бастап, 17 Grammy сыйлығының иегері атанып ғана қоймай, 45 номинацияны жеңіп алды. 19 жасында өзінің бірінші жүлдесіне ие болды. == Фильмография == * 2001 жылы-«Кармен: Хип-хопера»<br /> * 2002 жылы-«Остин Пауэрс: Голдмембер»<br /> * 2003 жылы-«Борьба с искушениями»<br /> * 2004 жылы-«Уход в чёрное»<br /> * 2006 жылы-«Розовая пантера»<br /> * 2006 жылы-«Девушки мечты»<br /> * 2007 жылы-«Моя Ночь на Грэмми»<br /> * 2008 жылы-«Кадиллак Рекордс»<br /> * 2009 жылы-«Одержимость»<br /> * 2009 жылы-«Wow! Wow! Wubbzy!»<br /> * 2013 жылы-«Эпик»<br /> == Өнім және демеушілік == Ноулз [[Pepsi]] компаниясымен 2002 жылы жарнамаға түсу бойынша келісім шартқа отырды. Кейін, барлық теледидардан, ғаламтордан жарнама көрсетілімге шыға бастады. Бір жағынан бұл компанияға индоссант ретінде, яғни демографиялық позицияны жақсарту үшін көмектесті. 2004 жылы [[Pepsi]] компаниясының "Гладиаторлар" атты жарнамасында Ноулз [[Бритни Спирс]], [[P!nk]], [[Энрике Иглесиас]] сынды әншілермен бірге түсті. ==Жеке өмірі== 2006 жылы қараша айында Ноулз 2000 жылы [[Destiny’s Child]] тобының келіспеушілігінен депрессияға түскенін мойындады. 2002 жылдан Ноулз рэпер [[Jay-Z]]мен бірге болатын. 2005 жылы жұптың неке құрайын деп жатқан сылтаулары таралды. Алайда екеуі бұны шындық екенін мойындамады. 2007 жылы қыркүйекте бұл тақырып қайта көтерілгенде, Jay-Z жауабы: "Былай айтсақ-мүмкін бұйырса" ([[ағылшын]]. One day soon — let's leave it at that). 2008 жылы сәуірдің 4-і екеуі [[Нью-Йорк]] қаласында үйленді. Бұл хабар қоғамға 22-ші сәуірде ғана белгілі болды. 2012 жылы қантардың 7-сі әнші қыз тапты. Есімі-Блю Айви Картер. 2017 жылы 12-ші маусымда егіздерді (ұл және қыз) тапты. Есімдері-Сир Картер мен Руми Картер. ==Дереккөздер== <references/> {{Commonscat|Beyoncé Knowles}} [[Санат:АҚШ модельдері]] [[Санат:АҚШ бишілері]] [[Санат:АҚШ продюсерлері]] [[Санат:Грэмми сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Меццо-сопрано]] [[Санат:BRIT Awards сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Columbia Records орындаушылары]] [[Санат:Америкалық поп әншілер]] [[Санат:Billboard 200-де топ бастаған орындаушылар]] 4y3pm6m31f0otr2sq49ztwf4n3vb12x 0 155693 3061662 3060982 2022-08-17T15:51:56Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = Infiniti |логотипі = Infiniti logo.svg |түрі = |биржадағы листингі = |қызметі = |құрылды = 1989 |жабылды = |жабылуының себебі = |ізбасары = |бұрынғы атауы = |құрушы = |орналасуы = {{Ту|Жапония}} [[Йокохама]], [[Жапония]] |басты адамдары = |саласы = Машина өнеркәсібі |өнімі = [[Автомобиль|Автомобильдер]], қозғалтқыштар |айналым = |операциялық кіріс = |таза табысы = |қызметкерлер саны = |басшы компания = Nissan |бағынышты компания = |аудитор = |сайты = [https://www.infiniti.com infiniti.com] }} '''Infiniti''' (жапонша インフィニティ, қазақша Инфинити) – [[Nissan Motors]] жапон компаниясына тиесілі люкс-класс автомобильдерінің сауда маркасы. Infiniti автомобильдері [[АҚШ]], [[Канада]], [[Мексика]], [[Таяу Шығыс]] елдерінде, [[Оңтүстік Корея]], Тайванда, ал 2007 жылдан бастап [[Ресей]] мен [[Украина]]да ресми сатылымда. Марканың шыққанынан бастап 1989 жылы миллионнан астам автомобильдер сатылады. Соның ішінде басым бөлігі АҚШ-та сатылып кетеді. Infiniti барлық үлгісі [[Nissan]] үлгілерінің негізінен алынған. Қазіргі кезде шығарылымдағы барлық [[седан]], [[купе]] және [[кроссовер]]лер –Nissan FM платформасында жасалған. Тек [[QX5 жолталғамайтын]]ы ғана Nissan F-Alpha платформасыда жасалады. Барлық Infiniti үлгілерінің атауында 1 немесе 2 әріп, оның артынан қозғалтқыштың сыйымдылығын білдіретін 2 сан болады. Осы жылы Infiniti осы маркадағы барлық және жаңа үлгідегі көліктің жылдамдығы 20 жылқы күшіне тартанын жариялады. ==Бренд тарихы== Infiniti брендінің шыққанына 20 жылдан астам уақыт болды. Аталмыш бренд ресми түрде 1989 жылы, 8 қарашадан бастап сатылымға түседі. Алайда Infiniti жобасы 1985 жылы жасалған болатын. Сол кезде [[АҚШ]] автомобиль нарығында Еуропа және Америка өндірушілерінің автомобиль маркалары алдыңғы қатарда тұрған еді. Сондықтан Nissan компаниясы жаңа люксті [[бренд]]ті шығаруға шешім қабылдайды. Себебі [[Nissan]] әрдайым американдықтар үшін «қарапайым автомобиль» ретінде белгілі болады. Infiniti атауы аса мұқияттылықпен таңдап алынған: Infiniti – «Infinity», яғни «шексіздік» дегенді білдіреді. Infiniti Бренд-белгісі сопақшаның ішіндегі үшбұрыш – шексіздікте жоғалған жолды білдіреді, яғни [[инновация]]лармен жаңа жетістіктерге жету ұмтылу, әрдайым алға жүру дегенді білдіреді. Infiniti үлгілерінің атауларын меңгеру қызықты әрі оңай. Мәселен сандар қозғалғыш сыйымдылығын білдірсе, ал әріптер көлік көлемін білдіреді. Мысалы I әріпі ағылшын алфавитінде G әрпінен төмен орналасқан, демек осы әріппен көліктің көлемі үлкен екенін анықтайды. Infiniti бренді нарықта пайда болған кезінен бастап он жылдай сатып алушылар көңілінен шығып, автомобиль индустриясының көшбасшысы болып келеді. Аталмыш бренд көптеген жүлделерге ие болады. Соның ішінде JD Power and Associates’ Customer Service Index, CSI мәліметі бойынша Infiniti бренді тұтынушыларға қызмет көрсетуден үш дүркін жоғары рейтингтің иегері аталады. Infiniti алғаш шыққан жылдары тек АҚШ-пен [[Канада]]да сатылады. Кейін келе, компания Infiniti-ді әлемдік нарыққа; алдыңғы кезекте Таяу Шығыста (1996 жыл), [[Тайвань]] (1997 жыл), Оңтүстік Корея (2005), Ресей (2006), Украина және Қытайда (2007) шығару шешімін қабылдайды. Ресей 2006 жылы Infiniti бренді ресми таныстырылған алғаш [[Еуропа]]дағы нарық болып табылады. Еуропада Infiniti 2008 жылдың күзінен бастап сатылымға түседі. Қазіргі кезде Infiniti автомобильдері 35 мемлекетте сатылады. ==Қазіргі заманғы үлгілер қатары== *[[Infiniti G]] – седан, купе, кабриолет. [[Nissan Skyline]] аналогі *[[Infiniti M]] – седан. [[Nissan Fuga]] аналогі *[[Infiniti EX25/35]] – кроссовер *[[Infiniti FX]] – кроссовер, марканың ең үлкен сатылымдағы үлгісі(FX35/35d/37/50 нұсқаларында) *[[Infiniti QX56]] – жолталғамайтын, [[Nissan PATROL]] аналогі ==Гибридті автомобильдер== 2010 жылы тамызда Жапонияда Infiniti M35h седан үлгілерінің қатарында алғаш [[гибридті автомобиль]] шығарылған болатын. Бастапқыда өндіруші гибридті автомобиль Infiniti G37 купесінің жаңа нұсқасы болады деп жариялаған болатын. M35h үлгісі Жапонияда 2010 жылдың күзінен бастап сатылымға түседі, ал 2011 жылдың басында автомобиль АҚШ пен Еуропа нарығына шығады. ==Ертеректе шығарылғандар== *[[Infiniti M30]] – купе және кабриолет, [[Nissan Leopard]] аналогі(1989–1994 жылдары) *[[Infiniti M45]] – седан, жапон [[Nissan Gloria\Nissan Cedric]] аналогі (2003–2005 жылдары) *[[Infiniti G20]] – седан, [[Nissan Primera]] аналогі *[[Infiniti J30]] – седан, жапон [[Nissan Leopard]] аналогі (1992–1997 жылдары) *Infiniti I (I30, 1996–2001; I35, 2002–2004) – седан, [[Nissan Cefiro]] аналогі *[[Infiniti QX4]] – жолталғамайтын, [[Nissan Pathfinder]] аналогі (1997–2003 жылдары) *[[Infiniti Q45]] – Nissan President қысқартылған нұсқасы(1989–1996 жылдары) *Infiniti FX35/45–ең танымал автомобиль маркасының бірінші ұрпағы (2003-2008 жылдары) *Infiniti QX56 (до 2010года)–толықкөлемді жолталғамайтын, Nissan Armada аналогі ==Автоспорт== 2011 жылы Infiniti [[Ред Булл Рейсинг]] Формула-1 командасымен демеушілік контрактқа отырады. Сондай-ақ, команданың техникалық серіктесі болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Nissan]] jzeut3p0dnuej25kprwc9isu5zyfc8t 0 160872 3061643 3004983 2022-08-17T14:41:03Z Malik Nursultan B 111493 Malik Nursultan B [[Няр-Чибиль-Кы]] бетін [[Нярычипылькы]] бетіне жылжытты: Atawı özgerdi wikitext text/x-wiki {{Өзен |атауы = Няр-Чибиль-Кы |шынайы атауы = |сурет = |сурет ені = |сурет атауы = |карта = |карта ені = |карта атауы = |ұзындығы = 23 |су алабының ауданы = ? |су алабы = [[Таз (өзен)|Таз өзені]] |өзендердің су алабы = Таз |су шығыны = |өлшеу орны = |бастауы = |бастауының орны = |бастауының биіктігі = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |сағасы = [[Худосей]] өзенінің оң жағалауынан 312 км қашықтықта |сағасының орны = |сағасының биіктігі = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |еңістігі = |ел = [[Ресей]] |аймақ = Ямало-Ненецк АО, Краснояр өлкесі |commons = }} '''Няр-Чибиль-Кы''' — [[Ресей]]дегі өзен. Ямало-Ненецк АО, Краснояр өлкесі<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Ресейлік «Гидротехникалық құрылыстарды және мемлекеттік су кадастрларын» тіркеу орталығы}}</ref> жер аумақтарынан ағып өтеді. Өзен сағасы [[Худосей]] өзенінің оң жағалауынан 312 км қашықтықта орналасқан. Өзен ұзындығы 23 км-ді құрайды. == Су реестрінің мәліметтері == [[Ресей мемлекеттік су тізілімі]]нің мәліметі бойынша [[Төменгі Обь су алабы өңірі]]не жатады, өзеннің сушаруашылық бөлігі — [[Таз (өзен)|Таз өзені]]. Өзен саласы — Саласы болмайды, өзен алабы — Таз<ref name='Ресей МСР'/>. [[Ресей су ресурстары федералды агенттігі]] дайындаған РФ территориясын сушаруашылығы бойынша аудандастыру жөніндегі геоақпараттық жүйе мәліметтері бойынша<ref name='Ресей МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=203511|title=РФ мемлекеттік су реестрі: Няр-Чибиль-Кы}}</ref>: * Мемлекеттік су реестріндегі су объектісінің коды — 15050000112115300068865 * Гидрологиялық тұрғыдан зерттелу (ГЗ) коды — 115306886 * Су алабының коды — 15.05.00.001 * ГЗ томының нөмірі — 15 * ГЗ бойынша шығарылуы — 3 == Дереккөздер == {{reflist}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.mnr.gov.ru/ Ресей Федерациясы Табиғи ресурстар және экология министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150526193507/http://www.mnr.gov.ru/ |date=2015-05-26 }} {{тексерілмеген өзен}} [[Санат:Ямало-Ненецк автономиялық округі өзендері]] [[Санат:Краснояр өлкесі өзендері]] {{hydro-stub}} 7wvjkfcgzchzfxp5xdsmhpul7ik9guj 3061648 3061643 2022-08-17T14:45:31Z Malik Nursultan B 111493 wikitext text/x-wiki {{Өзен |атауы = Нярычипылькы |шынайы атауы = |сурет = |сурет ені = |сурет атауы = |карта = |карта ені = |карта атауы = |ұзындығы = 23 |су алабының ауданы = ? |су алабы = [[Таз (өзен)|Таз өзені]] |өзендердің су алабы = Таз |су шығыны = |өлшеу орны = |бастауы = |бастауының орны = |бастауының биіктігі = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |сағасы = [[Худосей]] өзенінің оң жағалауынан 312 км қашықтықта |сағасының орны = |сағасының биіктігі = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |еңістігі = |ел = [[Ресей]] |аймақ = Ямало-Ненецк АО, Краснояр өлкесі |commons = }} '''Нярычипылькы''' (бұрыңғы атауы '''Няр-Чибиль-Кы''') — [[Ресей]]дегі өзен. [[Ямал-Ненец автономиялық округі]] және [[Красноярск өлкесі]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Ресейлік «Гидротехникалық құрылыстарды және мемлекеттік су кадастрларын» тіркеу орталығы}}</ref> жер аумақтарынан ағып өтеді. Өзен сағасы [[Худосей]] өзенінің оң жағалауынан 312 км қашықтықта орналасқан. Өзен ұзындығы 23 км-ді құрайды. == Су реестрінің мәліметтері == [[Ресей мемлекеттік су тізілімі]]нің мәліметі бойынша [[Төменгі Обь су алабы өңірі]]не жатады, өзеннің сушаруашылық бөлігі — [[Таз (өзен)|Таз өзені]]. Өзен саласы — Саласы болмайды, өзен алабы — Таз<ref name='Ресей МСР'/>. [[Ресей су ресурстары федералды агенттігі]] дайындаған РФ территориясын сушаруашылығы бойынша аудандастыру жөніндегі геоақпараттық жүйе мәліметтері бойынша<ref name='Ресей МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=203511|title=РФ мемлекеттік су реестрі: Няр-Чибиль-Кы}}</ref>: * Мемлекеттік су реестріндегі су объектісінің коды — 15050000112115300068865 * Гидрологиялық тұрғыдан зерттелу (ГЗ) коды — 115306886 * Су алабының коды — 15.05.00.001 * ГЗ томының нөмірі — 15 * ГЗ бойынша шығарылуы — 3 == Дереккөздер == {{reflist}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.mnr.gov.ru/ Ресей Федерациясы Табиғи ресурстар және экология министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150526193507/http://www.mnr.gov.ru/ |date=2015-05-26 }} {{тексерілмеген өзен}} [[Санат:Ямало-Ненецк автономиялық округі өзендері]] [[Санат:Краснояр өлкесі өзендері]] {{hydro-stub}} 2gv0oq34lrr9z38bytmiacwi4zvmd4h 10 162337 3061958 2685317 2022-08-18T11:53:41Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Navbox |name = Қазақстан Телерадиокорпорациясы |navbar = |state = collapsed |titlestyle = background:#ADD8E6; |title = [[Қазақстан Телерадиокорпорациясы|«Қазақстан» Республикалық Телерадиокорпорациясы («Қазақстан» РТРК)]] |image = |groupstyle = background:#ADD8E6; |liststyle = background:#F0FFFF; |belowstyle = background:#ADD8E6; |style up = |up = |group1 = [[Телевидение|Телеарналар]] |list1 = [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]] • [[Balapan (телеарна)|Balapan]] • [[Qazsport]] • [[Мәдениет (телеарна)|Мәдениет]] |group2 = [[Радиостанция]]лар |list2 = [[Qazaq radiosy]] • [[Шалқар (радио)|«Шалқар» радиосы]] • [[Астана (радио)|«Астана» радиосы]] |group3 = [[Қазақстан телеарнасының аймақтық филиалдары|Аймақтық филиалдар]] |list3 = [[Ko'ks'e (телеарна)|Ақмола облыстық филиалы]] • [[Aqtóbe (телеарна)|Ақтөбе облыстық филиалы]] • [[Atyray' (телеарна)|Атырау облыстық филиалы]] • [[Aqjai'yq (телеарна)|Батыс Қазақстан облыстық филиалы]] • [[Jambyl (телеарна)|Жамбыл облыстық филиалы]] • [[Saryarqa (телеарна)|Қарағанды облыстық филиалы]] • [[Qostanai' (телеарна)|Қостанай облыстық филиалы]] • [[Qyzylorda (телеарна)|Қызылорда облыстық филиалы]] • [[Mańǵystaý (телеарна)|Маңғыстау облыстық филиалы]] • [[Ońtústik (телеарна)|Оңтүстік Қазақстан облыстық филиалы]] • [[Ertis (телеарна)|Павлодар облыстық филиалы]] • [[Semei (телеарна)|Семей қалалық филиалы]] • [[Qyzyljar (телеарна)|Солтүстік Қазақстан облыстық филиалы]] • [[Altai' (телеарна)|Шығыс Қазақстан облыстық филиалы]] |group4 = Үздік бағдарламалар |list4 = [[Екі жұлдыз|''«Екі жұлдыз» шоу-бағдарламасы'']] • [[Екі жұлдыз (төртінші маусым)|''«Екі жұлдыз» (төртінші маусым)'']] • [[Қазақтың 100 әні|''«Қазақтың 100 әні» теледуманы'']] • [[Қазақстан Дауысы|''«Қазақстан дауысы»'']] |group5 = Телекорпорация ұжымы |list5 = [[Нұржан Жалауқызы Мұхамеджанова]] (басқарма төрайымы) • [[Ләззат Олжабайқызы Жүнісова]] (Басқарма төрайымының бірінші орынбасары) • [[Қайнар Қалиақпарұлы Олжай]] (басқарма төрайымының өндіріс жөніндегі орынбасары) • [[Нұртілеу Иманғалиұлы Иманғалиев]] (басқарма төрайымының кеңесшісі) • [[Ернұр Сметұлы Қасабеков]] (техникалық директор) |group6 = Телеарналар ұжымы |list6 = [[Ілияс Башарұлы Ысқақов]] ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» ҰТА]] директоры) • [[Сағатбек Сламбекұлы Қалиев]] ([[Мәдениет (телеарна)|«Мәдениет» телеарнасының]] директоры) • [[Ләйлә Сұлтанқызы Сеңгірбекова]] ([[Balapan (телеарна)|«Балапан» телеарнасының]] директоры) • [[Мақат Кәбірұлы Садық]] ([[Qazaq radiosy|Қазақ радиосы]]ның директоры) • [[Гүлмира Тынышбекқызы Дайрабаева]] («Таңшолпан» шығармашылық бірлестігінің жетекшісі) • [[Қалыбек Жапайұлы Атжан]] (аймақтық мониторинг бөлімінің бастығы) • [[Павел Валерьевич Цыбулин]] («Спорттық бағдарламалар» шығармашылық бірлестігінің жетекшісі) • [[Жаңылхан Мәмежанқызы Асылбекова]] («Қазақстан» ҰТА-ның продюсері) • [[Жанар Қожақанқызы Байсемізова]] («Қазақстан» ҰТА-ның продюсері) • [[Қанат Әуесбайұлы Әуесбай]] (ақпараттық-сараптамалық бағдарламалар дирекциясының арнайы тілшісі) • [[Мейіржан Әлібекұлы]] («Apta.kz» бағдарламасының жүргізушісі) |below = Веб-порталы: [http://kaztrk.kz/ www.kaztrk.kz] |style down = |down = }} gmxmh1i7lst59b5fvzhrovc0vmyfybl 10 187511 3061876 2786220 2022-08-18T09:30:16Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki {{nobr|{{IPAc-en/pronunciation|{{{1}}}}}{{IPAc-en/pronunciation|{{{2}}}}}{{IPAc-en/pronunciation|{{{3}}}}}{{#if:{{{audio|}}}|<span class="noexcerpt">[[file:speakerlink-new.svg|11px|link={{filepath:{{{audio|}}}}}|Слушать]]^{<span style="color: #00e; font: bold 80% sans-serif; padding: 0 .1em;" class="IPA">[[:File:{{{audio|}}}|i]]</span>}</span>}}{{IPA1|[[Таблица МФА для английского языка|/]]}}<!-- -->{{#ifeq:{{IPAc-en/pronunciation|{{{1}}}}}||{{H:IPA|{{{1}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{2|}}}|{{#ifeq:{{IPAc-en/pronunciation|{{{2}}}}}||{{H:IPA|{{{2}}}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{3|}}}|{{#ifeq:{{IPAc-en/pronunciation|{{{3}}}}}||{{H:IPA|{{{3}}}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{4|}}}|{{H:IPA|{{{4}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{5|}}}|{{H:IPA|{{{5}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{6|}}}|{{H:IPA|{{{6}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{7|}}}|{{H:IPA|{{{7}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{8|}}}|{{H:IPA|{{{8}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{9|}}}|{{H:IPA|{{{9}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{10|}}}|{{H:IPA|{{{10}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{11|}}}|{{H:IPA|{{{11}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{12|}}}|{{H:IPA|{{{12}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{13|}}}|{{H:IPA|{{{13}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{14|}}}|{{H:IPA|{{{14}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{15|}}}|{{H:IPA|{{{15}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{16|}}}|{{H:IPA|{{{16}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{17|}}}|{{H:IPA|{{{17}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{18|}}}|{{H:IPA|{{{18}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{19|}}}|{{H:IPA|{{{19}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{20|}}}|{{H:IPA|{{{20}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{21|}}}|{{H:IPA|{{{21}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{22|}}}|{{H:IPA|{{{22}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{23|}}}|{{H:IPA|{{{23}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{24|}}}|{{H:IPA|{{{24}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{25|}}}|{{H:IPA|{{{25}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{26|}}}|{{H:IPA|{{{26}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{27|}}}|{{H:IPA|{{{27}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{28|}}}|{{H:IPA|{{{28}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{29|}}}|{{H:IPA|{{{29}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{30|}}}|{{H:IPA|{{{30}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{31|}}}|{{H:IPA|{{{31}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{32|}}}|{{H:IPA|{{{32}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{33|}}}|{{H:IPA|{{{33}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{34|}}}|{{H:IPA|{{{34}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{35|}}}|{{H:IPA|{{{35}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{36|}}}|{{H:IPA|{{{36}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{37|}}}|{{H:IPA|{{{37}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{38|}}}|{{H:IPA|{{{38}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{39|}}}|{{H:IPA|{{{39}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{40|}}}|{{H:IPA|{{{40}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{41|}}}|{{H:IPA|{{{41}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{42|}}}|{{H:IPA|{{{42}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{43|}}}|{{H:IPA|{{{43}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{44|}}}|{{H:IPA|{{{44}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{45|}}}|{{H:IPA|{{{45}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{46|}}}|{{H:IPA|{{{46}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{47|}}}|{{H:IPA|{{{47}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{48|}}}|{{H:IPA|{{{48}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{49|}}}|{{H:IPA|{{{49}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{50|}}}|{{H:IPA|{{{50}}}}}}}<!-- -->{{IPA1|[[ХФӘ|/]]}}}}{{#if:{{{audio|}}}|[[Санат: Айтылу аудиожазбалары бар мақалалар]]}}<noinclude> {{documentation}} </noinclude> qfs6s5la1jbv74tmw310012nhd11i2n 0 192403 3061767 3057892 2022-08-17T22:15:03Z Anssi Puro 122515 File wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Джон Рональд Руэл Толкин |Шынайы есімі = {{Lang-en|John Ronald Reuel Tolkien}} |Суреті = |Ені = |Суреттің аты = Толкин 1916 жылы |Туған кездегі есімі = |Лақап аты = |Туған күні = 3.01.1892 |Туған жері = [[Блумфонтейн]] |Қайтыс болған күні = 2.09.1973 |Қайтыс болған жері = [[Борнмут]] |Азаматтығы = {{UK}} |Ұлты = [[ағылшын]] |Мансабы = [[жазушы]] , [[проза]]ик, [[филология|филолог]], [[аударма]]шы, [[лингвистика|лингвист]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = [[Фэнтези]] |Жанры = [[Балалар әдебиеті]], [[аударма]], [[фэнтези]], [[әдебиеттану]], [[проза]]. |Шығармалардың тілі = |Дебюті = «[[Хоббит немесе барып қайту (роман)|Хоббит немесе барып қайту]]» |Марапаттары = |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = |Сайты = |Commons = }} [[File:J. R. R. Tolkien, ca. 1925.jpg|thumb|J .R .R. Tolkien]] '''Джон Рональд Руэл Толкин<ref>Сонымен қатар, [[Транслитерация|транслитерациондық]] (оқылуы емес, жазылуы) нұсқасы [http://www.google.ru/search?q=%22Толкиен%22&num=100&hl=ru&lr=lang_ru&tbs=bkt:b,lr:lang_1ru,bkv:p,sbd:1&tbm=bks&prmd=ivnsb&source=lnt&sa=X&ei=cQ6zTdC3JISCOseizJsJ&ved=0CCYQpwUoAQ кездеседі] - ''То́лкиен''. Ричард Джеффериге 1972 жылдың 17 желтоқсан күні жазған хатында былй деген: «Менің тегімді әрқашанда Tolkein деп жазады (сеннен басқалары). Неге екені белгісіз, бірақ та мен әрдайым соңын -кин деп айтатын едім» («I am nearly always written to as Tolkein (not by you): I do not know why, since it is pronounced by me always -keen». «[[The Letters of J. R. R. Tolkien|The Letters of J.R.R. Tolkien]]», №&nbsp;347).</ref>'''({{lang-en|John Ronald Reuel Tolkien}}; [[3 қаңтар]] [[1892 жыл]], [[Блумфонтейн]], Қызғылт сары Республика — [[2 қыркүйек]] [[1973 жыл]].[[Борнмут]], [[Англия]]) — ағылшын жазушы, [[Лингвистика|лингвист]], филолог, [[Оксфорд университеті]]нің профессоры. «[[Сақиналар әміршісі (роман)|Сақиналар әміршісі]]», «[[Хоббит немесе барып қайту (роман)|Хоббит немесе барып, қайту»]], «[[Сильмариллион|Сильмариллион»]] секілді туындылардың атворы. Толкин [[Оксфорд университеті]]нің Пемброк-колледжінде англосаксон тілінің ([[1925 жыл|1925]]—[[1945 жыл|1945]]), [[Оксфорд университеті]]нің Мертон-колледжінде ағылшын және ағылшын әдебиетінің профессорі қызметінде жұмыс атқарды ([[1945 жыл|1945]]—[[1959 жыл|1959]]). Жақын досы К. С. Льюиспен бірге «[[Инклинги]]» бейресми [[әдебиеттану]]шылар қоғамының мүшесі болды.[[1972 жыл]]дың [[28 наурыз|28-ші наурызында]] [[II Елизавета]] патшайым [[Британ империясының Ордені]]нің (СВЕ) комондоры атағын берді. Толкинің өлімінен кейін, баласы Кристофер, әкесінің артынан қалған естелік, жзбаларына негізделе отырып, бірнеше туындыларды жарыққа шығарды, соның ішінде «[[Сильмариллион]]» да бар. Бұл кітап, «[[Хоббит]]» және «[[Сақиналар әміршісі (роман)|Сақиналар Әміршісі]]» -үшеуі бірігіп, ойдан шығарылған [[Арда]] және оның бөлігі [[Жерорта]] жайлы ертегілердің, өлеңдердің, оқиғалардың, жасанды, ойлап табылған тілдердің және де әдеби эсселердің жиынтығы болып табылады. 1951—1955 жылдары, Толкин бұл жиынтықтың көп бөлігін белгілеу үшін «[[легендариум]]» ([[Ағылшын тілі|ағл]]. ''<span lang="en">Legendarium</span>'') сөзін қолданды. Көптеген авторлар Толкинге дейін фэнтези жанрында шығармалар жазған, бірақ та өте үлкен танымалдылығының, жанрға тигізген ықпалының арқасында көпшілігі Толкинді заманауи фэнтези атасы деп санайды<ref>Митчелл, Кристофер. [http://video.google.com/videoplay?docid=8119893978710705002 Дж. Р. Р. Толкин: Отец современного фэнтези.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060728041138/http://video.google.com/videoplay?docid=8119893978710705002 |date=2006-07-28 }}</ref>. 2008 жылы британдық "[[The Times]]" газеті Толкинді «1945 жылдан бергі 50 маңызды британ жазушылары» тізімінде алтыншы орынға қойды<ref>[http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/books/article3127837.ece «The 50 greatest British writers since 1945»]. The Times (London). 5 қаңтар 2008.</ref>. 2009 жылы американдық "[[Forbes]]" журналы оны өте үлкен табысы бар қайтыс болған атақты адамдар тізімінің бесінші орынына қойған<ref>Miller, Matthew (27 қазан 2009). [https://archive.is/20121205021043/http://www.forbes.com/2009/10/27/top-earning-dead-celebrities-list-dead-celebs-09-entertainment_land.html?boxes=listschannelinsidelists «Top-Earning Dead Celebrities»]. Forbes.com.</ref>. == Биографиясы == === Толкиндер тегі=== [[Сурет:Mabel Suffield Christmas Card.jpg|нобай|Мейбл Толкиннің рождестволық ашық хаты 15 қараша 1892 ж. Отбасылық сурет; Оң жағындағы Дж. Р. Р. Толкин]] Толкиннің ата-бабаларының көпшілігі қолөнершілер болды. Толкиндер тұқымы [[Төменгі Саксония]]дан шығады, бірақ [[XVIII ғасыр]]да жазушының арғы аталары [[Англия]]ға көшіп келіп, Толкинің айтуы бойынша, «тездетіп түпкі ағылшындарға айналдық»<ref name="letters">{{cite book|author=[[Humphrey Carpenter|Carpenter, Humphrey]] and [[Christopher Tolkien|Tolkien, Christopher]] (eds.)|year=1981|title=The Letters of J. R. R. Tolkien|location=Boston|publisher=Houghton Mifflin|id=0-395-31555-7|pages={{{стр. 165|}}}}}</ref>. Толкин өзінің фамилиясын неміс тіліндегі ''tollkühn'' сөзінен шығарады, қазақ тіліне аударғанда «абайламайтын батыл» деген мағынаны береді<ref>[http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-45548112.html «Ash nazg gimbatul»]. Der Spiegel (35/1969). 25 тамыз 1969. «Professor Tolkien, der seinen Namen vom deutschen Wort 'tollkühn' ableitet,… .»</ref>. Қазіргі таңда да Tolkien фамилиясымен Германияның солтүстік-батысында өмір сүретін адамдар бар, дәлірек айтсақ, [[Төменгі Саксония]] мен [[Гамбург]]та<ref>[http://www.verwandt.de/karten/absolut/tolkien.html «Absolute Verteilung des Namens 'Tolkien'»]. Verwandt.de. MyHeritage UK Ltd.</ref><ref>[http://www.verwandt.de/karten/absolut/tolkiehn.html «Absolute Verteilung des Namens 'Tolkiehn'»]. Verwandt.de. My Heritage UK Ltd.</ref>. Неміс жазушысы Толкиннің фамилиясы Шығыс Пруссиядағы(солтүстік-шығыс [[Польша]]) [[Растенбург]]ке жақын орналасқан ''Tolkynen'' ауылынан шықты деп болжаған еді. Бірақ, бұл ауыл [[Төменгі Саксония]]дан алыс орналасқан, ал ауылдың аты қолданыстан кеткен пруссия тілінен шыққан<ref>Georg Gerullis: Die altpreußischen Ortsnamen, o.v., Berlin/Leipzig 1922, p. 184.</ref><ref>Max Mechow: Deutsche Familiennamen prussischer Herkunft, Tolkemita, Dieburg 1994, S. 99.</ref>. Толкинің анасының ата-анасы, Джон и Эмили Джейн Саффилд ([[Ағылшын тілі|ағл]]. Suffield), Бирмингемде өмір сүрді. Бұл жерде олар [[XIX ғасыр]]дың басынан бастап қаланың орталығында орналасқан «Қой үйі» ([[Ағылшын тілі|ағл]]. Lamb House) атты ғимаратты иелеген. [[1812 жыл|1812]] жылы Толкиннің арғы атасы, Уильям Саффилд, сонда кітап және кеңсе тауарлары дүкенін ашты, ал [[1826 жыл|1826]] жылдан Толкиннің атасы, Джон Саффилд, безендіргіш маталар мен шұлықтар сатты<ref>[https://web.archive.org/web/20080511223653/http://www.birmingham.gov.uk/GenerateContent?CONTENT_ITEM_ID=46417&CONTENT_ITEM_TYPE=0&MENU_ID=13150 Old Lamb House, Bull Street], Archives and Heritage Service, Birmingham City Council. Archived at </ref>.. === Балалық шағы=== Джон Рональд Руэл Толкин [[3 қаңтар]] [[1892 жыл]]ы [[Блумфонтейн]]де, Қызғылт сары Еркін мемлекетінде (Еркін мемлекет, [[ОАР]]) дүниеге келді. Оның ата-анасы, [[Артур Руэл Толкин]] ([[1857 жыл|1857]]—[[1895 жыл|1895]]), ағылшын банкінің басқарушысы, және [[Мейбл Толкин]] (Саффилд) ([[1870 жыл|1870]]—[[1904 жыл|1904]]), тұңғыш ұлдары туылмастан бұрын Оңтүстік Африкага Артурдың карьерасына байланысты келеді. [[17 ақпан]] [[1894 жыл]]ы Артура мен Мейблдің екінші ұлдары дүниеге келеді, Хилари Артур Руэл. Бала кезінде Толкинді [[бүйі]] шағып алады, оны емдеуге Торнтон Куимби есімді дәрігер келеді. Болжаулар бойынша, осы адам Гэндальф Сұрдың образын жасауда басты рөл атқарды<ref name="bio">[[#Карпентер|''Карпентер''. Толкин.]]</ref>. [[File:Tolkien's Sarehole Mill blue plaque.jpg|thumb|220px|[[Сэйрхоул]]дегі мемориалды тақтайшада былай жазылған: «Сэйрхоул. [[1542 жыл]]ғы [[су диірмені]] . [[XVIII ғасыр]] ортасында Мэттью Болтон қолданған. 1768 жылы кайта оңдалған. Дж. Р.&nbsp;Р.&nbsp;Толкинді 1896—1900&nbsp;жылдары шабыттандырған.»]] [[1896 жыл]]дың ақпан айында, отбасының аcыраушысы [[ревматизм]] ауруынан қайтыс болғаннан кейін, Толкин жанұясы [[Англия]]ға кері көшеді. Екі баламен жалғыз қалған Мейбл, туысқандарынан көмек сұрайды, бірақ та Артур мен Мейблдің некелеріне қарсы болған туысқандары көп көмек көрсете қоймайды. Сол себепті ол балаларын алып [[Бирмингем]]ге жақын орналасқан Сэйрхоулге көшіп кетеді. Өмір сүруге әзер жететін, азғантай ғана қаражатпен оған қоса екі баласымен ана жалғыз қалады. Өмірден қандай да бір сүйеніш табу үшін Мейбл дін жолына түсіп, [[католицизм|католик]] дінін қабылдайды (осыдан кейін ағылшын туысқандарымен қарым-қатынасы үзіледі) және балаларына тиісті білім берді, нәтижесінде Толкин өмірі бойы дінге деген көз-қарасы дұрыс, діни адам болды<ref name="bio"/>. Толкиннің қатты діни нанымдары [[Клайв Стэйплз Льюис|К.&nbsp;С.&nbsp;Льюистің]] [[христиан]] дінін қабылдауда үлкен рөл атқарды, бірақ та Льюис католиктің англикандық түрін таңдады. Кішкентай кезінде Толкинге анасы [[латын тілі]]н үйреткен<ref name="dougan">{{cite web|last=Дуган|first=Дэвид|datepublished=2002|url=http://www.tolkiensociety.org/tolkien/biography.html|title=JRR Tolkien Biography|work=Толкиннің өмірі|accessdate=2008-04-19|archiveurl=http://www.webcitation.org/617rRYmqv|archivedate=2011-08-22}}</ref>, сонымен қатар, [[ботаника]]ға деген сүйіспеншілігін оятты. Ерте кезден Толкин пейзаждар мен ағаштардың суретін салғанды ұнатты. Анасының зор еңбегінің арқасында, төрт жасқа келгенде, бала Джон кітап оқи алатын болды, тіпті алғашқы әріптерін де жаза бастады. Ол көп оқыған, басынан оған Стивенсонның «[[Қазына аралы]]» мен ағалы-інілі Гриммдердің «[[Гамелендік егеуқұйрық аулағыш]]ы» ұнай қойған жоқ, алайда оған [[Льюис Кэролл]]дың «[[Алиса ғажайыптар елдінде]]», үнділер жайлы оқиғалар, [[Джордж Макдональд]]тың [[фэнтези]]<ref name="bio"/> стильнде жазылған туындылары және [[Эндрю Лэнгт]]ің «Перизаттар кітабы» ұнады. Толкиннің анасы [[1904 жыл]]ы, 34 жасында [[диабет]] ауруымен ауырып, қайтыс болады<ref>[[Инсулин]] ол кезде әлі ашылмаған еді.</ref>. Өлер алдында ол балаларын бағуды Бирменгем шіркеуінің дің қызметшісі Френсис Морганға тапсырып кетеді. Осы адам Толкиннің филологияға қызығушылығын арттырды. Мектепке дейінгі жастарын балалар табиғат аясында өткізеді. Осы екі жыл Толкинге туындыларындағы барлық ормандар мен өрістерді сипаттауға жеткілікті болды. [[1900&nbsp;жыл]]ы Джон Эдвард патшаның мектебіне оқуға түседі. Бұл жерде ол [[көне ағылшын тілі]]н үйренді, сонымен қатар [[валлий тілі]]н, [[көне скандинавия тілі]]н, [[готт тілі|готт]] және [[финн тілі|финн]] тілдерін үйренуді бастайды. Оның лингвистикалық таланты ерте жасынан білінді. Ескі валлий тілі мен финн тілін оқығаннан кейін эльфтер тілін ойлап шығара бастады. Кейінірек ол әулие Филипп мектебінде және [[оксфорд]]тың Эксетер колледжінде оқыды. === Жастық шағы === [[1911 жыл]]ы Бирменгемдегі Эдвард патшаның мектебінде оқып жүріп, Толкин достары — Роб Джилсон ({{lang-en|Rob Gilson}}), Джеффри Смит ({{lang-en|Geoffrey Smith}}) және Кристофер Уайзменмен бірігіп ({{lang-en|Christopher Wiseman}})<ref>Қаумдастықтың құрамы бірнеше рет өзгеріп отырып, соңында үш адамнан тұратын тұрақты ядросы қалыптасты. Оның құрамында: Толкин, Уайзмен және «Р. Кв» деп аталып кеткен Роберт Квилтер Джилсон болды. Джеффри Бейч Смит ағылшын әдебиетімен шұғылданды, қаумдастыққа кейіннен қосылды.</ref> — ШКБҚ — «Шай клубы және барровиандық қауым» (T.C.B.S., Tea Club and Barrovian Society) атты жартылай құпиялы түрдегі үйірме ашады. Бұндай атаудың шығу себебі, мектеп жанында орналасқан Барроу дүкенінде сатылатын сүйікті шайларымен байланысты. Тыйым салынғанына қарамастан, бұл шай мектеп кітапханасында да сатылатын еді<ref name="bio" />. Мектеп бітіргеннен кейін ШК мүшелері бір-бірімен байланыстарын үзбеді, оған дәлел ретінде, [[1914 жыл]]дың желтоқсан айында олар Лондондағы Уайзменнің үйінде кездескен болатын. 1911 жылдың жаз айында Толкин [[Швейцария]]да болады. Бұл жайлы ол [[1968 жыл]]ғы хатында айтып кетеді<ref name="letters"/>, сонымен қатар хатында [[Бильбо Бэггинс]]тің Тұманды таулармен саяхаты өзінің он екі жолдасымен бірге [[Интерлакен]]нен [[Лаутербруннен]]ге дейінге жүрген жолымен байланысты екенін айтады. Осы жылдың қазан айында ол [[Оксфорд университеті]]нде оқуын жалғастырады. === Толкин жанұясы=== [[1908 жыл]]ы ол [[Эдит Толкин|Эдит Мэри Бретті]] кездестіреді. Ол кейіннен Толкиннің шығармашылығына қатты әсер етті. Толкиннің ғашықтығы колледжге түсуге кедергі келтірді, сонымен қатар Эдит протестант және одан үш жасқа үлкен еді. Френсис әкей одан 21 жасқа толып кәмелеттік жасқа жетпейінше Эдитпен кездеспейтіні туралы сөз алады. Толкин сөзінде тұрып, осы жасқа жеткенше Мэри Эдитке 1 жол болсын хатта жібермейді. Олар тіпті кездескен де, сөйлескен де жоқ<ref name="dougan"/>. Толкин кәмелет жасқа толған күні, кешкісін Эдитке хат жазады. Бұл хатта ол өз сезімін білдіріп, тұрмысқа шығуын сұрайды, бірақ Эдит басқа адамға келісім беріп қойған болатын, себебі Толкиннен ұзақ уақыт хабар болмағасын, ол бағыда ұмытқан болар деп ойлады. Ақыр соңында, [[Эдит неке жүзігі]]н қайтарып беріп, Толкинге тұрмысқа шығатыны туралы жариялайды<ref name="bio"/>. Сонымен қатар, ол Толкиннің талабымен католик дінін қабылдайды<ref name="bio"/>. '''Толкин жанұясының генеалогикалық сызбасы'''<ref>Генеалогикалық сызбаның дереккөздері: * [[#Карпентер|''Карпентер''. Толкин.]] * [http://www.birmingham-oratory.org.uk/TheOratory/Tolkien/tabid/76/Default.aspx ''Mr. Gerard Tracey''. Tolkien and the Oratory]{{ref-en}}</ref> {{Таблица8421V |a1='''Джон Бенджамин Толкин'''<br />''John Benjamin Tolkien''<br />1807—1896 |a2='''Мэри Джейн Стоу'''<br />''Mary Jane Stow''<br />1834—1915 |a3='''Джон Саффилд'''<br />''John Suffield, Jr.''<br />1833 (1834?)—1930 |a4='''Эмили Спарроу'''<br />''Emily Jane Sparrow''<br />1838—? |a5=? |a6=? |a7=? |a8=? |b1='''Артур Руэл Толкин'''<br />''Arthur Reuel Tolkien''<br />1857—1895 |b2='''Мэйбл Саффилд'''<br />''Mabel Suffield''<br />1870—1904 |b3=? |b4='''Фрэнсес Брэтт'''<br />''Frances (Fanny, Fannie) Bratt''<br />1859—1904 |c1=<span style="font-weight:900; font-size:160%; line-height:110%">Джон Рональд Руэл Толкин</span><br />''John Ronald Reuel Tolkien''<br />1892—1973 |c2=<span style="font-weight:900; font-size:120%; line-height:110%">Эдит Брэтт</span><br />''Edith Bratt''<br />1889—1971 |d=<div align=left>• '''Джон''' (''John Francis Reuel Tolkien'', 1917—2003)<br />• '''Майкл''' (''Michael Hilary Reuel Tolkien'', 1920—1984)<br />• '''[[Толкин, Кристофер|Кристофер]]''' (''Christopher John Reuel Tolkien'', род. 1924)<br />• '''Присцилла''' (''Priscilla Anne Reuel Tolkien'', род. 1929) |color=#227777 |bgcolor=#DDDDDD |bgcolor-c1=#AABBEE |bgcolor-c2=#EE9988 |bgcolor-d=#CCAABB }} === Мансабы === Әскерге шақыру күнін шегрту мақсатымен, [[1914 жыл]]ы Толкин әскери дайындық корпусына жазылады, бұл оған бакалавр алып үлгеру үшін қажет болды. [[1915 жыл]]ы университетті үздік бітіріп, Ланкашир атқыштар полкіне лейтинант лауазымымен қызмет етуге барады. Кейіннен, ол майданға шақыртылып Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысады. === Бірінші дүниежүзілік соғыс === === Тылда === === Екінші дүниежүзілік соғыс === === Қайтыс болуы === == Тiлдердi құрастыруы == == Туындылары == Толкиннің шығармалары оқырманның бәріне дерлік ұнады. Әсіресе "[[Сақиналар әміршісі (роман)|Сақиналар әміршісі]]", "[[Хоббит немесе барып қайту (роман)|Хобби немесе барып, қайту]]" және "[[Сильмариллион]]" секілді туындылары әлемге танымал болды. Өмірден өткенінен кейін көп жыл өтсе де оың оқырмандары саны күннен күнге артып келеді. Кітаптары бойынша фильмдер түсірілді. === Тірі кезіндегі шығарылған басылымдары === * [[1925 жыл|1925]]&nbsp;— «Сэр Гавейн және Жасыл рыцарь» (E.B. Гордонмен бірігіп) *[[1937 жыл|1937]]&nbsp;— «Хоббит, немесе Барып, қайту» /&nbsp;''The Hobbit or There and Back Again''&nbsp;— осы кітабымен Толкин әдебиетке қадам басты. Бастапқыда, кітап тек қана отбасына арналған туынды ретінде болды. Хоббит туралы ертегіні ол балаларын айтып бастады. Кездейсоқ баспаға басылымға жіберіліп, Бильбо атты хоббиттің шытырман оқиғасы барлық жастағы оқырмандардың назарын өзіне аударды. Бұл ертегінің өзінде мифологиялық кейіпкерлер көп еді. Қазіргі таңда, кітап «Сақиналар Әміршісінің» өзіндік басы ретінде танымал. *[[1945 жыл|1945]]&nbsp;— «Ниггл жұмысының парағы» /&nbsp;''Leaf by Niggle'' *[[1945 жыл|1945]]&nbsp;— «Аотру мен Итрун туралы баллада» /&nbsp;''The Lay of Aotrou and Itroun\'' *[[1949 жыл|1949]]&nbsp;— «Хэмдық фермер Джайлс» /&nbsp;''Farmer Giles of Ham'' *[[1953 жыл|1953]]&nbsp;— «Беорхтхельм ұлы Беорхтноттың оралуы>» /&nbsp;''The Homecoming of Beorhtnoth Beorhthelm’s Son''&nbsp;(пьеса) *[[1954 жыл|1954]]—[[1955 жыл|1955]]&nbsp;— «Сақиналар әміршісі» /&nbsp;''The Lord of the Rings''. 1970 жылдың өзінде ең көп оқылған және ең көп шығарылған кітаптар қатарына кірген кітап. Толкиннің ең үздік туындысы. Жерорта жайлы әңгімелейтін эпопея, повествующая о&nbsp;Средиземье, 1954—1955 жылдар аралығында [[Англия]]да басылымға шықты, бірнеше уақыт өткеннен кейін толкинге табынушылықты өмірге алып келді. Ол [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ-та]] [[1960 жыл|1960]] жылдары басталды, және әлі күнге дейін жалғасын табып келеді. ** [[1954 жыл|1954]]&nbsp;— «Сақина бауырластығы» /&nbsp;''The Fellowship of the Ring'' ** [[1954 жыл|1954]]&nbsp;— «Қос қамал» /&nbsp;''The Two Towers'' ** [[1955 жыл|1955]]&nbsp;— «Патшаның оралуы» /&nbsp;''The Return of the King'' *[[1962 жыл|1962]]&nbsp;— «Том Бомбадилдің басынан кешкендері және де Алқызыл кітаптағы басқа өлеңдер» /&nbsp;''The Adventures of Tom Bombadil and Other Verses from the Red Book''&nbsp;(өлеңдер жинағы). * [[1967 жыл|1967]]&nbsp;— «Жол алысқа, алысқа асығады» /&nbsp;''The Road Goes Ever On''&nbsp;(Дональд Суонмен бірге) * [[1967 жыл|1967]]&nbsp;— «Үлкен Вуттондық ұста» /&nbsp;''Smith of Wootton Major'' === Дүниеден өткеннен кейінгі баслымдары === * [[1976 жыл|1976]]&nbsp;— «Рождество атаның хаттары» /&nbsp;''The Father Christmas Letters'' * [[1977 жыл|1977]]&nbsp;— «Сильмариллион» /&nbsp;''The Silmarillion'' * [[1980 жыл|1980]]&nbsp;— «Нуменор мен Жерортаның бітпеген аңыз әңгімелері» /&nbsp;''Unfinished Tales of Númenor and Middle-earth'' * [[1983 жыл|1983]]&nbsp;— «Құбыжықтар және сыншылар» /&nbsp;''The Monsters And The Critics And Others Esseys'' * [[1983 жыл|1983]]—[[1996 жыл|1996&nbsp;]]— «Жерорта тарихы» /&nbsp;''The History of Middle-earth''&nbsp;12 томдық * [[1997 жыл|1997&nbsp;]]— «Сиқырлы елдің ертегілері» /&nbsp;''Tales from the Perilous Realm'' * 1998&nbsp;— «Роверандом» /&nbsp;''The Roverandom'' * [[2007 жыл|2007]]&nbsp;— «Хуринің балалары» /&nbsp;''The Children of Húrin'' * [[2009 жыл|2009]]&nbsp;— «Сигурд пен Гудрун туралы аңыз» /&nbsp;''The Legend of Sigurd and Gudrun'' * [[2009 жыл|2009]]&nbsp;— "«Хоббит» тарихы"&nbsp;/&nbsp;''The History of The Hobbit'' * [[2013 жыл|2013]]&nbsp;— «Артурдың құлауы» /&nbsp;''The Fall of Arthur'' == Мұра == == Толкиннің құрметіне аталған заттар == Құрметіне аталғандар: * [[астероид]] (2675) Tolkien<ref>[http://www.cfa.harvard.edu/iau/lists/MPNames.html 2010 жылдың 9 ақпаны толықтырылған астероидтар тізімі.]</ref>; == Марапаттар == == Дереккөздер== {{Commonscat|J. R. R. Tolkien}} [[Санат:Англия жазушылары]] [[Санат:Ағылшын филологтары]] 3avar6xuc2vnjrdleqjynyqdmj2sdvz 0 192487 3061690 3061236 2022-08-17T16:38:05Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Қызыл-Қия → Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{Түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Баткен облысы |Шынайы атауы = Баткен облусу |Елтаңба = Batken obl coa.svg |Ту = Batken obl flag.svg |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = Қырғызстан |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = [[облыс]] |Кіреді = |Енеді = |Астанасы = [[Баткен]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1999 |Таратылған уақыты = |Басшысы = Арзыбек Бурканов |Басшының түрі = губернатор |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = [[қырғыз тілі]], [[орыс тілі]] |Тұрғыны = 433,8 мың |Санақ жылы = 2010 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = 25.2 |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]], [[өзбектер]], [[тәжіктер]], [[орыстар]] |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы = 16,995 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = 5880 |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = 401 |Ендік = |Бойлық = |Карта = KyrgyzstanBatken.svg |Карта ені = 200 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = |Аббревиатура = |ISO = KG-B |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = A |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Баткен облысы''' ({{lang-ky|Баткен облусу}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстан Республикасы]]ның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан облыс. 1999 жылы 12 қазанда құрылған. Облыстың әкімшілік орталығы — [[Баткен]] қаласы. ==Тарих== 1999 жылдың 13 қазанында [[Ош облысы]]нан [[Баткен ауданы|Баткен]], [[Қадамжай ауданы|Қадамжай]], [[Лейлек ауданы|Лейлек]] үш аудандарын, сондай-ақ [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] облыстық бағыныстағы қала бөлу жолымен құрылды. Баткен ауылы жаңа облыстың әкімшілік орталығы болды<ref>[http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/273?cl=ru- Закон Кыргызской Республики «Об образовании Баткенской области Кыргызской Республики» от 13 октября 1999 года № 110]</ref>. 2000 жылдың 18 ақпанында Баткен қала мәртебесіне ие болды, ал 2008 жылдың 1 желтоқсанында ауданнан облыстық бағынысына ауыстырылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Баткенская область|2010|с=222}}. 2000 жылдың 18 ақпанында [[Сүлікті]] қаласы Лейлек ауданының құрамынан шығарылды, оған облыстық бағыныстағы қала мәртебесі берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Баткенская область|2010|с=222}}. ==Әкімшілік бөлініс== 3 аудан: * [[Баткен ауданы]] * [[Қадамжай ауданы]] * [[Лейлек ауданы]] 3 облысқа бағынатын қалалар: * [[Баткен]] қаласы * [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы * [[Сүлікті]] қаласы == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == *[http://www.batken.gov.kg/ Баткен облысы ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090301034312/http://batken.gov.kg/ |date=2009-03-01 }} *[http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/region/fretrr/ Облыс туралы мәлімет]{{ref-ru}} {{бастама}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Баткен облысы]] c8h44xw98r46xn7silte3u1an9k6pxo 0 196258 3061817 3059340 2022-08-18T07:21:36Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki == Қазақстан == '''Елді мекендер:''' * [[Ақтөбе (Байзақ ауданы)|Ақтөбе]] – [[Жамбыл облысы]] [[Байзақ ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Жуалы ауданы)|Ақтөбе]] – [[Жамбыл облысы]] [[Жуалы ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Ақсу ауданы)|Ақтөбе]] – [[Жетісу облысы]] [[Ақсу ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Кербұлақ ауданы)|Ақтөбе]] – [[Жетісу облысы]] [[Кербұлақ ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Бұқар жырау ауданы)|Ақтөбе]] – [[Қарағанды облысы]] [[Бұқар жырау ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Шет ауданы)|Ақтөбе]] – [[Қарағанды облысы]] [[Шет ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Қызылорда облысы)|Ақтөбе]] – [[Қызылорда облысы]] [[Қармақшы ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Жетісай ауданы)|Ақтөбе]] – [[Түркістан облысы]] [[Жетісай ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Отырар ауданы)|Ақтөбе]] – [[Түркістан облысы]] [[Отырар ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Шығыс Қазақстан облысы)|Ақтөбе]] – [[Шығыс Қазақстан облысы]] [[Ұлан ауданы]]ндағы ауыл. '''Таулар:''' * [[Ақтөбе (тау, Күршім ауданы)|Ақтөбе]] – [[Зайсан (көл)|Зайсан]] көлінің солтүстігінде, [[Бұқтырма (бөген)|Бұқтырма]] бөгенінің оң жағалауындағы тау. * [[Ақтөбе (тау, Ұлан ауданы)|Ақтөбе]] – [[Өскемен]] қаласының солтүстік-батысындағы тау. * [[Ақтөбе (тау, Ақмола облысы)|Ақтөбе]] – [[Ақмола облысы]] [[Ақкөл ауданы]]ндағы тау. * [[Ақтөбе (тау, Көкшетау)|Ақтөбе]] – [[Көкшетау]] қыратының солтүстік-шығысындағы тау. * [[Ақтөбе (тау, Елікті)|Ақтөбе]] – [[Елікті (тау)|Елікті]] тауының батысындағы тау. * [[Ақтөбе (төбе, Қызылорда облысы)|Ақтөбе]] – [[Қызылорда]] қаласынан оңтүстік-шығысында 38 км жердегі құмды төбе. * [[Ақтөбе (төбе, Атырау облысы)|Ақтөбе]] – [[Атырау облысы]] [[Жылыой ауданы]]ндағы төбе. * [[Ақтөбе (шоқы)|Ақтөбе]] – [[Желдіадыр]] жотасынан оңтүстік-шығысқа қарай 30 км жердегі шоқы. * [[Ақтөбе (шоқы, Қарағанды облысы)|Ақтөбе]] – Мұзбел қыратының шығысындағы дөңгелене келген шоқы. == Қырғызстан == * [[Ақтөбе (Жалалабат облысы)|Ақтөбе]] – [[Жалалабат облысы]] [[Кербен]] қаласына қарасты ауыл. * [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] – [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Ыстықкөл облысы)|Ақтөбе]] – [[Ыстықкөл облысы]] [[Жетіөгіз ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} moqwd17cyy58nkaawgeemts3juxq4bi 0 254747 3061866 3030104 2022-08-18T09:08:52Z Kaiyr 3134 wikitext text/x-wiki '''Марат Мұратұлы Ахметжанов''' (22.12. 1964, [[Павлодар облысы]] Баянауыл аудандық Теңдік ауылы) - заңгер, 3-сыныпты әділет кеңесшісі, генерал-майор. [[Арғын]] тайпасының [[Сүйіндік (Орта жүз)|Сүйіндік]] руынан шыққан. [[Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті|Қарағанды мемлекеттік университетін]] бітірген. * 1991-93 жылы Қарағанды облысы [[Теміртау]] қалалықпрокуратура органдарында, * 1993-97 жылы ҚР Бас прокуратурасында, * 1997-98 жылы Қазақстан Мемлекеттік тергеу комитеті, кейін Қазақстан Ішкі істер министрінің әскери-тергеу департаментінде тергеу басқармасының бастығы, * 1998-2001 жылы тергеу департаменті директорының орынбасары, Қазақстан Сот қаулыларын орындау жөніндегі комитеті төрағасының орынбасары, * 2001-03 жылы Қазақстан Бас прокуратурасының Алдын ала тергеу мен зерттеудің заңдылығын қадағалау жөніндегі департаментінің бастығы, * 2003-06 жылы [[Павлодар облысы]]ның прокуроры қызметтерін атқарды. * 2006 жылдан [[Түркістан облысы]]ның прокуроры. Ресейдің мемлекеттік «І Петр» және «Адмирал Кузнецов» атындағы және [[Қазақстан]]ның бірнеше медальдарымен марапатталған.<ref>Қаныш Сатпаев. Энциклопедия / Бас редактор Б.Ө.Жақып. — Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]», 2011 жыл. ISBN 9965-893-74-8</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} [[Санат:1964 жылы туғандар]] [[Санат:Павлодар облысында туғандар]] [[Санат:Қазақстан заңгерлері]] [[Санат:Қазақстан генерал-лейтенанттары]] [[Санат:Қазақстан прокурорлары]] [[Санат:Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті түлектері]] {{stub}} mv51mni1qkyg7ehze7dwfxggectcy7n 1 264149 3061630 2472427 2022-08-17T13:40:46Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Талқылау:Қырыққұдық (Алматы облысы)]] бетін [[Талқылау:Қырыққұдық (Жетісу облысы)]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Қазақстан жобасының мақаласы|деңгейі=|маңыздылығы=}} 7b4a4gnp600p6hvugjf7l8p5ds53yku 0 268273 3061670 3061082 2022-08-17T16:07:53Z Kasymov 10777 жедел жоюға ұсыну wikitext text/x-wiki {{жедел жойылсын|мақала атын өзгерту керек немесе осыған ұқсас мақаламен біріктіріп, жоб керек[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:07, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} '''ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.''' Қазақ-жоңғар текетіресі мен Орта жүз қазақтарының [[Ресей]] бодандығына кіру кезінде патша үкіметі [[Ертіс]] шекара желісін салып, нығайтумен болды. Жоңғарларды талқандаған соң қазақ сұлтандары мен старшиндары Ертістің оң жағалауына көшпекші болған еді, алайда далалықтарды Ертіс өзенінің бассейініне қайта қоныстандырғысы келмеген патша үкіметінің қарсылығына душар болды. [[Қазақтар]]дың ішкі жағына көшуіне жолын бөгеген патша үкіметі өз күшін танытты. Мысалы, [[1754]]-55 жылдардың қысында Орта жүз қазақтары сырт жақта «жемшөптің жоқ екенін» желеу етіп, Ертістің ішкі жағына көшпекші болды. Өздерін қумақ болған отрядқа қарсылық көрсетіп, драгундарды ұрып, оларды «бекіністен адамдарды шығармайтынын, шөптерін өртеп жіберетінін, Ертістен ау бермейтінін» айтып қорқытады. Сол жылы Бийск бекінісінен полк. Дегарриг Ертіске бола Ямышевкадан Семей бекінісіне дейін қазақтардың көп малмен ішкі жаққа өтіп жатқанын, кері кетпейтінін мәлімдеді. Оның үстіне қайтармақшы болғанда «әскерлермен ұрысқа шығып, ұрлықпен айналысқан». Мұндай жағдайлар көп. Басқаша болуы мүмкін де емес: хандары мен сұлтандары басқарған қазақтар ата жұртынан тектен текке айырылғысы келмеді. Қазақтардың күзгі көш кезінде «шекарада мықты командалар ұстап, қазақтарды қырудың күшімен қуып шығу» жөнінде патшаның 21.8.1755 жылғы жарлығының шығуы сондықтан кездейсоқ емес. Жоңғар билеушісі Даваци Орта жүздің көші-қонына тиіскенде беделді сұлтан Абылай сібір шекаралық басшылығынан қазақтардың әйелдері мен балаларын ішкі жаққа өткізу жайлы өтінген еді, өтініші қабылданбады. Кейінірек 24.10.1756 жылғы Сенат жарлығына сәйкес Орта жүз қазақтарына Үй шебіне тақау көшуге, рұқсат етілді, жоңғарлар шабуылдаған жағдайда шептің ішіне өткізуге қарсылық болмады. Алайда ХІХ ғасырдың белгілі зерттеушісі М. Красовскийдің сөзімен айтақнад, «1755 жылғы бас тарту сияқты жалғыз рет бас тартудың өзі Абылайдың Ресейден мүлде безуіне жеткілікті болды». Осыған байланысты Абылайдың өз бұратанасын қонысына жібермегендерге «қарыздар» болып қалмағанын айта кеткен жөн. Мысалы, 1757 жылы қулан-қыпшақ руынан шыққан Қошқарбай батырмен бірге Алтай жеріне басып кіреді де, «көптеген тұтқын төлеңгіттерді» ертіп кетеді. Қазақтардың ішкі жаққа енуіне белсене қолдаушылардың бірі Абылайханның серігі Ертістің Павлодар өңірінде ертеден қыпшақтарды, арғындарды, керейлер мен уақтарды басқарып келген Сұлтанбет сұлтан мен оның көп ұрпақтары болды. Жоңғарлардың одан соң Ресей империясының агрессиясының салдарынан Ертістің жағалауындағы жерлерден айырылу осыларға қатты батты. [[1764]] жылы Ертіс бойы қазақтарына қатысты патша үкіметінің саясаты күрт қатайды. Сібірлік шептердің қолбасшысы ген.-поручик Шпрингер Ертіс өзенінің дала қазақтары тұратын жағын он версттік жолақпен бөліп тастады. [[1765]] жылы Ертіс әскери шебінің бекіністерінде комендант лауазымы тағайындалды, Шпрингер соларға тіпті 10 версттік жолақ шегінде көшкеннің өзінде қазақтардан аманат алуға нұсқау берді. Ертіс әскери шебінде бұл кезде 7578 адам болатын. Әрине, бұл [[1684]] верстке созылып жатқан шепті қорғауға жетімсіз. Сондықтан қазақтардың ішкі жаққа ешқандай рұқсатсыз өтуі кездейсоқ емес. Алайда, мұндай жағдайда көбіне күшпен дереу қайта шығарылатын. Қазақтарды «мәңгілік көш» аталатын ішкі жаққа көшіру үшін негіз біртіндей қалана бастады. Мысалы, патша үкіметі Ертіс өңірінің беделді сұлтандарының бірі Сұлтанбеттің өтінішін қанағаттандырып, [[1778]] жылы Коряков форпостының қарсы бетіне Ертістің сол жағалауында 7 верст жерге ағаш үй салуына рұқсат етуге мәжбүр болды. [[1788]] жылы үйін Ертістің жағалауына көшіруіне рұқсат етілді. Оның ұлы Орыс солтан [[1780]] жылы Черная станциясының қарсысына ағаш үй салды. [[1779]] жылы Чернорецк форпостынан 9 верст төмен Ертістің оң жағасында қанжығалының батыры Түлекеге ағаш үй салынды. Табындары қыста ішкі жақта жайылды. Қазақтардың көптеген өтініштері, өңірде әлеуметтік-саяси жағдайдың өзгеруі ішкі жаққа өтуге ұмтылған қазақтарға патша үкіметінің көзқарасы күрт өзгертті: 15.6.[[1788]] жылы ген.-поручикОгаревтің атына «О переселении киргиз-кайсаков из дальних степей во внутренности Ресейден» атаулы жарлық шығарылады. Осы жарлыққа сәйкес Ресей жаққа келген қазақтар «бір-біріне тым жақын орналаспауға тиіс. Барлық губерниялық өкілеттер үкіметтің осы шешімімен танысуы керек. Ішкі жаққа алғашқы көшкен қазақ сұлтандарының бірі – Сұлтанбет сұлтанның ұлы Орыс сұлтан. Он жылдай уақыт өткен соң 25.7.1798 жылы ген.-майор Горчаковқа арналған «О даче убежища переходящим из Ср. киргиз-кайсацкой орды и вступающим в Росс. подданство султанам с старшинам с их кибитками» кезекті жарлық шықты. Екінші жарлық патша үкіметінің қазақтарды «мәңгілік қонысқа» қабылдау тілегін танытты. 7.10.1799 ж. үкімет шекара әскеріне «Ресей бодандығына кіргісі келген қырғыздарды ішке өткізу және олардың мүлкінен баж салығын алмау» жөнінде нұсқау береді. Патша үкіметінің осы және басқа жарлықтарының нәтижесінде «мәңгілік қоныс» аталатын ішкі жаққа көп қазақтар келді, мысалы, Левшиннің деректері бойынша, ХVІІІ ғасырдың аяғынан 20-жылдарының соңына дейін ішкі жаққа түрлі орындарға 12000 үй көшкен. Ал, Ж.Қ. Қасымбаевтың мәліметі бойынша, тек 1799 жылы Ертістің оң жағалауына Орта жүз қазақтарының 15 мыңдай отбасы көшкен. Патша үкіметі жаңа бұратана қазақтардың легін инталандыру үшін ішкі жаққа келудің азды-көпті жеңілдік жағдайларын туғыза бастады. Мысалы, 1808 жылы отырықшы болғысы келген қазақтарды шаруа қоныстарына, ең алдымен мұсылмандар тұратын жерлерге орналасуына рұқсат етілді. Әрине, патша үкіметінің қазақтарды отырықшы өмір салтына бейімдеуге бағытталған шаралар ешқандай нәтиже бермеді, далалықтар еркіндігін ештеңеге айырбастамады. Үкімет оны ХІХ ғасырдың жиырма жылдығының басында 1812 жылы ген.-губ. Пестель қазақтардың Сібір шегіне негізінен малды қыстатуға баратынын, ал жазда жайлауға көшіп, егін шаруашылығымен айналыспайтынын анықтағанда түсінді. Н.Е. Бекмахановтың деректері бойынша ХІХ ғасырдың 20-жылдарының өзінде тек [[Омбы]], [[Петропавл]]овск, семей және [[Өскемен]] ішкі округтарында 76802 қазақ тұрған. Дегенмен «Устав о сибирских киргизах» күшіне кірер алдында патша үкіметі қазақтарға берілген жеңілдіктер мен артықшылықтарды шектей бастайды. 1812 жылы бұратана қазақтарға қатаң белгіленген жер бөлу, бірақ оның шекара шебінен 30 версттен аспауы, сонымен бірге шаруаларға, қазақтар мен заводтарға бөлінген жер болмауы жөнінде нұсқау түседі. ==Сілтемелер== # [http://www.psu.kz/ С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті] 1t480ph1ww5lkb67v2tyoe6txq1xa12 1 404629 3061645 1362144 2022-08-17T14:41:03Z Malik Nursultan B 111493 Malik Nursultan B [[Талқылау:Няр-Чибиль-Кы]] бетін [[Талқылау:Нярычипылькы]] бетіне жылжытты: Atawı özgerdi wikitext text/x-wiki {{Ресей жобасының мақаласы|деңгейі=|маңыздылығы=}} 81snmwucs3id8ej0dicjbs2bnakn1xx 0 478754 3061759 3061230 2022-08-17T20:48:01Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сұмбыла а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жеті-Өгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақ-Тала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Ат-Башы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || ''[[Сары-Таш]] қтем'', К. Белебаев атындағы Алай а а.а., Будалык а.а., Буйлелин а.а., Гулчин а.а., Жошолун а.а., Конур-Добон а.а., Кабылан-Кол а.а., Корул а.а., Ленин а.а., Сары-Могол а.а., Талды-Суу а.а., Уч-Дебен а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля-Анаров а.а., Керме-Тооский а.а., Мангыт а.а., Нурабад а.а., С.-Юсупов а.а., Тео-Мойын а.а., Тепе-Коргон а.а., Чек-Абад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Құлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Капчыгай а.а., Карагуз а.а., Кара-Кочкор а.а., Кара-Кулжа а.а., Кашка-Жол а.а., Кенеш а.а., Кызыл-Жар а.а., Ой-Тал а.а., Сары-Булак а.а., Чалма а.а., Ылай-Тал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ак-Таш а.а., Жаны-Арык а.а., Жоош а.а., Катта-Талдык а.а., Кашгар-Кыштак а.а., Кызыл-Кыштак а.а., Кызыл-Суу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отуз-Адыр а.а., Папа а.а., Сабай а.а., Сарай а.а., Сары-Колот а.а., Телейкен а.а., Шарык а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ''', ''[[Найман (ауыл)|Найман]] қтем'', Бел а.а., Гулстан а.а., Жаны-Науқат а.а., Токтомата Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Кара-Таш а.а., Кенеш а.а., Кок-Бел а.а., Кулатов а.а., Кызыл-Октябр а.а., Кыргыз-Аты а.а., Мирмахмудов а.а., Он-Эки-Бел а.а., Теелес а.а., Ынтымак а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ак-Жар а.а., Алтын-Булак а.а., Баш-Дебен а.а., Ден-Булак а.а., Жалпак-Таш а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ийри-Суу а.а., Кара-Таш а.а., Кароол а.а., Келдюк а.а., Курбаш а.а., Кызыл-Октябрь а.а., Кызыл-Тоо а.а., Мырза-Акы а.а., Саламалы а.а., Терт-Кел а.а., Чангет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң Алай району || 25,4 || Жекенды а.а., Кашка-Суу а.а., Чон-Алай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақай-Ата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ак-Дебе а.а., Акназаров а.а., Боо-Терек а.а., Кен-Арал а.а., Ленинполь а.а., Мин-Булак а.а., Озгерюш а.а., Орос а.а., Шадыкан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Бура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || ''[[Маймак]] қтем'', Ак-Чий а.а., Аманбаев а.а., Бакайыр а.а., Бакыян а.а., Бейшекен а.а., Кара-Буура а.а., Кек-Сай а.а., Чолпонбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Каинды а.а., Киргизия а.а., Май а.а., Покров а.а., Уч-Коргон а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арала.а., Бекмолдоев а.а., Бердике Баатыр а.а., Жергетал а.а., Долон а.а., Калбин а.а., Кара-Суй а.а., Кок-Ой а.а., Кууганды а.а., Нуржанов а.а., Омуралиев а.а., Осмонкулов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдүн ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ак-Дебен а.а., Ала-Арчы а.а., Аламудун а.а., Арашан а.а., Байтик а.а., Васильев а.а., Грозден а.а., Кара-Жыгач а.а., Кек-Жар а.а., Лебединов а.а., Ленин а.а., Маев а.а., Нижнеаларчин а.а., Октябрь а.а., Пригород а.а., Таш-Дебен а.а., Таш-Мойнок а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ак-Башат а.а., Жайыл а.а., Кара-Суу а.а., Красновосточный а.а., Кызыл-Дыйкан а.а., Полтав а.а., Сары-Булак а.а., Сары-Коо а.а., Соснов а.а., Степнинский а.а., Суусамыр а.а., Талды-Булак а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || ''[[Ак-Тюз]] қтем, [[Бордунский]] қтем, [[Кемин]] қтем, [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қтем'', А.-Дуйшеевский а.а., Алмалы а.а., Боролдой а.а., Жаны-Алыш а.а., Ильичевский а.а., Кара-Булак а.а., Кек-Ойрок а.а., Кызыл-Октябрь а.а., Чон-Кемин а.а., Чым-Коргон а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ак-Суу а.а., Александров а.а., Беш-Терек а.а., Беловод а.а., Первомай а.а., Петровский а.а., Предтеченский а.а., Садовский а.а., Сретенский а.а., Телек а.а., Целинный а.а., Чапаевский а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Каинды (Қырғызстан)|Каинды]] қтем'', Вознесеновский а.а., Курама а.а., Кюрпюлдек а.а., Ортоевский а.а., Фрунзе а.а., Чалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқұлық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбаш а.а., Ат-Башын а.а., Военно-Антоновский а.а., Гавриловский а.а., Жаны-Жер а.а., Жаны-Пахты а.а., им. Кайназаровой а.а., им. Крупской а.а., Камышановский а.а., Кунтуу а.а., Кызыл-Туу а.а., Төменгішу а.а., Новопавловский а.а., Орок а.а., Первомайский а.а., Саз а.а., Сокулук а.а., Тош-Булак а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ак-Бешим а.а., Буранин а.а., Ибраимов а.а., Искрин а.а., Кегетин а.а., Кош-Коргон а.а., Онбир-Жылгы а.а., Сайлык а.а., Чүй а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстық-Ата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Ак-Кудук а.а., Бирдик а.а., Жээк а.а., Ивановский а.а., Интернациональный а.а., Ыстық-Ата а.а., Кен-Булу а.а., Кочкорбаев а.а., Краснореченский а.а., Логвиненковский а.а., Люксембургский а.а., Милянфанский а.а., Сын-Таш а.а., Новопокровский а.а., Нурманбет а.а., Туз а.а., Узун-Кыр а.а., Юрьевский а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] qj8r03mebi8ho09p3bawrl8xd31wiur 3061760 3061759 2022-08-17T20:49:46Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға (Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сұмбыла а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жеті-Өгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақ-Тала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Ат-Башы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || ''[[Сары-Таш]] қтем'', К. Белебаев атындағы Алай а а.а., Будалык а.а., Буйлелин а.а., Гулчин а.а., Жошолун а.а., Конур-Добон а.а., Кабылан-Кол а.а., Корул а.а., Ленин а.а., Сары-Могол а.а., Талды-Суу а.а., Уч-Дебен а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля-Анаров а.а., Керме-Тооский а.а., Мангыт а.а., Нурабад а.а., С.-Юсупов а.а., Тео-Мойын а.а., Тепе-Коргон а.а., Чек-Абад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Құлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Капчыгай а.а., Карагуз а.а., Кара-Кочкор а.а., Кара-Кулжа а.а., Кашка-Жол а.а., Кенеш а.а., Кызыл-Жар а.а., Ой-Тал а.а., Сары-Булак а.а., Чалма а.а., Ылай-Тал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ак-Таш а.а., Жаны-Арык а.а., Жоош а.а., Катта-Талдык а.а., Кашгар-Кыштак а.а., Кызыл-Кыштак а.а., Кызыл-Суу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отуз-Адыр а.а., Папа а.а., Сабай а.а., Сарай а.а., Сары-Колот а.а., Телейкен а.а., Шарык а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ''', ''[[Найман (ауыл)|Найман]] қтем'', Бел а.а., Гулстан а.а., Жаны-Науқат а.а., Токтомата Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Кара-Таш а.а., Кенеш а.а., Кок-Бел а.а., Кулатов а.а., Кызыл-Октябр а.а., Кыргыз-Аты а.а., Мирмахмудов а.а., Он-Эки-Бел а.а., Теелес а.а., Ынтымак а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ак-Жар а.а., Алтын-Булак а.а., Баш-Дебен а.а., Ден-Булак а.а., Жалпак-Таш а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ийри-Суу а.а., Кара-Таш а.а., Кароол а.а., Келдюк а.а., Курбаш а.а., Кызыл-Октябрь а.а., Кызыл-Тоо а.а., Мырза-Акы а.а., Саламалы а.а., Терт-Кел а.а., Чангет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң Алай району || 25,4 || Жекенды а.а., Кашка-Суу а.а., Чон-Алай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақай-Ата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ак-Дебе а.а., Акназаров а.а., Боо-Терек а.а., Кен-Арал а.а., Ленинполь а.а., Мин-Булак а.а., Озгерюш а.а., Орос а.а., Шадыкан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Бура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || ''[[Маймак]] қтем'', Ак-Чий а.а., Аманбаев а.а., Бакайыр а.а., Бакыян а.а., Бейшекен а.а., Кара-Буура а.а., Кек-Сай а.а., Чолпонбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Каинды а.а., Киргизия а.а., Май а.а., Покров а.а., Уч-Коргон а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арала.а., Бекмолдоев а.а., Бердике Баатыр а.а., Жергетал а.а., Долон а.а., Калбин а.а., Кара-Суй а.а., Кок-Ой а.а., Кууганды а.а., Нуржанов а.а., Омуралиев а.а., Осмонкулов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдүн ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ак-Дебен а.а., Ала-Арчы а.а., Аламудун а.а., Арашан а.а., Байтик а.а., Васильев а.а., Грозден а.а., Кара-Жыгач а.а., Кек-Жар а.а., Лебединов а.а., Ленин а.а., Маев а.а., Нижнеаларчин а.а., Октябрь а.а., Пригород а.а., Таш-Дебен а.а., Таш-Мойнок а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ак-Башат а.а., Жайыл а.а., Кара-Суу а.а., Красновосточный а.а., Кызыл-Дыйкан а.а., Полтав а.а., Сары-Булак а.а., Сары-Коо а.а., Соснов а.а., Степнинский а.а., Суусамыр а.а., Талды-Булак а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || ''[[Ак-Тюз]] қтем, [[Бордунский]] қтем, [[Кемин]] қтем, [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қтем'', А.-Дуйшеевский а.а., Алмалы а.а., Боролдой а.а., Жаны-Алыш а.а., Ильичевский а.а., Кара-Булак а.а., Кек-Ойрок а.а., Кызыл-Октябрь а.а., Чон-Кемин а.а., Чым-Коргон а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ак-Суу а.а., Александров а.а., Беш-Терек а.а., Беловод а.а., Первомай а.а., Петровский а.а., Предтеченский а.а., Садовский а.а., Сретенский а.а., Телек а.а., Целинный а.а., Чапаевский а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Каинды (Қырғызстан)|Каинды]] қтем'', Вознесеновский а.а., Курама а.а., Кюрпюлдек а.а., Ортоевский а.а., Фрунзе а.а., Чалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқұлық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбаш а.а., Ат-Башын а.а., Военно-Антоновский а.а., Гавриловский а.а., Жаны-Жер а.а., Жаны-Пахты а.а., им. Кайназаровой а.а., им. Крупской а.а., Камышановский а.а., Кунтуу а.а., Кызыл-Туу а.а., Төменгішу а.а., Новопавловский а.а., Орок а.а., Первомайский а.а., Саз а.а., Сокулук а.а., Тош-Булак а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ак-Бешим а.а., Буранин а.а., Ибраимов а.а., Искрин а.а., Кегетин а.а., Кош-Коргон а.а., Онбир-Жылгы а.а., Сайлык а.а., Чүй а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстық-Ата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Ак-Кудук а.а., Бирдик а.а., Жээк а.а., Ивановский а.а., Интернациональный а.а., Ыстық-Ата а.а., Кен-Булу а.а., Кочкорбаев а.а., Краснореченский а.а., Логвиненковский а.а., Люксембургский а.а., Милянфанский а.а., Сын-Таш а.а., Новопокровский а.а., Нурманбет а.а., Туз а.а., Узун-Кыр а.а., Юрьевский а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] 85kx1exoahjxu3wjta6hid1v5bx1l9g 3061761 3061760 2022-08-17T20:52:31Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға (Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сүмбіле а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жеті-Өгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақ-Тала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Ат-Башы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || ''[[Сары-Таш]] қтем'', К. Белебаев атындағы Алай а а.а., Будалык а.а., Буйлелин а.а., Гулчин а.а., Жошолун а.а., Конур-Добон а.а., Кабылан-Кол а.а., Корул а.а., Ленин а.а., Сары-Могол а.а., Талды-Суу а.а., Уч-Дебен а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля-Анаров а.а., Керме-Тооский а.а., Мангыт а.а., Нурабад а.а., С.-Юсупов а.а., Тео-Мойын а.а., Тепе-Коргон а.а., Чек-Абад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Құлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Капчыгай а.а., Карагуз а.а., Кара-Кочкор а.а., Кара-Кулжа а.а., Кашка-Жол а.а., Кенеш а.а., Кызыл-Жар а.а., Ой-Тал а.а., Сары-Булак а.а., Чалма а.а., Ылай-Тал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ак-Таш а.а., Жаны-Арык а.а., Жоош а.а., Катта-Талдык а.а., Кашгар-Кыштак а.а., Кызыл-Кыштак а.а., Кызыл-Суу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отуз-Адыр а.а., Папа а.а., Сабай а.а., Сарай а.а., Сары-Колот а.а., Телейкен а.а., Шарык а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ''', ''[[Найман (ауыл)|Найман]] қтем'', Бел а.а., Гулстан а.а., Жаны-Науқат а.а., Токтомата Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Кара-Таш а.а., Кенеш а.а., Кок-Бел а.а., Кулатов а.а., Кызыл-Октябр а.а., Кыргыз-Аты а.а., Мирмахмудов а.а., Он-Эки-Бел а.а., Теелес а.а., Ынтымак а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ак-Жар а.а., Алтын-Булак а.а., Баш-Дебен а.а., Ден-Булак а.а., Жалпак-Таш а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ийри-Суу а.а., Кара-Таш а.а., Кароол а.а., Келдюк а.а., Курбаш а.а., Кызыл-Октябрь а.а., Кызыл-Тоо а.а., Мырза-Акы а.а., Саламалы а.а., Терт-Кел а.а., Чангет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң Алай району || 25,4 || Жекенды а.а., Кашка-Суу а.а., Чон-Алай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақай-Ата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ак-Дебе а.а., Акназаров а.а., Боо-Терек а.а., Кен-Арал а.а., Ленинполь а.а., Мин-Булак а.а., Озгерюш а.а., Орос а.а., Шадыкан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Бура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || ''[[Маймак]] қтем'', Ак-Чий а.а., Аманбаев а.а., Бакайыр а.а., Бакыян а.а., Бейшекен а.а., Кара-Буура а.а., Кек-Сай а.а., Чолпонбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Каинды а.а., Киргизия а.а., Май а.а., Покров а.а., Уч-Коргон а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арала.а., Бекмолдоев а.а., Бердике Баатыр а.а., Жергетал а.а., Долон а.а., Калбин а.а., Кара-Суй а.а., Кок-Ой а.а., Кууганды а.а., Нуржанов а.а., Омуралиев а.а., Осмонкулов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдүн ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ак-Дебен а.а., Ала-Арчы а.а., Аламудун а.а., Арашан а.а., Байтик а.а., Васильев а.а., Грозден а.а., Кара-Жыгач а.а., Кек-Жар а.а., Лебединов а.а., Ленин а.а., Маев а.а., Нижнеаларчин а.а., Октябрь а.а., Пригород а.а., Таш-Дебен а.а., Таш-Мойнок а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ак-Башат а.а., Жайыл а.а., Кара-Суу а.а., Красновосточный а.а., Кызыл-Дыйкан а.а., Полтав а.а., Сары-Булак а.а., Сары-Коо а.а., Соснов а.а., Степнинский а.а., Суусамыр а.а., Талды-Булак а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || ''[[Ак-Тюз]] қтем, [[Бордунский]] қтем, [[Кемин]] қтем, [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қтем'', А.-Дуйшеевский а.а., Алмалы а.а., Боролдой а.а., Жаны-Алыш а.а., Ильичевский а.а., Кара-Булак а.а., Кек-Ойрок а.а., Кызыл-Октябрь а.а., Чон-Кемин а.а., Чым-Коргон а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ак-Суу а.а., Александров а.а., Беш-Терек а.а., Беловод а.а., Первомай а.а., Петровский а.а., Предтеченский а.а., Садовский а.а., Сретенский а.а., Телек а.а., Целинный а.а., Чапаевский а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Каинды (Қырғызстан)|Каинды]] қтем'', Вознесеновский а.а., Курама а.а., Кюрпюлдек а.а., Ортоевский а.а., Фрунзе а.а., Чалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқұлық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбаш а.а., Ат-Башын а.а., Военно-Антоновский а.а., Гавриловский а.а., Жаны-Жер а.а., Жаны-Пахты а.а., им. Кайназаровой а.а., им. Крупской а.а., Камышановский а.а., Кунтуу а.а., Кызыл-Туу а.а., Төменгішу а.а., Новопавловский а.а., Орок а.а., Первомайский а.а., Саз а.а., Сокулук а.а., Тош-Булак а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ак-Бешим а.а., Буранин а.а., Ибраимов а.а., Искрин а.а., Кегетин а.а., Кош-Коргон а.а., Онбир-Жылгы а.а., Сайлык а.а., Чүй а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстық-Ата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Ак-Кудук а.а., Бирдик а.а., Жээк а.а., Ивановский а.а., Интернациональный а.а., Ыстық-Ата а.а., Кен-Булу а.а., Кочкорбаев а.а., Краснореченский а.а., Логвиненковский а.а., Люксембургский а.а., Милянфанский а.а., Сын-Таш а.а., Новопокровский а.а., Нурманбет а.а., Туз а.а., Узун-Кыр а.а., Юрьевский а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] 2lccr8ylpgagowjvdsgsbcgqqjb9lp0 3061762 3061761 2022-08-17T21:15:30Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Ош облысы */ wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға (Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сүмбіле а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жеті-Өгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақ-Тала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Ат-Башы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || К. Белебаев атындағы а.а., Будалы а.а., Бүлелі а.а., Гүлше а.а., Жаңаалай а.а., Жосалы а.а., Қоңыртөбе а.а., Қабыланқол а.а., Қорыл а.а., Ленин а.а., Сарымоғол а.а., Сарытас а.а., Талдысу а.а., Үштөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля Анаров а.а., Керметау а.а., Маңғыт а.а., Нұрабад а.а., С. Юсупов а.а., Түйемойын а.а., Тепеқорған а.а., Шекабад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Құлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Қапшығай а.а., Қарағұз а.а., Қарақошқар а.а., Қарақұлжа а.а., Қасқажол а.а., Кеңес а.а., Қызылжар а.а., Ойтал а.а., Сарыбұлақ а.а., Чалмин а.а., Ылайтал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ақтас а.а., Жаңаарық а.а., Жуас а.а., Каттаталдық а.а., Қашқарқыстақ а.а., Қызылқыстақ а.а., Қызылсу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отызадыр а.а., Папан а.а., Савай а.а., Сарай а.а., Сарықолат а.а., Төлейкен а.а., Шарқ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ.''', Бел а.а., Гүлстан а.а., Жаңанауқат а.а., Тоқтамат Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Қаратас а.а., Кеңес а.а., Көкбел а.а., Құлатов а.а., Қызылоктябрь а.а., Қырғызата а.а., Мирмахмудов а.а., Найман а.а., Онекібел а.а., Төлес а.а., Ынтымақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ақжар а.а., Алтынбұлақ а.а., Бастөбе а.а., Денбұлақ а.а., Жалпақтас а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ирексу а.а., Қаратас а.а., Қарауыл а.а., Көлдік а.а., Құрбас а.а., Қызылоктябрь а.а., Қызылтау а.а., Мырзаәке а.а., Саламалик а.а., Төрткөл а.а., Чаңгет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң-Алай району || 25,4 || Жекенді а.а., Қасқасу а.а., Чоңалай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақай-Ата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ак-Дебе а.а., Акназаров а.а., Боо-Терек а.а., Кен-Арал а.а., Ленинполь а.а., Мин-Булак а.а., Озгерюш а.а., Орос а.а., Шадыкан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Бура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || ''[[Маймак]] қтем'', Ак-Чий а.а., Аманбаев а.а., Бакайыр а.а., Бакыян а.а., Бейшекен а.а., Кара-Буура а.а., Кек-Сай а.а., Чолпонбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Каинды а.а., Киргизия а.а., Май а.а., Покров а.а., Уч-Коргон а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арала.а., Бекмолдоев а.а., Бердике Баатыр а.а., Жергетал а.а., Долон а.а., Калбин а.а., Кара-Суй а.а., Кок-Ой а.а., Кууганды а.а., Нуржанов а.а., Омуралиев а.а., Осмонкулов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдүн ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ак-Дебен а.а., Ала-Арчы а.а., Аламудун а.а., Арашан а.а., Байтик а.а., Васильев а.а., Грозден а.а., Кара-Жыгач а.а., Кек-Жар а.а., Лебединов а.а., Ленин а.а., Маев а.а., Нижнеаларчин а.а., Октябрь а.а., Пригород а.а., Таш-Дебен а.а., Таш-Мойнок а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ак-Башат а.а., Жайыл а.а., Кара-Суу а.а., Красновосточный а.а., Кызыл-Дыйкан а.а., Полтав а.а., Сары-Булак а.а., Сары-Коо а.а., Соснов а.а., Степнинский а.а., Суусамыр а.а., Талды-Булак а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || ''[[Ак-Тюз]] қтем, [[Бордунский]] қтем, [[Кемин]] қтем, [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қтем'', А.-Дуйшеевский а.а., Алмалы а.а., Боролдой а.а., Жаны-Алыш а.а., Ильичевский а.а., Кара-Булак а.а., Кек-Ойрок а.а., Кызыл-Октябрь а.а., Чон-Кемин а.а., Чым-Коргон а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ак-Суу а.а., Александров а.а., Беш-Терек а.а., Беловод а.а., Первомай а.а., Петровский а.а., Предтеченский а.а., Садовский а.а., Сретенский а.а., Телек а.а., Целинный а.а., Чапаевский а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Каинды (Қырғызстан)|Каинды]] қтем'', Вознесеновский а.а., Курама а.а., Кюрпюлдек а.а., Ортоевский а.а., Фрунзе а.а., Чалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқұлық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбаш а.а., Ат-Башын а.а., Военно-Антоновский а.а., Гавриловский а.а., Жаны-Жер а.а., Жаны-Пахты а.а., им. Кайназаровой а.а., им. Крупской а.а., Камышановский а.а., Кунтуу а.а., Кызыл-Туу а.а., Төменгішу а.а., Новопавловский а.а., Орок а.а., Первомайский а.а., Саз а.а., Сокулук а.а., Тош-Булак а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ак-Бешим а.а., Буранин а.а., Ибраимов а.а., Искрин а.а., Кегетин а.а., Кош-Коргон а.а., Онбир-Жылгы а.а., Сайлык а.а., Чүй а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстық-Ата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Ак-Кудук а.а., Бирдик а.а., Жээк а.а., Ивановский а.а., Интернациональный а.а., Ыстық-Ата а.а., Кен-Булу а.а., Кочкорбаев а.а., Краснореченский а.а., Логвиненковский а.а., Люксембургский а.а., Милянфанский а.а., Сын-Таш а.а., Новопокровский а.а., Нурманбет а.а., Туз а.а., Узун-Кыр а.а., Юрьевский а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] to9mkxbq1xzq57wz7xp645bmm3h476l 3061763 3061762 2022-08-17T21:19:53Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Талас облысы */ wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға (Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сүмбіле а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жеті-Өгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақ-Тала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Ат-Башы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || К. Белебаев атындағы а.а., Будалы а.а., Бүлелі а.а., Гүлше а.а., Жаңаалай а.а., Жосалы а.а., Қоңыртөбе а.а., Қабыланқол а.а., Қорыл а.а., Ленин а.а., Сарымоғол а.а., Сарытас а.а., Талдысу а.а., Үштөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля Анаров а.а., Керметау а.а., Маңғыт а.а., Нұрабад а.а., С. Юсупов а.а., Түйемойын а.а., Тепеқорған а.а., Шекабад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Құлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Қапшығай а.а., Қарағұз а.а., Қарақошқар а.а., Қарақұлжа а.а., Қасқажол а.а., Кеңес а.а., Қызылжар а.а., Ойтал а.а., Сарыбұлақ а.а., Чалмин а.а., Ылайтал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ақтас а.а., Жаңаарық а.а., Жуас а.а., Каттаталдық а.а., Қашқарқыстақ а.а., Қызылқыстақ а.а., Қызылсу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отызадыр а.а., Папан а.а., Савай а.а., Сарай а.а., Сарықолат а.а., Төлейкен а.а., Шарқ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ.''', Бел а.а., Гүлстан а.а., Жаңанауқат а.а., Тоқтамат Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Қаратас а.а., Кеңес а.а., Көкбел а.а., Құлатов а.а., Қызылоктябрь а.а., Қырғызата а.а., Мирмахмудов а.а., Найман а.а., Онекібел а.а., Төлес а.а., Ынтымақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ақжар а.а., Алтынбұлақ а.а., Бастөбе а.а., Денбұлақ а.а., Жалпақтас а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ирексу а.а., Қаратас а.а., Қарауыл а.а., Көлдік а.а., Құрбас а.а., Қызылоктябрь а.а., Қызылтау а.а., Мырзаәке а.а., Саламалик а.а., Төрткөл а.а., Чаңгет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң-Алай району || 25,4 || Жекенді а.а., Қасқасу а.а., Чоңалай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақай-Ата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ақтөбе а.а., Ақназаров а.а., Баутерек а.а., Кеңарал а.а., Ленинполь а.а., Мыңбұлақ а.а., Өзгеріс а.а., Орас а.а., Шадықан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Бура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || Ақши а.а., Аманбаев а.а., Бақайыр а.а., Бақиян а.а., Бейсеке а.а., Қарабура а.а., Көксай а.а., Маймақ а.а., Шолпанбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Қайыңды а.а., Қырғызстан а.а., Май а.а., Покровка а.а., Үшқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арал а.а., Бекмолда а.а., Бердіке батыр а.а., Жергетал а.а., Долан а.а., Қалба а.а., Қарасу а.а., Көкой а.а., Қуғанды а.а., Нұржанов а.а., Өміралиев а.а., Османқұлов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдүн ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ак-Дебен а.а., Ала-Арчы а.а., Аламудун а.а., Арашан а.а., Байтик а.а., Васильев а.а., Грозден а.а., Кара-Жыгач а.а., Кек-Жар а.а., Лебединов а.а., Ленин а.а., Маев а.а., Нижнеаларчин а.а., Октябрь а.а., Пригород а.а., Таш-Дебен а.а., Таш-Мойнок а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ак-Башат а.а., Жайыл а.а., Кара-Суу а.а., Красновосточный а.а., Кызыл-Дыйкан а.а., Полтав а.а., Сары-Булак а.а., Сары-Коо а.а., Соснов а.а., Степнинский а.а., Суусамыр а.а., Талды-Булак а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || ''[[Ак-Тюз]] қтем, [[Бордунский]] қтем, [[Кемин]] қтем, [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қтем'', А.-Дуйшеевский а.а., Алмалы а.а., Боролдой а.а., Жаны-Алыш а.а., Ильичевский а.а., Кара-Булак а.а., Кек-Ойрок а.а., Кызыл-Октябрь а.а., Чон-Кемин а.а., Чым-Коргон а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ак-Суу а.а., Александров а.а., Беш-Терек а.а., Беловод а.а., Первомай а.а., Петровский а.а., Предтеченский а.а., Садовский а.а., Сретенский а.а., Телек а.а., Целинный а.а., Чапаевский а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Каинды (Қырғызстан)|Каинды]] қтем'', Вознесеновский а.а., Курама а.а., Кюрпюлдек а.а., Ортоевский а.а., Фрунзе а.а., Чалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқұлық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбаш а.а., Ат-Башын а.а., Военно-Антоновский а.а., Гавриловский а.а., Жаны-Жер а.а., Жаны-Пахты а.а., им. Кайназаровой а.а., им. Крупской а.а., Камышановский а.а., Кунтуу а.а., Кызыл-Туу а.а., Төменгішу а.а., Новопавловский а.а., Орок а.а., Первомайский а.а., Саз а.а., Сокулук а.а., Тош-Булак а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ак-Бешим а.а., Буранин а.а., Ибраимов а.а., Искрин а.а., Кегетин а.а., Кош-Коргон а.а., Онбир-Жылгы а.а., Сайлык а.а., Чүй а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстық-Ата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Ак-Кудук а.а., Бирдик а.а., Жээк а.а., Ивановский а.а., Интернациональный а.а., Ыстық-Ата а.а., Кен-Булу а.а., Кочкорбаев а.а., Краснореченский а.а., Логвиненковский а.а., Люксембургский а.а., Милянфанский а.а., Сын-Таш а.а., Новопокровский а.а., Нурманбет а.а., Туз а.а., Узун-Кыр а.а., Юрьевский а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] f8v7s55ny0ea8pfeal2e18qn46dh0hq 3061764 3061763 2022-08-17T21:39:00Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Шу облысы */ wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға (Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сүмбіле а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жеті-Өгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақ-Тала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Ат-Башы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || К. Белебаев атындағы а.а., Будалы а.а., Бүлелі а.а., Гүлше а.а., Жаңаалай а.а., Жосалы а.а., Қоңыртөбе а.а., Қабыланқол а.а., Қорыл а.а., Ленин а.а., Сарымоғол а.а., Сарытас а.а., Талдысу а.а., Үштөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля Анаров а.а., Керметау а.а., Маңғыт а.а., Нұрабад а.а., С. Юсупов а.а., Түйемойын а.а., Тепеқорған а.а., Шекабад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Құлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Қапшығай а.а., Қарағұз а.а., Қарақошқар а.а., Қарақұлжа а.а., Қасқажол а.а., Кеңес а.а., Қызылжар а.а., Ойтал а.а., Сарыбұлақ а.а., Чалмин а.а., Ылайтал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ақтас а.а., Жаңаарық а.а., Жуас а.а., Каттаталдық а.а., Қашқарқыстақ а.а., Қызылқыстақ а.а., Қызылсу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отызадыр а.а., Папан а.а., Савай а.а., Сарай а.а., Сарықолат а.а., Төлейкен а.а., Шарқ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ.''', Бел а.а., Гүлстан а.а., Жаңанауқат а.а., Тоқтамат Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Қаратас а.а., Кеңес а.а., Көкбел а.а., Құлатов а.а., Қызылоктябрь а.а., Қырғызата а.а., Мирмахмудов а.а., Найман а.а., Онекібел а.а., Төлес а.а., Ынтымақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ақжар а.а., Алтынбұлақ а.а., Бастөбе а.а., Денбұлақ а.а., Жалпақтас а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ирексу а.а., Қаратас а.а., Қарауыл а.а., Көлдік а.а., Құрбас а.а., Қызылоктябрь а.а., Қызылтау а.а., Мырзаәке а.а., Саламалик а.а., Төрткөл а.а., Чаңгет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң-Алай району || 25,4 || Жекенді а.а., Қасқасу а.а., Чоңалай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақай-Ата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ақтөбе а.а., Ақназаров а.а., Баутерек а.а., Кеңарал а.а., Ленинполь а.а., Мыңбұлақ а.а., Өзгеріс а.а., Орас а.а., Шадықан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Бура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || Ақши а.а., Аманбаев а.а., Бақайыр а.а., Бақиян а.а., Бейсеке а.а., Қарабура а.а., Көксай а.а., Маймақ а.а., Шолпанбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Қайыңды а.а., Қырғызстан а.а., Май а.а., Покровка а.а., Үшқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арал а.а., Бекмолда а.а., Бердіке батыр а.а., Жергетал а.а., Долан а.а., Қалба а.а., Қарасу а.а., Көкой а.а., Қуғанды а.а., Нұржанов а.а., Өміралиев а.а., Османқұлов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдүн ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ақтөбе а.а., Алаарша а.а., Аламүдін а.а., Арасан а.а., Байтик а.а., Васильевка а.а., Гроздь а.а., Қараағаш а.а., Көкжар а.а., Лебединовка а.а., Ленин а.а., Маевка а.а., Төменгі Алаарша а.а., Октябрь а.а., Пригородное а.а., Тастөбе а.а., Тасмойнақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ақбашат а.а., Жайыл а.а., Қарасу а.а., Красновосточный а.а., Қызылдиқан а.а., Полтавка а.а., Сарыбұлақ а.а., Сарықау а.а., Сосновка а.а., Степное а.а., Сусамыр а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || [[Борлы]] кенті, [[Кемин]] қ., [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қ.'', А. Дүйсеев а.а., Алмалы а.а., Боралдай а.а., Жаңаалыс а.а., Ильич а.а., Қарабұлақ а.а., Көкойрақ а.а., Қызылоктябрь а.а., Чоңкемин а.а., Шымқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ақсу а.а., Александровка а.а., Бестерек а.а., Беловодское а.а., Первомай а.а., Петровка а.а., Предтеченка а.а., Садовый а.а., Сретенка а.а., Төлек а.а., Целинный а.а., Чапаев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қ.'', Вознесеновка а.а., Құрама а.а., Күрпілдек а.а., Орта а.а., Фрунзе а.а., Шалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқұлық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбас а.а., Атбасы а.а., Военно-Антоновка а.а., Гавриловка а.а., Жаңажер а.а., Жаңамақта а.а., Қайназарова а.а., Крупская а.а., Камышановка а.а., Күнту а.а., Қызылту а.а., Төменгішу а.а., Новопавловка а.а., Орақ а.а., Первомай а.а., Саз а.а., Соқылық а.а., Төсбұлақ а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ақбесін а.а., Бұрана а.а., Ибраимов а.а., Искра а.а., Кегеті а.а., Қосқорған а.а., Онбіржылңа а.а., Сайлық а.а., Шу а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстық-Ата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Аққұдық а.а., Бірлк а.а., Жиек а.а., Ивановка а.а., Интернационал а.а., Ыстықата а.а., Кеңбұлың а.а., Қошқарбаев а.а., Красная Речка а.а., Логвиненко а.а., Люксембург а.а., Милянфан а.а., Сынтас а.а., Новопокровка а.а., Нұрманбет а.а., Тұз а.а., Ұзынқыр а.а., Юрьевка а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] kze9uexzb7c7ras8hrr436o6rsas280 3061828 3061764 2022-08-18T07:34:50Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Талас облысы */ wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға (Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сүмбіле а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жеті-Өгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақ-Тала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Ат-Башы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || К. Белебаев атындағы а.а., Будалы а.а., Бүлелі а.а., Гүлше а.а., Жаңаалай а.а., Жосалы а.а., Қоңыртөбе а.а., Қабыланқол а.а., Қорыл а.а., Ленин а.а., Сарымоғол а.а., Сарытас а.а., Талдысу а.а., Үштөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля Анаров а.а., Керметау а.а., Маңғыт а.а., Нұрабад а.а., С. Юсупов а.а., Түйемойын а.а., Тепеқорған а.а., Шекабад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қара-Құлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Қапшығай а.а., Қарағұз а.а., Қарақошқар а.а., Қарақұлжа а.а., Қасқажол а.а., Кеңес а.а., Қызылжар а.а., Ойтал а.а., Сарыбұлақ а.а., Чалмин а.а., Ылайтал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ақтас а.а., Жаңаарық а.а., Жуас а.а., Каттаталдық а.а., Қашқарқыстақ а.а., Қызылқыстақ а.а., Қызылсу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отызадыр а.а., Папан а.а., Савай а.а., Сарай а.а., Сарықолат а.а., Төлейкен а.а., Шарқ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ.''', Бел а.а., Гүлстан а.а., Жаңанауқат а.а., Тоқтамат Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Қаратас а.а., Кеңес а.а., Көкбел а.а., Құлатов а.а., Қызылоктябрь а.а., Қырғызата а.а., Мирмахмудов а.а., Найман а.а., Онекібел а.а., Төлес а.а., Ынтымақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ақжар а.а., Алтынбұлақ а.а., Бастөбе а.а., Денбұлақ а.а., Жалпақтас а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ирексу а.а., Қаратас а.а., Қарауыл а.а., Көлдік а.а., Құрбас а.а., Қызылоктябрь а.а., Қызылтау а.а., Мырзаәке а.а., Саламалик а.а., Төрткөл а.а., Чаңгет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң-Алай району || 25,4 || Жекенді а.а., Қасқасу а.а., Чоңалай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақайата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ақтөбе а.а., Ақназаров а.а., Баутерек а.а., Кеңарал а.а., Бақайата а.а., Мыңбұлақ а.а., Өзгеріс а.а., Орас а.а., Шадықан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қарабура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || Ақши а.а., Аманбаев а.а., Бақайыр а.а., Бақиян а.а., Бейсеке а.а., Қарабура а.а., Көксай а.а., Маймақ а.а., Шолпанбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Қайыңды а.а., Қырғызстан а.а., Май а.а., Покровка а.а., Үшқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арал а.а., Бекмолда а.а., Бердіке батыр а.а., Жергетал а.а., Долан а.а., Қалба а.а., Қарасу а.а., Көкой а.а., Қуғанды а.а., Нұржанов а.а., Өміралиев а.а., Османқұлов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдүн ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ақтөбе а.а., Алаарша а.а., Аламүдін а.а., Арасан а.а., Байтик а.а., Васильевка а.а., Гроздь а.а., Қараағаш а.а., Көкжар а.а., Лебединовка а.а., Ленин а.а., Маевка а.а., Төменгі Алаарша а.а., Октябрь а.а., Пригородное а.а., Тастөбе а.а., Тасмойнақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ақбашат а.а., Жайыл а.а., Қарасу а.а., Красновосточный а.а., Қызылдиқан а.а., Полтавка а.а., Сарыбұлақ а.а., Сарықау а.а., Сосновка а.а., Степное а.а., Сусамыр а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || [[Борлы]] кенті, [[Кемин]] қ., [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қ.'', А. Дүйсеев а.а., Алмалы а.а., Боралдай а.а., Жаңаалыс а.а., Ильич а.а., Қарабұлақ а.а., Көкойрақ а.а., Қызылоктябрь а.а., Чоңкемин а.а., Шымқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ақсу а.а., Александровка а.а., Бестерек а.а., Беловодское а.а., Первомай а.а., Петровка а.а., Предтеченка а.а., Садовый а.а., Сретенка а.а., Төлек а.а., Целинный а.а., Чапаев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қ.'', Вознесеновка а.а., Құрама а.а., Күрпілдек а.а., Орта а.а., Фрунзе а.а., Шалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқұлық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбас а.а., Атбасы а.а., Военно-Антоновка а.а., Гавриловка а.а., Жаңажер а.а., Жаңамақта а.а., Қайназарова а.а., Крупская а.а., Камышановка а.а., Күнту а.а., Қызылту а.а., Төменгішу а.а., Новопавловка а.а., Орақ а.а., Первомай а.а., Саз а.а., Соқылық а.а., Төсбұлақ а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ақбесін а.а., Бұрана а.а., Ибраимов а.а., Искра а.а., Кегеті а.а., Қосқорған а.а., Онбіржылңа а.а., Сайлық а.а., Шу а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстық-Ата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Аққұдық а.а., Бірлк а.а., Жиек а.а., Ивановка а.а., Интернационал а.а., Ыстықата а.а., Кеңбұлың а.а., Қошқарбаев а.а., Красная Речка а.а., Логвиненко а.а., Люксембург а.а., Милянфан а.а., Сынтас а.а., Новопокровка а.а., Нұрманбет а.а., Тұз а.а., Ұзынқыр а.а., Юрьевка а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] rapgx05vxgrvl933t4njuifwczx2yam 3061829 3061828 2022-08-18T07:35:58Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Ош облысы */ wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға (Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сүмбіле а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жеті-Өгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақ-Тала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Ат-Башы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || К. Белебаев атындағы а.а., Будалы а.а., Бүлелі а.а., Гүлше а.а., Жаңаалай а.а., Жосалы а.а., Қоңыртөбе а.а., Қабыланқол а.а., Қорыл а.а., Ленин а.а., Сарымоғол а.а., Сарытас а.а., Талдысу а.а., Үштөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля Анаров а.а., Керметау а.а., Маңғыт а.а., Нұрабад а.а., С. Юсупов а.а., Түйемойын а.а., Тепеқорған а.а., Шекабад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қарақұлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Қапшығай а.а., Қарағұз а.а., Қарақошқар а.а., Қарақұлжа а.а., Қасқажол а.а., Кеңес а.а., Қызылжар а.а., Ойтал а.а., Сарыбұлақ а.а., Чалмин а.а., Ылайтал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ақтас а.а., Жаңаарық а.а., Жуас а.а., Каттаталдық а.а., Қашқарқыстақ а.а., Қызылқыстақ а.а., Қызылсу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отызадыр а.а., Папан а.а., Савай а.а., Сарай а.а., Сарықолат а.а., Төлейкен а.а., Шарқ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ.''', Бел а.а., Гүлстан а.а., Жаңанауқат а.а., Тоқтамат Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Қаратас а.а., Кеңес а.а., Көкбел а.а., Құлатов а.а., Қызылоктябрь а.а., Қырғызата а.а., Мирмахмудов а.а., Найман а.а., Онекібел а.а., Төлес а.а., Ынтымақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ақжар а.а., Алтынбұлақ а.а., Бастөбе а.а., Денбұлақ а.а., Жалпақтас а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ирексу а.а., Қаратас а.а., Қарауыл а.а., Көлдік а.а., Құрбас а.а., Қызылоктябрь а.а., Қызылтау а.а., Мырзаәке а.а., Саламалик а.а., Төрткөл а.а., Чаңгет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң-Алай району || 25,4 || Жекенді а.а., Қасқасу а.а., Чоңалай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақайата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ақтөбе а.а., Ақназаров а.а., Баутерек а.а., Кеңарал а.а., Бақайата а.а., Мыңбұлақ а.а., Өзгеріс а.а., Орас а.а., Шадықан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қарабура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || Ақши а.а., Аманбаев а.а., Бақайыр а.а., Бақиян а.а., Бейсеке а.а., Қарабура а.а., Көксай а.а., Маймақ а.а., Шолпанбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Қайыңды а.а., Қырғызстан а.а., Май а.а., Покровка а.а., Үшқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арал а.а., Бекмолда а.а., Бердіке батыр а.а., Жергетал а.а., Долан а.а., Қалба а.а., Қарасу а.а., Көкой а.а., Қуғанды а.а., Нұржанов а.а., Өміралиев а.а., Османқұлов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдүн ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ақтөбе а.а., Алаарша а.а., Аламүдін а.а., Арасан а.а., Байтик а.а., Васильевка а.а., Гроздь а.а., Қараағаш а.а., Көкжар а.а., Лебединовка а.а., Ленин а.а., Маевка а.а., Төменгі Алаарша а.а., Октябрь а.а., Пригородное а.а., Тастөбе а.а., Тасмойнақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ақбашат а.а., Жайыл а.а., Қарасу а.а., Красновосточный а.а., Қызылдиқан а.а., Полтавка а.а., Сарыбұлақ а.а., Сарықау а.а., Сосновка а.а., Степное а.а., Сусамыр а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || [[Борлы]] кенті, [[Кемин]] қ., [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қ.'', А. Дүйсеев а.а., Алмалы а.а., Боралдай а.а., Жаңаалыс а.а., Ильич а.а., Қарабұлақ а.а., Көкойрақ а.а., Қызылоктябрь а.а., Чоңкемин а.а., Шымқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ақсу а.а., Александровка а.а., Бестерек а.а., Беловодское а.а., Первомай а.а., Петровка а.а., Предтеченка а.а., Садовый а.а., Сретенка а.а., Төлек а.а., Целинный а.а., Чапаев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қ.'', Вознесеновка а.а., Құрама а.а., Күрпілдек а.а., Орта а.а., Фрунзе а.а., Шалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқұлық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбас а.а., Атбасы а.а., Военно-Антоновка а.а., Гавриловка а.а., Жаңажер а.а., Жаңамақта а.а., Қайназарова а.а., Крупская а.а., Камышановка а.а., Күнту а.а., Қызылту а.а., Төменгішу а.а., Новопавловка а.а., Орақ а.а., Первомай а.а., Саз а.а., Соқылық а.а., Төсбұлақ а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ақбесін а.а., Бұрана а.а., Ибраимов а.а., Искра а.а., Кегеті а.а., Қосқорған а.а., Онбіржылңа а.а., Сайлық а.а., Шу а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстық-Ата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Аққұдық а.а., Бірлк а.а., Жиек а.а., Ивановка а.а., Интернационал а.а., Ыстықата а.а., Кеңбұлың а.а., Қошқарбаев а.а., Красная Речка а.а., Логвиненко а.а., Люксембург а.а., Милянфан а.а., Сынтас а.а., Новопокровка а.а., Нұрманбет а.а., Тұз а.а., Ұзынқыр а.а., Юрьевка а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] kcp6e6wk3fz3ue8h0zpmzbf8afqqoab 3061832 3061829 2022-08-18T07:37:55Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Нарын облысы */ wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға (Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сүмбіле а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жеті-Өгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақдала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Атбасы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || К. Белебаев атындағы а.а., Будалы а.а., Бүлелі а.а., Гүлше а.а., Жаңаалай а.а., Жосалы а.а., Қоңыртөбе а.а., Қабыланқол а.а., Қорыл а.а., Ленин а.а., Сарымоғол а.а., Сарытас а.а., Талдысу а.а., Үштөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля Анаров а.а., Керметау а.а., Маңғыт а.а., Нұрабад а.а., С. Юсупов а.а., Түйемойын а.а., Тепеқорған а.а., Шекабад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қарақұлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Қапшығай а.а., Қарағұз а.а., Қарақошқар а.а., Қарақұлжа а.а., Қасқажол а.а., Кеңес а.а., Қызылжар а.а., Ойтал а.а., Сарыбұлақ а.а., Чалмин а.а., Ылайтал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ақтас а.а., Жаңаарық а.а., Жуас а.а., Каттаталдық а.а., Қашқарқыстақ а.а., Қызылқыстақ а.а., Қызылсу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отызадыр а.а., Папан а.а., Савай а.а., Сарай а.а., Сарықолат а.а., Төлейкен а.а., Шарқ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ.''', Бел а.а., Гүлстан а.а., Жаңанауқат а.а., Тоқтамат Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Қаратас а.а., Кеңес а.а., Көкбел а.а., Құлатов а.а., Қызылоктябрь а.а., Қырғызата а.а., Мирмахмудов а.а., Найман а.а., Онекібел а.а., Төлес а.а., Ынтымақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ақжар а.а., Алтынбұлақ а.а., Бастөбе а.а., Денбұлақ а.а., Жалпақтас а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ирексу а.а., Қаратас а.а., Қарауыл а.а., Көлдік а.а., Құрбас а.а., Қызылоктябрь а.а., Қызылтау а.а., Мырзаәке а.а., Саламалик а.а., Төрткөл а.а., Чаңгет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң-Алай району || 25,4 || Жекенді а.а., Қасқасу а.а., Чоңалай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақайата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ақтөбе а.а., Ақназаров а.а., Баутерек а.а., Кеңарал а.а., Бақайата а.а., Мыңбұлақ а.а., Өзгеріс а.а., Орас а.а., Шадықан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қарабура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || Ақши а.а., Аманбаев а.а., Бақайыр а.а., Бақиян а.а., Бейсеке а.а., Қарабура а.а., Көксай а.а., Маймақ а.а., Шолпанбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Қайыңды а.а., Қырғызстан а.а., Май а.а., Покровка а.а., Үшқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арал а.а., Бекмолда а.а., Бердіке батыр а.а., Жергетал а.а., Долан а.а., Қалба а.а., Қарасу а.а., Көкой а.а., Қуғанды а.а., Нұржанов а.а., Өміралиев а.а., Османқұлов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдүн ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ақтөбе а.а., Алаарша а.а., Аламүдін а.а., Арасан а.а., Байтик а.а., Васильевка а.а., Гроздь а.а., Қараағаш а.а., Көкжар а.а., Лебединовка а.а., Ленин а.а., Маевка а.а., Төменгі Алаарша а.а., Октябрь а.а., Пригородное а.а., Тастөбе а.а., Тасмойнақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ақбашат а.а., Жайыл а.а., Қарасу а.а., Красновосточный а.а., Қызылдиқан а.а., Полтавка а.а., Сарыбұлақ а.а., Сарықау а.а., Сосновка а.а., Степное а.а., Сусамыр а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || [[Борлы]] кенті, [[Кемин]] қ., [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қ.'', А. Дүйсеев а.а., Алмалы а.а., Боралдай а.а., Жаңаалыс а.а., Ильич а.а., Қарабұлақ а.а., Көкойрақ а.а., Қызылоктябрь а.а., Чоңкемин а.а., Шымқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ақсу а.а., Александровка а.а., Бестерек а.а., Беловодское а.а., Первомай а.а., Петровка а.а., Предтеченка а.а., Садовый а.а., Сретенка а.а., Төлек а.а., Целинный а.а., Чапаев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қ.'', Вознесеновка а.а., Құрама а.а., Күрпілдек а.а., Орта а.а., Фрунзе а.а., Шалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқұлық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбас а.а., Атбасы а.а., Военно-Антоновка а.а., Гавриловка а.а., Жаңажер а.а., Жаңамақта а.а., Қайназарова а.а., Крупская а.а., Камышановка а.а., Күнту а.а., Қызылту а.а., Төменгішу а.а., Новопавловка а.а., Орақ а.а., Первомай а.а., Саз а.а., Соқылық а.а., Төсбұлақ а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ақбесін а.а., Бұрана а.а., Ибраимов а.а., Искра а.а., Кегеті а.а., Қосқорған а.а., Онбіржылңа а.а., Сайлық а.а., Шу а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстық-Ата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Аққұдық а.а., Бірлк а.а., Жиек а.а., Ивановка а.а., Интернационал а.а., Ыстықата а.а., Кеңбұлың а.а., Қошқарбаев а.а., Красная Речка а.а., Логвиненко а.а., Люксембург а.а., Милянфан а.а., Сынтас а.а., Новопокровка а.а., Нұрманбет а.а., Тұз а.а., Ұзынқыр а.а., Юрьевка а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] gqi1rkezo9z19pv0q7s9p6jvjoavl2k 3061833 3061832 2022-08-18T07:38:31Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Ыстықкөл облысы */ wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға (Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сүмбіле а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жетіөгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақдала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Атбасы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || К. Белебаев атындағы а.а., Будалы а.а., Бүлелі а.а., Гүлше а.а., Жаңаалай а.а., Жосалы а.а., Қоңыртөбе а.а., Қабыланқол а.а., Қорыл а.а., Ленин а.а., Сарымоғол а.а., Сарытас а.а., Талдысу а.а., Үштөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля Анаров а.а., Керметау а.а., Маңғыт а.а., Нұрабад а.а., С. Юсупов а.а., Түйемойын а.а., Тепеқорған а.а., Шекабад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қарақұлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Қапшығай а.а., Қарағұз а.а., Қарақошқар а.а., Қарақұлжа а.а., Қасқажол а.а., Кеңес а.а., Қызылжар а.а., Ойтал а.а., Сарыбұлақ а.а., Чалмин а.а., Ылайтал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ақтас а.а., Жаңаарық а.а., Жуас а.а., Каттаталдық а.а., Қашқарқыстақ а.а., Қызылқыстақ а.а., Қызылсу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отызадыр а.а., Папан а.а., Савай а.а., Сарай а.а., Сарықолат а.а., Төлейкен а.а., Шарқ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ.''', Бел а.а., Гүлстан а.а., Жаңанауқат а.а., Тоқтамат Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Қаратас а.а., Кеңес а.а., Көкбел а.а., Құлатов а.а., Қызылоктябрь а.а., Қырғызата а.а., Мирмахмудов а.а., Найман а.а., Онекібел а.а., Төлес а.а., Ынтымақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ақжар а.а., Алтынбұлақ а.а., Бастөбе а.а., Денбұлақ а.а., Жалпақтас а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ирексу а.а., Қаратас а.а., Қарауыл а.а., Көлдік а.а., Құрбас а.а., Қызылоктябрь а.а., Қызылтау а.а., Мырзаәке а.а., Саламалик а.а., Төрткөл а.а., Чаңгет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң-Алай району || 25,4 || Жекенді а.а., Қасқасу а.а., Чоңалай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақайата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ақтөбе а.а., Ақназаров а.а., Баутерек а.а., Кеңарал а.а., Бақайата а.а., Мыңбұлақ а.а., Өзгеріс а.а., Орас а.а., Шадықан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қарабура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || Ақши а.а., Аманбаев а.а., Бақайыр а.а., Бақиян а.а., Бейсеке а.а., Қарабура а.а., Көксай а.а., Маймақ а.а., Шолпанбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Қайыңды а.а., Қырғызстан а.а., Май а.а., Покровка а.а., Үшқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арал а.а., Бекмолда а.а., Бердіке батыр а.а., Жергетал а.а., Долан а.а., Қалба а.а., Қарасу а.а., Көкой а.а., Қуғанды а.а., Нұржанов а.а., Өміралиев а.а., Османқұлов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдүн ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ақтөбе а.а., Алаарша а.а., Аламүдін а.а., Арасан а.а., Байтик а.а., Васильевка а.а., Гроздь а.а., Қараағаш а.а., Көкжар а.а., Лебединовка а.а., Ленин а.а., Маевка а.а., Төменгі Алаарша а.а., Октябрь а.а., Пригородное а.а., Тастөбе а.а., Тасмойнақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ақбашат а.а., Жайыл а.а., Қарасу а.а., Красновосточный а.а., Қызылдиқан а.а., Полтавка а.а., Сарыбұлақ а.а., Сарықау а.а., Сосновка а.а., Степное а.а., Сусамыр а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || [[Борлы]] кенті, [[Кемин]] қ., [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қ.'', А. Дүйсеев а.а., Алмалы а.а., Боралдай а.а., Жаңаалыс а.а., Ильич а.а., Қарабұлақ а.а., Көкойрақ а.а., Қызылоктябрь а.а., Чоңкемин а.а., Шымқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ақсу а.а., Александровка а.а., Бестерек а.а., Беловодское а.а., Первомай а.а., Петровка а.а., Предтеченка а.а., Садовый а.а., Сретенка а.а., Төлек а.а., Целинный а.а., Чапаев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қ.'', Вознесеновка а.а., Құрама а.а., Күрпілдек а.а., Орта а.а., Фрунзе а.а., Шалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқұлық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбас а.а., Атбасы а.а., Военно-Антоновка а.а., Гавриловка а.а., Жаңажер а.а., Жаңамақта а.а., Қайназарова а.а., Крупская а.а., Камышановка а.а., Күнту а.а., Қызылту а.а., Төменгішу а.а., Новопавловка а.а., Орақ а.а., Первомай а.а., Саз а.а., Соқылық а.а., Төсбұлақ а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ақбесін а.а., Бұрана а.а., Ибраимов а.а., Искра а.а., Кегеті а.а., Қосқорған а.а., Онбіржылңа а.а., Сайлық а.а., Шу а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстық-Ата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Аққұдық а.а., Бірлк а.а., Жиек а.а., Ивановка а.а., Интернационал а.а., Ыстықата а.а., Кеңбұлың а.а., Қошқарбаев а.а., Красная Речка а.а., Логвиненко а.а., Люксембург а.а., Милянфан а.а., Сынтас а.а., Новопокровка а.а., Нұрманбет а.а., Тұз а.а., Ұзынқыр а.а., Юрьевка а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] sq0svgz0x3zt3490whvotasm40y4svd 3061948 3061833 2022-08-18T11:44:50Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Шу облысы */ wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға (Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сүмбіле а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жетіөгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақдала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Атбасы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || К. Белебаев атындағы а.а., Будалы а.а., Бүлелі а.а., Гүлше а.а., Жаңаалай а.а., Жосалы а.а., Қоңыртөбе а.а., Қабыланқол а.а., Қорыл а.а., Ленин а.а., Сарымоғол а.а., Сарытас а.а., Талдысу а.а., Үштөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля Анаров а.а., Керметау а.а., Маңғыт а.а., Нұрабад а.а., С. Юсупов а.а., Түйемойын а.а., Тепеқорған а.а., Шекабад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қарақұлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Қапшығай а.а., Қарағұз а.а., Қарақошқар а.а., Қарақұлжа а.а., Қасқажол а.а., Кеңес а.а., Қызылжар а.а., Ойтал а.а., Сарыбұлақ а.а., Чалмин а.а., Ылайтал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ақтас а.а., Жаңаарық а.а., Жуас а.а., Каттаталдық а.а., Қашқарқыстақ а.а., Қызылқыстақ а.а., Қызылсу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отызадыр а.а., Папан а.а., Савай а.а., Сарай а.а., Сарықолат а.а., Төлейкен а.а., Шарқ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ.''', Бел а.а., Гүлстан а.а., Жаңанауқат а.а., Тоқтамат Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Қаратас а.а., Кеңес а.а., Көкбел а.а., Құлатов а.а., Қызылоктябрь а.а., Қырғызата а.а., Мирмахмудов а.а., Найман а.а., Онекібел а.а., Төлес а.а., Ынтымақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ақжар а.а., Алтынбұлақ а.а., Бастөбе а.а., Денбұлақ а.а., Жалпақтас а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ирексу а.а., Қаратас а.а., Қарауыл а.а., Көлдік а.а., Құрбас а.а., Қызылоктябрь а.а., Қызылтау а.а., Мырзаәке а.а., Саламалик а.а., Төрткөл а.а., Чаңгет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң-Алай району || 25,4 || Жекенді а.а., Қасқасу а.а., Чоңалай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақайата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ақтөбе а.а., Ақназаров а.а., Баутерек а.а., Кеңарал а.а., Бақайата а.а., Мыңбұлақ а.а., Өзгеріс а.а., Орас а.а., Шадықан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қарабура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || Ақши а.а., Аманбаев а.а., Бақайыр а.а., Бақиян а.а., Бейсеке а.а., Қарабура а.а., Көксай а.а., Маймақ а.а., Шолпанбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Қайыңды а.а., Қырғызстан а.а., Май а.а., Покровка а.а., Үшқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арал а.а., Бекмолда а.а., Бердіке батыр а.а., Жергетал а.а., Долан а.а., Қалба а.а., Қарасу а.а., Көкой а.а., Қуғанды а.а., Нұржанов а.а., Өміралиев а.а., Османқұлов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдін ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ақтөбе а.а., Алаарша а.а., Аламүдін а.а., Арасан а.а., Байтик а.а., Васильевка а.а., Гроздь а.а., Қараағаш а.а., Көкжар а.а., Лебединовка а.а., Ленин а.а., Маевка а.а., Төменгі Алаарша а.а., Октябрь а.а., Пригородное а.а., Тастөбе а.а., Тасмойнақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ақбашат а.а., Жайыл а.а., Қарасу а.а., Красновосточный а.а., Қызылдиқан а.а., Полтавка а.а., Сарыбұлақ а.а., Сарықау а.а., Сосновка а.а., Степное а.а., Сусамыр а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || [[Борлы]] кенті, [[Кемин]] қ., [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қ.'', А. Дүйсеев а.а., Алмалы а.а., Боралдай а.а., Жаңаалыс а.а., Ильич а.а., Қарабұлақ а.а., Көкойрақ а.а., Қызылоктябрь а.а., Чоңкемин а.а., Шымқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ақсу а.а., Александровка а.а., Бестерек а.а., Беловодское а.а., Первомай а.а., Петровка а.а., Предтеченка а.а., Садовый а.а., Сретенка а.а., Төлек а.а., Целинный а.а., Чапаев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қ.'', Вознесеновка а.а., Құрама а.а., Күрпілдек а.а., Орта а.а., Фрунзе а.а., Шалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқұлық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбас а.а., Атбасы а.а., Военно-Антоновка а.а., Гавриловка а.а., Жаңажер а.а., Жаңамақта а.а., Қайназарова а.а., Крупская а.а., Камышановка а.а., Күнту а.а., Қызылту а.а., Төменгішу а.а., Новопавловка а.а., Орақ а.а., Первомай а.а., Саз а.а., Соқылық а.а., Төсбұлақ а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ақбесін а.а., Бұрана а.а., Ибраимов а.а., Искра а.а., Кегеті а.а., Қосқорған а.а., Онбіржылңа а.а., Сайлық а.а., Шу а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстық-Ата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Аққұдық а.а., Бірлк а.а., Жиек а.а., Ивановка а.а., Интернационал а.а., Ыстықата а.а., Кеңбұлың а.а., Қошқарбаев а.а., Красная Речка а.а., Логвиненко а.а., Люксембург а.а., Милянфан а.а., Сынтас а.а., Новопокровка а.а., Нұрманбет а.а., Тұз а.а., Ұзынқыр а.а., Юрьевка а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] flnwztbb69pfvr5e5bk6rc39teukwso 3061950 3061948 2022-08-18T11:49:27Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{cleanup}} '''[[Қырғызстан]]ның аумақтық-әкімшілік бөлінісі''' 3 деңгейден тұрады. Бірінші деңгейге 7 облыс және 2 республикалық маңызы бар қала кіреді. Облыстар 40 аудан және 12 облыстық маңызы бар қалаларға бөлінген. Республикалық маңызы бар [[Бішкек]] қаласы 4 қалаішілік ауданға (Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) бөлінеді. Облыс аудандары ауылдық аймақтарға (округтерге) ({{lang-ky|айыл аймагы}}) бөлінеді. Ауылдық аймақтар (округтер) ауылдарға ({{lang-ky|айыл}}) бөлінеді.<ref> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғызстан Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> <div style="position: relative;"> [[Image :Kyrgyzstan provinces map.png|600px|]] {{Image label|x=0.10 |y=0.42 |scale=600|text=[[Баткен облысы]]}} {{Image label|x=0.30 |y=0.26 |scale=600|text=[[Жалалабат облысы]]}} {{Image label|x=0.29 |y=0.34 |scale=600|text=[[Ош]] қаласы}} {{Image label|x=0.47 |y=0.10 |scale=600|text=[[Шу облысы]]}} {{Image label|x=0.74 |y=0.15 |scale=600|text=[[Ыстықкөл облысы]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.05 |scale=600|text=[[Бішкек]]}} {{Image label|x=0.55 |y=0.23 |scale=600|text=[[Нарын облысы]]}} {{Image label|x=0.35 |y=0.38 |scale=600|text=[[Ош облысы]]}} {{Image label|x=0.26 |y=0.12 |scale=600|text=[[Талас облысы]]}} </div> <noinclude> == Бірінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктер == === Облыстар мен республикалық бағынышты қалалары === {| class="standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="2"|Облыс !rowspan="2"|Әкімшілік орталығы !rowspan="2"|Аудандар саны !rowspan="2"|Халқы (2011<ref name="халқы">{{cite web|url=http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Ejegodnik/Population/demo%20region%201%20.pdf|title=1 қаңтардағы тұрғылықты халық саны|publisher=Кыргызстан||accessdate=2012-03-31}}</ref>),<br />адам. !rowspan="2"|Ауданы,<br />км² !rowspan="2"|Тығыздығы,<br />ад./км² |- ! Қазақша атауы ! Қырғызша атауы |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Республикалық бағынышты қала |- | 1 | [[Бішкек]] қаласы | Бишкек шаары | | align=right| 4 | align=right| 859 800 | align=right| 170 | align=right| 5057,65 |- | 2 | [[Ош]] қаласы | Ош шаары | | align=right| жоқ | align=right| 255 800 | align=right| 18,5 | align=right| 13827,03 |- | colspan=10 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Облыстар |- | 3 | [[Баткен облысы]] | Баткен областы | [[Баткен]] | align=right| 3 | align=right| 441 100 | align=right| 17 000 | align=right| 25,95 |- | 4 | [[Жалалабат облысы]] | Жалал-Абад областы | [[Жалалабат]] | align=right| 8 | align=right| 1 036 700 | align=right| 33 700 | align=right| 30,76 |- | 5 | [[Ыстықкөл облысы]] | Ысык-Көл областы | [[Қарақол]] | align=right| 5 | align=right| 444 500 | align=right| 43 100 | align=right| 10,31 |- | 6 | [[Нарын облысы]] | Нарын областы | [[Нарын (қала)|Нарын]] | align=right| 5 | align=right| 262 100 | align=right| 45 200 | align=right| 5,80 |- | 7 | [[Ош облысы]] | Ош областы | [[Ош]] | align=right| 7 | align=right| 1 130 900 | align=right| 29 200 | align=right| 38,73 |- | 8 | [[Талас облысы]] | Талас областы | [[Талас (қала)|Талас]] | align=right| 4 | align=right| 231 800 | align=right| 11 400 | align=right| 20,33 |- | 9 | [[Шу облысы]] | Чүй областы | [[Тоқмақ]] | align=right| 8 | align=right| 814 900 | align=right| 20 200 | align=right| 40,34 |- style="background: #CCC;" | ||Барлығы|| || ||44||5 477 600||199 988,5||27,39 |- |} == Төменгі әкімшілік-аумақтық бірліктері == === Баткен облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша <br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы =Қырғыстан Республикасының демографиялық жылнамасы 2006-2010 жж |шынайы атауы = |сілтеме = http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/tematika/demo/Demo%20publ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының Ұлттық статистика комитеті |жыл = 2011 |томы = |беттері = |барлық беті = 346 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері <ref name="аа"> {{кітап |авторы = |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қырғыз Республикасының әкімшілік-аймақтық және аймақтық бірліктерінің белгілеу мемлекеттік классасификаторы |шынайы атауы = Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору |сілтеме = http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = Бішкек |баспасы = Қырғыстан Республикасының ұлттық статистика комитеті |жыл = 2012 |томы = |беттері = |барлық беті = 88 |сериясы = |isbn = |тиражы = }} </ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || [[Баткен ауданы]] || Баткен району || 71,0 || Ақсай а.а., Ақтатыр а.а., Дария а.а., Қарабақ а.а., Қарабұлақ а.а., Қыштұт а.а., Самарқандек а.а., Субасы а.а., Төрткүл а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || [[Қадамжай ауданы]] || Кадамжай району || 159,1 || ''[[Айдаркен]] қ., [[Қадамжай]] қ.'', Абсамат Масалиев а.а., Ақтұрпақ а.а., Алға а.а., Бірлік а.а., Көтерме а.а., Қырғызқыстақ а.а., Майдан а.а., Марказ а.а., Оразбеков а.а., Совет а.а., Үшқорған а.а., Халмион а.а., Чаувай а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || [[Лейлек ауданы]] || Лейлек району || 118,4 || '''[[Раззақов]] қ''', Ақсу а.а., Бескент а.а., Жаңажер а.а., Қатраң а.а., Құлынды а.а., Лейлек а.а., Марғұн а.а., Сүмбіле а.а., Тоғызбұлақ а.а. |- | ||[[Баткен]] қаласы || Баткен шаары || 20,0 || |- | ||[[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы || Кызыл-Кыя шаары || 44,4 || |- | ||[[Сүлікті]] қаласы || Сүлүктү шаары || 20,9 || ''[[Восточный (Қырғызстан)|Восточный]] кенті'' |} === Жалалабат облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || [[Ақсы ауданы]] || Аксы району || 114,5 || '''[[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қ.''', Авлетим а.а., Ақжол а.а., Ақсу а.а., Жаңажол а.а., Жергетал а.а., Қаражығаш а.а., Қарасу а.а., Қасқасу а.а., Қызылту а.а., Мавлянов а.а., Назарлиев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || [[Алабұқа ауданы]] || Ала-Бука району || 88,3 || Аққорған а.а., Ақтам а.а., Алабұқа а.а., Көксерек а.а., Көктас а.а., Өрікті а.а., Первомай а.а., Төрегелді Балтағұлов а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] || [[Базарқорған ауданы]] || Базар-Коргон району || 145,0 || Ақман а.а., Арстанбап а.а., Базарқорған а.а., Бесікжон а.а., Кеңес а.а., Қызылүңгір а.а., Моғол а.а., Сайдықұм а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || [[Наукен ауданы]] || Ноокен району || 118,3 || '''[[Қошқарата (Қырғызстан)|Қошқарата]] қ.''', Арал а.а., Бүргенді а.а., Достық а.а., Масы а.а., Момбеков а.а., Науқат а.а., Сақалды а.а., Шайдан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] || Сузак району || 245,0 || '''[[Көкжаңғақ]] қ.''', Бағыс а.а., Барпы а.а., Қараалма а.а., Қарадария а.а., Көкарт а.а., Құрманбек а.а., Қызкөл а.а., Қызылту а.а., Ленин а.а., Сайпидин Атабеков а.а., Созақ а.а., Тасбұлақ а.а., Ырыс а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] || Тогуз-Торо району || 22,3 || Атай а.а., Қарғалық а.а., Көкиірім а.а., Сарыбұлың а.а., Тоғызтарау а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || [[Тоқтағұл ауданы]] || Токтогул району || 87,6 || ''[[Тоқтағұл]] қ.'', Абды Сүйерқұлов а.а., Аралбаев а.а., Белалды а.а., Жаңажол а.а., Кетпентөбе а.а., Қызылөзгеріс а.а., Никчесай а.а., Сарықамыс а.а., Үштерек а.а., Шолпаната а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || [[Шатқал ауданы]] || Чаткал району || 22,8 || Сұмсар а.а., Терексай а.а., Қанышқия а.а., Шатқал а.а. |- | || [[Жалалабат]] қаласы || Жалал-Абад || 98,5 || |- | || [[Қаракөл]] қаласы || Кара-Көл || 22,7 || ''[[Кетпентөбе]] кенті'' |- | || [[Майлысу]] қаласы || Майлуу-Суу || 22,9 || ''[[Көктас (кент)|Көктас]] кенті'' |- | || [[Таскөмір]] қаласы || Таш-Көмүр || 35,3 || ''Қызылжар кенті, Самалдысай кенті'' |} === Ыстықкөл облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың.адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref>. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] || Ак-Суу району || 63,9 || Ақбұлың а.а., Ақши а.а., Бөрібас а.а., Жырғалаң а.а., Қаражал а.а., Қарақол а.а., Керегетас а.а., Бозұшық а.а., Октябрь а.а., Отрадное а.а., Тепкен а.а., Теплоключенка а.а., Шелпек а.а., Еңілшек а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || [[Жетіөгіз ауданы]] || Жети-Өгүз району || 82,5 || Ақтөбе а.а., Ақширақ а.а., Алдашев а.а., Барысқауын а.а., Дарқан а.а., Жарғылшақ а.а., Жетіөгіз а.а., Қызылсу а.а., Липенка а.а., Орғашар а.а., Светлая Поляна а.а., Тамға а.а., Ырдық а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықкөл ауданы]] || Ысык-Көл району || 76,0 || ''' [[Шолпаната]] қ.''', Абдрахманов а.а., Ананьево а.а., Бостері а.а., Қараой а.а., Құмбел а.а., Өрік а.а., Семёнов а.а., Тамшы а.а., Темір а.а., Торыайғыр а.а., Чоң Сарыой а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || [[Тоң ауданы]] || Тоң району || 49,4 || Ақтерек а.а., Болат Мамбетов а.а., Қажысай а.а., Көлтөр а.а., Көкмойнақ а.а., Күншығыс а.а., Төрткүл а.а., Тоң а.а., Ұлақол а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || [[Түп ауданы]] || Түп району || 59,2 || Ақбұлақ а.а., Ақбұлың а.а., Арал а.а., Ыстықкөл а.а., Қарасаев а.а., Құтырғы а.а., Михайловка а.а., Сан-Таш а.а., Сарыбұлақ а.а., Талдысу а.а., Тоғызбұлақ а.а., Түп а.а., Чоңташ а.а. |- | || [[Балықшы (қала)|Балықшы]] қаласы || Балыкчы || 43,2 || ''[[Ортатоғай]] кенті'' |- | || [[Қарақол]] қаласы || Каракол || 67,1 || ''[[Пристань-Пржевальск]] кенті'' |} === Нарын облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || [[Ақдала ауданы]] || Ак-Талаа району || 30,9 || Ақдала а.а., Ақши а.а., Баетов а.а., Жаңаталап а.а., Жергетал а.а., Қарабүрген а.а., Көкжар а.а., Қоңаршақ а.а., Қостөбе а.а., Қызылбелес а.а., Терек а.а., Тоғалақмолда а.а., Үгіт а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || [[Атбасы ауданы]] || Ат-Башы району || 49,5 || Ақжар а.а., Ақдала а.а., Ақмойын а.а., Ақмұз а.а., Атбасы а.а., Аша-Қайыңды а.а., Басқайыңды а.а., Қазыбек а.а., Қарақойын а.а., Қарасу а.а., Талдысу а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || [[Жұмғал ауданы]] || Жумгал району || 40,8 || Байзақ а.а., Басқуғанды а.а., Жұмғал а.а., Қабақ а.а., Көкой а.а., Құйыршық а.а., Қызылжұлдыз а.а., Сүйімбаев а.а., Түгелсай а.а., Чаек а.а., Чоңтөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || [[Қошқар ауданы]] || Кочкор району || 58,8 || Аққия а.а., Қарасу а.а., Көкжар а.а., Қошқар а.а., Қостөбе а.а., Құмтөбе а.а., Сарыбұлақ а.а., Семізбел а.а., Соңкөл а.а., Далабұлақ а.а., Шолпан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] || Нарын району || 44,4 || Аққұдық а.а., Достық а.а., Төбелі а.а., Жанбұлақ а.а., Жергетал а.а., Қазанқұйған а.а., Қарақұжыр а.а., Мыңбұлақ а.а., Онарша а.а., Ортақ а.а., Сарыой а.а., Ұшқын а.а., Шетнұра а.а., Еңбекдала а.а., Еңбекшіл а.а. |- | || [[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы || Нарын || 34,9 || |} === Ош облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || [[Алай ауданы]] || Алай району || 73,3 || К. Белебаев атындағы а.а., Будалы а.а., Бүлелі а.а., Гүлше а.а., Жаңаалай а.а., Жосалы а.а., Қоңыртөбе а.а., Қабыланқол а.а., Қорыл а.а., Ленин а.а., Сарымоғол а.а., Сарытас а.а., Талдысу а.а., Үштөбе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]] || [[Араван ауданы]] || Араван району || 107,4 || Алля Анаров а.а., Керметау а.а., Маңғыт а.а., Нұрабад а.а., С. Юсупов а.а., Түйемойын а.а., Тепеқорған а.а., Шекабад а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]] || [[Қарақұлжа ауданы]] || Кара-Кулжа району || 87,9 || Алайкуу а.а., Қапшығай а.а., Қарағұз а.а., Қарақошқар а.а., Қарақұлжа а.а., Қасқажол а.а., Кеңес а.а., Қызылжар а.а., Ойтал а.а., Сарыбұлақ а.а., Чалмин а.а., Ылайтал а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]] || [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] || Кара-Суу району || 353,2 || '''[[Қарасу]] қ''', Ақтас а.а., Жаңаарық а.а., Жуас а.а., Каттаталдық а.а., Қашқарқыстақ а.а., Қызылқыстақ а.а., Қызылсу а.а., Мады а.а., Нариманов а.а., Отызадыр а.а., Папан а.а., Савай а.а., Сарай а.а., Сарықолат а.а., Төлейкен а.а., Шарқ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]] || [[Науқат ауданы]] || Ноокат району || 239,6 || '''[[Науқат]] қ.''', Бел а.а., Гүлстан а.а., Жаңанауқат а.а., Тоқтамат Зулпуев атындағы а.а, Исанов а.а., Қаратас а.а., Кеңес а.а., Көкбел а.а., Құлатов а.а., Қызылоктябрь а.а., Қырғызата а.а., Мирмахмудов а.а., Найман а.а., Онекібел а.а., Төлес а.а., Ынтымақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]] || [[Өзген ауданы]] || Өзгөн району || 231,1 || '''[[Өзген]] қ''', Ақжар а.а., Алтынбұлақ а.а., Бастөбе а.а., Денбұлақ а.а., Жалпақтас а.а., Жыланды а.а., Заргер а.а., Жазы а.а., Ирексу а.а., Қаратас а.а., Қарауыл а.а., Көлдік а.а., Құрбас а.а., Қызылоктябрь а.а., Қызылтау а.а., Мырзаәке а.а., Саламалик а.а., Төрткөл а.а., Чаңгет а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]] || [[Чоң Алай ауданы]] || Чоң-Алай району || 25,4 || Жекенді а.а., Қасқасу а.а., Чоңалай а.а. |} === Талас облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Бақайата ауданы]] || Бакай-Ата району || 44,6 || Ақтөбе а.а., Ақназаров а.а., Баутерек а.а., Кеңарал а.а., Бақайата а.а., Мыңбұлақ а.а., Өзгеріс а.а., Орас а.а., Шадықан а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || [[Қарабура ауданы]] || Кара-Буура району || 58,5 || Ақши а.а., Аманбаев а.а., Бақайыр а.а., Бақиян а.а., Бейсеке а.а., Қарабура а.а., Көксай а.а., Маймақ а.а., Шолпанбай а.а., Шекер а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || [[Манас ауданы]] || Манас району || 33,1 || Қайыңды а.а., Қырғызстан а.а., Май а.а., Покровка а.а., Үшқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] || Талас району || 59,7 || Айдаралиев а.а., Арал а.а., Бекмолда а.а., Бердіке батыр а.а., Жергетал а.а., Долан а.а., Қалба а.а., Қарасу а.а., Көкой а.а., Қуғанды а.а., Нұржанов а.а., Өміралиев а.а., Османқұлов а.а. |- | || [[Талас (қала)|Талас]] қаласы || Талас || 33,1 || |} === Шу облысы === {| class="wikitable" |- ! Картасы !! Қазақша<br />атауы !! Қырғызша<br />атауы !! Халқы<br />2010, мың. адам.<ref name="халқы 2010"></ref> !! Бағынышты ауылдық аймақтары,<br />қалалары және қала типті елді-мекендері<ref name="аа"></ref> |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || [[Аламүдін ауданы]] || Аламүдүн району || 149,9 || Ақтөбе а.а., Алаарша а.а., Аламүдін а.а., Арасан а.а., Байтик а.а., Васильевка а.а., Гроздь а.а., Қараағаш а.а., Көкжар а.а., Лебединовка а.а., Ленин а.а., Маевка а.а., Төменгі Алаарша а.а., Октябрь а.а., Пригородное а.а., Тастөбе а.а., Тасмойнақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || [[Жайыл ауданы]] || Жайыл району || 93,3 || '''[[Қарабалта]] қ''', Ақбашат а.а., Жайыл а.а., Қарасу а.а., Красновосточный а.а., Қызылдиқан а.а., Полтавка а.а., Сарыбұлақ а.а., Сарықау а.а., Сосновка а.а., Степное а.а., Сусамыр а.а., Талдыбұлақ а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || [[Кемин ауданы]] || Кемин району || 44,3 || [[Борлы]] кенті, [[Кемин]] қ., [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] қ.'', А. Дүйсеев а.а., Алмалы а.а., Боралдай а.а., Жаңаалыс а.а., Ильич а.а., Қарабұлақ а.а., Көкойрақ а.а., Қызылоктябрь а.а., Чоңкемин а.а., Шымқорған а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] || Москва району || 84,8 || Ақсу а.а., Александровка а.а., Бестерек а.а., Беловодское а.а., Первомай а.а., Петровка а.а., Предтеченка а.а., Садовый а.а., Сретенка а.а., Төлек а.а., Целинный а.а., Чапаев а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] || Панфилов району || 41,8 || ''[[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қ.'', Вознесеновка а.а., Құрама а.а., Күрпілдек а.а., Орта а.а., Фрунзе а.а., Шалдыбар а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || [[Соқылық ауданы]] || Сокулук району || 159,7 || '''[[Шопоков (қала)|Шопоков]] қ''', Асылбас а.а., Атбасы а.а., Военно-Антоновка а.а., Гавриловка а.а., Жаңажер а.а., Жаңамақта а.а., Қайназарова а.а., Крупская а.а., Камышановка а.а., Күнту а.а., Қызылту а.а., Төменгішу а.а., Новопавловка а.а., Орақ а.а., Первомай а.а., Саз а.а., Соқылық а.а., Төсбұлақ а.а., Фрунзе а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] || Чүй району || 47,7 || Ақбесін а.а., Бұрана а.а., Ибраимов а.а., Искра а.а., Кегеті а.а., Қосқорған а.а., Онбіржылңа а.а., Сайлық а.а., Шу а.а., Шамшы а.а. |- | [[Сурет:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || [[Ыстықата ауданы]] || Ысык-Ата району || 133,0 || '''[[Қант (қала)|Қант]]''' қ, Аққұдық а.а., Бірлк а.а., Жиек а.а., Ивановка а.а., Интернационал а.а., Ыстықата а.а., Кеңбұлың а.а., Қошқарбаев а.а., Красная Речка а.а., Логвиненко а.а., Люксембург а.а., Милянфан а.а., Сынтас а.а., Новопокровка а.а., Нұрманбет а.а., Тұз а.а., Ұзынқыр а.а., Юрьевка а.а. |- | || [[Тоқмақ]] қаласы || Токмок || 53,7 || |} == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] [[Санат:Тізімдер]] axw0ttns4uo8q0vzy39by1w35iwydmj 0 478873 3061922 3057374 2022-08-18T11:30:44Z Arris17 65613 Жаңадан қосылғандар wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{ту|Англия}} Манчестер Сити |ағымдағы маусым = [[Футболдан Англия чемпионаты 2022/23|2022/23]] |логотипі = Manchester City FC badge.png |толық атауы = ''«Манчестер Сити» Футбол клубы (ағылш. Manchester City Football Club)'' |лақап аты = ''The Citizens (Қалалықтар)<ref name="автоссылка1">{{cite web|url=https://ru.uefa.com/uefachampionsleague/news/newsid=2528749.html#/|title=Прозвища участников плей-офф Лиги чемпионов|date=2018-02-07|publisher=UEFA.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180212084425/https://ru.uefa.com/uefachampionsleague/news/newsid=2528749.html#/|archivedate=2018-02-12}}{{ref-ru}}</ref><br>The Blues (Көктер)<ref>{{cite web |url=https://www.mancity.com/fans-and-community/club/club-history |title=Club History |publisher=ManCity.com |lang=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160907013909/http://www.mancity.com/fans-and-community/club/club-history |archivedate=2016-09-07 }}</ref><br>The Sky Blues (Аспан көктер)<ref name="автоссылка1" />'' |құрылған = 1880 («'''Сент Маркс (Уэст-Гортон)'''» атауымен)<br>{{Start date and age|df=yes|1894|4|16}} («'''Манчестер Сити'''» атауымен) |стадионы = {{ту|Англия}} [[Этихад Стэдиум]] |сыйымдылығы = 53 400<ref>{{cite web |url=https://www.mancity.com/etihad-stadium/visiting-the-etihad-stadium |title=Visiting the Etihad Stadium |publisher=Manchester City |lang=en}}</ref> |иесі = {{Мемлекет туы|БАӘ|жоқ}} [[Мансур ибн Зайед әл-Нахайян]] |президенті = {{Мемлекет туы|БАӘ|жоқ}} [[Халдун әл-Мүбәрәк]] |жаттықтырушы = {{Мемлекет туы|Испания|жоқ}} [[Хосеп Гвардиола]] |капитаны = |рейтингі = [[УЕФА]] рейтингінде '''3-ші орын'''<ref>{{cite web|title=Club coefficients {{!}} UEFA Coefficients|url=https://www.uefa.com/nationalassociations/uefarankings/club/#/yr/2022|website=UEFA.com|accessdate=2022-06-30|lang=en}}</ref> |жарыс = [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-лига]] |маусым = [[Футболдан Англия чемпионаты 2021/22|2021/22]] |орын = [[Сурет:golden star.svg|20px]] '''Жеңімпаз''' |сайты = {{URL|mancity.com}} | pattern_la1 = _mancity2223h | pattern_b1 = _mancity2223h | pattern_ra1 = _mancity2223h | pattern_sh1 =_mancity2223h | pattern_so1 = _mancity2223h | leftarm1 = 78BCFF | body1 = 78BCFF | rightarm1 = 78BCFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = 78BCFF | pattern_la2 = _mancity2122A | pattern_b2 = _mancity2122A | pattern_ra2 = _mancity2122A | pattern_sh2 = | pattern_so2 = _mancity2122Al | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = FFFFFF | socks2 = FFFFFF | pattern_la3 = _mancity2122t | pattern_b3 = _mancity2122t | pattern_ra3 = _mancity2122t | pattern_sh3 = | pattern_so3 = _mancity2122tl | leftarm3 = 002040 | body3 = 002040 | rightarm3 = 002040 | shorts3 = 002040 | socks3 = 002040 }} '''«Манчестер Сити»''' ({{lang-en|Manchester City Football Club}}) – [[Манчестер]] қаласының ағылшын футбол клубы. Клуб [[Англия Премьер-лигасы]]нда өнер көрсетеді. [[1880 жыл]]ы «Уэст Гортон Сент Маркс» (West Gorton Saint Marks) деген атпен құрылды. [[1887 жыл]]ы атын «Ардуикке» ауыстырып, «Гайд Роуд» стадионына көшті. [[1894 жыл]]дан бастап клуб «Манчестер Сити» атымен ойнайды. Сегіз рет [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-лига]] иегері, алты [[Футболдан Англия кубогы|Англия Кубогы]], сегіз [[Лига Кубогы]], алты [[Футболдан Англия суперкубогы|FA Community Shields]] және бір [[УЕФА Кубок иелері кубогы|Еуропа Кубогының Жеңімпаздары Кубогы]] бар бұл ағылшын футболындағы бесінші ең табысты клуб болып саналады. «Манчестер Сити» Футбол лигасын 1892 жылы қосылды, ал 1904 жылы өзінің алғашқы ірі марапаты — [[Футболдан Англия кубогы|Англия Кубогын]] жеңіп алды. Клуб 1960-шы жылдардың аяғы мен 1970-ші жылдардың басында Джо Мерсер мен Малкольм Эллисонның басшылығымен Лиганы, [[УЕФА Кубок иелері кубогы 1969/70|еуропалық чемпиондар Кубогының иегерлері Кубогын]], Англия Кубогын және Лига Кубогын жеңіп алды. 1981 жылғы Англия Кубогының финалындағы жеңілістен кейін клуб 1998 жылы өз тарихында жалғыз рет ағылшын футболының үшінші эшелонына түсуімен аяқталған құлдырау кезеңінен өтті. Олар 2001/02 маусымда Жоғарғы дивизонға оралды және содан бері Премьер-Лигада қалды. Өз тарихында клуб үш рет стадион ауыстырды: құрылғаннан бастап [[1923 жыл|1923]] жылға дейін «Гард Роудте» ойнады, [[1923 жыл|1923]] жылдан бастап [[2003 жыл|2003]] жылға дейін – «Мейн Роуд» стадионында, ал қазіргі уақытта [[2002 жыл|2002]] жылы салынған, 55097 көрермен сыйдыра алатын «Этихад» стадионында ойнайды. XX ғасырда «Манчестер Сити» екі рет Англия чемпионы болды (1936/1937 және 1967/1968), бірақ [[1990 жыл|1990]] жылдары «Манчестер Сити» үш жыл ішінде үш рет астыңғы дивизиондарға түсіп, 1998/99 үшінші дивизионда бір маусым ойнады. [[2002 жыл|2000]] жылы клуб жоғарғы дивизонға оралып, Премьер-Лигада әлі күнге дейін өнер көрсетеді. [[2008 жыл|2008]] жылы «Манчестер Ситиді» «Абу-Даби Юнайтед Групп» компаниясы иеленді, бұдан кейін клубқа көптеген инвестициялар ағымы келіп, жоғары төленетін ойыншыларды трансфер кезінде алуға мүмкіндік пайда болды. [[2011 жыл|2011]] жылы клуб Англия Кубогын ұтты. Және де [[Футболдан Англия чемпионаты 2010/2011|2010/11]] жылдың қорытындысы бойынша, «Сити» бірден УЕФА чемпиондар Лигасының топтық турнирінде ойнау құқығына ие болып, [[1973 жыл|1973]] жылдан бері бірінші рет Англия Суперкубогы үшін ойынға қатысты. Бірақ [[2011 жыл|2011]] жылы 7 тамызда «Уэмбли» стадионында Англия чемпиондары «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» клубынан 2:3 есебімен ұтылып қалды.<ref>http://www.radiomayak.ru/doc.html?id=275862{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[2012 жыл|2012]] жылы 13 мамырда, соңғы турда «Куинз Парк Рейндержске» қарсы драмалық ойында, қосымша төртінші минутта шешуші гол соғып, 3:2 есебімен ұтып, «Манчестер Сити» 44 жыл өткен соң Англия чемпионы атанды<ref>http://www.kommersant.ru/doc/1933200?NodesID=9</ref>. «Қалалықтар» ("The Citizens"(клубтың лақапаттарының бірі)) өздерінің қас жауларын «[[Манчестер Юнайтед]]ті<nowiki/>» тек доп соғу және өткізу айырмасынан ғана асып түсті. 2012 жылы [[12 тамыз]]да Англия Суперкубогына таласта «Манчестер Сити» лондондық «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» клубынан 3:2 есебімен басым түсіп, соңғы 40 жылда бірінші рет осы жүлдені ұтты<ref>http://www.vesti.ru/doc.html?id=877448</ref>. [[2014 жыл|2014]] жылы [[2 наурыз]]да «Манчестер Сити» 38 жыл өткен соң алғашқы Футбол Лигасының Кубогын жеңіп алды.<ref>http://www.gazeta.ru/sport/2014/03/02/a_5932905.shtml</ref> [[2014 жыл|2014]] жылы [[11 мамыр]]да Манчестер Сити [[Вест Хэм Юнайтед|Вест Хэм]] клубын 2:0 есебімен жеңіп, өзінің тарихындағы төртінші АПЛ жүлдесін жеңіп алды<ref>«Манчестер Сити» - Англия чемпионы! 12 мамыр 2014 14:33 http://prosports.kz/kz/news/34837 </ref>.Манчестер Сити 2016 жылдың [[15 мамыр]] күні өз тарихында алғаш рет [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар лигасының]] ширек-финалына жолдама алды.Ширек-финалда [[Пари Сен-Жермен|ПСЖ]] футбол клубымен кездесіп, Парижде тең ойын көрсетіп, өз алаңында 1:0 есебімен жеңіске жетіп, өз тарихында болмаған нәрсені жасады.Және бұнымен қоса, Англия футбол клубтары арасынан [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар лигасының]] жартылай финалына шыққан 10-ыншы команда болды.Жалғыз голдың авторы — Кевин де Брюйне.Жартылай финалда [[Реал Мадрид]] футбол клубынан қонақта 1:0 есебімен жеңіліс тауып, финалға өте алмады. Клуб 2008 жылы Абу-Даби Юнайтед Груп арқылы шейх Мансур бен Заид Әл Нахаянды қабылдағаннан кейін ойын қызметкерлеріне де, жабдықтарға да айтарлықтай қаржылық инвестициялар алды, 2011 жылы Англия Кубогын және [[Футболдан Англия чемпионаты 2012/2013|2012]] жылы Премьер-Лиганы жеңіп алды, содан кейін 2014 жылы тағы бір чемпион атағын алды. Пеп Гвардиоланың басшылығымен «Сити» [[Футболдан Англия чемпионаты 2017/2018|2018]] жылы Премьер-лигада жеңіске жетіп, бір маусымда 100 ұпай жинаған Премьер-лиганың жалғыз командасы болды. 2019 жылы олар төрт кубокты жеңіп алды, Англиядағы барлық ішкі кубоктардың бұрын-соңды болмаған сериясын аяқтап, ішкі треблді жеңіп алған алғашқы ағылшын ерлер командасы болды. [[Хосеп Гвардиола|Пеп Гвардиола]] дәуірінде Премьер-лиганың [[Футболдан Англия чемпионаты 2020/21|үшінші титулын]] жеңіп алумен қатар, «Сити» 2021 жылы [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|Еуропа Чемпиондар Лигасының]] алғашқы финалына шықты, онда ол «[[Челси (футбол клубы)|Челсиден]]<nowiki/>» жеңіліп қалды. 2019 жылы «Манчестер Сити» әлемдегі барлық футбол клубтары арасында табысы бойынша бесінші орынды иеленді. 2019 жылы ''[[Forbes]]'' клубты 2,7 миллиард долларға (2,06 миллиард фунт стерлинг) бағалады. Осылайша, Манчестер Сити әлемдегі ең бағалы спорт клубтарының тізімінде жиырма бесінші және ең құнды футбол клубтары тізімінде үшінші орында тұр. Клуб 2019 жылдың қараша айында құны 3,73 миллиард фунт стерлинг (4,8 АҚШ доллары) құрайтын Ұлыбританияда орналасқан City Football Group Limited [[холдинг]]-компаниясына тиесілі. Бас бапкері — [[Хосеп Гвардиола]]. Ол өзінің бапкерлік қызметін 2016 жылдың [[1 ақпан]]ында алды. Алдыңғы бапкері — Мануэль Пеллегрини. == Тарихы == {{main|«Сент-Маркс» немесе «Вест Гортон» (1880—1894) тарихы|«Манчестер Сити» (1894—қазіргі кезге дейінгі) тарихы}} === ''ХІХ ғасыр'' === === «Cент-Маркс» немесе «Вест Гортон» === [[File:St Marks 1884.jpg|thumb|265x265px|«Сент Маркс» немесе «Вест Гортон», 1884 жылы|солға]] «Манчестер Сити» деген қазіргі кездегі алпауыт клубты құрған тұлға [[1855 жыл|1855]] жылы дүниеге келді. '''Анна Коннелл''' — Харрогиттегі Артур Коннелл атты дінбасының қызы болған. Оның әкесі [[1865 жыл|1865]] жылы Вест Гортондағы [[Ағылшындар|ағылшындық]] Киелі Марк шіркеуінің ректор қызметкері болды. Анна сол жылдары әкесінің жағдайын қарап, қолдап тұрды.Вест Гортон тұрғындары кейін спирттік ішімдіктер мен шылымдар қолданатын болған. Анна Коннелл барлығының басын қосатын жеңіл жолдарды іздеді.Сонысымен, [[1880 жыл|1880]] жылдың қарашасында Анна Коннелл екі шіркеудің дінбасыларымен бас қосып, бұнымен қоса металлургиялың зауыт кеңесімен бас қоса отырып, Брукс, Уильям Бистоу және Томас Гудбэер атты жұмысшыларымен көптеген спорттық клубтар ойлап табады.Бұлардың [[1875 жыл|1875]] жылғы Киелі Марк шіркеуінің крикет бойынша үш спортшысы — Уилтер Чоу, Эдвард Китчен және жаңағы Уильям Бистоу — крикет ойынын тастап, футболшы атанды.Манчестер архидъяконы Анна Коннелдің жұмысына жақсы көңіл бөліп, оған болашақ жұмысына сәттілік тілеп, көмек көрсетті. 1880 жылы қарашада Анна Коннелл, Бистоу және Гудбэер бірігіп «Сент-Маркс» немесе «Вест Гортон» деп футбол клубын құрды.<ref>{{cite book |last=James |first=Gary |title=Manchester City - The Complete Record |publisher=Breedon |location=Derby |year=2006 |isbn=1-85983-512-0}} p17</ref> Артур Коннелл, қара жейде және ақ шортымен ойнаған алғашқы президент атанды.Ең алғашқы ресми ойын, [[Максфилд]] шіркеуін командасымен болды, бұл ойында «Сент-Маркс» 1:2 есебімен жеңіліс тапты. «Сент-Маркс» бұл маусымда тек бір рет қана жеңді. Бұл жағдай 1881 жылдың наурызында, шығыс Манчестерде орналасқан — «Сталибридж Кларенске» қарсы ойында болды.<ref>{{cite book |last=Murray |first=Chris |title=Attitude Blue: Manchester City F.C. and P.L.C. |publisher=Blackwell Publishing |location=Manchester |year=2002 |isbn=0-9520520-9-1 |page=1}}</ref> === «Ардвик» === [[1884 жыл|1884]] жылы Гортон қауымдастығының шешімімен, клубтың атауын өзгерту қолға алынды. Сол кезде Уильям Бистоу, клубтың жейдесін өзгертуді ұсынып, өз жейдесін ойлап тапты. Жейде — қара және ол жейдеде ақ крест бейнеленді. [[1887 жыл|1887]] жылы клуб — «[[Гайд Роуд]]» атты ойын алаңына ауысты. Бұнымен қоса, атауын — «Ардвик» деп өзгертті. Екі жылдан кейін, «Гайд Роуд» сыйымдылығы 1000 көрермендікке жетті. [[1891 жыл|1891]] жылы, команда Альянс Лигада өнер көрсете бастап, екі жыл қатарынан чемпион атанды. [[1892 жыл|1892]] жылы клуб, екінші дивизион болып саналатын, Англия Футбол Лигасында өнер көрсете бастады. 1892/93 маусымында «Ардвик» 5-інші орынды иеленді. Келесі маусымда, қазіргі «[[Манчестер Юнайтед]]» деп аталатын, кезіндегі «[[Ньютон-Хит]]» екінші дивизонға, әрине, Англия Футбол Лигасына келді. Бұнымен қоса, бұл маусымда, «Ардвикке» басты қарсылас табылды. Сол кезде «Ардвик» менеджері [[Джошуа Парби]], клубтың атауын өзгертуді ұсынды. Комитет бұл ұсынысты қабылдап, «Манчестер Сити» 1894 жылдан қазіргі кезге дейін әлі өзгертілмей келеді. === ''ХХ ғасырдың басы'' === === '''«Манчестер Сити»''' === [[File:Billy meredith city.jpg |thumb|Билли Мередит|304x304 нүкте]]Бес жыл өте, «Манчестер Сити», бірінші дивизонда өнер көрсете бастады. Тағы бес жыл өте, [[1904 жыл|1904]] жылы, алғашы кубогын жеңіп алды — [[Футболдан Англия кубогы|Англия Кубогы]]. Бұл жарыстың үздік ойыншысы болып — [[Билли Мередит]]<ref>{{cite news |first= |last= |title= FA Cup glory: 1904 |url=http://www.mcfc.co.uk/news/team-news/2013/may/fa-cup-glory-1904 |work=mcfc.co.uk |date=01.05.13 |accessdate=2013-11-14}}</ref>. [[File:ManCity1904.jpg|left|thumb|«Манчестер Сити», 1904 жылы, Англия Кубогының иегері|185x185px]]атанды. Өйткені ол финалдағы жалғыз голдың авторы.Бұл кубок оңай жолмен келмеді: [[1904 жыл|1904]] жылдың [[6 ақпан|6 ақпанында,]] 1/16 финалында «Сандерлендті» ауыр күшпен жеңді. Одан кейін, «Вулидж Арсеналды» екі доп айырмасымен жеңіп артта қалдырды. Содан соң қарсылас болып, «[[Мидлсбро]]» келді. Бірақ «Сити» бұл қарсыласымен тең ойын көрсетіп, 9 наурызда қайта ойнап 3:1 есебімен екінші ойында жеңе алды. Он күннен «Гудисон Паркта» «Уэнсдейді» қабылдап, 3:0 есебімен жеңді. Финалда «Болтон Уондерерспен» кездесіп, осылай кубок иегері атанған болатын. 1904/05 маусымында соңғы тур басталмай тұрып, «[[Ньюкасл Юнайтед|Ньюкасл Юнайтедпен]]<nowiki/>» бірдей ұпаймен жарысып тұрды. Бірақ соңғы турда «[[Астон Вилла|Астон Виллаға]]<nowiki/>» жол беріп, үшінші орынға түсіп қалды. Ойыннан соң «Астон Вилла» ойыншысы Алек Ликтің айтуынша, Билли Мередит оған £10 төлеуін сұрған, одан соң Комитеттің шешімімен Билли Мередит кінәлі деп танылып, бір жылға ойыннан шектелді<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/wales/northeast/guides/halloffame/sport/billy_meredith.shtml|title=Billy Meredith|work=BBC North Wales Sport|date=18.06.09|accessdate=2012-06-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/68hmJReM3|archivedate=2012-06-26}}</ref>. Байымдауынша, «Манчестер Сити» әр ойыншыға £4 төлеп отырған, және клубта бұл ісі үшін айыппұл алды. Билли Мередит кейін ақталып, өз пікірін білдірді:<blockquote>'''''«Манчестер Ситидің» құпиялығы неде? Бұны мен жәй ғана ереже бұзушылық деп санаймын, 4 фунт стерлингті бізде ешқандай ойыншы алмайды.»'''''</blockquote><blockquote>''© Билли Мередит''</blockquote>Қауымдастық клубқа тексеріс жүргізіп, клубтан қаржылай ереже бұзушылық тапты. «Манчестер Ситидің» бас бапкері Том Мейли өмір бойына футболдағы қызметтерден шеттетілді, ал «Ситиге» £900<ref>http://www.historicalkits.co.uk/Manchester_City/Manchester_City.htm</ref> көлемінде айыппұл салынды. Және де «Ситидің» бірдей 17 футболшысы [[1907 жыл|1907]] жылдың [[қаңтар]]ына дейін футболдан шеттетілді. Сосын, «Сити» айыппұлдан толықтай құтылу үшін өз ойыншыларын сатуға тура келді. Осы мүмкіндікті пайдаланып, «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» менеджері Эрнест Мангнэлл £500-ге Билли Мередитті және де онымен қоса Герберт Берджесс, Сэнди Тернбулл, Джимми Бэннистерді сатып алды. 1907/08 маусымында «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» осы ойыншылардың арқасында ел біріншілігін жеңіп алды. [[1920 жыл|1920]] жылы «Манчестер Сити» ойын алаңына Георг V қонақ болды. Бұл жағдай «Сити» ойын алаңын [[Лондон]]да орналаспаған, [[V Георг|Георг V]] қонақ болған алғашқы ойын алаңы болды. Осы жылы қарашада «Сити» үшін қайғылы оқиға болды, [[1920 жыл|1920]] жылы [[қараша]]да «Гайд Роудтың» басты трибунасы өртке оранып, құрып кетті. «Манчестер Сити» басшылары кейін жаңа ойын алаңын іздеуге көшті. Басында «[[Манчестер Юнайтед]]тің<nowiki/>» ойын алыңы «[[Олд Траффорд]]ты<nowiki/>» жалдап алғысы келді, бірақ «[[Манчестер Юнайтед|Юнайтед]]<nowiki/>» «[[Олд Траффорд]]<nowiki/>» үшін көптеген ақша сұрап, бұл ақшаны «Манчестер Ситидің» қалтасы көтермегендіктен жалға алудан бас тартты<ref>James, ''Manchester: The Greatest City'', p480</ref>. Кейін амал болмағандықтан, «Сити» өзінің ойын алаңында, жөнделіп ештеңеге жарамай тұрғанына қарамастан үш жыл бойы осы алаңда ойнауға тура келді.<ref>James, ''Manchester: The Greatest City'', p104</ref> 1923/24 жылдары «Сити» «[[Мейн Роуд]]<nowiki/>» алаңында ойнай бастады, ал «Гайд Роуд» алаңын бөлшектеп сатып жіберді.<ref>Clayton, ''Everything under the blue moon'', p107</ref>[[File:Sculpture of Bert Trautmann.jpg|thumb|331x331px|Берт Траутманнға арналған мүсін]] [[1926 жыл|1926]] жылы «Манчестер Сити» Англия Кубогінің жартылай финалына дейін барып, 5 ойында 31 гол соқты. Бірақ жартылай финалда «Болтон Уондерерстен» 1:0 есебімен жеңіліп, қалып қойды. Осы жылы «Сити» бірінші дивизонна ұшып кеткен болатын. Келесі жылы, жолы болып, екінші дивизонды бағындырып, бірінші дивизонға қайта оралды<ref>James, ''Manchester City — The Complete Record'', p. 116.</ref>. [[1930 жыл|1930]] жылы «Сити» көтеріле бастады. Бас бапкері болып, бұрынғы «Манчестер Юнайтедтің» бас бапкері Мэтт Басби болды. Қақпашысы Фрэнк Свифт, шабуылшылары Фрэд Тилсон және капитаны Сэм Коуэн болды. 1933 жылы клуб Англия Кубогінің финалына дейін барып, Эвертоннан 0:3 есебімен жеңіліп қалды. Бірақ бұған қарамастан, 1934 жылы «Сити» тағы да финалға шықты. Осы жолы қуанышқа орай, «Портсмут» клубын 2:1 есебімен жеңіп, кубок иегері атанды. 28 минутта гол жіберіп алғанына қарамастан, Тилсон екі гол соғып, команданы алға шығарып жеңіс сыйлады. Капитаны Сэм Коуэн Англия Кубогінің үш финалына да қатысқан алғашқы ойыншы болды<ref>James, ''The Official Manchester City Hall of Fame'', p. 153.</ref>. [[1937 жыл|1937]] жылы клуб тарихында алғаш рет Англия біріншілігінің чемпионы атанды. Бұл маусымда «Сити» 100-ден аса гол салды. Бірақ, келесі маусымда «Сити» бірінші дивизонмен қоштасты.<ref>http://www.rsssf.com/engpaul/FLA/1937-38.html</ref> «Манчестер Сити» екінші дивизионда тек бір рет ойнап жетісті, өйткені бұдан кейін Екінші Дүниежүзілік Соғыс басталғанына байланысты, футбол тоқтатылған болатын. Футбол жұмыс жасап бастағаннан кейін, «Ситиді» капитаны болған, Сэм Коуэн өз қолына алды. Ол бірінші матчын 3:0 есебімен жеңді, одан кейін клуб 19 ойын бойы жеңілмей келді. Бұның арқасында «Сити» Жоғарғы Лигага қайта оралды. Бірақ Сэм Коуэн, бизнес қызығушылықтарының кесірінен, жұмысынан босатылды. [[1949 жыл|1949]] жылы «Сити» неміс қақпашысы [[Берт Траутманн]]ды өз қатарына қосты<ref>James, ''The Official Manchester City Hall of Fame'', p76</ref>. Бұл футболшы англиялық клубқа қосылғаннан кейін, жергілікті тұрғындар нацисттік Германиямен байланысы бар деп митингке шықты<ref>'England really can go all the way' http://blogs.guardian.co.uk/worldcup06/2006/06/07/england_really_can_go_all_the.html</ref>. Бір жағынан өздерінің клубының қақпасын қорғағаны үшін қолдаса, бір жағынан нацисттік Германия өкілі болғандықтан күдіктенді.<ref>http://mcivta.com/players/old/trautmann.html</ref> [[2010 жыл|2010]] жылы<ref>Manchester City legend Bert Trautmann http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2926741/Manchester-City-legend-Bert-Trautmann-Todays-Premiership-stars-couldnt-care-less.html</ref>:[[File:Don Revie statue.jpg|thumb|331x331px|Лидс қаласында орналасқан Дон Реви мүсіні]]<blockquote>'''''«Мен өз клубымды сүйемін, және қолдаймын.Мен «Ситидің бүкіл матчын қалдырмай көремін.Мен Англияға Германиямен ойнасада, жанкүйер боламын»'''''</blockquote><blockquote>''© Берт Траутманн''</blockquote> === ХХ ғасырдың ортасы === «Реви жоспарын» пайдаланып , «Сити» 50-інші жылдары аса қатты өнер көрсете алмады. Аса керемет өнер көрсетті деп, тек 1955 жылды айтуға болады. Өйткені бұл жылы Англия Кубогінің финалына шықты. Бірақ «Ньюкаслдан» 1:3 есебімен жеңіліс тапты. [[1956 жыл|1956]] жылдың [[5 мамыр]]ында 22 жылдан соң Англия Кубогын жеңіп алды. Жүз мың адам сыятын «Уэмблиде» «Манчестер Сити» «Бирмингем Ситимен» кездесіп, алғашқы голын 3-інші минутта салды, алғашқы голды Дон Реви салды. 12 минут өткен соң «Бирмингем» Ноэль Кинси көмегімен есепті теңестірді<ref>Birmingham soon behind but Kinsey quick to equalise Birmingham Mail 5 May 1 бет ;Final edition </ref>. «Сити» 62-інші минутта алға шықты, есеп 2:1. Голды салуға ат салысқандар болып, Кен Бернс, Бобби Джонстон және Джек Дайсон саналды<ref>{{cite book|last=James|first=Gary|title=Manchester&nbsp;– A Football History|publisher=James Ward|location=Halifax|year=2008|isbn=978-0-9558127-0-5|page=122}}</ref>. 64-інші минутта Берт Траутманнды мойынын ауыртып алғанына қарамастан, Дайсонға пас беріп, кейін Джонстон гол салып шабуыл иесі атанды<ref>{{cite book|last=Ward|first=Andrew|title=The Manchester City Story|publisher=Breedon|location=Derby|year=1984|isbn=0-907969-05-4|page=49}}</ref>. Осымен есеп 3:1 болып кубок иегерлері атанды.<ref>Rowlands, ''Trautmann: The Biography'', p. 179.</ref> «Манчестер Сити» кезеңі 60-70 жылдардың соңына қарай өркендей бастады. Бұл кездері команды Джо Мерсер қолға алды. Джо Мерсер команданы қолға алып Жоғарғы Лигага шығарған болатын. Мерсер «Сити» қатарына Джордж Хеслоп, Майк Саммерби, Колин Белл, Тони Бук, Фрэнсис Ли, жас Джо Корриган есімді ойыншыларды қосты. Бұл ойыншыларын команданы алға сүйреді. Кейін Мерсер, 34 жылдан кейінгі, [[1968 жыл|1968]] жылы, Джордж Бест есімді атақты шабуылшысы бар<ref>{{cite book|last=Goldstone|first=Phil|coauthors=Saffer, David|title=Manchester City Champions 1967/68|publisher=Tempus|location=Stroud|year=2005|isbn=978-0-7524-3611-1}}</ref> «Манчестер Юнайтедті» екі ұпай артта қалдырып, Англия чемпионы атанды. [[1969 жыл|1969]] жылдың [[26 сәуір]]інде Нил Янгтың голының арқасында «Лестер Ситиді» жеңіп, «Сити» тарихындағы төртінші Англия Кубогын жеңіп алды<ref>{{cite book|last=Penney|first=Ian|title=Blue Heaven: Manchester City's Greatest Games|publisher=Mainstream|location=Edinburgh|year=1996|isbn=1-85158-872-8}}</ref>. [[1970 жыл|1970]] жылдың [[7 наурыз]]ында «Сити» тарихында алғаш рет Футбол Лигасының Кубогін жеңіп алды, финалдық матчта Мерсердің «Ситиі» «Вест Бромвич Албионның» бір голына екі голмен жауап қайтарған болатын. Голдардың авторы: Майк Дойл және Глин Пардо.<ref>{{cite book|last=McOwan|first=Gavin|title=The Essential History of West Bromwich Albion|publisher=Headline|year=2002|isbn=0-7553-1146-9|page=261}}</ref> Сол жылы, «Сити» өте жоғарғы нәтиже көрсетіп Кубок Иегерлерінің Кубогын жеңіп алды. Венадағы финалда Польшаның клубы «Гурникті» 2:1 есебімен жеңді. «Сити» қатарынан голдарды Нил Янг және пенальтиден Фрэнсис Ли салған болатын<ref>''Paul Fitzpatrick.'' Lee Inspired by Vienna, The Guardian(30.04.70)</ref>. Джо Мерсер бұл ойыннан кейін<ref>''Paul Fitzpatrick.Mercer "happy", The Guardian(30.04.70)''</ref>: <blockquote>'''''«Нөсер жауын екінші таймда ойынды бұзды, бірақ біздің ойыншылар бұл кедергіге қарамастан керемет ойын көрсетіп, менің көңілімнен шықты»'''''</blockquote><blockquote>''© Джо Мерсер''</blockquote>Келесі жылы Джо Мерсер мен Мальколм Эллисон бірігіп тағы да, Кубок Иегерлерінің Кубогының жартылай финалына шықты. Бірақ «Ситидің» маңызды ойыншалыр жарақаттанып қалып, «Челсиден» 0:2 есебімен жеңіліп қалып, алдыңғы жылғы нәтижені қайталай алмады. Англия біріншілігінде «Сити» төртінші орында тұрып, соңына қарай алға жылжып, бас жүлдені иеленіп кетті. 1972 жылы, өкінішке орай, екі бапкердің арасы құлдилай бастады. Джо Мерсер «Ковентри Ситиді» жаттықтыруға кетіп қалды. Клуб президенті Питер Суолз<ref>Tossell, ''Big Mal'', p. 214.</ref>: <blockquote>'''''«Бізге Мальколм Эллисон мен Джо Мерсер арасындағы екеуін таңдау керек болды. Біз Мальколм Эллисонды таңдадық»'''''</blockquote><blockquote>''© Питер Суолз''</blockquote>Кейін Мальколм Эллисонде өз пікірін білдірді<ref>{{cite book|last=Penney|first=Ian|title=Manchester City: The Mercer-Allison Years|publisher=Breedon|year=2008|location=Derby|isbn=978-1-85983-608-8|page=176}}</ref>: <blockquote>'''''«Джо және мен керемет бапкерлік топ болдық. Мен ешқашан Джо Мерсермен бірге жұмыс атқарғаныма өкінген емеспін, және өкінбеймін де. Ол да осындай сезімде екенін білемін. Біз екеуміз керемет клубты құрдық. Мерсер-Эллисон атқарған жылдары «Сити» үшін ең керемет және есте қаларлықтай жылдар болады. Джоны тағы да өз орнында қалдырғанда, керемет болар еді. Ол да осылай айтатынына күмәнім жоқ.»'''''</blockquote><blockquote>''© Мальколм Эллисон''</blockquote>[[File:Joe Corrigan 20070922.jpg |thumb|284x284px|Джон Корриган, «Ситидің» көп жүлделі қақпашысы|солға]]Бірақ Мальколм Эллисон бапкерлік қызметте көп болмады. Өйткені ол 1972/73 жылдары «Ситиді» соңғы орындарда жетелеп жіберді. Клубы екінші дивизионға кетіп қалудан, тек жаңа бапкер Джонни Харт құтқарып қалды. Бірақ бұл бапкерде, өз жұмысында бола алмады. Маусым аяқтала сала бапкерлік орынды «Норвич Ситидің» бапкері Рон Саундерс басты. Бұл бапкердің көмегімен кубок жағында аса жақсы өнер көрсетсе, біріншілікте шамалы нәтиже көрсетті. Саундерсде өз орнында көп отыра алмады, 1974-1979 жылдар арасында «Ситидің» бұрынғы ойыншысы Тони Бук бапкерлік жағынан басқарды. Бук команданы алға шығарып, және сол нәтижені сақтап қалуды мақсат тұтты<ref>http://www.sporting-heroes.net/football-heroes/displayhero_club.asp?HeroID=36461</ref>. 1973/74 маусымының соңғы турында «Сити», біріншілікте қалу үшін тек жеңіс керек болған «Манчестер Юнайтедпен» кездесті. 1:0 есебімен «Манчестер Сити» жеңіп, ел біріншілігінен көршілес клубты екінші дивизионға шығарып салды. Жалғыз голдың авторы Денис Лоу, бұл матч ол үшін аса ауыр болды. Өйткені Лоу «Манчестер Юнайтед» қатарында 11 жыл ойын көрсетті, ол голды соққаннан кейін қуанбады және ойын алаңынан көңілсіз кетті. Бұл Лоу үшін мансабындағы ең соңғы матч болды<ref>http://www.mirrorfootball.co.uk/archive/Manchester-United-0-1-Manchester-City-article80249.html</ref>. Тони Бук кезінде «Манчестер Сити» жақсы команда болды. [[1976 жыл|1976]] жылдың 28 ақпанында «Ньюкасл» клубын 2:1 есебімен жеңіп, [[Лига Кубогы]] иегері атанса, [[1977 жыл|1977]] жылы «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпульден]]<nowiki/>» бір ұпайға қалып қойып күміс жүлдеге ие болды. Және екі рет Лига Кубогының ширек-финалына барды, ал 1978/79 жылдары [[УЕФА]] Кубогының ширек-финалына дейін барды. 60-70 жылдардағы сәтті кезеңді 80-інші жылдардағы сәтті кезеңмен ауыстыруға болатыны сөзсіз. Мальколм Эллисон бапкерліктен босатылып, кейін қайтып келді. Бірақ Мальколмның кейінгі саясаты сәтсіз болды. Клубтан Эйс Хартфорд, [[Оуэн, Гари|Гари Оуэн]] и Питер Барнс сынды жұлдызды ойыншылар кетіп қалды. Кейін Стив Дейліді £1,5 миллион бағасына алып<ref>Тревор Фрэнсис: Погбаның бағасы бұл кезде, ойда жоқ еді. http://ukfootball.ru/transfers-1409.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120401231804/http://ukfootball.ru/transfers-1409.html |date=2012-04-01 }}</ref>, Англия біріншілігіндегі ең қымбат ойыншы атанды. Бірақ бұл «Ситиді» алға жетелей алмағандықтан, Эллисон 1980/81 маусымында қайтадан босатылды. Оның орнына Джон Бонд келді.<ref>http://www.guardian.co.uk/football/video/2009/sep/14/the-manager-football?intcmp=239</ref> [[Джон Бондтың]] көмегімен, «Сити» «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпульды]]<nowiki/>» 3:1 есебімен жеңіп, ел біріншілігінде 10-ыншы орында аяқтады. Бондтың саясатымен, көптеген нәтижелі ойыншылар «Сити» қатарын толықтырды. Құрамда жас ойыншылар көбейді. Осы қарқынмен «Сити» Англия Кубогының финалына шықты<ref>http://www.mcfc.co.uk/News/Club-news/2010/April/This-week-in-City-history-060410 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120717104231/http://www.mcfc.co.uk/News/Club-news/2010/April/This-week-in-City-history-060410 |date=2012-07-17 }}</ref>, бірақ финалда «[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]<nowiki/>» «Ситиді» 3:2 есебімен жеңіп, басым түсті. Екі жылдан Бондта өз жұмысынан босатылды. Өйткені «Сити» ондыққа кіре алмады. Оның орнын Джон Бенсон басты. Джон Бенсон тек бірінші дивизионнан ұшып кетуі ғана есте қалды, бірінші дивизионның соңғы турында жеңіске жеткенде қалуы мүмкін еді. Тіпті тең нәтижеде «Ситиді» бірінші дивизионда қалдырар еді. Бірақ Джон Бенсон «Ситиді» тек жеңіліске ғана лайық екенін көрсетті. Кейін Бенсонның орнын [[Билли Макнилл]] басты. Бұл бапкер «Ситиді» бірінші дивизионға қайта әкелді. Бірақ 1985/86 жылдары бірінші дивизионнан ұшып кетуіне сәл қалды, және 1986/87 жылдардағы маусымды әлсіз бастады. Оны «Сити» басшылары орнынан босатып, оның орнына [[Джимми Фриззеллді]] шақырды. «Сити» сол маусымда соңынан екінші орын алып, қайта екінші дивизионға кетіп қалды. Кейін екінші дивизиондағы «Ситиді» [[Фриззелл]] басқармады, «Ситиді» Мел Макхин қайтадан бірінші дивизионға әкеліп, қарашада сэр Алекс Фергюсон басқарған «[[Манчестер Юнайтед]]ті<nowiki/>» 5:1<ref>http://www.mirrorfootball.co.uk/archive/Manchester-City-5-1-Manchester-United-special-unseen-pictures-of-David-Oldfield-Trevor-Morley-Gary-Pallister-and-Co-article374005.html</ref> есебімен ойсырата жеңді, бірақ бұған қарамастан басшылар Мел Макхинді орнынан босатты. сэр [[Алекс Фергюсон]] сол матчтан соң:<blockquote>'''''«Бұл менің бапкерлік мансабымдағы ең ұятты есеп болды»'''''<ref>Manchester Derby Special: Sportsmail takes City and United on a trip down memory lane<nowiki/>http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-1175519/MANCHESTER-DERBY-SPECIAL-Sportsmail-takes-City-United-trip-memory-lane.html</ref></blockquote><blockquote>''© сэр Алекс Фергюсон''</blockquote>[[File:Franny Lee.jpg|thumb|314x314px|Фрэнсис Ли — «Ситидің» аңыз ойыншысы]][[1989 жыл|1989]] жылдың [[қараша]]сымен [[1990 жыл|1990]] жылдың [[қараша]]сы арасында «Ситиді» Ховард Кендалл басқарды. Бұл бапкер команданы алға жетелей алды. Ховард Кендалл «Эвертонға» кетіп қалды. Ол кеткеннен кейін ойыншы-бапкер Питер Рид бапкер болды. Ридтің екі маусымында «Сити» бесінші орыннан не төмен, не жоғары аяқтай алмады. Ал 1992/93 жылдарда тоғызыншы орынға түсіп қалып, [[Питер Рид]] орнынан кетті. Оның орнына [[Брайан Хортон]] келді. Ол «Ситимен» 16-ыншы орынға түсіп қалды [[1994 жыл|1994]] жылы «Сити» , сәтсіз ойындарға қарамастан Хортонды команданың бапкері қылып қалдырды, бірақ 1994/95 маусымында 17 орын шынымен басшылардың көңілінен шықпады, және оны орнынан босатуға тура келді. Оның орнын «[[Саутгемптон]]<nowiki/>» клубының бұрынғы бапкері Алан Болл басты. Ол құрамды жасартқысы келіп, реформа өткізді. Құрамға [[Георгий Кинкладзе]] келіп, құрам жасара бастады. Бірақ 1995/96 жылдары «Сити» қайтадан бірінші дивизионға кетіп қалып, Болл орнынан босатылды. Стив Коппелл жаңа бапкер болып уақытша тағайындалды. Кейін клуб бапкері болып, [[Фил Нил]] тағайындалды. Бірақ ол 10 ойынның 7-еуінде жеңіліс тауып, «Ситиді» кестенің ортасына апарып тастады, кейін орнынан босатылды, орнына Джо Ройл келіп «Ситиді» екінші дивизионға кетіп қалудан құтқара алмай, екінші дивизионға кетіп қалды. Кейін Ройлдың сөзінде<ref>Маусым нәтижесі туралы. "Манчестер Сити" http://fapl.ru/posts/9353/ </ref>:<blockquote>'''''«Ситиде жақсы-жақсы ойыншыларды алатын аса көп ақша болмады, сондықтан кәрі футболшылармен тегін агенттерді алу керек болды»'''''</blockquote><blockquote>''© Джо Ройл''</blockquote>«Ситидің» құлдырау кезеңінде президенттік мансапты [[Дэвид Бернстайн]] басты. Жаңа президент келгеннен кейін «Сити» 1998/99 жылдарынан кейін бірінші дивизионға қайта оралды. Келесі маусымда клуб Премьер-Лигаға келді. [[2000 жыл|2000]] жылдың жазында клуб қатарына жартылай қорғаушы Альф-Инге Холланд және Джор, қыста қатарға Ричард Данн мен Даррен Хакербиде қосылды. Шотландтық «Рейнджерстен<nowiki/>» Андрей Канчельскис жалға алынды. [[2001 жыл|2001]] жылдың [[21 сәуір]]інде жанкүйерлер көтеріліп Джо Ройлды орнынан босатты<ref>Anger at Royle departure, BBC Sport, 21.05.01 2011-09-11 http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/m/man_city/1342563.stm </ref>. Үш күннен кейін Англия ұлттық құрамасының бұрынғы бапкері Кевин Киган «Ситидің» жаңа бапкері болып тағайындалды. === XXI ғасырдың басы === [[File:Thaksin DOD 20050915 (crop).jpg|thumb|278x278px|Таксин Чиннават, «Ситидің» алғашқы азиаттық басшысы]] [[2002 жыл|2002]] жылы «Манчестер Сити» Премьер-Лигаға қайта оралды. Маусым басында клуб көптеген жақсы ойыншыларды алды. «Қалалықтар» қатарын [[Петер Шмейхель]]<ref>Man City snap up Schmeichel, bbc.co.uk, 13.04.02, 2013-11-19 http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/teams/a/aston_villa/1926287.stm </ref> толықтыра бастады, одан соң қорғаушылар [[Сильвен Дистен]] мен [[Давид Соммей]] келді. Марк-Вивьен Фоэмен<ref>Africa: Cameroon's Foe Joins Manchester City, allafrica.com, 2013-11-19 http://allafrica.com/stories/200206200061.html </ref> қоса, Висенте Матиас Вуосода<ref>Man City seal Vuoso deal http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/teams/m/man_city/2027491.stm </ref> клуб қатарын толықтырды. Кейінірек «Пари Сен-Жермен» клубынан £17,5 миллион бағасына Николья Анелькада<ref>Manchester City officialise le transfert d'Anelka http://www.sport.fr/football/manchester-city-officialise-le-transfert-d-anelka-22393.shtm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150610193926/http://www.sport.fr/football/manchester-city-officialise-le-transfert-d-anelka-22393.shtm |date=2015-06-10 }}</ref> келді. Қыстық трансферде — шабуылшы [[Робби Фаулер]]де қатарды толықтырды. Маусым нәтижесі бойынша, «Манчестер Сити» Премьер-Лигада тоғызыншы орын алып, 24 жылдан бері алғаш рет [[УЕФА Кубогы (кубок)|УЕФА Кубогының]] квалификациялық жарыс кезеңіне шықты. [[2003 жыл|2003]] жыл «Манчестер Сити» үшін «Мейн Роудтағы» соңғы ойын болды, өйткені олар — «[[Сити оф Манчестер]]<nowiki/>» деп аталатын 48 мың көрермендік жаңа ойын алаңына көшті. [[2007 жыл|2007]] жылы UK Sports Investments арқылы тайландты отбасынан шыққан бизнесмен Таиландтық бұрынгы премьер-министрі [[Таксин Чиннават]] $43 миллионға клубты сатып алды. Және ол клубты көркейтуге уәде берген болатын<ref>Таксин Чинават: «Келесі жылы "Манчестер Сити" ЧЛ-да ойнайтын болады» 21.03.08 http://www.voon.ru/news/75778 </ref>:<blockquote>'''''«Ең бірінші мақсат — ондыққа кіру, екіншісі — алтылыққа, ал үшінші мақсатымыз — [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар лигасы]] үшін таласамыз»'''''</blockquote><blockquote>''© Таксин Чиннават''</blockquote>Жаңа басшылар «клубқа көптеген өзгерістер» енгізуді бастады. Ең алғашқы өзгеріс, [[2007 жыл|2007]] жылдың [[6 шілде]]сінде атақты швед бапкері [[Свен-Ёран Эрикссон]]мен үш жылға келісім-шартқа келді, және де ойыншылар Ведран Чорлукамен, Хавьер Гарридомен және Мартин Петров, Элано, Бенджани Мварувари, Валерия Божиновтармен келісім-шартқа келді. Бұл маусымда манчестерлік дербидің екеуінде де жеңіске жетті, бірақ соңғы турда «[[Мидлсбро]]ға<nowiki/>» 8:1 есебімен ойсырата жеңіліп, тоғызыншы орынға жайғасты. [[2008 жыл|2008]] жылдың [[2 маусым]]ында шведтік бапкерді жұмысынан босатты<ref>Эрикссон жұмысынан босатылды 02.06.08, futbol-1960.ru http://futbol-1960.ru/england/news/36074.html </ref>. Оның орнына уэльстік бапкер [[Марк Хьюз]]ды<ref>"Манчестер Ситидің" жаңа бапкері Марк Хьюз болды, 05.06.08 http://www.belta.by/ru/all_news/sport/i_231625.html </ref> қойды. [[2008 жыл|2008]] жылы «Манчестер Ситиді» сату жөніндегі, үш апталық Дубайда өткен келісімнен кейін, қаржылай көмек беретін [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ-лық]] топ Abu Dhabi United Group (ADUG), және оның басшысы [[Мансур ибн Зайд Аль Нахайян]] Чиннаваттан 90%-дық акциясын сатып алды, бір жылдан кейінде 10%-ын сатып алып, тәуелсіз басшысы атанды. Клубты сатып ала, алға мақсат қойды. Мақсаты — алпауыт клубтардың қатарына кіру болатын. Кейін Шейх Мансур айтуынша<ref>«Шейх Сити», 03.08.2010, chelsearus.com http://chelsearus.com/1820-shejx-siti.html </ref>:<blockquote>'''''«Челси және Барселона секілді клубтармен бірдей болу үшін, құрамдағы 22 ойыншыны жаңарту керек. Ақша — мәселе емес. Бастысы, менің командамда 22 ойыншының барлығы жұлдызды ойыншы болуы керек, ал клуб онжылдықта алпауыт клубқа айналады»'''''</blockquote><blockquote>''© Шейх Мансур''</blockquote>Жаздық трансферде көптеген жақсы ойыншылар алынды. [[Пабло Сабалета]], [[Венсан Компани]], [[Таль Бен-Хаим]] және Глаубер секілді ойыншылар алынды, кейін «[[Челси (футбол клубы)|Челсиден]]<nowiki/>» [[Шон Райт-Филипс]] қайта оралды. Мәскеулік [[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА-дан]] £18 миллион бағасына бразилиялық шабуылшы Жо<ref>Жо "Манчестер Ситиге" келді, 02.07.2008, rusfootball.info http://www.rusfootball.info/rss/1146040509-zho-pereshel-v-manchester-siti-za-18-mln.-funtov.html </ref> келді. Қыстық трансферде нәтижелі қақпашы Шей Гивен келді және жас қақпашы Гуннар Нильсен, қорғаушы Уэйн Бридж, нәтижелі ойыншы Найджел де Йонг, екі шабуылшы — Крейг Беллами мен [[Робиньо]] қатарды толықтырды. [[Робиньо]] — «[[Реал Мадрид]]тен<nowiki/>» £32, 5 миллион бағасына келіп<ref>Робиньо "Манчестер Ситиге" келді. 02.09.2008 http://news.bigmir.net/sport/46780?bm_lang=ua</ref>, «Манчестер Сити» тарихындағы ең қымбат ойыншы атанды. Бұл маусымда, алдыңғы маусымға қарағанда «Сити» жақсы нәтиже көрсетті — 10-ыншы орын. [[2009 жыл|2009]] жылы Марк Хьюз орнына басқа бапкер келеді деген жалған ақпараттар көп болды. Бірақ 2009/10 жылдардағы маусымды уэльстік бапкермен басталды. «Сити» өзінің трансферлік саясатын жалғастыра кетті. Жазда «[[Астон Вилла]]<nowiki/>» клубынан [[Стюарт Тейлор]] атты қақпашы келді, содан соң жартылай қорғаушы [[Гарет Барри,]] «[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]<nowiki/>» футбол клубынан [[Силвиньо]], «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсеналдан]]<nowiki/>» [[Коло Туре]] мен Эммануэль Адебайор, «Эвертоннан» £24 миллион бағасына орталық қорғаушы Джолеон Лескотт, «[[Манчестер Юнайтед]]тен<nowiki/>» [[Карлос Тевес]], «[[Блэкберн Роверс]]<nowiki/>» клубынан Роке Санта Круз келіп, «Манчестер Сити» ойыншылар қатары толықты. [[2009 жыл|2009]] жылдың [[19 желтоқсан]]ында Марк Хьюз сәтсіз нәтижелері үшін бапкерлік қызметті босатты. Кейін Марк Хьюз өзінің бұл шешімге разы<ref>Марк Хьюз "Манчестер Ситидің" өткізіп жүрген саясатына разы емес, 20.12.09 http://www.dynamomania.com/news/98219-mark-hyuz-nedovolen-politikoy-rukovodstva-manchester-siti </ref> емес екенін білдірді:<blockquote>'''''«Сандерлендпен кейінгі ойында, маған келісім-шарт ерте ажырады деп айтты. Маған БАҚ-та бұл туралы ескертпеді, мен бұндай шешімді мүлде күткен жоқпын. Көп ұзамай, жаңа бапкерде табыла қойды, бұл, менің кетуім маусым басында шешілгенін білдіріп отыр. Мен маусым басталмай тұрып, клуб басшысымен кездестім, және біз бірге мақсат қойдық — ел біріншілігінде алтыншы орын алу немесе 70 ұпай жинау. Бұны мақсат тұтуды мен ойыншыларға да айтып қойғанмын. Әрине, Манчестер Сити сабында әркім көбірек жақсы нәтиже көрсетіп, ел біріншілігін менімен бірге алғысы келіп, тура жолға түстік, бірақ күтпеген жерден мені жұмысымнан босатты»'''''</blockquote><blockquote>''© Марк Хьюз''</blockquote>Кейін бұған «Сити» президенті әл-Мүбарәк жауап қайтарды:<blockquote>'''''«Соңғы он бір ойында бар болғаны екі-ақ жеңіс. Бұл «Манчестер Сити» клубы үшін өте жеткіліксіз. Шейх Мансур мен басшылар кеңесі, алға деген ұмтылыс және ынтаны көріп тұрған жоқ.»'''''</blockquote><blockquote>''© Халдун әл-Мүбарәк''</blockquote>[[File:Roberto Mancini RED BULL STADIUM JERSEY NY.jpg |thumb|230x230px|Роберто Манчини мен Брайан Кидд — «Ситидің» қазіргі деңгейіне жол ашқандар|солға]]Марк Хьюз орнына итальяндық маман [[Роберто Манчини]] келді<ref>«Манчестер Сити» Хьюзды жіберіп, Манчиниды бапкер қылды. 19.12.09 http://www.sports.ru/football/56836797.html </ref>.Және оның ассистенті болып [[Брайан Кидд]] тағайындалды. Қыста «Сити» ойыншылар қатарына [[Патрик Вьейра|Патрик Виейра]] мен жас ойыншы [[Адам Джонсон]] қосылды. [[Роберто Манчини|Манчинидың]] арқасында «Манчестер Сити» бесінші орын алып, [[УЕФА Еуропа Лигасы|Еуропа Лигасына]] жолдама алды. [[2010 жыл|2010]] жылы жазда «Манчестер Сити» трансфер прессасының бас жұлдызы болды.«Сити» қатарын Александр Коларов(£20 миллион бағасына), Жером Боатенг(£11 миллион бағасына), Яя Туре(£26,4 миллион бағасына), Джеймс Милнер(£19,3 миллион бағасына), Давид Сильва(£25,3 миллион бағасына) және сол кездердің нәтижелі шабуылшыларының бірі болған Марио Балотелли(£26 миллион бағасына) келіп қатар толықты. «Сити» осы жылы өзінің қорғаушысы Силвиньомен қоштасты, өйткені ол өзінің ойыншы мансабын аяқтады. Және Хавьером Гарридо, жартылай қорғаушылар Мартин Петров және де [[Стивен Айрленд]], шабуылшылар Бенджани Мварувари, «[[Милан (футбол клубы)|Миланға]]<nowiki/>» кеткен Робиньо атты ойыншыларымен қош айтысты. «Манчестер Сити» қыстық трансферлік терезеде көптеген футболшыны жалға жіберуі керек болды. Бұлардың қатарынад: Роке Санта Крус, Давид Гонсалес, Уэйн Бридж және Эммануэль Адебайор, «[[Реал Мадрид]]<nowiki/>» клубына кетті. «Манчестер Сити» жағдайы күрт күшейе түсті. Қыста «қалалықтар» [[Босния және Герцеговина|Босния және Герецеговинаның]] нәтижелі шабуылшысы [[Эдин Джеко]]мен келісім-шартқа келді(£27 миллион бағасына). Жаңағы трансферлердің барлық бағасын қоса түскенде, шейх Мансур £1 миллиард көлемінде қаржы жіберген(бапкер мен ойыншылардың жалақысын қосқанда).<ref>Ман. Сити: миллиард үшін, 09.01.11 http://football.ua/england/news/117983.html </ref> [[2011 жыл|2011]] жылдың [[17 наурыз]]ында «Манчестер Сити» [[УЕФА Еуропа Лигасы|Еуропа Лигасының]] 1/8 финалында [[Динамо (футбол клубы, Киев)|киевтік Динамоға]] жол берді (қонақта 0:2 ұтылып, өз алаңында 0:1 ұтылып). [[11 мамыр]]да «[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]<nowiki/>» клубын минималды есеппен жеңіп 1968/99 жылдардан бері алғаш рет УЕФА Чемпиондар Лигасына жолдама алды. «[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэммен]]<nowiki/>» өткен ойыннан кейін [[Манчини]]:<blockquote>'''''«Бүкіл команданы жеңіспен құттықтаймын. Осы маусымда жақсы өнер көрсеттік деп ойлаймын. Алдымызда әлі екі ойын бар, және бұл Ситиді үшінші орынға апарады деп үміттенемін. Бұл мен үшін ең маңызды да әсерлі сәттердің бірі. Біз бұл маусымда көп еңбек еттік және мен Манчестер Сити жанкүйерлерін құттықтаймын. Мүмкін емес ешнәрсе жоқ, және біз Арсенал клубын артта қалдырамыз деп үміттенемін»'''''</blockquote><blockquote>''© Роберто Манчини''</blockquote>Сонан соң, Манчинидің арманы орындалған болатын. «Сити» екі ойында алты ұпай алып, 22 мамыр күні «Манчестер Сити» Англия Премьер-Лигасында күміс жүлдегер атанған, лондондық «[[Челси (футбол клубы)|Челсимен»]] бірдей ұпай жинады, бірақта голдар айырмашылығымен «Манчестер Сити» үшінші орынға жайғасты. Және бұл нәтиже квалификациялық жарыссыз, тікелей УЕФА Чемпиондар Лигасының топтық кезеңіне жолдама алды. Бұл жүлдемен қоса, ең үздік бомбардир атанған «Сити» ойыншысы [[Карлос Тевес]] «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» шабуылшысы [[Димитр Бербатов]]пен бірдей атанды. «Манчестер Сити» қақпашысы — [[Джо Харт]], «[[Алтын қолғап]]<nowiki/>» атағын жеңіп алды. Англия қақпашысы 17 ойын өз қақпасына гол жібермеген. «Манчестер Сити» үшін сол кезде Англия Кубогын «[[Сток Сити]]ден<nowiki/>» жеңіп алу үлкен нәтиже болды. Бұл жүлдені 1976 жылдан бері алғаш рет жеңіп отыр. [[Роберто Манчини]] ойыннан кейін:<blockquote>'''''«Тек бірнәрсе айта аламын, мен өз жанкүйерлерім үшін ризамын. Көп жылдар бері, бұл кубокты жеңе алмай келдік. Біз бүгін жақсы қорғандық деп айта алмаймын. Бізге әлі де күшею қажет, бірақ бұған қарамастан, біз өте бақыттымыз. Біз Манчестер Ситидың жаңа тарихын бастадық. Бұл әлі басы ғана»'''''</blockquote><blockquote>''© Роберто Манчини''</blockquote>2010/11 маусымы аяқталғаннан кейін [[Роберто Манчини]] [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ-де]] клуб басшысы Халдун әл-Мүбәрәкпен кездесті. Кездесуде итальяндық маман мен араб бизнесмені арасында, бюджетке көп қаржы бөлінетіні шешілді. [[2011 жыл|2011]] жылы жазда екі атақты ойыншы «Сити» қатарына қосылды. Бұлар — [[Самир Насри]] және [[Серхио Агуэро]]. [[Серхио Агуэро]] — «Манчестер Ситиге» £38 миллион бағасына келіп, «Сити» тарихындағы ең қымбат ойыншы атанды. Бұлармен қоса «Сити» сабына, [[Гаэль Клиши]] мен [[Стефан Савич|Стеван Савич]] және [[Оуэн Харгривз]]те қосылды, румындық қақпашы Костел Пантилимион «[[Тимишоара]]<nowiki/>» клубына жалға алынды, бірақ кейіннен толықтай сатып алынды. Сол жылы командадан, Патрик Виейра ойыншы мансабын аяқтап, кейін клуб штабына кірді. [[2013 жыл|2013]] жылдың [[мамыр]]ында «Манчестер Сити» жас ойыншыларының командасын басқара бастады. Эммануэль Адебайор қайта басқа клубқа жалға кетті. Және де Шей Гивен, Жо, Крейг Беллами, Шон Райт-Филипс, [[Жером Боатенг]], [[Фелипе Кайседо]] және тағы да басқа жас футболшылар клубтан кетті. [[2011 жыл|2011]] жылдың [[шілде]]сінде, клубтың ресми демеушісі [[Etihad Airways]] шешімімен «Сити оф Манчестер» атауы «[[Этихад Стэдиум]]<nowiki/>» деп өзгертілді. Etihad Airways пен «Манчестер Сити» он жылға серіктестік келісім-шартқа қол қойылды. Бұдан басқа Etihad Airways таңбасы, «Сити» жарнамаларында, ойын алаңының сыртында, шығыс Манчестерге Etihad Campus дүкенін салуға, және клуб жейдесінде белгіленетін болады. Кейбір мағлұматтарға сүйенсек, ойын алаңының атауын өзгерту £120 миллион бағасына шаққан. «[[Этихад Стэдиум]]<nowiki/>дегі» алғашқы матчта «Сити» өзінің көршілесі «Манчестер Юнайтедпен» кездесіп, бірінші таймда 2:0 есебімен жеңіп келіп, кейін 2:3 есебімен жеңіліп қалды. Бірақ «Сити» Премьер-Лигада сәтті бастады. 14 ойында 12 рет жеңіске жетіп, қалған екі «[[Фулхэм (футбол клубы)|Фулхэм]]<nowiki/>» мен «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпуль]]<nowiki/>» клубтарымен тең ойнады. 9 турда «Манчестер Сити» өзінің көршілестері «Манчестер Юнайтедті 6:1<ref>"МЮ" өзінің көршілесінен алты гол өткізіп алды. 23.10.11 http://www.lenta.ru/news/2011/10/23/mucity/ </ref> есебімен ойсырата жеңіп, «Сити» үшін «Олд Траффордтағы» 56 жылдан бергі алғашқы ірі есепті тіркеді.<ref>"Манчестер Сити" "Олд Траффордта" соңғы 56 жылда алғаш рет ірі есеппен жеңді. 23.10.11 http://news.sport-express.ru/2011-10-23/470932/ </ref> Ойсырата жеңген ойыннан кейін [[Роберто Манчини]]:<blockquote>'''''«Маусым өте ұзақ, және біз әрбір үш күн сайын ойын көрсетеміз, сондықтан әрбір ойын бара-бара қиындай бастайды. Біз Тоттенхэм және Болтон клубтарына қарсы жақсы нәтиже көрсеттік, бірақ мен бұл ойынды аса ерекше деп белгілеймін — біз Манчестер Юнайтед атты алпауыт клубты жеңдік. Бірақ біз бұл ойында тек үш ұпай алдық қой — ал алты голға келсек, бізге сол алты гол үшін ешкім алты ұпай бермейді. Бұл жәй ғана ойын, және мен, Манчестер Юнайтед әлі де бізден мықтырақ деп ойлаймын. Біз олардан мықты болуымыз үшін, Премьер-Лиганы жеңіп алуымыз керек. Сонда ғана барлығы өзгере бастайды деп сенемін, бірақ әзірше Манчестер Юнайтед бізден әлдеқайда мықтырақ. Әрине, мен Манчестер Юнайтед клубын ойсырата жеңгенімізге қуаныштымын. Барлық команда Олд Траффордта жеңе бермейді, сондықтан бұл ойын біз үшін маңызды да есте қалатын ойын — бастысы ірі нәтиже емес, бастысы біз олардың алаңында жеңіс таптық. Бұл матч жанкүйерлеріміз үшін тарихи матч. Голдар тек біздің алға шығуымызға және лигада көмек көрсете алады. Мен үш ұпайды алғанымызға қуаныштымын, бірақ, бізге әлдеқайда мықтырақ болуымыз үшін, және кестенің алғашқы орындарында қалуымыз үшін, бізге тынбай еңбек етуіміз керек, сонда ғана біз күшейе түсеміз»'''''</blockquote><blockquote>''© Роберто Манчини''</blockquote> [[Сурет:ManchesterCityFC League Performance.svg|нобай|409x409 нүкте|Футбол лигасындағы «'''Ситидің'''» жыл сайынғы орындарының кестесі]] «Сити» үшін алғашқы жеңіліс он бесінші турда тіркелді. [[2011 жыл|2011]] жылдың [[12 желтоқсан]]ында [[Андре Виллаш-Боаш]]тың командасы «[[Челси (футбол клубы)|Челсиден]]<nowiki/>» 1:2 есебімен жеңіліп қалды. Бірінші голды екінші минутта Марио Балотелли салғанымен, кейін «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» екі голмен жауап қайтарып «Ситиден» басым түсті.<ref>"Челси" чемпиондық таласта. 13.12.11 http://football.sport-express.ru/reviews/18460/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120107222207/http://football.sport-express.ru/reviews/18460 |date=2012-01-07 }}</ref> «[[Челси (футбол клубы)|Челсиден]]<nowiki/>» жеңілгеннен кейін, «Сити» УЕФА Чемпиондар Лигасында сәтсіздікке ұшырады. Топтық кезеңінде «[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]<nowiki/>» клубын 2:0 есебімен жеңгенімен<ref>"Сити" плей-офф құлттанған есігінің қасында. 07.12.11 http://ru.uefa.com/uefachampionsleague/season=2012/matches/round=2000263/match=2007657/postmatch/report/index.html </ref>, «Сити» «Бавария» мен «[[Наполи|Наполиден]]<nowiki/>» кейін үшінші орынға ие болып, регламент бойынша, [[УЕФА Еуропа Лигасы|Еуропа Лигасына]] кетіп қалды. Еуропа Лигасының 1/16 финалында, португалиялық «[[Порту (футбол клубы)|Портумен]]<nowiki/>» кездесіп, қонақта 2:1 есебімен жеңіп, ал өз алаңында 4:0 есебімен артта қалдырды. Кейін, 1/8 финалда басқа португалиялық клуб «[[Спортинг Лиссабон|Спортингпен]]<nowiki/>» кездесіп, қонақта 0:1<ref>"Сити" үшін жаман хабар. 08.03.12 http://ru.uefa.com/uefaeuropaleague/season=2012/matches/round=2000274/match=2007453/postmatch/report/index.html </ref> есебімен жеңілді. Ал, өз алаңында 3:2 есебімен жеңгенімен келесі кезеңге өте алмады. Өйткені, ереже бойынша, өз алаңында гол өткізбеген клуб қана келесі кезеңге жолдама ала алады. Ойыннан кейін «[[Спортинг Лиссабон|Спортинг]]<nowiki/>» бас бапкері [[Са Пинту]] айтуынан<ref>Са Пинту: "Спортинг" жақсы үмітпен жеңді. 16.03.12 http://www.championat.com/football/news-1117932-sa-pintu-sporting-pobedil-blagodarja-igrovoj-discipline-i-vere-v-uspekh.html </ref>:<blockquote>'''''«Манчестер Сити құрамы өте мықты, бұл клубтың әрбір ойыншысы нәтижелі болып келеді. Бірақ Спортинг үлкен сенім мен және тынбай еңбек еткеніне орай жеңіске жетіп, келесі кезеңге өтті.»'''''</blockquote><blockquote>''© Са Пинту''</blockquote>[[File:Aguero sending photos - Premier League parade 2011-12.jpg|thumb|314x314px|Серхио Агуэро, 2011/12-дегі чемпиондығында]] Ел кубоктарында, «Сити» жақсы нәтиже көрсете алмады. Бірінші кубокта, 1/32 финалында өзінің көршілестері «[[Манчестер Юнайтед]]тен<nowiki/>» 3:2 есебімен жеңіліп, ары қарай жалғастыра алмады<ref>"Манчестер Юнайтед" "Манчестер Ситиді" Англия Кубогынан теуіп шығарды. 09.01.12 http://www.topnews.ru/news_id_47499.html </ref>. Ал екінші кубокта, әрине, Лига Кубогында, жартылай финалға дейін барып, «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпуль]]<nowiki/>» футбол клубынан өте алмады(қонақта 0:1 есебімен жеңілсе, өз алаңында 2:2 есебімен тең нәтиже көрсетті). Ал Премьер-Лигада ұзақ уақыт бойы алғашқы орынды бермей келе жатты, бірақ кейін «[[Суонси Сити]]ден<nowiki/>» минималды есеппен жеңіліп, «[[Манчестер Юнайтед]]ті<nowiki/>» алдына жіберіп алды. Келесі турда «[[Челси (футбол клубы)|Челсиге]]<nowiki/>» қарсы ойында 2:1 есебімен жеңді. Кейін «Сити», «Сток Сити» және «Сандерленд» клубтарымен тең ойын көрсетті, ал 8 сәуірде лондондық «Арсеналға» 0:1 есебімен есе жіберіп алды. Бұл сәтсіздіктерден кейін «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» 8 ұпаймен алға ұзап кеткен болатын. Бірақ «Сити», қуанышқа орай, алты ойын қатарынан жеңіске жетті, ішінде алғашқы орында тұрған «[[Манчестер Юнайтед]]те<nowiki/>» болды. Соңғы турға келгенде «Манчестер Сити», өзінің көршілес клубынан екі ұпай алға ұзады.Соңғы ойын «Куинз Парк Рейнджерске» қарсы ойын болатын. Бұл ойынның бірінші таймында «Сити» 1:2 есебімен жеңіліп жатты. Бірақ соңғы минуттардағы, [[Эдин Джеко]] мен [[Серхио Агуэро]] салған голдар, тарихты шыр айналдырды. Бұл голдардан кейн «Сити» «Куинз Парк Рейнджерстен» 1:2 жеңіліп жатып, 3:2 есебімен алға шығып кетіп, бұны қоя тұрғанда кесте «Манчестер Юнайтедті» артта қалдырып 89 ұпаймен, 44 жылдан бергі алғашқы Англия біріншілігін жеңіп алды. Үздік ойыншы болып — [[Венсан Компани]] атанды. Клуб басшысы Халдун әл-Мүбәрәк кейіннен, өз пікірін білдірді<ref>Халдун әл-Мубарак: Ескі "Манчестер Сити" ежелде қалды. 15.05.12 http://terrikon.com/posts/119489 </ref>:[[File:Vincent Kompany holds up the Premier League trophy 2012.jpg|thumb|315x315px|Команда капитаны Венсан Компани АПЛ кубогымен]]<blockquote>'''''«Жанкүйерлер бұл сәтті 44 жыл күтті, міне, 44 жылдан кейін алғашқы ел біріншілігінің чемпионы болдық, клуб кезінде жүлдесіз болды, жүлдеге қол жеткізе алмай жүрді. Кезіндегі «Сити» дымға қауқарсыз болған болатын. Енді бұл қауқарсыз «Ситиді» ұмытайық, бұрынғы нәрсе өтті де кетті. Енді көзімізді ашып, жаңа тарихтың бетін жазып бастайық. Бұл жүлде соңғы емес, әлі біз көптеген шыңдарды, бірге бағындыратын боламыз'''''</blockquote><blockquote>''© Халдун әл-Мүбәрәк''</blockquote>[[2012 жыл|2012]] жылдың басында [[Роберто Манчини]] «Манчестер Сити» клубымен, бес жылға келісім-шартқа отырғаны белгілі болды. Кейіннен, бұл итальяндық маманның жалақысы да белгілі. Жылдық жалақысы £7 миллионды құрады. Бұның алдында, [[Роберто Манчини]] Ресей футбол құрамасының бапкері болуы мүмкін деген ақпараттар да шықты. [[2012 жыл|2012]] жылдың [[мамыр]] айында, уэльстік [[Гарет Бейл]]ді және белгиялық футболды [[Эден Азар]]ды, сонымен қатар Премьер-Лиганың [[Футболдан Англия чемпионаты 2011/2012|2011/12 маусымында]], лондондық «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал]]<nowiki/>» сабында үздік бомбардир атанған [[Робин ван Перси]]ді өз қатарларына қосу мүмкін болған. Бірақ, [[Гарет Бейл]] «[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]<nowiki/>» клубымен келісім-шартын ұзартса, [[Эден Азар]] «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» сабына қосылды, ал [[Робин ван Перси]], өзінің көршілестері «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» клубына қосылған болатын. «Манчестер Сити» бұлардың орнына, қақпашы [[Ричард Райт]]ты өз қатарларына қосты. Және де бұнымес қоса, қорғаушы Матия Настасич пен Майконды, «[[Бенфика]]<nowiki/>» клубының қорғаушысы [[Хави Гарсия]]ны, «[[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]]<nowiki/>» клубынан Джек Родуэллді, «Суонсидің» шабуылшысы Скотт Синклерді өз саптарына қоса алды. «Барселона» футбол клубының бұрынғы топ-менеджері Феррано Сориано, «Ситидің» директоры болды. Клуб қатарынан, Грег Каннингем, Стефан Савич, Ахмед Бенали, Гай Ассулин, Владимир Вайсс, Адам Джонсон, Найджел де Йонг және де Эммануэль Адебайор басқа клубқа кетті, ал Уэйн Бридж, Дедрик Боята, Мұхаммед Әбу, Омар Элабделлауи, Гарри Банн және Роке Санта Круз жалға кетті. Стюарт Тейлор мен Оуэн Харгривз тегін агент атанды. [[2012 жыл|2012]] жылдың [[12 тамыз]]ында, «Манчестер Сити» «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» клубын 3:2 есебімен ұтып, Англия Суперкубогын жеңіп алды. Бірінші болып, голды «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» қатарынан [[Фернандо Торрес]] салып, командасын алға шығарса, екінші таймда «Сити» қатарынан [[Яя Туре]], [[Карлос Тевес]] және [[Самир Насри]] көзге көрініп команданы 3:1 есебімен алға шығара алды, ойын соңына қарай «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» есепті қысқарта алды, бірақ соңы жеңіс «Сити» қарамағында қалып, «Қалалықтар» кубок иегері атанды. [[Футболдан Англия чемпионаты 2012/2013|2012/13 маусымының]] басында, букмекерлік конторлар «Манчестер Ситиді» Премьер-Лига чемпионы болуға басты үміткер атады<ref>Букмекерлер «Манчестер Ситиді» АПЛ-дың 2012/13 маусымында чемпиондыққа басты үміткер атады. 18.08.12 http://www.sports.ru/football/142775111.html </ref>, бірақ «Манчестер Сити» бас бапкері Роберто Манчини, өзінің көршілестері «Манчестер Юнайтедті» басты үміткер атады.<ref>Роберто Манчини: "МЮ" - чемпион болуға басты үміткер". 18.08.12 http://news.sport-express.ru/2012-08-18/529295/ </ref> 2012/13 маусымының күзінде «Манчестер Сити» сәтсіздіктерге жолықты. [[2012 жыл|2012]] жылдың [[25 қыркүйек|25 қырқүйегінде]] Лига Кубогының 1/16 финалында «Манчестер Сити» «Астон Вилла» клубынан 2:4 есебімен жеңіліп қалды<ref>«Қасқырлар» жемтіксіз қалды. 26.09.12 http://www.gazeta.ru/sport/2012/09/26/a_4788253.shtml </ref>. УЕФА Чемпиондар Лигасының топтық кезеңінде 3 рет жеңіліс тауып және 3 рет тең нәтиже көрсетіп, жақсырақ нәтиже көрсете алмай, «[[Боруссия Дортмунд]]<nowiki/>», «[[Реал Мадрид]]<nowiki/>» және амстердамдық «[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]<nowiki/>» клубтарынан кейін, 3 ұпаймен, соңғы орын алып, жарыспен қоштасты<ref>"Манчестер Сити" Чемпиондар Лигасымен қоштасты. 05.12.12 http://www.dni.ru/sport/2012/12/5/244696.html </ref>. Премьер-Лигадағы алғашқы жеңілісін, [[2012 жыл|2012]] жылдың [[9 желтоқсан]]ында өзінің көршілестері «[[Манчестер Юнайтед]]пен<nowiki/>» кездескенде 2:3 есебімен жеңіліп, сол кезде тапты. Сол кезден кейін, «Манчестер Сити» 9 жеңіс, 6 тең ойын және 1 жеңіліспен екінші орынға тұрақтады. Сол жеңілістен кейін, [[26 желтоқсан]]да, «Сандерлендтен» 0:1 есебімен жеңіліп, екінші жеңілісін алды. Осыдан кейін «Сити» жеңілмей, [[2013 жыл|2013]] жылдың 1[[3 қаңтар]]ында, лондондық «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсеналды]]<nowiki/>» 2:0 есебімен жеңіп, жеңіс сериясын бастады. Қыстық трансферде, Гуннар Нильсен<ref>Гуннар Нильсен "Манчестер Ситиден кетті". 22.12.12 http://faroesoccer.3dn.ru/publ/ostalnoe/transfery/gunnar_nilsen_pokidaet_quot_manchester_siti_quot/33-1-0-262 </ref>, Майкл Джонсон, және «[[Милан (футбол клубы)|Милан]]<nowiki/>» клубына €20 миллион бағасына [[Марио Балотелли]] атты үш ойыншы команда қатарынан кетті.[[File:Song Balotelli.jpg|thumb|Марио Балотелли, «Сити» сабында|304x304 нүкте|солға]]2012/13 маусымның екінші бөлігінде «Сити» 4-ақ жеңіліс алып, өзінің көршілестері «Манчестер Юнайтедті» 2:1 есебімен жеңіп, өш бере алса да, «Сити» «Манчестер Юнайтедтен» 11 ұпайға қалып қойып, Англия Премьер-Лигасының екінші орынында аяқтады. Бұдан басқа, «Сити» Лига Кубогында «Челсиді» жартылай финалда артта қалдыра алса да, шешуші кезеңде «[[Уиган Атлетик]]<nowiki/>» клубынан 1:0 есебімен жеңіліп, кубок иегері атана алмады. Соңында, «Сити» 2012/13 маусымында бірде-бір жүлде ала алмай, дымсыз қалды. Бұдан кейін, Роберто Манчиниді бапкерлік орнынан босатуға тура келді. Итальяндық маман орнына өзінің ассистенті Брайан Киддті уақытша қоя тұрды. Роберто Манчини кеткеннен кейін, жолақ алып, ол жолаққа «Манчестер Сити» жанкүйерлерімен қоштасу үшін: «Үш ұмытылмас жыл..Сау бол!» деп жазып, қоштасуын білдіріп кетті. Кейін «Манчестер Юнайтедтің» бас бапкері [[Алекс Фергюсон|сэр Алекс Фергюсон]], итальяндық маманның жұмысынан босатқанына қарсылығын, мынадай пікірмен білдірді:<blockquote>'''''«Манчиниді жұмысынан босатпауға да болар еді.Өйткені, команданы УЕФА Чемпиондар Лигасына шығарды, ел біріншілігінде екінші орынды алып берді, ал алдыңғы жылы Ситиді ел біріншілігінде чемпион қылып және Англия Кубогын алып, бір емес, екі жүлде алып берді. Мен бұл итальяндық маманды жұмысынан кеткеніне басында таңғалдым, бірақ кейбір басшыларының сөзіне сүйенсек, барлығы дұрыс деп ойлаймын. Ал былай, Манчини бұндай түрмен клубтан кеткені дұрыс емес деп ойлаймын»'''''</blockquote><blockquote>''© сэр Алекс Фергюсон''</blockquote>Кейіннен, клуб директор Феррано Сориано да пікірін білдірді:<blockquote>'''''«Келесі маусым осы маусымнан да сәттірек болады деп ойлаймын. Қазір жоспарласақ, біз осы алдыңғы бес жылда бес трофей ұтуымыз да мүмкін. Келесі маусымда, біз ешқандай жүлде ала алмай, кейін, лезде екі жүлде алуымыз да әбден мүмкін»'''''</blockquote><blockquote>''© Феррано Сориано''</blockquote>[[File:Manuel Pellegrini 2013.jpg|thumb|236x236px|Мануэль Пеллегрини|солға]][[2013 жыл|2013]] жылдың [[14 маусым]]ында, «Сити» «[[Малага]]ның<nowiki/>» тренері, чилилік маман [[Мануэль Пеллегрини]]ді өздерінің бас бапкері қылды<ref>РЕСМИ: Пеллегрини "Манчестер Ситидің" жаңа бапкері. 14.06.13 http://www.soccer.ru/news/346613.shtml </ref>. Ағылшындық БАҚ-тарға сенсек, «Сити» чилилік маманмен үш жылға келісім-шартқа отырып, жалақысы жылына £3,4 миллион бағасында болды. Жаңа бапкер келісімен, «Сити» жаздық трансферде жақсы ойыншылар ала білді, және команда қатарынан Райан Макгиверн, Жереми Элан, Майкон, [[Коло Туре]] және Уэйн Бридж атты ойыншылар кетті. Карим Рекик, [[Гарет Барри]], Абдул Разак басқа клубқа жалға кетті. Бұлармен қоса, командадан, Мұхаммед Әбу мен Скотт Синклерде кетіп қалды. Ал [[Карлос Тевес|Тевес]] «[[Ювентус]]<nowiki/>» клубына €9 миллион бағасына кетсе, Роке Санта Круз бен [[Роберто Манчини]]дің ұлы Филиппо тегін агент атанды. Сол жаздық трансферде, «Сити» қатарына 32-жастағы «[[Атлетико Мадрид|Атлетико]]<nowiki/>» клубының орталық қорғаушысы [[Мартин Демичелис|Мартин Демикелис]] және украиндық клуб «[[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтер]]<nowiki/>» қатарынан Фернандиньо және де €25 миллион бағасына [[Стеван Йоветич]], испандықтар [[Хесус Навас]] пен [[Альваро Негредо]] толықты. Мануэль Пеллегрини өз маусымын, орталықафрикадағы жарыстағы екі жеңіліспен бастады. ([[2013 жыл|2013]] жылдың [[14 шілде]] күні «[[Суперспорт Юнайтед]]<nowiki/>» клубынан 2:0 есебімен жеңілсе, кейін [[18 шілде]] күні «[[АмаЗулу]]<nowiki/>» клубынан 2:1 есебімен жеңілді). Бірақ бұл жарыста, «Ситиге» Пеллегрини бапкер болған жоқ, ол белгісіз жұмыстарымымен [[Чили]]ге кеткен болатын. Бапкерлік орнын өзінің көмекшілері ала тұрды<ref>Пеллегрини бір себептермен "Манчестер Ситиден" уақытша кете тұрды. 18.07.13 http://www.euro-football.ru/article/31/1002987138_pellegrini_pokinul_sbor_manchester_siti_po_semeynyim_prichinam </ref>. Чилилік маман «Ситиде» жүлделік жолын — [[Barclays Asia Trophy]] атты бейресми жүлдесін [[27 шілде]] күні [[Гонконг]]те жеңіп алды. Полуфиналда «[[Саут Чайн]]<nowiki/>» клубына қарсы ойнап, артта қалдырса, финалда «[[Сандерленд (футбол клубы)|Сандерленд]]<nowiki/>» клубын минималды есеппен жеңіп, өзінің алғашқы жүлдесін қолына алды. Екі ойында да [[Эдин Джеко]] көзге түсе алды<ref>«Сити» төменнен жоғарыға. 27.07.13 http://www.gazeta.ru/sport/2013/07/27/a_5512797.shtml </ref>. Жаздың соңына қарай, «Сити», [[Мюнхен]] қаласында өткен, Audi Cup атты жарысқа қатысты. Ол жарыста, «Манчестер Сити» «Милан» командасына бірінші таймның өзінде, 5:0 есебімен ойсырата ұтып жатты, бірақ итальяндық клубта, қарап қалмай, бірінші таймның соңына дейін үш гол салып, ойынның тағдырын бірінші таймда шешіп тастады. Бұл ойында, «Сити» сабынан, [[Давид Сильва]], Майка Ричардс, Александар Коларов және [[Эдин Джеко]] екі гол салып, ірі есеппен жеңуге ат салысты. 5:3 есебімен, «Миланды» артта қалдырып, Audi Cup жарысының финалына шықты. Бірақ финалдық ойында, жарыс мекенінің иесі, мюнхендік «Бавариядан» 1:2 есебімен жеңіліп қалған болатын. «Сити» сабынан жалғыз голды, 61-інші минутта испандық Альваро Негредо салды. Чилилік бапкер Пеллегрини 19 тамыз күні «Ньюкасл» клубына қарсы, Англия Премьер-Лигасының бірінші турында өзінің ресми ойынын өткізді. Ол ойында, [[Давид Сильва]] ойынның басында(6-ыншы минутта) лезде гол сала білді. Кейін 20-сыншы минуттарда [[Серхио Агуэро]] есеп айырмасын ұзарта алды. Кейінірек, екінші таймда, [[Яя Туре]] мен [[Самир Насри]] бір-бір голдан салып, 4:0 есебімен доп айырмасын күшейтті. Ірі есептен кейін, Пеллегрини:<blockquote>'''''«Мен, бұл ойында жеңгенімізге өте қуаныштымын. Қуаныш, тек жеңістерді емес, команданы күшейтуді де шақыртады. Біз үшін, бұл екі жағдайда маңыздырақ. Ойыншылар бұл ойында, қалағанынша гол салды. Біз гол сала қоймай, қорғаныс жағынан да жақсы болдық, ал бұл біз үшін өте жақсы нәтиже»'''''</blockquote><blockquote>''© Мануэль Пеллегрини''</blockquote>Бұл жеңістен кейінгі ойында, «Сити» жақсы нәтиже көрсете алмады. [[25 тамыз]]да Англия Премьер-Лигасының екінші турында, жоғарғы лигаға жаңадан келген, «[[Кардифф Сити]]<nowiki/>» клубына 2:3 есебімен есе жіберіп алды. Бұл ойында, «Сити» жеңіс үшін таласпағандай болды. Өйткені, ойын соңына дейін 3:1 есебімен жеңіліп жатты. Кейін, ойын соңына қарай, Альваро Негредо доп айырмасын қысқарта алғанымен, есеп жағынан алға шығара алмады.<ref>Эдин мүлде көзге түспеді. 25.08.13 http://www.gazeta.ru/sport/2013/08/25/a_5605645.shtml </ref> Англия Премьер-Лигасының бесінші турында, «Сити», «манчестерлік дербиде», алдыңғы ойындағы тең нәтижеге қарамастан, өзінің көршілесін 4:1 есебімен жеңіп, кестеде төртінші орынға тұрақтады. [[Серхио Агуэро]] екі гол алып, [[Яя Туре]] мен [[Самир Насри]] бір-бір голдан салды, және 87-інші минутқа қарай, [[Уэйн Руни]] есепті үш доп айырмасына қысқарта алды.<ref>"Манчестер Сити" - "Манчестер Юнайтед" - 4:1: Мойес САФ-тың шаңында. 23.09.13 http://www.sport-express.ua/football/england/news/229687-manchester-siti-manchester-junajted-4-1-mojes-idet-po-stopam-fergjusona-premer-liga-5-tur.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131214031842/http://www.sport-express.ua/football/england/news/229687-manchester-siti-manchester-junajted-4-1-mojes-idet-po-stopam-fergjusona-premer-liga-5-tur.html |date=2013-12-14 }}</ref> Мануэль Пеллегрини, [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар Лигасында]], «[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]<nowiki/>», «[[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА]]<nowiki/>», «[[Виктория (футбол клубы, Пльзень)|Виктория Пльзень]]<nowiki/>» клубтарымен бір топқа түсті. Бұл топта, «Сити», өзінің алғашқы ойынын чехиялық клубты 3:0 есебімен жеңіп, жақсы нәтижемен аяқтады. Бірақ, келесі ойында мюнхендік клуб «[[Бавария (футбол клубы)|Баварияға]]<nowiki/>» 3:1 есебімен есе жіберіп алды. «Сити» сабынан жалғыз голды, 79-ыншы минутта [[Серхио Агуэро]] салып екі доп айырмасына қысқартқан болатын. Үшінші команда, «[[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА]]<nowiki/>» клубымен ойындары, екі ойында да «Сити» мәскеулік клубты жеңе алды. Бірінші ойында, мәскеулік клуб сабынан Зоран Тошич ойын басында «[[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА]]<nowiki/>» клубын алға шығарған болатын, бірақ кейінірек, [[Серхио Агуэро]] есепті теңестіре алды. 42-інші минутқа қарай, тағы да [[Серхио Агуэро]], ағылшындық клубты алға шығарып, ойын тағдырын бірінші таймда шешіп тастады. Кейін, «Сити» өз алаңында, «[[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА]]<nowiki/>» клубын 5:2 есебімен жеңіп алды. Ойында, Альваро Негредо үш гол салып, [[Серхио Агуэро]] екі гол салды. Мәскеулік клубтан, [[Сейду Думбья|Сейду Думбия]] екі гол салды. Осы ойындардан 2 жылдан кейін, [[2016 жыл|2016]] жылдың [[15 наурыз]]ында, Мануэль Пеллегрини, 1/8 финалда киевтік клуб «[[Динамо (футбол клубы, Киев)|Динамомен]]<nowiki/>» арпалыса алып, манчестерлік клубты, тарихында алғашқы рет ширек-финалға шығарған болатын. Кейін, ширек-финалда париждік «[[Пари Сен-Жермен]]<nowiki/>» клубымен қонақта 0:0 есебімен нәтижені тең ұстап, өз алаңында 1:0 есебімен [[Кевин Де Брёйне|Кевин Де Брюйне]] алға шығарып, сенсациялық оқиғаларды көбейтіп, өз тарихында бірінші рет [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар Лигасының]] жартылай финалына шықты. Бірақ жартылай финалда, «[[Реал Мадрид]]<nowiki/>» клубынан, қонақта 1:0 есебімен жеңіліп, өз алаңында 0:0 есебімен тең ойнап, финалдық ойынға шыға алмаған болатын. [[2016 жыл|2016]] жылдың [[1 ақпан]]ында «Манчестер Сити» өзінің болашақ бапкерін, уақытынан ерте таныстырды.<ref>Жаңа бапкер — Гвардиола. 1.02.16 <nowiki>http://alaman.kz</nowiki> </ref> Манчестерлік клубтың жаңа бапкері болып — [[Хосеп Гвардиола]] атанды. [[Хосеп Гвардиола]] «Манчестер Сити» клубымен, жылына €20 миллион жалақысымен, үш жылға келісім-шартқа отырды. Және бұл бапкер, «Манчестер Ситиге» келіп, әлемдегі ең көп жалақы алатын бапкерлердің көшін бастады.Ол өзінің бейресми және алғашқы ойынын, 20 шілде күні өзінің, бұның алдында жаттықтырған клубы «[[Бавария (футбол клубы)|Баварияға]]<nowiki/>» бастады. Бұл ойында «Сити» мюнхендік клубтан 1:0 есебімен жеңілген болатын. [[Сурет:Centre d'entraînement Manchester City 20-02-15.jpg|нобай|521x521 нүкте|Манчестер Сити 2014 жылы «Манчестер Сити» стадионына іргелес орналасқан Etihad кампусындағы жаңа кешеніне көшті]] Ең алғашқы ресми ойынын, [[2016 жыл|2016]] жылдың [[13 тамыз]]ында Англия Премьер-Лигасының бірінші турында, «[[Сандерленд (футбол клубы)|Сандерленд]]<nowiki/>» клубына қарсы бастаған болатын. Бұл ойынын 2:1 есебін жеңіп, «Манчестер Ситиді» жаттықтырып бастағаннан бері алғашқы жеңісін алған болатын. Ойында, [[Серхио Агуэро]] 4-інші минутта гол соғып есеп айырмасын бір голға көбейтті. Кейіннен, қарсыластар сабынан Джермейн Дефо гол соғып есепті теңестірген болатын. Ойын соңына қарай, 87-інші минутта «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» клубынан, «Сандерлендке» жалға келген Патрик Макнейр қателесіп, өз жағына(автогол) гол салдырып алды. Содан «Ситидің» жолы болып, жеңісті іліп әкеткен еді. 10 қыркүйек күні, «манчестерлік дерби» ойынында, «[[Олд Траффорд]]<nowiki/>» алаңында Хосеп Гвардиоланың командасы, 2:1 есебімен жеңіске жетті. 15-інші минутта [[Кевин Де Брёйне|Кевин Де Брюйне]] бірінші голды соғып, есепті ашқан болатын. Кейін, 20 минуттан кейін, 36-ыншы минутта, «Ситиден» шыққан шәкірт Келечи Ихеаначо есепті ұлғайта алды. Бірақ, 42-інші минутта [[Златан Ибрагимович]] гол соғып есепті бір гол айырмасына қысқартты. Бұдан кейін, көптеген мүмкіндіктер болғанымен, есеп осы күйінде қалды. [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар Лигасында]], квалификациялық жарыстың төртінші кезеңінде, «Стяуа» клубымен бастап, бұл румындық клубты бірінші ойында, 5:0 есебімен ұтып, бір марқайып алған болатын. Екінші ойында, «Сити» өз алаңында қабылдап, 1:0 есебімен жеңіп топтық кезеңге шықты.Топтық кезеңде «Манчестер Сити», «[[Селтик]]<nowiki/>», «[[Барселона]]<nowiki/>» және менхенгладбахтық «Боруссиямен» бірге бір топқа түсті. Топта, алғашқы ойынын менхенгладбахтық «Боруссиямен» бастап, бұл немістік клубты 4:0 есебімен жеңген еді. Бұл ойында, [[Серхио Агуэро]] екі гол салып, [[Рахим Стерлинг]] пен Келечи Ихеаначо бір-бір голдан салып, «[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]<nowiki/>» клубының артынан ілескен болатын. Кейін, «[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]<nowiki/>» клубымен кездесіп, «Камп Ноу» алаңында 4:0 есебімен ұтылғанымен, өз алаңында 3:1 есебімен жеңді. Ал «Селтик» клубымен, өз алаңында да, қонақта да тең нәтижемен қайтты. Өз алаңында 1:1 есебімен аяқтаса, қонақта 3:3 есебімен теңесіп қалды. 2016 жылдың 12 желтоқсанында, [[Хосеп Гвардиола]] «Манчестер Ситиді» үш жыл қатарынан, 1/8 финалына шығарды. 1/8 финалда «Манчестер Ситидің» қарсыласы «[[Монако (футбол клубы)|Монако]]<nowiki/>» болды. 2017 жылдың 21 ақпанында, «Манчестер Сити» «[[Монако (футбол клубы)|Монако]]<nowiki/>» клубын, 5:3 есебімен ұтып, УЕФА Чемпиондар Лигасының ең нәтижелі бірінші ойыны болды. 26-ыншы минутта Рахим Стерлинг есеп ашты, кейін Радамель Фалькао мен Киллиан Мбаппе есепті 1:2 қылып, алға шығарды. Екінші таймның 58-інші минутында [[Серхио Агуэро]] есепті теңестірді, бірақ кейіннен бес минуттан Радамель Фалькао гол салып, есепті 2:3 қылып, ойынды қыздырған болатын. Уақыт өте келе «Сити» ойыншылары қарап қалмай, он минут ішінде есепті 5:3 қылды. Ат салысқандар болып, [[Серхио Агуэро]], Джон Стоунз және Лерой Сане атанды. Бұдан кейін, жауапты матч «Манчестер Сити», француздық клубтан 3:1 есебімен жеңіліп қалып, келесі кезеңге шыға алмады. «Сити» қатарынан жалғыз голды Лерой Сане салды. [[Сурет:Taunton Holiday Inn - Ellisons WSM3.JPG|нобай|359x359 нүкте|Манчестер Сити клубының автобусы]] 23 сәуір күні, Англия Кубогының жартылай финалында «Сити» «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал]]<nowiki/>» клубына қарсы ойнады. «Манчестер Ситиді» 62-інші минутта [[Серхио Агуэро]] алға шығарғанымен, 71-інші минутта [[Начо Монреаль]] есепті теңестіріп, ойын соңында қосымша таймдар ойнатуға тура қылды. 101-інші минутта, [[Алексис Санчес]] «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсеналды]]<nowiki/>» алға шығарып, финалдық ойынға жолдама алып берді. Осымен, «Сити» жүлделерге деген мүмкіндерден айырылып қалды. [[Хосеп Гвардиола]] 2016/17 маусымында, 21 мамырда «[[Уотфорд (футбол клубы)|Уотфорд]]<nowiki/>» клубын 5:0 есебімен жеңіп, «Манчестер Ситимен» Англия Премьер-Лигасының кестесінде, үшінші орында аяқтады. [[Кевин Де Брёйне|Кевин де Брюйне]] — 18 голдық паспен, ең көп голдық пас берген ойыншы атанды. «Манчестер Сити» командасы 2017/18 маусымында 18 ойын қатарынан жеңіліс таппай, [[Англия Премьер-лигасы|Англия Премьер-лигасының]] рекордын жаңартты. Бұған дейінгі рекорд «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал]]<nowiki/>» командасының қойнында болатын. Олар 2003/04 маусымында 13 ойын қатарынан жеңіс тауып рекорд қойған болатын. [[Серхио Агуэро]], 2017/18 маусымында, 181 голмен «Манчестер Сити» тарихындағы ең үздік бомбардир атанды. Бұған дейінгі үздік бомбардир атағын иемденген — Эрик Брук. Ол «Сити» сабында 177 гол салған еді. 2021 жылдың 19 сәуірінде 12 еуропалық клубтың арасында Манчестер Ситидің [[Суперлига (футбол)|Еуропа Суперлигасының]] негізін қалаушы болғаны жарияланды. Бірақ спорт шенеуніктері мен жанкүйерлердің наразылығына байланысты, келесі күні Манчестер Сити ресми түрде Еуропа Суперлигасынан шығатынын жариялады. 2020/21 маусымында «Манчестер Сити» [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|Чемпиондар Лигасы]] финалына тарихында алғаш рет шығып, өзінің жерлестері «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» футбол клубымен ойнады. Бірақ өкінішке орай, Порту қаласындағы «Драган» алаңында жерлестеріне 0:1 есебімен есе жіберді.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.championat.com/football/news-4362185-chelsi-obygral-manchester-siti-i-stal-pobeditelem-ligi-chempionov-sezona-2020-2021.html|title=«Челси» обыграл «Манчестер Сити» и стал победителем Лиги чемпионов сезона-2020/2021|author=Алексей Ласнов|website=www.championat.com|access-date=2021-06-11}}</ref>. Der Spiegel журналының 2022 жылдың сәуіріндегі қосымша есебінде, сыртқа шығып кеткен ішкі құжаттарға сүйене отырып, Абу-Даби иелері бұрын клубқа Etihad және Etisalat сияқты әмірлік компаниялары демеушілік төлемдер ретінде жасырын төлемдер жасаған (клуб сәтті қорғады деген талап)  2020 жылы CAS);  Шейх Мансурдың Абу-Даби Юнайтед тобы (ADUG) кәмелетке толмаған ойыншылардың клубпен келісім шартқа отыруы үшін жанама түрде төлеген;  және клуб [[Роберто Манчини]] мен Мансурдың «Аль-Джазира» клубы арасындағы жалған келісім-шартты бұрынғы менеджерге жалақысына қосымша үлкен өтемақы төлеу үшін пайдаланды деген болжам бар. Ол сондай-ақ осы үш істің соңғы үш жыл ішінде Премьер-Лиганың тергеуінде болғанын мәлімдеді. Жауап ретінде клуб бұл мәлімдемелерді шындыққа жанаспайды және клубтың беделі мен тұтастығына нұқсан келтіру әрекеті ретінде жоққа шығарды. «Сити» «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпульмен]]<nowiki/>» тағы бір жақын титулдық жарыстан кейін 2021–22 жылдары өзінің лига титулын қайтадан сақтап қалды; бес маусымда төрт рет [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-лига]] жеңімпазы атанды. «Ситидің» тағы бір жағдайында соңғы екі ойында төрт ұпай қажет болған Сити екі ойында да екі гол айырмашылығымен артта қалды, тек сыртта «[[Вест Хэм Юнайтед|Вест Хэммен]]<nowiki/>» 2-2 тең ойынға және 3-2 есебімен жеңіске жетті. Маусымның соңғы шешуші ойыны өз үйінде «[[Астон Вилла|Астон Виллаға]]<nowiki/>» қарсы ойындағы салынған соңғы үш голдың барлығы 76-шы және 81-ші минуттар арасындағы бес минуттық [[Блиц (шахмат)|блицте]] «[[Этихад Стэдиум|Этихад]]<nowiki/>» стадионында 1999 жылғы плей-офф финалында Джиллингхэмге қарсы және 2011-12 маусымының тарихты ойынның соңғы минутында өзгерте білген Премьер-Лигадағы атақты жеңісімен қатар жүретін сәттерде соғылды. 2022 жылдың қысқы және жазғы трансфер маусымында негізгі ойыншылардан Англияның қазіргі чемпионы ешкімді жоғалтпады. Ия,«Манчестер Ситиден» «[[Атлетико Паранаэнсе|Атлетико Паранаэнсқа]]<nowiki/>» ауысқан [[Фернандиньо]] (еркін агент ретінде) кетті, бірақ оның орнына «'''қалалықтар'''» «[[Лидс Юнайтед|Лидс Юнайтедтен]]<nowiki/>» [[Калвин Филлипс|Калвин Филлипсті]] 50,00 миллион еуроға алды. Және «[[Боруссия Дортмунд]]<nowiki/>» клубынан 60,00 еуро бағасына алынған [[Эрлинг Холанд|Эрлинг Холланд]] келіп, «Сити» шабуылын қауіптірек қылды, әрі еселей түсті. Екеуінен басқа, тағы «Манчестер Сити» [[Арминия (футбол клубы, Билефельд)|Арминиядан]] Штефан Ортега Морено атты қақпашыны тегін алды. Бұл қақпашы 29 жастағы қақпашы Закари Штеффенмен екінші нөмір болу құқығы үшін бәсекелесуге тырысады. Сондай-ақ, Хулиан Алварес қосылды. «[[Ривер Плейт]]<nowiki/>» сабында 25 ойында 18 гол соққан 22 жастағы шабуылшыны «'''қалалықтар'''» қыста сатып алған болатын(€20,00 млн), бірақ артынша Ривер Плейт клубына жарты жылға кері жалға беріле тұрған болатын. 2022 жылдың жазғы трансфер маусымында Жезус пен Фернандиньодан басқа, тағы [[Александр Владимирович Зинченко|Олександр Зинченко]](«Арсенал», €35,7 млн) мен [[Рахим Стерлинг]](«Челси», €56,00 млн) өз клубтарын ауыстырған болатын. == Команданың негізгі түсі, жейдесі және логотипі == [[Сурет:A6-EYE Etihad A332 FRA Manchester City Livery (39956611433).jpg|нобай|459x459 нүкте|[[Манчестер Сити|Манчестер Ситидің]] стадионы мен жейдесін Etihad Airways компаниясы 2009 жылдан бері демеушілік етеді]] Манчестер Ситидің үй жейдесінің түсі көк және ақ. Қонақтағы жейде дәстүрлі түсі қызыл-қоңыр немесе (1960 жылдардан бастап) қызыл және қара болды;  дегенмен, соңғы жылдары бірнеше түстер қолданыла бастады.Клубтың үй жейдесінің түсінің шығу тегі анық емес, бірақ клубтың 1892 жылдан бері немесе одан да ертерек көгілдір түсті кигені туралы дәлелдер бар. 1940 жылдары шыққан «Әйгілі футбол клубтары – Манчестер Сити» атты кітабында Вест Гортонның (Сент-Маркс) бастапқыда қызыл және қара түсте ойнағанын көрсетеді және 1884 жылғы есептерде ақ крест бейнеленген қара жейде киген команда сипатталып, клубтың шығу тегі көрсетілген. Жиі қолданылатын қызыл және қара түсті жейде бұрынғы менеджер көмекшісі Малкольм Эллисоннан шыққан, ол Миланның түстерін қабылдау Ситиді даңққа шабыттандырады деп сенді. Эллисонның бұл теориясы қазіргі уақытта да жұмыс істейді, ағымдағы маусымда (2022/23) қайта іске аспақ ойда бар. «Сити» 1969 жылы Англия кубогының финалында, 1970 жылы Лига кубогының финалында және 1970 жылы Еуропа Кубогының Жеңімпаздары Кубогының финалында қызыл және қара жолақтарда жеңіске жетті. Қала 2016 жылы қолданысқа енгізілген қазіргі төсбелгіне дейін көйлектеріне үш басқа белгіні тағып келген. Біріншісі, 1970 жылы енгізілген, 1960 жылдардың ортасынан бері клубтың ресми құжаттамасында қолданылған дизайнға негізделген.  Ол клубтың атауы бар шеңбердің ішінде ағымдағы белгі сияқты қалқанды (соның ішінде Манчестер қаласының гербіне негізделген кемені) пайдаланатын дөңгелек белгіден тұрды.  1972 жылы бұл қалқанның төменгі жартысын Ланкаширдің қызыл раушанымен ауыстырған вариациямен ауыстырылды.  1976 жылы қару-жарақ колледжі геральдикалық төсбелгіні Сити қолдануы үшін Ағылшын футбол лигасына берді.  Белгі қызыл раушанның үстіндегі таныс кемеден тұрды, бірақ қалқанның орнына дөңгелек құрылғыда («''А roundel per fess lauzure'' және ''argent in a argent in a roundel per fess lazur'' және ''argent in a argent in a lazoned'') үш діңгекті кеме желкендері ұшып бара жатқан немесе түбінде тікенді және тұқым себілген раушан гүлі бар. «Манчестер Сити» ірі кубок финалында ойнаған жағдайларда, клуб ірі іс-шарада қаланы таныстырудың мақтаныш белгісі ретінде Манчестер қаласының қолының белгісі бар жейделерді киді.  Бұл тәжірибе ойыншылардың жейделерінде әдетте ешқандай белгі болмайтын уақыттан пайда болды. Содан бері клуб тәжірибеден бас тартты;  2011 жылғы [[Футболдан Англия кубогы|Англия Кубогының]] финалында 21-ші ғасырда алғаш рет Сити арнайы аңызбен жазылған кәдімгі төсбелгіні пайдаланды, бірақ Манчестердің елтаңбасы ойыншылардың жейделерінің артқы жағындағы сандарға шағын монохромды логотип ретінде енгізілген. [[Сурет:Etihad Stadium, Manchester City Football Club (Ank Kumar, Infosys) 20.jpg|ортаға|нобай|370x370 нүкте|«Манчестер Ситидің» 1997-2016 жылдар аралығындағы жейдесінде қолданылған төсбелгісі]] 1997 жылы клубтың жаңа төсбелгісі қабылданды, нәтижесінде бұрынғы белгі сауда белгісі ретінде тіркеуге жарамсыз болды. Бұл белгі Манчестер қаласының қолына негізделген және алтын бүркіттің алдындағы қалқаннан тұрды. Бүркіт — Манчестер қаласының ескі геральдикалық символы;  1958 жылы қаланың төс белгісіне алтын бүркіт қосылды (бірақ содан бері алынып тасталды), ол өсіп келе жатқан авиация саласын білдіреді.  Қалқанның жоғарғы жартысында Манчестер кеме каналын бейнелейтін кеме бар, ал төменгі жартысындағы үш қиғаш жолақ қаланың үш өзенін – Ирвелл, Ирк және Медлокты бейнелейді.  Төсбелгінің төменгі жағында латын тілінен аударғанда «''Шайқастағы мақтаныш''» деп аударылатын «''Superbia in Proelio''» ұраны бейнеленген.  Бүркіт пен қалқанның үстінде үш жұлдыз бар, бұл таза сәндік болып танылды. 2015 жылдың 15 қазанында, 1997 жылғы төсбелгінің дизайнына қатысты жанкүйерлер тарапынан бірнеше жылдар бойы сынға ұшырағаннан кейін, клуб клуб төсбелгісін елемеу және жаңа дизайнды енгізу туралы жанкүйерлермен кеңес өткізуге ниетті екенін жариялады. Консультациядан кейін клуб 2015 жылдың қараша айының аяғында клубтың ағымдағы төсбелгісі уақыт өте келе ескі, дөңгелек нұсқалар стилінде жасалған жаңа нұсқамен ауыстырылатынын хабарлады. Жаңа белгі болып табылатын дизайн 2015 жылдың 26 ​​желтоқсанында IPO арқылы ресми ашылуына екі күн қалғанда, дизайн 22 желтоқсанда сауда белгісі болған кезде байқаусызда ағып кетті. Жаңа дизайн 26 желтоқсанда Сандерлендке қарсы клубтың өз алаңындағы матчында ресми түрде таныстырылды. === Жейдені шығарушы компания және жейдедегі серіктестер === {| class="wikitable" !Уақыты !{{comment|ЖШ|Жейдені шығаратын компания}} !Жейдедегі серіктес (кеудедегі) !Жейдедегі серіктес (жеңіндегі) |- |1974-1982 | rowspan="4" |Umbro | ''Серіктессіз'' | rowspan="12" | ''Серіктессіз'' |- |1982-1984 |Saab |- |1984-1987 |[[Philips]] |- |1987-1997 | rowspan="2" |Brother |- |1997-1999 |Kappa |- |1999-2002 | rowspan="2" |Le Coq Sportif |Eidos |- |2002-2003 | rowspan="2" |First Advice |- |2003-2004 | rowspan="2" |[[Reebok]] |- |2004-2007 | rowspan="2" |Thomas Cook |- |2007-2009 |Le Coq Sportif |- |2009-2013 |Umbro | rowspan="4" |Etihad Airways |- |2013-2017 | rowspan="2" |[[Nike]] |- |2017-2019 | rowspan="2" |Nexen Tire |- |2019-қ.д. |[[Puma (компания)|Puma]] |} == Құрамы == === Негізгі құрам === : ''2022 жылдың 19 шілдесіне сәйкес'' {| class="wikitable" style="text-align: center; font-size:90%" ! style="background:white;color:darkblue" align="centr" width="30" |№ ! style="background:white;color:darkblue" align="centr" width="200" |Ойыншы ! style="background:white;color:darkblue" align="centr" width="85" |Азаматтығы ! style="background:white;color:darkblue" align="centr" width="140" |Туған күні ! style="background:white;color:darkblue" align="centr" width="250" |Бұрынғы клуб |- ! colspan="5" style="background:#DCDCDC" align="centr" |Қақпашылар |- |13 |Зак Штеффен |{{flagicon|АҚШ}} |[[2 сәуір]] [[1995 жыл|1995]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|АҚШ}} Коламбус Крю |- |18 |Штефан Ортега |{{flagicon|Германия}} |[[6 қараша]] [[1992 жыл|1992]] | style="text-align:left;" | {{flagicon|Германия}} [[Арминия]] |- |31 |[[Эдерсон Сантана ди Мораес|Эдерсон]] |{{flagicon|Brazil}} |[[17 тамыз]] [[1993 жыл|1993]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Portugal}} [[Бенфика]] |- |33 |Карсон Скотт |{{flagicon|Англия}} |[[3 қыркүйек]] [[1985 жыл|1985]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Дерби Каунти]] |- |63 |ван Сас Микки |{{flagicon|Нидерланд}} |[[29 ақпан]] [[2004 жыл|2004]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |84 |Киран Сликер |{{flagicon|Шотландия}} |[[15 қыркүйек]] [[2002 жыл|2002]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- ! colspan="5" style="background:#DCDCDC" align="centr" |Қорғаушылар |- |2 |[[Кайл Уокер]] |{{flagicon|England}} |[[28 мамыр]] [[1990 жыл|1990]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|England}} [[Тоттенхэм Хотспур]] |- |3 |[[Рубен Диаш]] |{{flagicon|Португалия}} |[[14 мамыр]] [[1997 жыл|1997]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Португалия}} [[Бенфика]] |- |5 |[[Джон Стоунз]] |{{flagicon|England}} |[[28 мамыр]] [[1994 жыл|1994]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]] |- |6 |[[Натан Аке]] |{{flagicon|Нидерланд}} |[[18 ақпан]] [[1995 жыл|1995]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Борнмут (футбол клубы)|Борнмут]] |- |14 |[[Эмерик Ляпорт]] |{{flagicon|Испания}} |[[27 мамыр]] [[1994 жыл|1994]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Испания}} [[Атлетик Бильбао|Атлетик Билбао]] |- |27 |[[Жуан Канселу]] |{{flagicon|Португалия}} |[[27 мамыр]] [[1994 жыл|1994]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Италия}} [[Ювентус]] |- |78 |Люк Мбете |{{flagicon|Англия}} |[[18 қыркүйек]] [[2003 жыл|2003]] |клуб шәкірті |- |88 |Ричард Дионку |{{flagicon|Сенегал}} |[[10 қазан]] [[2001 жыл|2001]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |94 |Финли Бернс |{{flagicon|England}} |[[17 маусым]] [[2006 жыл|2006]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |98 |Ян Коуту |{{flagicon|Бразилия}} |[[3 маусым]] [[2002 жыл|2002]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Бразилия}} Коритиба |- |— |Ши Чарлз |{{flagicon|Солтүстік Ирландия}} |[[5 қараша]] [[2003 жыл|2003]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- ! colspan="5" style="background:#DCDCDC" align="centr" |Жартылай қорғаушылар |- |4 |[[Калвин Филлипс]] |{{flagicon|Англия}} |[[2 желтоқсан]] [[1995 жыл|1995]] | style="text-alignt:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Лидс Юнайтед|Лидс Юнайтед]] |- |8 |[[Илкай Гүндоған|Илкай Гюндоган]] |{{flagicon|Germany}} |[[24 қазан]] [[1990 жыл|1990]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Germany}} [[Боруссия Дортмунд]] |- |10 |[[Джек Грилиш]] |{{flagicon|Англия}} |[[10 қыркүйек]] [[1995 жыл|1995]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Астон Вилла]] |- |16 |[[Родриго Эрнандес|Родри]] |{{flagicon|Испания}} |[[22 маусым]] [[1996 жыл|1996]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Испания}} [[Атлетико Мадрид]] |- |17 |[[Кевин Де Брёйне|Кевин де Брюйне]] |{{flagicon|Бельгия}} |[[28 маусым]] [[1991 жыл|1991]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Германия}} [[Вольфсбург (футбол клубы)|Вольфсбург]] |- |20 |[[Бернарду Силва]] |{{flagicon|Португалия}} |[[10 тамыз]] [[1994 жыл|1994]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Франция}} [[Монако (футбол клубы)|Монако]] |- |22 |Люк Болтон |{{flagicon|Англия}} |[[7 қазан]] [[1999 жыл|1999]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |26 |[[Рияд Марез]] |{{flagicon|Алжир}} |[[21 ақпан]] [[1991 жыл|1991]] | style="text-align:left; |{{flagicon|Англия}} [[Лестер Сити]] |- |66 |Икер Посо |{{flagicon|Испания}} |[[6 тамыз]] [[2000 жыл|2000]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |69 |Томас Дойл |{{flagicon|Англия}} |[[17 қазан]] [[2001 жыл|2001]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |80 |Коул Палмер |{{flagicon|Англия}} |[[6 мамыр]] [[2002 жыл|2002]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |81 |Клаудио Гомес |{{flagicon|Франция}} |[[23 шілде]] [[2000 жыл|2000]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Франция}} [[Пари Сен-Жермен|Париж Сен-Жермен]] |- |87 |Джеймс Макейти |{{flagicon|Англия}} |[[18 қазан]] [[2002 жыл|2002]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |92 |Мика Хамилтон |{{flagicon|Англия}} |[[13 қараша]] [[2003 жыл|2003]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- ! colspan="5" style="background:#DCDCDC" align="centr" |Шабуылшылар |- |7 |Каики |{{flagicon|Бразилия}} |[[11 маусым]] [[2003 жыл|2003]] |{{flagicon|Бразилия}} [[Флуминенсе]] |- |9 |[[Эрлинг Холанд|Эрлинг Холланд]] |{{flagicon|Норвегия}} |[[21 шілде]] [[2000 жыл|2000]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Германия}} [[Боруссия Дортмунд]] |- |11 |Самуел Эдози |{{flagicon|Англия}} |[[28 қаңтар]] [[2003 жыл|2003]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |19 |[[Хулиан Алварес]] |{{flagicon|Аргентина}} |[[31 қаңтар]] [[2000 жыл|2000]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Аргентина}} [[Ривер Плейт]] |- |27 |Морган Роджерс |{{flagicon|Англия}} |26 шілде 2002 | style="text-align:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Вест Бромвич]] |- |47 |[[Фил Фоден]] |{{flagicon|Англия}} |[[28 мамыр]] [[2000 жыл|2000]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |48 |[[Лиам Делап]] |{{flagicon|Англия}} |[[8 ақпан]] [[2003 жыл|2003]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |} === Жаңадан қосылғандар === {| class="wikitable" ! width="50" |{{comment|Лау.|Лауазымы}} ! width="200" |Ойыншы ! width="200" |Жаңа клубы !Баға |- !{{comment|Ш|Шабуылшы}} !{{flagicon|Норвегия}} [[Эрлинг Холанд|Эрлинг Холланд]] !{{flagicon|Германия}} [[Боруссия Дортмунд]] !60,00 млн € |- !{{comment|ОЖҚ|Ортадағы жартылай қорғаушы}} !{{flagicon|Англия}} [[Калвин Филлипс]] !{{flagicon|Англия}} [[Лидс Юнайтед]] !50,00 млн € |- !{{comment|Ш|Шабуылшы}} !{{flagicon|Аргентина}} Хулиан Алварес !{{flagicon|Аргентина}} [[Ривер Плейт]] !20,00 млн € |- !{{comment|СҚ|Сол жақтағы қорғаушы}} !{{flagicon|Испания}} Серхио Гомес !{{flagicon|Бельгия}} [[Андерлехт (футбол клубы)|Андерлехт]] !10,00 млн € |- !{{comment|Қ|Қақпашы}} !{{flagicon|Германия}} Штефан Ортега !{{flagicon|Германия}}[[Арминия (футбол клубы, Билефельд)|Арминия]] !6,00 млн € |} === Қатардан кеткендер<ref name=":0">https://www.transfermarkt.com/manchester-city/rekordabgaenge/verein/281/saison_id/2021</ref> === {| class="wikitable" ! width="50" |{{comment|Лау.|Лауазымы}} !width=200|Ойыншы !Жасы ! width="200" |Жаңа клубы !Баға |- !{{comment|ЖҚ|Жартылай қорғаушы}} !{{flagicon|Англия}} [[Рахим Стерлинг]] !27 !{{flagicon|Англия}} [[Челси (футбол клубы)|Челси]] !56,00 млн € |- !{{comment|Ш|Шабуылшы}} !{{flagicon|Бразилия}} [[Габриэл Жезус|Габриел Жезус]] !25 !{{flagicon|Англия}} [[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал]] !50,00 млн € |- !{{comment|СҚ|Сол жақтағы қорғаушы}} !{{flagicon|Украина}} [[Александр Владимирович Зинченко|Олександр Зинченко]] !25 !{{flagicon|Англия}} [[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал]] !35,7 млн € |- !{{comment|ОҚ|Оң жақтағы қорғаушы}} !{{flagicon|Испания}} Педро Порро !22 !{{flagicon|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг]] !8,50 млн € |- !{{comment|ОЖҚ|Ортадағы жартылай қорғаушы}} !{{flagicon|Жапония}} Ко Итакура !25 !{{flagicon|Германия}} [[Рахим Стерлинг|Боруссия М]] !5,00 млн € |- !{{comment|ЖҚ|Жартылай қорғаушы}} !{{flagicon|Жапония}} Риотаро Мешино !24 !{{flagicon|Жапония}} [[Гамба Осака]] !тегін |- !{{comment|ОЖҚ|Ортадағы жартылай қорғаушы}} !{{flagicon|Бразилия}} [[Фернандиньо]] !37 !{{flagicon|Бразилия}} [[Атлетико Паранаэнсе]] !тегін |} == Директорлар кеңесі == {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" [[Сурет:Khaldoon Al Mubarak.jpg|нобай|Команда төрағасы '''Халдун Әл Мубарак''']] |- !Лауазымы !Аты |- |align="left"|Төрағасы |align="left"|{{flagicon|БАӘ}} Халдун әл-Мүбәрәк |- |align="left"|Директор |align="left"|{{flagicon|England}} Саймон Пирс |- |align="left"|Директор мүшесі |align="left"|{{flagicon|Қытай}} Ли Руйган |- |align="left"|Директор мүшесі |align="left"|{{flagicon|АҚШ}} Марти Эдельман |- |align="left"|Директор мүшесі |align="left"|{{flagicon|БАӘ}} Мұхаммед әл-Мәзруи |- |align="left"|Директор мүшесі |align="left"|{{flagicon|England}} Джон Макбат |- |align="left"|Директор мүшесі |align="left"|{{flagicon|Italy}} Альберто Галасси |} == Корпоративтік басқарушылары == {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !Лауазымы !Аты |- | align="left" |Атқарушы директоры | align="left" |{{flagicon|Spain}} Феррано Сорриано |- | align="left" |Коммерциялық директоры | align="left" |{{flagicon|USA}} Том Глик |- | align="left" |Спорттық директоры | align="left" |{{flagicon|Spain}} Чики Бегиристайн |- | align="left" |Операциялар департаментінің директоры | align="left" |{{flagicon|England}} Джон Уильямс |- | align="left" |Академияның директоры | align="left" |{{flagicon|England}} Брайан Марвуд |- | align="left" |City Football Group директоры | align="left" |{{flagicon|Spain}} Родолфо Боррелл |} == Бапкерлік штаб == {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !Лауазымы !Аты |- | align="left" |Бас бапкер | align="left" |{{flagicon|Spain}} [[Хосеп Гвардиола]] |- | align="left" |Бас бапкердің көмекшісі | align="left" |{{flagicon|Spain}} Родольфо Боррел |- | align="left" |Бас бапкердің көмекшісі | align="left" |{{flagicon|Испания}} Карлос Висенс |- | align="left" |Бас бапкердің көмекшісі | align="left" |{{flagicon|Italy}} Энцо Мареска |- | align="left" |Қақпашылар басшысы | align="left" |{{flagicon|Spain}} Хаби Мансисидор |- |align="left"|Қақпашылар бапкері |align="left"|{{flagicon|Англия}} Ричард Райт |- | align="left" |Фитнес ретіндегі бапкері | align="left" |{{flagicon|Spain}} Хосе Кабельо |- | align="left" |Академия басшысы | align="left" |{{flagicon|England}} Джейсон Уилкокс |- |align="left"|Ж-23 менеджері |align="left"|{{flagicon|Ирландия}} Брайан Барри-Мерфи |- |align="left"|Ж-23 менеджердің көмекшісі |align="left"|{{flagicon|England}} Денни Уокер |- |align="left"|Ж-23 қақпашылар бапкері |align="left"|{{flagicon|Уэльс}} Энди Меллинер |- |align="left"|Ж-18 академия менеджері |align="left"|{{flagicon|England}} Бен Уилкинсон |- |align="left"|Ж-18 академия менеджерінің көмекшісі |align="left"|{{flagicon|Шотландия}} Калум МакФарлен |- |align="left"|Ж-18 қақпашылар бапкері |align="left"|{{flagicon|Англия}} Макс Джонсон |- |align="left"|Бірінші скаут |align="left"|{{flagicon|Италия}} Карло Кансельери |} == Бас бапкерлері == ''Бұл жерде ең кемі 1 ірі жүлде жеңіп алған бапкерлер көрсетілді'' {| class="wikitable" ! rowspan="2" |Аты-жөні ! rowspan="2" |Жаттықтырған жылдары ! colspan="5" |Көрсеткіштері ! rowspan="2" |Алған жүлделері |- !{{comment|ОС|Ойын саны}} !{{comment|Ж|Жеңіс}} !{{comment|Т|Тең}} !{{comment|Ж|Жеңіліс}} !Жеңіс %-ы&nbsp; |- |{{flagicon|Шотландия}} Том Мали |1902—1906 |150 |89 |22 |39 |59,33 |1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Англия}} Уилф Уайлд |1932—1946 |352 |158 |71 |123 |44,89 |1 Бірінші дивизион чемпионы, 1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Шотландия}} Лес Макдауелл |1950—1963 |592 |220 |127 |245 |37,16 |1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Англия}} Джо Мерсер |1965—1971 |340 |149 |94 |97 |43,82 |1 Бірінші дивизион чемпионы, 1 Екінші дивизион чемпионы, 1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]], 1 [[УЕФА Кубок иелері кубогы]] |- |{{flagicon|Англия}} Тони Бук |1973—1980 |269 |114 |75 |80 |42,38 |1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Италия}} Роберто Манчини |2009—2013 |191 |113 |38 |40 |59,16 |1 [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-Лига]] чемпионы, 1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Чили}} Мануэль Пеллегрини |2013—2016 |167 |100 |28 |39 |59,88 |1 [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-Лига]] чемпионы, 1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Испания}} Пеп Гвардиола |2016—қ.д. |228 |165 |30 |33 |72,37 |3 [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-Лига]] чемпионы, 1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия Кубогі]], 4 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |} == Стадион == ''Негізгі мақала: [[Этихад Стэдиум]]'' [[Сурет:Etihad Stadium.jpg|нобай|436x436 нүкте|[[Этихад Стэдиум|Сити оф Манчестер]] және Этихад Стэдиум, 2003-тен бергі негізгі алаңы]] Манчестер қаласының шығысындағы «'''Сити оф Манчестер'''» стадионы, демеушілік себептермен 2011 жылдан бастап Etihad стадионы ретінде белгілі, Манчестер Сити Кеңесінен 200 жылға жалға алынған. 2002-03 маусымына дейін клубтың негізгі алаңы «'''Мейн Роуд'''» болды.«Манчестер Сити» стадионға көшпес бұрын оны футболға айналдыру үшін 30 миллион фунт стерлингтен астам қаражат жұмсады, алаң төмен түсірілді, оның айналасына тағы бір қабат қосылды және жаңа Солтүстік стенд салынды. Жаңа стадиондағы алғашқы матч жолдастық кездесуде Барселонаны 2:1 есебімен ұтты. Оңтүстік стендтегі 7000 орындық үшінші деңгей 2015-16 футбол маусымының басында аяқталды. Ағымдағы сыйымдылық 53,97 құрайды. Солтүстік стендтің үшінші деңгейінде жоспарлаудың келісімі бар және ол бойынша жұмыс 2017 жылға қарай басталып, сыйымдылықты 61000 -ға жеткізбек.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Manchester_City_F.C.#cite_note-146</ref> 1880-1887 жылдар аралығында бес стадионда матч өткізгеннен кейін, өз алаңы '''Хайд Роуд''' футбол алаңында 36 жыл қоныстанды.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Manchester_City_F.C.#cite_note-147</ref> 1920 жылы Хайд Роуд алаңының негізгі стендінде өрт болып, 84000 сыйымдылығы бар «'''Мейн Роуд 3'''» алаңына көшті. Бірнеше жыл өткен соң, дизайнерлері «Солтүстік Уэмбли» деп атап кеткен алаң '''Мейн Роуд''' 1934 жылы 3 наурызда Сток Ситиге қарсы Англия Кубогының матчына 84 569 адам тіркеліп рекорд орнатты. <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Manchester_City_F.C.#cite_note-148</ref> '''Мейн Роуд''' 80 жылда бірнеше рет қайта өңделді, ал 1995 жылға қарай оның сыйымдылығы 32000-ға дейін шектелді, бұл жәйт 2003 жылы Сити оф Манчестер алаңына көшуге итермелеген болатын. '''Сити оф Манчестер''' 2011 жылы '''[[Этихад Стэдиум]]''' деп аталды [149] == Жүлделері == === Ұлттық жүлделер === * '''Англия чемпионы''' ''^{6 рет}'': ''1936/37, 1967/68, 2011/12, 2013/14, 2017/18, 2018/19, 2020/21, 2021/22'' '''''Күміс алқа''' ^{6 рет}: 1903/04, 1920/21, 1976/77, 2012/13, 2014/15, 2019/20'' * '''Англия кубогінің иегері''' ''^{6 рет}'': ''1904, 1934, 1956, 1969, 2011, 2019'' '''''Финалист''' ^{6 рет}: 1926, 1933, 1955, 1981, 2013'' * '''Англия лигасы кубогінің иегері''' ''^{7 рет}'': ''1970, 1976, 2014, 2016, 2018, 2019, 2020, 2021'' '''''Финалист''' ^{1 рет}: 1974'' * '''Англия Суперкубогінің иегері''' ''^{6 рет}'': ''1937, 1968, 1972, 2012, 2018, 2019'' '''''Финалист''' ^{6 рет}: 1934, 1956, 1969, 1973, 2011, 2014'' === Халықаралық === * '''УЕФА Кубок иелері кубогы''' ^{''1 рет''}: ''1970'' * '''УЕФА Чемпиондар Лигасы: ''Финалист'''''^{''1 рет''}'': 2021'' == УЕФА рейтингіндегі қазіргі орны == ''2021 жылдың 15 тамызына сәйкес''<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/UEFA_coefficient</ref> {| class="wikitable" |+ !Орын !Клуб аты !Мемлекеті !2020-21 ұпайы !Жалпы ұпайы !Ұлттық ұпайы |- |1 |[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |{{flagicon|Германия}} |27.000 | '''134.000''' |14.714 |- |2 |[[Реал Мадрид]] |{{flagicon|Испания}} |26.000 | '''127.000''' |19.571 |- |'''3''' |[[Манчестер Сити]] |{{flagicon|Англия}} |35.000 | '''125.000''' |20.113 |- |4 |[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]] |{{flagicon|Испания}} |20.000 | '''122.000''' |19.571 |- |5 |[[Ювентус]] |{{flagicon|Италия}} |21.000 | '''120.000''' |15.087 |} == Рекордтары == === Командалық === * Жеңіске жеткен ең ірі есебі: 1899 жылдың 18 ақпан күні «Дарвен» клубына қарсы 10:0 * Жеңіліске ұшыраған ең ірі есебі: 1890 жылдың 4 қазанында «Ливерпуль Стенли» клубынан 0:12 * Ұлттық чемпионаттағы ең ірі жеңілісі: 1894 жылдың 24 желтоқсанында «Бертон Уондерерс» клубынан 0:8, 1933 жылдың 23 желтоқсанында «Вулверхемптон Уондерерс» клубынан 0:8, 1906 жылдың ,3 қыркүйегінде «Эвертон» клубынан 1:9,1893 жылдың 7 наурызында «Смолл Хит» клубынан 0:12 * Англия Кубогындағы ең ірі жеңілісі: 1897 жылдың 30 қаңтарында «Престон Норт Энд» клубынан 0:6, 1946 жылдың 30 қаңтарында «Брэдфорд Парк Авеню» клубынан 2:8 * Ойын алаңының трибунасында ең көп жиналған көрермен: 1934 жылдың 3 наурызында «Сток Сити» клубына қарсы ойнағандағы көрермен — 84 569 адам * Англия Премьер-Лигасында жеңіске 18 рет қатарынан қол жеткізген әзірше жалғыз клуб * 20 турда 60-тан көп ұпай жинаған жалғыз клуб * 20 турда 60-тан аса көп гол салған жалғыз клуб * 20-сыншы турдан кейін 20 жеңіске қол жеткізген жалғыз клуб * Өз алаңында ең көп жеңіске қол жеткізген әзірше жалғыз клуб — 32 * Англия Премьер-Лигасында ең көп гол салған әзірше жалғыз клуб — 106 *Англия Премьер-Лигасында ең көп ұпай жинаған әзірше жалғыз клуб — 100 * «Манчестер Сити» — Жаңа Жыл қарсаңында чемпиондықтан 8 ұпайдан артта болса да, маусым соңында жеңімпаз атанған үшінші клуб * Англия лигасы Кубогін 4 рет қатарынан жеңген екінші клуб («Ливерпулден» кейін, 1981—1984). * Бір жыл ішінде барлық ішкі трофейдің жеңімпазы атанған бірінші клуб === Ойыншы және ойын жағынан === * «Сити» сабында, ұлттық чемпионатта ең көп ойын өткізген ойыншы: 564 ойын, Алан Оукс (1958 — 1976 жылдар арасында) * «Сити» сабында, барлық жағынан ең көп ойын өткізген ойыншы,: 680 ойын, Алан Оукс (1958 — 1976 жылдар арасында) * «Сити» сабында, ең көп гол салған ойыншы: 260 гол, [[Серхио Агуэро]] (2011 — 2021) * «Сити» сабында, бір маусымда ең көп гол салған ойыншы: 38 гол, Томми Джонсон (1928/29 маусымында) * «Сити» қатарына, ең көп трансфер бағасына келген ойыншы: [[Джек Грилиш]] «[[Астон Вилла]]<nowiki/>» сабы<nowiki/>нан £100 миллион бағасына келді (2021 жылдың тамызында) * «Сити» сатып жіберген, ең қымбат ойыншы:Леруа Сане «[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]<nowiki/>» клу<nowiki/>бына £49,00 мил<nowiki/>лион бағасына кетті (2020 жылы) === Манчестер Сити клубының тарихындағы бомбардир ойыншылар (барлық жағынан) === ''Мәлімет 19.08.2021 жазылды'' '''Жуан жазумен''', қазір ойнап жүрген ойыншылар белгіленді {| class="wikitable sortable" cellpadding="3" style="text-align: center;" !№ !Аты-жөні !Гол саны !Ойын саны !Өткізген уақыты |- !1 |[[Серхио Агуэро]] |254 |370 |2011-2021 |- !2 |Эрик Брук |177 |493 |1928-1939 |- !3 |Томми Джонсон |166 |354 |1919—1930 |- !4 |Колин Белл |153 |501 |1966—1979 |- !5 |Джо Хайс |152 |364 |1953–1965 |- !6 |Билли Мередит |151 |393 |1894—1905 1921—1924 |- !7 |Фрэнсис Ли |148 |330 |1967—1974 |- !8 |Томми Бровэл |139 |247 |1913–1926 |- !9 |Билли Гиллеспи |132 |231 |1897–1905 |- !10 |Фред Тилсон |132 |275 |1928–1939 |} === '''Манчестер Сити клубының сабында ең көп ойын өткізген ойыншылар (барлық жағынан)''' === {| class="wikitable sortable" cellpadding="3" style="text-align: center;" !№ !Аты-жөні !Ойын саны !Гол саны !Өткізген уақыты |- !1 | align="left" |Алан Оукс |682 |33 |1958—1976 |- !2 | align="left" |Джо Корриган |603 |0 |1967—1983 |- !3 | align="left" |Майк Дойл |570 |41 |1964—1978 |- !4 | align="left" |Берт Траутманн |545 |0 |1949—1964 |- !5 | align="left" |Колин Белл |501 |153 |1966—1979 |- !6 | align="left" |Эрик Брук |493 |177 |1928—1939 |- !7 | align="left" |Томми Бут |491 |37 |1919—1930 |- !'''8''' | align="left" |Майк Саммерби |452 |68 |1965—1975 |- !'''9''' | align="left" |Пол Пауэр |444 |36 |1975—1986 |- !'''10''' | align="left" |Вилли Донахи |436 |2 |1968—1980 |} == Деректері == [[File:Foeplaque.JPG|Марк-Вивьен Фоэге арналған монумент|нобай|294x294 нүкте]] * «Манчестер Сити» клубында 23-інші нөмір, футболшыларға енді ешқашан берілмейді. Өйткені, 2003 жылы Англия Кубогының жартылай финалының ойынында, «Сити» сабындағы камерундық ойыншы Марк-Вивьен Фоэ жүрек талмасынан қаза тапқан болатын<ref>Марк-Вивьен Фоэ ойын кезінде қаза тапты. 27.06.03 http://www.newsru.ru/sport/27jun2003/dead.html </ref>, осы қаза тапқан ойыншының реттік нөмірі 23 болатын. Сондықтан, енді бұл нөмір «Манчестер Сити» тарихындағы қаралы нөмір болып есептеледі. * 2011 жылдың 26 сәуірінде «Манчестер Сити» клубының қорғаушысы [[Коло Туре]] [[допинг]] қолданды деген кінәмен, 6 айға футболдан шеттетілді. Ол, әйелімнің арықтататын дәрісін байқамастан ішіп қойдым деп ақталған еді. Сосын FA комитеті ойыншыны 2 наурызы мен 2 қырқүйегі арасында ойынға шықпайды, деп жазалаған болатын. * 2013 жылдың 20 ақпанында әлеуметтік желілерде, «Манчестер Сити» ойыншыларының [[Harlem Shake]] билеген 32-секундтық видеосы салынған болатын. Бұл видео шынығатын бөлмеде түсірілген. Талисман басында билеп бастап, кейінірек, кенеттен барлығы билеп кетеді.<ref>Manchester City do the Harlem Shake, Alexander Kolarov’s protest steals the show. 20.02.13 http://www.101greatgoals.com/blog/manchester-city-do-the-harlem-shake-alexander-koloravs-protest-steal-the-show/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130224035221/http://www.101greatgoals.com/blog/manchester-city-do-the-harlem-shake-alexander-koloravs-protest-steal-the-show/ |date=2013-02-24 }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} [[Санат:Англия футбол клубтары]] [[Санат:Манчестер Сити ФК]] __МАЗМҰНДАТҚЫЗУ__ oe0j3ycfvzz18vgu34de8swpc5f370m 3061933 3061922 2022-08-18T11:36:37Z Arris17 65613 Құрамы wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{ту|Англия}} Манчестер Сити |ағымдағы маусым = [[Футболдан Англия чемпионаты 2022/23|2022/23]] |логотипі = Manchester City FC badge.png |толық атауы = ''«Манчестер Сити» Футбол клубы (ағылш. Manchester City Football Club)'' |лақап аты = ''The Citizens (Қалалықтар)<ref name="автоссылка1">{{cite web|url=https://ru.uefa.com/uefachampionsleague/news/newsid=2528749.html#/|title=Прозвища участников плей-офф Лиги чемпионов|date=2018-02-07|publisher=UEFA.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180212084425/https://ru.uefa.com/uefachampionsleague/news/newsid=2528749.html#/|archivedate=2018-02-12}}{{ref-ru}}</ref><br>The Blues (Көктер)<ref>{{cite web |url=https://www.mancity.com/fans-and-community/club/club-history |title=Club History |publisher=ManCity.com |lang=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160907013909/http://www.mancity.com/fans-and-community/club/club-history |archivedate=2016-09-07 }}</ref><br>The Sky Blues (Аспан көктер)<ref name="автоссылка1" />'' |құрылған = 1880 («'''Сент Маркс (Уэст-Гортон)'''» атауымен)<br>{{Start date and age|df=yes|1894|4|16}} («'''Манчестер Сити'''» атауымен) |стадионы = {{ту|Англия}} [[Этихад Стэдиум]] |сыйымдылығы = 53 400<ref>{{cite web |url=https://www.mancity.com/etihad-stadium/visiting-the-etihad-stadium |title=Visiting the Etihad Stadium |publisher=Manchester City |lang=en}}</ref> |иесі = {{Мемлекет туы|БАӘ|жоқ}} [[Мансур ибн Зайед әл-Нахайян]] |президенті = {{Мемлекет туы|БАӘ|жоқ}} [[Халдун әл-Мүбәрәк]] |жаттықтырушы = {{Мемлекет туы|Испания|жоқ}} [[Хосеп Гвардиола]] |капитаны = |рейтингі = [[УЕФА]] рейтингінде '''3-ші орын'''<ref>{{cite web|title=Club coefficients {{!}} UEFA Coefficients|url=https://www.uefa.com/nationalassociations/uefarankings/club/#/yr/2022|website=UEFA.com|accessdate=2022-06-30|lang=en}}</ref> |жарыс = [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-лига]] |маусым = [[Футболдан Англия чемпионаты 2021/22|2021/22]] |орын = [[Сурет:golden star.svg|20px]] '''Жеңімпаз''' |сайты = {{URL|mancity.com}} | pattern_la1 = _mancity2223h | pattern_b1 = _mancity2223h | pattern_ra1 = _mancity2223h | pattern_sh1 =_mancity2223h | pattern_so1 = _mancity2223h | leftarm1 = 78BCFF | body1 = 78BCFF | rightarm1 = 78BCFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = 78BCFF | pattern_la2 = _mancity2122A | pattern_b2 = _mancity2122A | pattern_ra2 = _mancity2122A | pattern_sh2 = | pattern_so2 = _mancity2122Al | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = FFFFFF | socks2 = FFFFFF | pattern_la3 = _mancity2122t | pattern_b3 = _mancity2122t | pattern_ra3 = _mancity2122t | pattern_sh3 = | pattern_so3 = _mancity2122tl | leftarm3 = 002040 | body3 = 002040 | rightarm3 = 002040 | shorts3 = 002040 | socks3 = 002040 }} '''«Манчестер Сити»''' ({{lang-en|Manchester City Football Club}}) – [[Манчестер]] қаласының ағылшын футбол клубы. Клуб [[Англия Премьер-лигасы]]нда өнер көрсетеді. [[1880 жыл]]ы «Уэст Гортон Сент Маркс» (West Gorton Saint Marks) деген атпен құрылды. [[1887 жыл]]ы атын «Ардуикке» ауыстырып, «Гайд Роуд» стадионына көшті. [[1894 жыл]]дан бастап клуб «Манчестер Сити» атымен ойнайды. Сегіз рет [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-лига]] иегері, алты [[Футболдан Англия кубогы|Англия Кубогы]], сегіз [[Лига Кубогы]], алты [[Футболдан Англия суперкубогы|FA Community Shields]] және бір [[УЕФА Кубок иелері кубогы|Еуропа Кубогының Жеңімпаздары Кубогы]] бар бұл ағылшын футболындағы бесінші ең табысты клуб болып саналады. «Манчестер Сити» Футбол лигасын 1892 жылы қосылды, ал 1904 жылы өзінің алғашқы ірі марапаты — [[Футболдан Англия кубогы|Англия Кубогын]] жеңіп алды. Клуб 1960-шы жылдардың аяғы мен 1970-ші жылдардың басында Джо Мерсер мен Малкольм Эллисонның басшылығымен Лиганы, [[УЕФА Кубок иелері кубогы 1969/70|еуропалық чемпиондар Кубогының иегерлері Кубогын]], Англия Кубогын және Лига Кубогын жеңіп алды. 1981 жылғы Англия Кубогының финалындағы жеңілістен кейін клуб 1998 жылы өз тарихында жалғыз рет ағылшын футболының үшінші эшелонына түсуімен аяқталған құлдырау кезеңінен өтті. Олар 2001/02 маусымда Жоғарғы дивизонға оралды және содан бері Премьер-Лигада қалды. Өз тарихында клуб үш рет стадион ауыстырды: құрылғаннан бастап [[1923 жыл|1923]] жылға дейін «Гард Роудте» ойнады, [[1923 жыл|1923]] жылдан бастап [[2003 жыл|2003]] жылға дейін – «Мейн Роуд» стадионында, ал қазіргі уақытта [[2002 жыл|2002]] жылы салынған, 55097 көрермен сыйдыра алатын «Этихад» стадионында ойнайды. XX ғасырда «Манчестер Сити» екі рет Англия чемпионы болды (1936/1937 және 1967/1968), бірақ [[1990 жыл|1990]] жылдары «Манчестер Сити» үш жыл ішінде үш рет астыңғы дивизиондарға түсіп, 1998/99 үшінші дивизионда бір маусым ойнады. [[2002 жыл|2000]] жылы клуб жоғарғы дивизонға оралып, Премьер-Лигада әлі күнге дейін өнер көрсетеді. [[2008 жыл|2008]] жылы «Манчестер Ситиді» «Абу-Даби Юнайтед Групп» компаниясы иеленді, бұдан кейін клубқа көптеген инвестициялар ағымы келіп, жоғары төленетін ойыншыларды трансфер кезінде алуға мүмкіндік пайда болды. [[2011 жыл|2011]] жылы клуб Англия Кубогын ұтты. Және де [[Футболдан Англия чемпионаты 2010/2011|2010/11]] жылдың қорытындысы бойынша, «Сити» бірден УЕФА чемпиондар Лигасының топтық турнирінде ойнау құқығына ие болып, [[1973 жыл|1973]] жылдан бері бірінші рет Англия Суперкубогы үшін ойынға қатысты. Бірақ [[2011 жыл|2011]] жылы 7 тамызда «Уэмбли» стадионында Англия чемпиондары «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» клубынан 2:3 есебімен ұтылып қалды.<ref>http://www.radiomayak.ru/doc.html?id=275862{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[2012 жыл|2012]] жылы 13 мамырда, соңғы турда «Куинз Парк Рейндержске» қарсы драмалық ойында, қосымша төртінші минутта шешуші гол соғып, 3:2 есебімен ұтып, «Манчестер Сити» 44 жыл өткен соң Англия чемпионы атанды<ref>http://www.kommersant.ru/doc/1933200?NodesID=9</ref>. «Қалалықтар» ("The Citizens"(клубтың лақапаттарының бірі)) өздерінің қас жауларын «[[Манчестер Юнайтед]]ті<nowiki/>» тек доп соғу және өткізу айырмасынан ғана асып түсті. 2012 жылы [[12 тамыз]]да Англия Суперкубогына таласта «Манчестер Сити» лондондық «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» клубынан 3:2 есебімен басым түсіп, соңғы 40 жылда бірінші рет осы жүлдені ұтты<ref>http://www.vesti.ru/doc.html?id=877448</ref>. [[2014 жыл|2014]] жылы [[2 наурыз]]да «Манчестер Сити» 38 жыл өткен соң алғашқы Футбол Лигасының Кубогын жеңіп алды.<ref>http://www.gazeta.ru/sport/2014/03/02/a_5932905.shtml</ref> [[2014 жыл|2014]] жылы [[11 мамыр]]да Манчестер Сити [[Вест Хэм Юнайтед|Вест Хэм]] клубын 2:0 есебімен жеңіп, өзінің тарихындағы төртінші АПЛ жүлдесін жеңіп алды<ref>«Манчестер Сити» - Англия чемпионы! 12 мамыр 2014 14:33 http://prosports.kz/kz/news/34837 </ref>.Манчестер Сити 2016 жылдың [[15 мамыр]] күні өз тарихында алғаш рет [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар лигасының]] ширек-финалына жолдама алды.Ширек-финалда [[Пари Сен-Жермен|ПСЖ]] футбол клубымен кездесіп, Парижде тең ойын көрсетіп, өз алаңында 1:0 есебімен жеңіске жетіп, өз тарихында болмаған нәрсені жасады.Және бұнымен қоса, Англия футбол клубтары арасынан [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар лигасының]] жартылай финалына шыққан 10-ыншы команда болды.Жалғыз голдың авторы — Кевин де Брюйне.Жартылай финалда [[Реал Мадрид]] футбол клубынан қонақта 1:0 есебімен жеңіліс тауып, финалға өте алмады. Клуб 2008 жылы Абу-Даби Юнайтед Груп арқылы шейх Мансур бен Заид Әл Нахаянды қабылдағаннан кейін ойын қызметкерлеріне де, жабдықтарға да айтарлықтай қаржылық инвестициялар алды, 2011 жылы Англия Кубогын және [[Футболдан Англия чемпионаты 2012/2013|2012]] жылы Премьер-Лиганы жеңіп алды, содан кейін 2014 жылы тағы бір чемпион атағын алды. Пеп Гвардиоланың басшылығымен «Сити» [[Футболдан Англия чемпионаты 2017/2018|2018]] жылы Премьер-лигада жеңіске жетіп, бір маусымда 100 ұпай жинаған Премьер-лиганың жалғыз командасы болды. 2019 жылы олар төрт кубокты жеңіп алды, Англиядағы барлық ішкі кубоктардың бұрын-соңды болмаған сериясын аяқтап, ішкі треблді жеңіп алған алғашқы ағылшын ерлер командасы болды. [[Хосеп Гвардиола|Пеп Гвардиола]] дәуірінде Премьер-лиганың [[Футболдан Англия чемпионаты 2020/21|үшінші титулын]] жеңіп алумен қатар, «Сити» 2021 жылы [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|Еуропа Чемпиондар Лигасының]] алғашқы финалына шықты, онда ол «[[Челси (футбол клубы)|Челсиден]]<nowiki/>» жеңіліп қалды. 2019 жылы «Манчестер Сити» әлемдегі барлық футбол клубтары арасында табысы бойынша бесінші орынды иеленді. 2019 жылы ''[[Forbes]]'' клубты 2,7 миллиард долларға (2,06 миллиард фунт стерлинг) бағалады. Осылайша, Манчестер Сити әлемдегі ең бағалы спорт клубтарының тізімінде жиырма бесінші және ең құнды футбол клубтары тізімінде үшінші орында тұр. Клуб 2019 жылдың қараша айында құны 3,73 миллиард фунт стерлинг (4,8 АҚШ доллары) құрайтын Ұлыбританияда орналасқан City Football Group Limited [[холдинг]]-компаниясына тиесілі. Бас бапкері — [[Хосеп Гвардиола]]. Ол өзінің бапкерлік қызметін 2016 жылдың [[1 ақпан]]ында алды. Алдыңғы бапкері — Мануэль Пеллегрини. == Тарихы == {{main|«Сент-Маркс» немесе «Вест Гортон» (1880—1894) тарихы|«Манчестер Сити» (1894—қазіргі кезге дейінгі) тарихы}} === ''ХІХ ғасыр'' === === «Cент-Маркс» немесе «Вест Гортон» === [[File:St Marks 1884.jpg|thumb|265x265px|«Сент Маркс» немесе «Вест Гортон», 1884 жылы|солға]] «Манчестер Сити» деген қазіргі кездегі алпауыт клубты құрған тұлға [[1855 жыл|1855]] жылы дүниеге келді. '''Анна Коннелл''' — Харрогиттегі Артур Коннелл атты дінбасының қызы болған. Оның әкесі [[1865 жыл|1865]] жылы Вест Гортондағы [[Ағылшындар|ағылшындық]] Киелі Марк шіркеуінің ректор қызметкері болды. Анна сол жылдары әкесінің жағдайын қарап, қолдап тұрды.Вест Гортон тұрғындары кейін спирттік ішімдіктер мен шылымдар қолданатын болған. Анна Коннелл барлығының басын қосатын жеңіл жолдарды іздеді.Сонысымен, [[1880 жыл|1880]] жылдың қарашасында Анна Коннелл екі шіркеудің дінбасыларымен бас қосып, бұнымен қоса металлургиялың зауыт кеңесімен бас қоса отырып, Брукс, Уильям Бистоу және Томас Гудбэер атты жұмысшыларымен көптеген спорттық клубтар ойлап табады.Бұлардың [[1875 жыл|1875]] жылғы Киелі Марк шіркеуінің крикет бойынша үш спортшысы — Уилтер Чоу, Эдвард Китчен және жаңағы Уильям Бистоу — крикет ойынын тастап, футболшы атанды.Манчестер архидъяконы Анна Коннелдің жұмысына жақсы көңіл бөліп, оған болашақ жұмысына сәттілік тілеп, көмек көрсетті. 1880 жылы қарашада Анна Коннелл, Бистоу және Гудбэер бірігіп «Сент-Маркс» немесе «Вест Гортон» деп футбол клубын құрды.<ref>{{cite book |last=James |first=Gary |title=Manchester City - The Complete Record |publisher=Breedon |location=Derby |year=2006 |isbn=1-85983-512-0}} p17</ref> Артур Коннелл, қара жейде және ақ шортымен ойнаған алғашқы президент атанды.Ең алғашқы ресми ойын, [[Максфилд]] шіркеуін командасымен болды, бұл ойында «Сент-Маркс» 1:2 есебімен жеңіліс тапты. «Сент-Маркс» бұл маусымда тек бір рет қана жеңді. Бұл жағдай 1881 жылдың наурызында, шығыс Манчестерде орналасқан — «Сталибридж Кларенске» қарсы ойында болды.<ref>{{cite book |last=Murray |first=Chris |title=Attitude Blue: Manchester City F.C. and P.L.C. |publisher=Blackwell Publishing |location=Manchester |year=2002 |isbn=0-9520520-9-1 |page=1}}</ref> === «Ардвик» === [[1884 жыл|1884]] жылы Гортон қауымдастығының шешімімен, клубтың атауын өзгерту қолға алынды. Сол кезде Уильям Бистоу, клубтың жейдесін өзгертуді ұсынып, өз жейдесін ойлап тапты. Жейде — қара және ол жейдеде ақ крест бейнеленді. [[1887 жыл|1887]] жылы клуб — «[[Гайд Роуд]]» атты ойын алаңына ауысты. Бұнымен қоса, атауын — «Ардвик» деп өзгертті. Екі жылдан кейін, «Гайд Роуд» сыйымдылығы 1000 көрермендікке жетті. [[1891 жыл|1891]] жылы, команда Альянс Лигада өнер көрсете бастап, екі жыл қатарынан чемпион атанды. [[1892 жыл|1892]] жылы клуб, екінші дивизион болып саналатын, Англия Футбол Лигасында өнер көрсете бастады. 1892/93 маусымында «Ардвик» 5-інші орынды иеленді. Келесі маусымда, қазіргі «[[Манчестер Юнайтед]]» деп аталатын, кезіндегі «[[Ньютон-Хит]]» екінші дивизонға, әрине, Англия Футбол Лигасына келді. Бұнымен қоса, бұл маусымда, «Ардвикке» басты қарсылас табылды. Сол кезде «Ардвик» менеджері [[Джошуа Парби]], клубтың атауын өзгертуді ұсынды. Комитет бұл ұсынысты қабылдап, «Манчестер Сити» 1894 жылдан қазіргі кезге дейін әлі өзгертілмей келеді. === ''ХХ ғасырдың басы'' === === '''«Манчестер Сити»''' === [[File:Billy meredith city.jpg |thumb|Билли Мередит|304x304 нүкте]]Бес жыл өте, «Манчестер Сити», бірінші дивизонда өнер көрсете бастады. Тағы бес жыл өте, [[1904 жыл|1904]] жылы, алғашы кубогын жеңіп алды — [[Футболдан Англия кубогы|Англия Кубогы]]. Бұл жарыстың үздік ойыншысы болып — [[Билли Мередит]]<ref>{{cite news |first= |last= |title= FA Cup glory: 1904 |url=http://www.mcfc.co.uk/news/team-news/2013/may/fa-cup-glory-1904 |work=mcfc.co.uk |date=01.05.13 |accessdate=2013-11-14}}</ref>. [[File:ManCity1904.jpg|left|thumb|«Манчестер Сити», 1904 жылы, Англия Кубогының иегері|185x185px]]атанды. Өйткені ол финалдағы жалғыз голдың авторы.Бұл кубок оңай жолмен келмеді: [[1904 жыл|1904]] жылдың [[6 ақпан|6 ақпанында,]] 1/16 финалында «Сандерлендті» ауыр күшпен жеңді. Одан кейін, «Вулидж Арсеналды» екі доп айырмасымен жеңіп артта қалдырды. Содан соң қарсылас болып, «[[Мидлсбро]]» келді. Бірақ «Сити» бұл қарсыласымен тең ойын көрсетіп, 9 наурызда қайта ойнап 3:1 есебімен екінші ойында жеңе алды. Он күннен «Гудисон Паркта» «Уэнсдейді» қабылдап, 3:0 есебімен жеңді. Финалда «Болтон Уондерерспен» кездесіп, осылай кубок иегері атанған болатын. 1904/05 маусымында соңғы тур басталмай тұрып, «[[Ньюкасл Юнайтед|Ньюкасл Юнайтедпен]]<nowiki/>» бірдей ұпаймен жарысып тұрды. Бірақ соңғы турда «[[Астон Вилла|Астон Виллаға]]<nowiki/>» жол беріп, үшінші орынға түсіп қалды. Ойыннан соң «Астон Вилла» ойыншысы Алек Ликтің айтуынша, Билли Мередит оған £10 төлеуін сұрған, одан соң Комитеттің шешімімен Билли Мередит кінәлі деп танылып, бір жылға ойыннан шектелді<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/wales/northeast/guides/halloffame/sport/billy_meredith.shtml|title=Billy Meredith|work=BBC North Wales Sport|date=18.06.09|accessdate=2012-06-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/68hmJReM3|archivedate=2012-06-26}}</ref>. Байымдауынша, «Манчестер Сити» әр ойыншыға £4 төлеп отырған, және клубта бұл ісі үшін айыппұл алды. Билли Мередит кейін ақталып, өз пікірін білдірді:<blockquote>'''''«Манчестер Ситидің» құпиялығы неде? Бұны мен жәй ғана ереже бұзушылық деп санаймын, 4 фунт стерлингті бізде ешқандай ойыншы алмайды.»'''''</blockquote><blockquote>''© Билли Мередит''</blockquote>Қауымдастық клубқа тексеріс жүргізіп, клубтан қаржылай ереже бұзушылық тапты. «Манчестер Ситидің» бас бапкері Том Мейли өмір бойына футболдағы қызметтерден шеттетілді, ал «Ситиге» £900<ref>http://www.historicalkits.co.uk/Manchester_City/Manchester_City.htm</ref> көлемінде айыппұл салынды. Және де «Ситидің» бірдей 17 футболшысы [[1907 жыл|1907]] жылдың [[қаңтар]]ына дейін футболдан шеттетілді. Сосын, «Сити» айыппұлдан толықтай құтылу үшін өз ойыншыларын сатуға тура келді. Осы мүмкіндікті пайдаланып, «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» менеджері Эрнест Мангнэлл £500-ге Билли Мередитті және де онымен қоса Герберт Берджесс, Сэнди Тернбулл, Джимми Бэннистерді сатып алды. 1907/08 маусымында «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» осы ойыншылардың арқасында ел біріншілігін жеңіп алды. [[1920 жыл|1920]] жылы «Манчестер Сити» ойын алаңына Георг V қонақ болды. Бұл жағдай «Сити» ойын алаңын [[Лондон]]да орналаспаған, [[V Георг|Георг V]] қонақ болған алғашқы ойын алаңы болды. Осы жылы қарашада «Сити» үшін қайғылы оқиға болды, [[1920 жыл|1920]] жылы [[қараша]]да «Гайд Роудтың» басты трибунасы өртке оранып, құрып кетті. «Манчестер Сити» басшылары кейін жаңа ойын алаңын іздеуге көшті. Басында «[[Манчестер Юнайтед]]тің<nowiki/>» ойын алыңы «[[Олд Траффорд]]ты<nowiki/>» жалдап алғысы келді, бірақ «[[Манчестер Юнайтед|Юнайтед]]<nowiki/>» «[[Олд Траффорд]]<nowiki/>» үшін көптеген ақша сұрап, бұл ақшаны «Манчестер Ситидің» қалтасы көтермегендіктен жалға алудан бас тартты<ref>James, ''Manchester: The Greatest City'', p480</ref>. Кейін амал болмағандықтан, «Сити» өзінің ойын алаңында, жөнделіп ештеңеге жарамай тұрғанына қарамастан үш жыл бойы осы алаңда ойнауға тура келді.<ref>James, ''Manchester: The Greatest City'', p104</ref> 1923/24 жылдары «Сити» «[[Мейн Роуд]]<nowiki/>» алаңында ойнай бастады, ал «Гайд Роуд» алаңын бөлшектеп сатып жіберді.<ref>Clayton, ''Everything under the blue moon'', p107</ref>[[File:Sculpture of Bert Trautmann.jpg|thumb|331x331px|Берт Траутманнға арналған мүсін]] [[1926 жыл|1926]] жылы «Манчестер Сити» Англия Кубогінің жартылай финалына дейін барып, 5 ойында 31 гол соқты. Бірақ жартылай финалда «Болтон Уондерерстен» 1:0 есебімен жеңіліп, қалып қойды. Осы жылы «Сити» бірінші дивизонна ұшып кеткен болатын. Келесі жылы, жолы болып, екінші дивизонды бағындырып, бірінші дивизонға қайта оралды<ref>James, ''Manchester City — The Complete Record'', p. 116.</ref>. [[1930 жыл|1930]] жылы «Сити» көтеріле бастады. Бас бапкері болып, бұрынғы «Манчестер Юнайтедтің» бас бапкері Мэтт Басби болды. Қақпашысы Фрэнк Свифт, шабуылшылары Фрэд Тилсон және капитаны Сэм Коуэн болды. 1933 жылы клуб Англия Кубогінің финалына дейін барып, Эвертоннан 0:3 есебімен жеңіліп қалды. Бірақ бұған қарамастан, 1934 жылы «Сити» тағы да финалға шықты. Осы жолы қуанышқа орай, «Портсмут» клубын 2:1 есебімен жеңіп, кубок иегері атанды. 28 минутта гол жіберіп алғанына қарамастан, Тилсон екі гол соғып, команданы алға шығарып жеңіс сыйлады. Капитаны Сэм Коуэн Англия Кубогінің үш финалына да қатысқан алғашқы ойыншы болды<ref>James, ''The Official Manchester City Hall of Fame'', p. 153.</ref>. [[1937 жыл|1937]] жылы клуб тарихында алғаш рет Англия біріншілігінің чемпионы атанды. Бұл маусымда «Сити» 100-ден аса гол салды. Бірақ, келесі маусымда «Сити» бірінші дивизонмен қоштасты.<ref>http://www.rsssf.com/engpaul/FLA/1937-38.html</ref> «Манчестер Сити» екінші дивизионда тек бір рет ойнап жетісті, өйткені бұдан кейін Екінші Дүниежүзілік Соғыс басталғанына байланысты, футбол тоқтатылған болатын. Футбол жұмыс жасап бастағаннан кейін, «Ситиді» капитаны болған, Сэм Коуэн өз қолына алды. Ол бірінші матчын 3:0 есебімен жеңді, одан кейін клуб 19 ойын бойы жеңілмей келді. Бұның арқасында «Сити» Жоғарғы Лигага қайта оралды. Бірақ Сэм Коуэн, бизнес қызығушылықтарының кесірінен, жұмысынан босатылды. [[1949 жыл|1949]] жылы «Сити» неміс қақпашысы [[Берт Траутманн]]ды өз қатарына қосты<ref>James, ''The Official Manchester City Hall of Fame'', p76</ref>. Бұл футболшы англиялық клубқа қосылғаннан кейін, жергілікті тұрғындар нацисттік Германиямен байланысы бар деп митингке шықты<ref>'England really can go all the way' http://blogs.guardian.co.uk/worldcup06/2006/06/07/england_really_can_go_all_the.html</ref>. Бір жағынан өздерінің клубының қақпасын қорғағаны үшін қолдаса, бір жағынан нацисттік Германия өкілі болғандықтан күдіктенді.<ref>http://mcivta.com/players/old/trautmann.html</ref> [[2010 жыл|2010]] жылы<ref>Manchester City legend Bert Trautmann http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2926741/Manchester-City-legend-Bert-Trautmann-Todays-Premiership-stars-couldnt-care-less.html</ref>:[[File:Don Revie statue.jpg|thumb|331x331px|Лидс қаласында орналасқан Дон Реви мүсіні]]<blockquote>'''''«Мен өз клубымды сүйемін, және қолдаймын.Мен «Ситидің бүкіл матчын қалдырмай көремін.Мен Англияға Германиямен ойнасада, жанкүйер боламын»'''''</blockquote><blockquote>''© Берт Траутманн''</blockquote> === ХХ ғасырдың ортасы === «Реви жоспарын» пайдаланып , «Сити» 50-інші жылдары аса қатты өнер көрсете алмады. Аса керемет өнер көрсетті деп, тек 1955 жылды айтуға болады. Өйткені бұл жылы Англия Кубогінің финалына шықты. Бірақ «Ньюкаслдан» 1:3 есебімен жеңіліс тапты. [[1956 жыл|1956]] жылдың [[5 мамыр]]ында 22 жылдан соң Англия Кубогын жеңіп алды. Жүз мың адам сыятын «Уэмблиде» «Манчестер Сити» «Бирмингем Ситимен» кездесіп, алғашқы голын 3-інші минутта салды, алғашқы голды Дон Реви салды. 12 минут өткен соң «Бирмингем» Ноэль Кинси көмегімен есепті теңестірді<ref>Birmingham soon behind but Kinsey quick to equalise Birmingham Mail 5 May 1 бет ;Final edition </ref>. «Сити» 62-інші минутта алға шықты, есеп 2:1. Голды салуға ат салысқандар болып, Кен Бернс, Бобби Джонстон және Джек Дайсон саналды<ref>{{cite book|last=James|first=Gary|title=Manchester&nbsp;– A Football History|publisher=James Ward|location=Halifax|year=2008|isbn=978-0-9558127-0-5|page=122}}</ref>. 64-інші минутта Берт Траутманнды мойынын ауыртып алғанына қарамастан, Дайсонға пас беріп, кейін Джонстон гол салып шабуыл иесі атанды<ref>{{cite book|last=Ward|first=Andrew|title=The Manchester City Story|publisher=Breedon|location=Derby|year=1984|isbn=0-907969-05-4|page=49}}</ref>. Осымен есеп 3:1 болып кубок иегерлері атанды.<ref>Rowlands, ''Trautmann: The Biography'', p. 179.</ref> «Манчестер Сити» кезеңі 60-70 жылдардың соңына қарай өркендей бастады. Бұл кездері команды Джо Мерсер қолға алды. Джо Мерсер команданы қолға алып Жоғарғы Лигага шығарған болатын. Мерсер «Сити» қатарына Джордж Хеслоп, Майк Саммерби, Колин Белл, Тони Бук, Фрэнсис Ли, жас Джо Корриган есімді ойыншыларды қосты. Бұл ойыншыларын команданы алға сүйреді. Кейін Мерсер, 34 жылдан кейінгі, [[1968 жыл|1968]] жылы, Джордж Бест есімді атақты шабуылшысы бар<ref>{{cite book|last=Goldstone|first=Phil|coauthors=Saffer, David|title=Manchester City Champions 1967/68|publisher=Tempus|location=Stroud|year=2005|isbn=978-0-7524-3611-1}}</ref> «Манчестер Юнайтедті» екі ұпай артта қалдырып, Англия чемпионы атанды. [[1969 жыл|1969]] жылдың [[26 сәуір]]інде Нил Янгтың голының арқасында «Лестер Ситиді» жеңіп, «Сити» тарихындағы төртінші Англия Кубогын жеңіп алды<ref>{{cite book|last=Penney|first=Ian|title=Blue Heaven: Manchester City's Greatest Games|publisher=Mainstream|location=Edinburgh|year=1996|isbn=1-85158-872-8}}</ref>. [[1970 жыл|1970]] жылдың [[7 наурыз]]ында «Сити» тарихында алғаш рет Футбол Лигасының Кубогін жеңіп алды, финалдық матчта Мерсердің «Ситиі» «Вест Бромвич Албионның» бір голына екі голмен жауап қайтарған болатын. Голдардың авторы: Майк Дойл және Глин Пардо.<ref>{{cite book|last=McOwan|first=Gavin|title=The Essential History of West Bromwich Albion|publisher=Headline|year=2002|isbn=0-7553-1146-9|page=261}}</ref> Сол жылы, «Сити» өте жоғарғы нәтиже көрсетіп Кубок Иегерлерінің Кубогын жеңіп алды. Венадағы финалда Польшаның клубы «Гурникті» 2:1 есебімен жеңді. «Сити» қатарынан голдарды Нил Янг және пенальтиден Фрэнсис Ли салған болатын<ref>''Paul Fitzpatrick.'' Lee Inspired by Vienna, The Guardian(30.04.70)</ref>. Джо Мерсер бұл ойыннан кейін<ref>''Paul Fitzpatrick.Mercer "happy", The Guardian(30.04.70)''</ref>: <blockquote>'''''«Нөсер жауын екінші таймда ойынды бұзды, бірақ біздің ойыншылар бұл кедергіге қарамастан керемет ойын көрсетіп, менің көңілімнен шықты»'''''</blockquote><blockquote>''© Джо Мерсер''</blockquote>Келесі жылы Джо Мерсер мен Мальколм Эллисон бірігіп тағы да, Кубок Иегерлерінің Кубогының жартылай финалына шықты. Бірақ «Ситидің» маңызды ойыншалыр жарақаттанып қалып, «Челсиден» 0:2 есебімен жеңіліп қалып, алдыңғы жылғы нәтижені қайталай алмады. Англия біріншілігінде «Сити» төртінші орында тұрып, соңына қарай алға жылжып, бас жүлдені иеленіп кетті. 1972 жылы, өкінішке орай, екі бапкердің арасы құлдилай бастады. Джо Мерсер «Ковентри Ситиді» жаттықтыруға кетіп қалды. Клуб президенті Питер Суолз<ref>Tossell, ''Big Mal'', p. 214.</ref>: <blockquote>'''''«Бізге Мальколм Эллисон мен Джо Мерсер арасындағы екеуін таңдау керек болды. Біз Мальколм Эллисонды таңдадық»'''''</blockquote><blockquote>''© Питер Суолз''</blockquote>Кейін Мальколм Эллисонде өз пікірін білдірді<ref>{{cite book|last=Penney|first=Ian|title=Manchester City: The Mercer-Allison Years|publisher=Breedon|year=2008|location=Derby|isbn=978-1-85983-608-8|page=176}}</ref>: <blockquote>'''''«Джо және мен керемет бапкерлік топ болдық. Мен ешқашан Джо Мерсермен бірге жұмыс атқарғаныма өкінген емеспін, және өкінбеймін де. Ол да осындай сезімде екенін білемін. Біз екеуміз керемет клубты құрдық. Мерсер-Эллисон атқарған жылдары «Сити» үшін ең керемет және есте қаларлықтай жылдар болады. Джоны тағы да өз орнында қалдырғанда, керемет болар еді. Ол да осылай айтатынына күмәнім жоқ.»'''''</blockquote><blockquote>''© Мальколм Эллисон''</blockquote>[[File:Joe Corrigan 20070922.jpg |thumb|284x284px|Джон Корриган, «Ситидің» көп жүлделі қақпашысы|солға]]Бірақ Мальколм Эллисон бапкерлік қызметте көп болмады. Өйткені ол 1972/73 жылдары «Ситиді» соңғы орындарда жетелеп жіберді. Клубы екінші дивизионға кетіп қалудан, тек жаңа бапкер Джонни Харт құтқарып қалды. Бірақ бұл бапкерде, өз жұмысында бола алмады. Маусым аяқтала сала бапкерлік орынды «Норвич Ситидің» бапкері Рон Саундерс басты. Бұл бапкердің көмегімен кубок жағында аса жақсы өнер көрсетсе, біріншілікте шамалы нәтиже көрсетті. Саундерсде өз орнында көп отыра алмады, 1974-1979 жылдар арасында «Ситидің» бұрынғы ойыншысы Тони Бук бапкерлік жағынан басқарды. Бук команданы алға шығарып, және сол нәтижені сақтап қалуды мақсат тұтты<ref>http://www.sporting-heroes.net/football-heroes/displayhero_club.asp?HeroID=36461</ref>. 1973/74 маусымының соңғы турында «Сити», біріншілікте қалу үшін тек жеңіс керек болған «Манчестер Юнайтедпен» кездесті. 1:0 есебімен «Манчестер Сити» жеңіп, ел біріншілігінен көршілес клубты екінші дивизионға шығарып салды. Жалғыз голдың авторы Денис Лоу, бұл матч ол үшін аса ауыр болды. Өйткені Лоу «Манчестер Юнайтед» қатарында 11 жыл ойын көрсетті, ол голды соққаннан кейін қуанбады және ойын алаңынан көңілсіз кетті. Бұл Лоу үшін мансабындағы ең соңғы матч болды<ref>http://www.mirrorfootball.co.uk/archive/Manchester-United-0-1-Manchester-City-article80249.html</ref>. Тони Бук кезінде «Манчестер Сити» жақсы команда болды. [[1976 жыл|1976]] жылдың 28 ақпанында «Ньюкасл» клубын 2:1 есебімен жеңіп, [[Лига Кубогы]] иегері атанса, [[1977 жыл|1977]] жылы «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпульден]]<nowiki/>» бір ұпайға қалып қойып күміс жүлдеге ие болды. Және екі рет Лига Кубогының ширек-финалына барды, ал 1978/79 жылдары [[УЕФА]] Кубогының ширек-финалына дейін барды. 60-70 жылдардағы сәтті кезеңді 80-інші жылдардағы сәтті кезеңмен ауыстыруға болатыны сөзсіз. Мальколм Эллисон бапкерліктен босатылып, кейін қайтып келді. Бірақ Мальколмның кейінгі саясаты сәтсіз болды. Клубтан Эйс Хартфорд, [[Оуэн, Гари|Гари Оуэн]] и Питер Барнс сынды жұлдызды ойыншылар кетіп қалды. Кейін Стив Дейліді £1,5 миллион бағасына алып<ref>Тревор Фрэнсис: Погбаның бағасы бұл кезде, ойда жоқ еді. http://ukfootball.ru/transfers-1409.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120401231804/http://ukfootball.ru/transfers-1409.html |date=2012-04-01 }}</ref>, Англия біріншілігіндегі ең қымбат ойыншы атанды. Бірақ бұл «Ситиді» алға жетелей алмағандықтан, Эллисон 1980/81 маусымында қайтадан босатылды. Оның орнына Джон Бонд келді.<ref>http://www.guardian.co.uk/football/video/2009/sep/14/the-manager-football?intcmp=239</ref> [[Джон Бондтың]] көмегімен, «Сити» «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпульды]]<nowiki/>» 3:1 есебімен жеңіп, ел біріншілігінде 10-ыншы орында аяқтады. Бондтың саясатымен, көптеген нәтижелі ойыншылар «Сити» қатарын толықтырды. Құрамда жас ойыншылар көбейді. Осы қарқынмен «Сити» Англия Кубогының финалына шықты<ref>http://www.mcfc.co.uk/News/Club-news/2010/April/This-week-in-City-history-060410 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120717104231/http://www.mcfc.co.uk/News/Club-news/2010/April/This-week-in-City-history-060410 |date=2012-07-17 }}</ref>, бірақ финалда «[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]<nowiki/>» «Ситиді» 3:2 есебімен жеңіп, басым түсті. Екі жылдан Бондта өз жұмысынан босатылды. Өйткені «Сити» ондыққа кіре алмады. Оның орнын Джон Бенсон басты. Джон Бенсон тек бірінші дивизионнан ұшып кетуі ғана есте қалды, бірінші дивизионның соңғы турында жеңіске жеткенде қалуы мүмкін еді. Тіпті тең нәтижеде «Ситиді» бірінші дивизионда қалдырар еді. Бірақ Джон Бенсон «Ситиді» тек жеңіліске ғана лайық екенін көрсетті. Кейін Бенсонның орнын [[Билли Макнилл]] басты. Бұл бапкер «Ситиді» бірінші дивизионға қайта әкелді. Бірақ 1985/86 жылдары бірінші дивизионнан ұшып кетуіне сәл қалды, және 1986/87 жылдардағы маусымды әлсіз бастады. Оны «Сити» басшылары орнынан босатып, оның орнына [[Джимми Фриззеллді]] шақырды. «Сити» сол маусымда соңынан екінші орын алып, қайта екінші дивизионға кетіп қалды. Кейін екінші дивизиондағы «Ситиді» [[Фриззелл]] басқармады, «Ситиді» Мел Макхин қайтадан бірінші дивизионға әкеліп, қарашада сэр Алекс Фергюсон басқарған «[[Манчестер Юнайтед]]ті<nowiki/>» 5:1<ref>http://www.mirrorfootball.co.uk/archive/Manchester-City-5-1-Manchester-United-special-unseen-pictures-of-David-Oldfield-Trevor-Morley-Gary-Pallister-and-Co-article374005.html</ref> есебімен ойсырата жеңді, бірақ бұған қарамастан басшылар Мел Макхинді орнынан босатты. сэр [[Алекс Фергюсон]] сол матчтан соң:<blockquote>'''''«Бұл менің бапкерлік мансабымдағы ең ұятты есеп болды»'''''<ref>Manchester Derby Special: Sportsmail takes City and United on a trip down memory lane<nowiki/>http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-1175519/MANCHESTER-DERBY-SPECIAL-Sportsmail-takes-City-United-trip-memory-lane.html</ref></blockquote><blockquote>''© сэр Алекс Фергюсон''</blockquote>[[File:Franny Lee.jpg|thumb|314x314px|Фрэнсис Ли — «Ситидің» аңыз ойыншысы]][[1989 жыл|1989]] жылдың [[қараша]]сымен [[1990 жыл|1990]] жылдың [[қараша]]сы арасында «Ситиді» Ховард Кендалл басқарды. Бұл бапкер команданы алға жетелей алды. Ховард Кендалл «Эвертонға» кетіп қалды. Ол кеткеннен кейін ойыншы-бапкер Питер Рид бапкер болды. Ридтің екі маусымында «Сити» бесінші орыннан не төмен, не жоғары аяқтай алмады. Ал 1992/93 жылдарда тоғызыншы орынға түсіп қалып, [[Питер Рид]] орнынан кетті. Оның орнына [[Брайан Хортон]] келді. Ол «Ситимен» 16-ыншы орынға түсіп қалды [[1994 жыл|1994]] жылы «Сити» , сәтсіз ойындарға қарамастан Хортонды команданың бапкері қылып қалдырды, бірақ 1994/95 маусымында 17 орын шынымен басшылардың көңілінен шықпады, және оны орнынан босатуға тура келді. Оның орнын «[[Саутгемптон]]<nowiki/>» клубының бұрынғы бапкері Алан Болл басты. Ол құрамды жасартқысы келіп, реформа өткізді. Құрамға [[Георгий Кинкладзе]] келіп, құрам жасара бастады. Бірақ 1995/96 жылдары «Сити» қайтадан бірінші дивизионға кетіп қалып, Болл орнынан босатылды. Стив Коппелл жаңа бапкер болып уақытша тағайындалды. Кейін клуб бапкері болып, [[Фил Нил]] тағайындалды. Бірақ ол 10 ойынның 7-еуінде жеңіліс тауып, «Ситиді» кестенің ортасына апарып тастады, кейін орнынан босатылды, орнына Джо Ройл келіп «Ситиді» екінші дивизионға кетіп қалудан құтқара алмай, екінші дивизионға кетіп қалды. Кейін Ройлдың сөзінде<ref>Маусым нәтижесі туралы. "Манчестер Сити" http://fapl.ru/posts/9353/ </ref>:<blockquote>'''''«Ситиде жақсы-жақсы ойыншыларды алатын аса көп ақша болмады, сондықтан кәрі футболшылармен тегін агенттерді алу керек болды»'''''</blockquote><blockquote>''© Джо Ройл''</blockquote>«Ситидің» құлдырау кезеңінде президенттік мансапты [[Дэвид Бернстайн]] басты. Жаңа президент келгеннен кейін «Сити» 1998/99 жылдарынан кейін бірінші дивизионға қайта оралды. Келесі маусымда клуб Премьер-Лигаға келді. [[2000 жыл|2000]] жылдың жазында клуб қатарына жартылай қорғаушы Альф-Инге Холланд және Джор, қыста қатарға Ричард Данн мен Даррен Хакербиде қосылды. Шотландтық «Рейнджерстен<nowiki/>» Андрей Канчельскис жалға алынды. [[2001 жыл|2001]] жылдың [[21 сәуір]]інде жанкүйерлер көтеріліп Джо Ройлды орнынан босатты<ref>Anger at Royle departure, BBC Sport, 21.05.01 2011-09-11 http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/m/man_city/1342563.stm </ref>. Үш күннен кейін Англия ұлттық құрамасының бұрынғы бапкері Кевин Киган «Ситидің» жаңа бапкері болып тағайындалды. === XXI ғасырдың басы === [[File:Thaksin DOD 20050915 (crop).jpg|thumb|278x278px|Таксин Чиннават, «Ситидің» алғашқы азиаттық басшысы]] [[2002 жыл|2002]] жылы «Манчестер Сити» Премьер-Лигаға қайта оралды. Маусым басында клуб көптеген жақсы ойыншыларды алды. «Қалалықтар» қатарын [[Петер Шмейхель]]<ref>Man City snap up Schmeichel, bbc.co.uk, 13.04.02, 2013-11-19 http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/teams/a/aston_villa/1926287.stm </ref> толықтыра бастады, одан соң қорғаушылар [[Сильвен Дистен]] мен [[Давид Соммей]] келді. Марк-Вивьен Фоэмен<ref>Africa: Cameroon's Foe Joins Manchester City, allafrica.com, 2013-11-19 http://allafrica.com/stories/200206200061.html </ref> қоса, Висенте Матиас Вуосода<ref>Man City seal Vuoso deal http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/teams/m/man_city/2027491.stm </ref> клуб қатарын толықтырды. Кейінірек «Пари Сен-Жермен» клубынан £17,5 миллион бағасына Николья Анелькада<ref>Manchester City officialise le transfert d'Anelka http://www.sport.fr/football/manchester-city-officialise-le-transfert-d-anelka-22393.shtm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150610193926/http://www.sport.fr/football/manchester-city-officialise-le-transfert-d-anelka-22393.shtm |date=2015-06-10 }}</ref> келді. Қыстық трансферде — шабуылшы [[Робби Фаулер]]де қатарды толықтырды. Маусым нәтижесі бойынша, «Манчестер Сити» Премьер-Лигада тоғызыншы орын алып, 24 жылдан бері алғаш рет [[УЕФА Кубогы (кубок)|УЕФА Кубогының]] квалификациялық жарыс кезеңіне шықты. [[2003 жыл|2003]] жыл «Манчестер Сити» үшін «Мейн Роудтағы» соңғы ойын болды, өйткені олар — «[[Сити оф Манчестер]]<nowiki/>» деп аталатын 48 мың көрермендік жаңа ойын алаңына көшті. [[2007 жыл|2007]] жылы UK Sports Investments арқылы тайландты отбасынан шыққан бизнесмен Таиландтық бұрынгы премьер-министрі [[Таксин Чиннават]] $43 миллионға клубты сатып алды. Және ол клубты көркейтуге уәде берген болатын<ref>Таксин Чинават: «Келесі жылы "Манчестер Сити" ЧЛ-да ойнайтын болады» 21.03.08 http://www.voon.ru/news/75778 </ref>:<blockquote>'''''«Ең бірінші мақсат — ондыққа кіру, екіншісі — алтылыққа, ал үшінші мақсатымыз — [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар лигасы]] үшін таласамыз»'''''</blockquote><blockquote>''© Таксин Чиннават''</blockquote>Жаңа басшылар «клубқа көптеген өзгерістер» енгізуді бастады. Ең алғашқы өзгеріс, [[2007 жыл|2007]] жылдың [[6 шілде]]сінде атақты швед бапкері [[Свен-Ёран Эрикссон]]мен үш жылға келісім-шартқа келді, және де ойыншылар Ведран Чорлукамен, Хавьер Гарридомен және Мартин Петров, Элано, Бенджани Мварувари, Валерия Божиновтармен келісім-шартқа келді. Бұл маусымда манчестерлік дербидің екеуінде де жеңіске жетті, бірақ соңғы турда «[[Мидлсбро]]ға<nowiki/>» 8:1 есебімен ойсырата жеңіліп, тоғызыншы орынға жайғасты. [[2008 жыл|2008]] жылдың [[2 маусым]]ында шведтік бапкерді жұмысынан босатты<ref>Эрикссон жұмысынан босатылды 02.06.08, futbol-1960.ru http://futbol-1960.ru/england/news/36074.html </ref>. Оның орнына уэльстік бапкер [[Марк Хьюз]]ды<ref>"Манчестер Ситидің" жаңа бапкері Марк Хьюз болды, 05.06.08 http://www.belta.by/ru/all_news/sport/i_231625.html </ref> қойды. [[2008 жыл|2008]] жылы «Манчестер Ситиді» сату жөніндегі, үш апталық Дубайда өткен келісімнен кейін, қаржылай көмек беретін [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ-лық]] топ Abu Dhabi United Group (ADUG), және оның басшысы [[Мансур ибн Зайд Аль Нахайян]] Чиннаваттан 90%-дық акциясын сатып алды, бір жылдан кейінде 10%-ын сатып алып, тәуелсіз басшысы атанды. Клубты сатып ала, алға мақсат қойды. Мақсаты — алпауыт клубтардың қатарына кіру болатын. Кейін Шейх Мансур айтуынша<ref>«Шейх Сити», 03.08.2010, chelsearus.com http://chelsearus.com/1820-shejx-siti.html </ref>:<blockquote>'''''«Челси және Барселона секілді клубтармен бірдей болу үшін, құрамдағы 22 ойыншыны жаңарту керек. Ақша — мәселе емес. Бастысы, менің командамда 22 ойыншының барлығы жұлдызды ойыншы болуы керек, ал клуб онжылдықта алпауыт клубқа айналады»'''''</blockquote><blockquote>''© Шейх Мансур''</blockquote>Жаздық трансферде көптеген жақсы ойыншылар алынды. [[Пабло Сабалета]], [[Венсан Компани]], [[Таль Бен-Хаим]] және Глаубер секілді ойыншылар алынды, кейін «[[Челси (футбол клубы)|Челсиден]]<nowiki/>» [[Шон Райт-Филипс]] қайта оралды. Мәскеулік [[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА-дан]] £18 миллион бағасына бразилиялық шабуылшы Жо<ref>Жо "Манчестер Ситиге" келді, 02.07.2008, rusfootball.info http://www.rusfootball.info/rss/1146040509-zho-pereshel-v-manchester-siti-za-18-mln.-funtov.html </ref> келді. Қыстық трансферде нәтижелі қақпашы Шей Гивен келді және жас қақпашы Гуннар Нильсен, қорғаушы Уэйн Бридж, нәтижелі ойыншы Найджел де Йонг, екі шабуылшы — Крейг Беллами мен [[Робиньо]] қатарды толықтырды. [[Робиньо]] — «[[Реал Мадрид]]тен<nowiki/>» £32, 5 миллион бағасына келіп<ref>Робиньо "Манчестер Ситиге" келді. 02.09.2008 http://news.bigmir.net/sport/46780?bm_lang=ua</ref>, «Манчестер Сити» тарихындағы ең қымбат ойыншы атанды. Бұл маусымда, алдыңғы маусымға қарағанда «Сити» жақсы нәтиже көрсетті — 10-ыншы орын. [[2009 жыл|2009]] жылы Марк Хьюз орнына басқа бапкер келеді деген жалған ақпараттар көп болды. Бірақ 2009/10 жылдардағы маусымды уэльстік бапкермен басталды. «Сити» өзінің трансферлік саясатын жалғастыра кетті. Жазда «[[Астон Вилла]]<nowiki/>» клубынан [[Стюарт Тейлор]] атты қақпашы келді, содан соң жартылай қорғаушы [[Гарет Барри,]] «[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]<nowiki/>» футбол клубынан [[Силвиньо]], «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсеналдан]]<nowiki/>» [[Коло Туре]] мен Эммануэль Адебайор, «Эвертоннан» £24 миллион бағасына орталық қорғаушы Джолеон Лескотт, «[[Манчестер Юнайтед]]тен<nowiki/>» [[Карлос Тевес]], «[[Блэкберн Роверс]]<nowiki/>» клубынан Роке Санта Круз келіп, «Манчестер Сити» ойыншылар қатары толықты. [[2009 жыл|2009]] жылдың [[19 желтоқсан]]ында Марк Хьюз сәтсіз нәтижелері үшін бапкерлік қызметті босатты. Кейін Марк Хьюз өзінің бұл шешімге разы<ref>Марк Хьюз "Манчестер Ситидің" өткізіп жүрген саясатына разы емес, 20.12.09 http://www.dynamomania.com/news/98219-mark-hyuz-nedovolen-politikoy-rukovodstva-manchester-siti </ref> емес екенін білдірді:<blockquote>'''''«Сандерлендпен кейінгі ойында, маған келісім-шарт ерте ажырады деп айтты. Маған БАҚ-та бұл туралы ескертпеді, мен бұндай шешімді мүлде күткен жоқпын. Көп ұзамай, жаңа бапкерде табыла қойды, бұл, менің кетуім маусым басында шешілгенін білдіріп отыр. Мен маусым басталмай тұрып, клуб басшысымен кездестім, және біз бірге мақсат қойдық — ел біріншілігінде алтыншы орын алу немесе 70 ұпай жинау. Бұны мақсат тұтуды мен ойыншыларға да айтып қойғанмын. Әрине, Манчестер Сити сабында әркім көбірек жақсы нәтиже көрсетіп, ел біріншілігін менімен бірге алғысы келіп, тура жолға түстік, бірақ күтпеген жерден мені жұмысымнан босатты»'''''</blockquote><blockquote>''© Марк Хьюз''</blockquote>Кейін бұған «Сити» президенті әл-Мүбарәк жауап қайтарды:<blockquote>'''''«Соңғы он бір ойында бар болғаны екі-ақ жеңіс. Бұл «Манчестер Сити» клубы үшін өте жеткіліксіз. Шейх Мансур мен басшылар кеңесі, алға деген ұмтылыс және ынтаны көріп тұрған жоқ.»'''''</blockquote><blockquote>''© Халдун әл-Мүбарәк''</blockquote>[[File:Roberto Mancini RED BULL STADIUM JERSEY NY.jpg |thumb|230x230px|Роберто Манчини мен Брайан Кидд — «Ситидің» қазіргі деңгейіне жол ашқандар|солға]]Марк Хьюз орнына итальяндық маман [[Роберто Манчини]] келді<ref>«Манчестер Сити» Хьюзды жіберіп, Манчиниды бапкер қылды. 19.12.09 http://www.sports.ru/football/56836797.html </ref>.Және оның ассистенті болып [[Брайан Кидд]] тағайындалды. Қыста «Сити» ойыншылар қатарына [[Патрик Вьейра|Патрик Виейра]] мен жас ойыншы [[Адам Джонсон]] қосылды. [[Роберто Манчини|Манчинидың]] арқасында «Манчестер Сити» бесінші орын алып, [[УЕФА Еуропа Лигасы|Еуропа Лигасына]] жолдама алды. [[2010 жыл|2010]] жылы жазда «Манчестер Сити» трансфер прессасының бас жұлдызы болды.«Сити» қатарын Александр Коларов(£20 миллион бағасына), Жером Боатенг(£11 миллион бағасына), Яя Туре(£26,4 миллион бағасына), Джеймс Милнер(£19,3 миллион бағасына), Давид Сильва(£25,3 миллион бағасына) және сол кездердің нәтижелі шабуылшыларының бірі болған Марио Балотелли(£26 миллион бағасына) келіп қатар толықты. «Сити» осы жылы өзінің қорғаушысы Силвиньомен қоштасты, өйткені ол өзінің ойыншы мансабын аяқтады. Және Хавьером Гарридо, жартылай қорғаушылар Мартин Петров және де [[Стивен Айрленд]], шабуылшылар Бенджани Мварувари, «[[Милан (футбол клубы)|Миланға]]<nowiki/>» кеткен Робиньо атты ойыншыларымен қош айтысты. «Манчестер Сити» қыстық трансферлік терезеде көптеген футболшыны жалға жіберуі керек болды. Бұлардың қатарынад: Роке Санта Крус, Давид Гонсалес, Уэйн Бридж және Эммануэль Адебайор, «[[Реал Мадрид]]<nowiki/>» клубына кетті. «Манчестер Сити» жағдайы күрт күшейе түсті. Қыста «қалалықтар» [[Босния және Герцеговина|Босния және Герецеговинаның]] нәтижелі шабуылшысы [[Эдин Джеко]]мен келісім-шартқа келді(£27 миллион бағасына). Жаңағы трансферлердің барлық бағасын қоса түскенде, шейх Мансур £1 миллиард көлемінде қаржы жіберген(бапкер мен ойыншылардың жалақысын қосқанда).<ref>Ман. Сити: миллиард үшін, 09.01.11 http://football.ua/england/news/117983.html </ref> [[2011 жыл|2011]] жылдың [[17 наурыз]]ында «Манчестер Сити» [[УЕФА Еуропа Лигасы|Еуропа Лигасының]] 1/8 финалында [[Динамо (футбол клубы, Киев)|киевтік Динамоға]] жол берді (қонақта 0:2 ұтылып, өз алаңында 0:1 ұтылып). [[11 мамыр]]да «[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]<nowiki/>» клубын минималды есеппен жеңіп 1968/99 жылдардан бері алғаш рет УЕФА Чемпиондар Лигасына жолдама алды. «[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэммен]]<nowiki/>» өткен ойыннан кейін [[Манчини]]:<blockquote>'''''«Бүкіл команданы жеңіспен құттықтаймын. Осы маусымда жақсы өнер көрсеттік деп ойлаймын. Алдымызда әлі екі ойын бар, және бұл Ситиді үшінші орынға апарады деп үміттенемін. Бұл мен үшін ең маңызды да әсерлі сәттердің бірі. Біз бұл маусымда көп еңбек еттік және мен Манчестер Сити жанкүйерлерін құттықтаймын. Мүмкін емес ешнәрсе жоқ, және біз Арсенал клубын артта қалдырамыз деп үміттенемін»'''''</blockquote><blockquote>''© Роберто Манчини''</blockquote>Сонан соң, Манчинидің арманы орындалған болатын. «Сити» екі ойында алты ұпай алып, 22 мамыр күні «Манчестер Сити» Англия Премьер-Лигасында күміс жүлдегер атанған, лондондық «[[Челси (футбол клубы)|Челсимен»]] бірдей ұпай жинады, бірақта голдар айырмашылығымен «Манчестер Сити» үшінші орынға жайғасты. Және бұл нәтиже квалификациялық жарыссыз, тікелей УЕФА Чемпиондар Лигасының топтық кезеңіне жолдама алды. Бұл жүлдемен қоса, ең үздік бомбардир атанған «Сити» ойыншысы [[Карлос Тевес]] «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» шабуылшысы [[Димитр Бербатов]]пен бірдей атанды. «Манчестер Сити» қақпашысы — [[Джо Харт]], «[[Алтын қолғап]]<nowiki/>» атағын жеңіп алды. Англия қақпашысы 17 ойын өз қақпасына гол жібермеген. «Манчестер Сити» үшін сол кезде Англия Кубогын «[[Сток Сити]]ден<nowiki/>» жеңіп алу үлкен нәтиже болды. Бұл жүлдені 1976 жылдан бері алғаш рет жеңіп отыр. [[Роберто Манчини]] ойыннан кейін:<blockquote>'''''«Тек бірнәрсе айта аламын, мен өз жанкүйерлерім үшін ризамын. Көп жылдар бері, бұл кубокты жеңе алмай келдік. Біз бүгін жақсы қорғандық деп айта алмаймын. Бізге әлі де күшею қажет, бірақ бұған қарамастан, біз өте бақыттымыз. Біз Манчестер Ситидың жаңа тарихын бастадық. Бұл әлі басы ғана»'''''</blockquote><blockquote>''© Роберто Манчини''</blockquote>2010/11 маусымы аяқталғаннан кейін [[Роберто Манчини]] [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ-де]] клуб басшысы Халдун әл-Мүбәрәкпен кездесті. Кездесуде итальяндық маман мен араб бизнесмені арасында, бюджетке көп қаржы бөлінетіні шешілді. [[2011 жыл|2011]] жылы жазда екі атақты ойыншы «Сити» қатарына қосылды. Бұлар — [[Самир Насри]] және [[Серхио Агуэро]]. [[Серхио Агуэро]] — «Манчестер Ситиге» £38 миллион бағасына келіп, «Сити» тарихындағы ең қымбат ойыншы атанды. Бұлармен қоса «Сити» сабына, [[Гаэль Клиши]] мен [[Стефан Савич|Стеван Савич]] және [[Оуэн Харгривз]]те қосылды, румындық қақпашы Костел Пантилимион «[[Тимишоара]]<nowiki/>» клубына жалға алынды, бірақ кейіннен толықтай сатып алынды. Сол жылы командадан, Патрик Виейра ойыншы мансабын аяқтап, кейін клуб штабына кірді. [[2013 жыл|2013]] жылдың [[мамыр]]ында «Манчестер Сити» жас ойыншыларының командасын басқара бастады. Эммануэль Адебайор қайта басқа клубқа жалға кетті. Және де Шей Гивен, Жо, Крейг Беллами, Шон Райт-Филипс, [[Жером Боатенг]], [[Фелипе Кайседо]] және тағы да басқа жас футболшылар клубтан кетті. [[2011 жыл|2011]] жылдың [[шілде]]сінде, клубтың ресми демеушісі [[Etihad Airways]] шешімімен «Сити оф Манчестер» атауы «[[Этихад Стэдиум]]<nowiki/>» деп өзгертілді. Etihad Airways пен «Манчестер Сити» он жылға серіктестік келісім-шартқа қол қойылды. Бұдан басқа Etihad Airways таңбасы, «Сити» жарнамаларында, ойын алаңының сыртында, шығыс Манчестерге Etihad Campus дүкенін салуға, және клуб жейдесінде белгіленетін болады. Кейбір мағлұматтарға сүйенсек, ойын алаңының атауын өзгерту £120 миллион бағасына шаққан. «[[Этихад Стэдиум]]<nowiki/>дегі» алғашқы матчта «Сити» өзінің көршілесі «Манчестер Юнайтедпен» кездесіп, бірінші таймда 2:0 есебімен жеңіп келіп, кейін 2:3 есебімен жеңіліп қалды. Бірақ «Сити» Премьер-Лигада сәтті бастады. 14 ойында 12 рет жеңіске жетіп, қалған екі «[[Фулхэм (футбол клубы)|Фулхэм]]<nowiki/>» мен «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпуль]]<nowiki/>» клубтарымен тең ойнады. 9 турда «Манчестер Сити» өзінің көршілестері «Манчестер Юнайтедті 6:1<ref>"МЮ" өзінің көршілесінен алты гол өткізіп алды. 23.10.11 http://www.lenta.ru/news/2011/10/23/mucity/ </ref> есебімен ойсырата жеңіп, «Сити» үшін «Олд Траффордтағы» 56 жылдан бергі алғашқы ірі есепті тіркеді.<ref>"Манчестер Сити" "Олд Траффордта" соңғы 56 жылда алғаш рет ірі есеппен жеңді. 23.10.11 http://news.sport-express.ru/2011-10-23/470932/ </ref> Ойсырата жеңген ойыннан кейін [[Роберто Манчини]]:<blockquote>'''''«Маусым өте ұзақ, және біз әрбір үш күн сайын ойын көрсетеміз, сондықтан әрбір ойын бара-бара қиындай бастайды. Біз Тоттенхэм және Болтон клубтарына қарсы жақсы нәтиже көрсеттік, бірақ мен бұл ойынды аса ерекше деп белгілеймін — біз Манчестер Юнайтед атты алпауыт клубты жеңдік. Бірақ біз бұл ойында тек үш ұпай алдық қой — ал алты голға келсек, бізге сол алты гол үшін ешкім алты ұпай бермейді. Бұл жәй ғана ойын, және мен, Манчестер Юнайтед әлі де бізден мықтырақ деп ойлаймын. Біз олардан мықты болуымыз үшін, Премьер-Лиганы жеңіп алуымыз керек. Сонда ғана барлығы өзгере бастайды деп сенемін, бірақ әзірше Манчестер Юнайтед бізден әлдеқайда мықтырақ. Әрине, мен Манчестер Юнайтед клубын ойсырата жеңгенімізге қуаныштымын. Барлық команда Олд Траффордта жеңе бермейді, сондықтан бұл ойын біз үшін маңызды да есте қалатын ойын — бастысы ірі нәтиже емес, бастысы біз олардың алаңында жеңіс таптық. Бұл матч жанкүйерлеріміз үшін тарихи матч. Голдар тек біздің алға шығуымызға және лигада көмек көрсете алады. Мен үш ұпайды алғанымызға қуаныштымын, бірақ, бізге әлдеқайда мықтырақ болуымыз үшін, және кестенің алғашқы орындарында қалуымыз үшін, бізге тынбай еңбек етуіміз керек, сонда ғана біз күшейе түсеміз»'''''</blockquote><blockquote>''© Роберто Манчини''</blockquote> [[Сурет:ManchesterCityFC League Performance.svg|нобай|409x409 нүкте|Футбол лигасындағы «'''Ситидің'''» жыл сайынғы орындарының кестесі]] «Сити» үшін алғашқы жеңіліс он бесінші турда тіркелді. [[2011 жыл|2011]] жылдың [[12 желтоқсан]]ында [[Андре Виллаш-Боаш]]тың командасы «[[Челси (футбол клубы)|Челсиден]]<nowiki/>» 1:2 есебімен жеңіліп қалды. Бірінші голды екінші минутта Марио Балотелли салғанымен, кейін «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» екі голмен жауап қайтарып «Ситиден» басым түсті.<ref>"Челси" чемпиондық таласта. 13.12.11 http://football.sport-express.ru/reviews/18460/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120107222207/http://football.sport-express.ru/reviews/18460 |date=2012-01-07 }}</ref> «[[Челси (футбол клубы)|Челсиден]]<nowiki/>» жеңілгеннен кейін, «Сити» УЕФА Чемпиондар Лигасында сәтсіздікке ұшырады. Топтық кезеңінде «[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]<nowiki/>» клубын 2:0 есебімен жеңгенімен<ref>"Сити" плей-офф құлттанған есігінің қасында. 07.12.11 http://ru.uefa.com/uefachampionsleague/season=2012/matches/round=2000263/match=2007657/postmatch/report/index.html </ref>, «Сити» «Бавария» мен «[[Наполи|Наполиден]]<nowiki/>» кейін үшінші орынға ие болып, регламент бойынша, [[УЕФА Еуропа Лигасы|Еуропа Лигасына]] кетіп қалды. Еуропа Лигасының 1/16 финалында, португалиялық «[[Порту (футбол клубы)|Портумен]]<nowiki/>» кездесіп, қонақта 2:1 есебімен жеңіп, ал өз алаңында 4:0 есебімен артта қалдырды. Кейін, 1/8 финалда басқа португалиялық клуб «[[Спортинг Лиссабон|Спортингпен]]<nowiki/>» кездесіп, қонақта 0:1<ref>"Сити" үшін жаман хабар. 08.03.12 http://ru.uefa.com/uefaeuropaleague/season=2012/matches/round=2000274/match=2007453/postmatch/report/index.html </ref> есебімен жеңілді. Ал, өз алаңында 3:2 есебімен жеңгенімен келесі кезеңге өте алмады. Өйткені, ереже бойынша, өз алаңында гол өткізбеген клуб қана келесі кезеңге жолдама ала алады. Ойыннан кейін «[[Спортинг Лиссабон|Спортинг]]<nowiki/>» бас бапкері [[Са Пинту]] айтуынан<ref>Са Пинту: "Спортинг" жақсы үмітпен жеңді. 16.03.12 http://www.championat.com/football/news-1117932-sa-pintu-sporting-pobedil-blagodarja-igrovoj-discipline-i-vere-v-uspekh.html </ref>:<blockquote>'''''«Манчестер Сити құрамы өте мықты, бұл клубтың әрбір ойыншысы нәтижелі болып келеді. Бірақ Спортинг үлкен сенім мен және тынбай еңбек еткеніне орай жеңіске жетіп, келесі кезеңге өтті.»'''''</blockquote><blockquote>''© Са Пинту''</blockquote>[[File:Aguero sending photos - Premier League parade 2011-12.jpg|thumb|314x314px|Серхио Агуэро, 2011/12-дегі чемпиондығында]] Ел кубоктарында, «Сити» жақсы нәтиже көрсете алмады. Бірінші кубокта, 1/32 финалында өзінің көршілестері «[[Манчестер Юнайтед]]тен<nowiki/>» 3:2 есебімен жеңіліп, ары қарай жалғастыра алмады<ref>"Манчестер Юнайтед" "Манчестер Ситиді" Англия Кубогынан теуіп шығарды. 09.01.12 http://www.topnews.ru/news_id_47499.html </ref>. Ал екінші кубокта, әрине, Лига Кубогында, жартылай финалға дейін барып, «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпуль]]<nowiki/>» футбол клубынан өте алмады(қонақта 0:1 есебімен жеңілсе, өз алаңында 2:2 есебімен тең нәтиже көрсетті). Ал Премьер-Лигада ұзақ уақыт бойы алғашқы орынды бермей келе жатты, бірақ кейін «[[Суонси Сити]]ден<nowiki/>» минималды есеппен жеңіліп, «[[Манчестер Юнайтед]]ті<nowiki/>» алдына жіберіп алды. Келесі турда «[[Челси (футбол клубы)|Челсиге]]<nowiki/>» қарсы ойында 2:1 есебімен жеңді. Кейін «Сити», «Сток Сити» және «Сандерленд» клубтарымен тең ойын көрсетті, ал 8 сәуірде лондондық «Арсеналға» 0:1 есебімен есе жіберіп алды. Бұл сәтсіздіктерден кейін «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» 8 ұпаймен алға ұзап кеткен болатын. Бірақ «Сити», қуанышқа орай, алты ойын қатарынан жеңіске жетті, ішінде алғашқы орында тұрған «[[Манчестер Юнайтед]]те<nowiki/>» болды. Соңғы турға келгенде «Манчестер Сити», өзінің көршілес клубынан екі ұпай алға ұзады.Соңғы ойын «Куинз Парк Рейнджерске» қарсы ойын болатын. Бұл ойынның бірінші таймында «Сити» 1:2 есебімен жеңіліп жатты. Бірақ соңғы минуттардағы, [[Эдин Джеко]] мен [[Серхио Агуэро]] салған голдар, тарихты шыр айналдырды. Бұл голдардан кейн «Сити» «Куинз Парк Рейнджерстен» 1:2 жеңіліп жатып, 3:2 есебімен алға шығып кетіп, бұны қоя тұрғанда кесте «Манчестер Юнайтедті» артта қалдырып 89 ұпаймен, 44 жылдан бергі алғашқы Англия біріншілігін жеңіп алды. Үздік ойыншы болып — [[Венсан Компани]] атанды. Клуб басшысы Халдун әл-Мүбәрәк кейіннен, өз пікірін білдірді<ref>Халдун әл-Мубарак: Ескі "Манчестер Сити" ежелде қалды. 15.05.12 http://terrikon.com/posts/119489 </ref>:[[File:Vincent Kompany holds up the Premier League trophy 2012.jpg|thumb|315x315px|Команда капитаны Венсан Компани АПЛ кубогымен]]<blockquote>'''''«Жанкүйерлер бұл сәтті 44 жыл күтті, міне, 44 жылдан кейін алғашқы ел біріншілігінің чемпионы болдық, клуб кезінде жүлдесіз болды, жүлдеге қол жеткізе алмай жүрді. Кезіндегі «Сити» дымға қауқарсыз болған болатын. Енді бұл қауқарсыз «Ситиді» ұмытайық, бұрынғы нәрсе өтті де кетті. Енді көзімізді ашып, жаңа тарихтың бетін жазып бастайық. Бұл жүлде соңғы емес, әлі біз көптеген шыңдарды, бірге бағындыратын боламыз'''''</blockquote><blockquote>''© Халдун әл-Мүбәрәк''</blockquote>[[2012 жыл|2012]] жылдың басында [[Роберто Манчини]] «Манчестер Сити» клубымен, бес жылға келісім-шартқа отырғаны белгілі болды. Кейіннен, бұл итальяндық маманның жалақысы да белгілі. Жылдық жалақысы £7 миллионды құрады. Бұның алдында, [[Роберто Манчини]] Ресей футбол құрамасының бапкері болуы мүмкін деген ақпараттар да шықты. [[2012 жыл|2012]] жылдың [[мамыр]] айында, уэльстік [[Гарет Бейл]]ді және белгиялық футболды [[Эден Азар]]ды, сонымен қатар Премьер-Лиганың [[Футболдан Англия чемпионаты 2011/2012|2011/12 маусымында]], лондондық «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал]]<nowiki/>» сабында үздік бомбардир атанған [[Робин ван Перси]]ді өз қатарларына қосу мүмкін болған. Бірақ, [[Гарет Бейл]] «[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]<nowiki/>» клубымен келісім-шартын ұзартса, [[Эден Азар]] «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» сабына қосылды, ал [[Робин ван Перси]], өзінің көршілестері «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» клубына қосылған болатын. «Манчестер Сити» бұлардың орнына, қақпашы [[Ричард Райт]]ты өз қатарларына қосты. Және де бұнымес қоса, қорғаушы Матия Настасич пен Майконды, «[[Бенфика]]<nowiki/>» клубының қорғаушысы [[Хави Гарсия]]ны, «[[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]]<nowiki/>» клубынан Джек Родуэллді, «Суонсидің» шабуылшысы Скотт Синклерді өз саптарына қоса алды. «Барселона» футбол клубының бұрынғы топ-менеджері Феррано Сориано, «Ситидің» директоры болды. Клуб қатарынан, Грег Каннингем, Стефан Савич, Ахмед Бенали, Гай Ассулин, Владимир Вайсс, Адам Джонсон, Найджел де Йонг және де Эммануэль Адебайор басқа клубқа кетті, ал Уэйн Бридж, Дедрик Боята, Мұхаммед Әбу, Омар Элабделлауи, Гарри Банн және Роке Санта Круз жалға кетті. Стюарт Тейлор мен Оуэн Харгривз тегін агент атанды. [[2012 жыл|2012]] жылдың [[12 тамыз]]ында, «Манчестер Сити» «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» клубын 3:2 есебімен ұтып, Англия Суперкубогын жеңіп алды. Бірінші болып, голды «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» қатарынан [[Фернандо Торрес]] салып, командасын алға шығарса, екінші таймда «Сити» қатарынан [[Яя Туре]], [[Карлос Тевес]] және [[Самир Насри]] көзге көрініп команданы 3:1 есебімен алға шығара алды, ойын соңына қарай «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» есепті қысқарта алды, бірақ соңы жеңіс «Сити» қарамағында қалып, «Қалалықтар» кубок иегері атанды. [[Футболдан Англия чемпионаты 2012/2013|2012/13 маусымының]] басында, букмекерлік конторлар «Манчестер Ситиді» Премьер-Лига чемпионы болуға басты үміткер атады<ref>Букмекерлер «Манчестер Ситиді» АПЛ-дың 2012/13 маусымында чемпиондыққа басты үміткер атады. 18.08.12 http://www.sports.ru/football/142775111.html </ref>, бірақ «Манчестер Сити» бас бапкері Роберто Манчини, өзінің көршілестері «Манчестер Юнайтедті» басты үміткер атады.<ref>Роберто Манчини: "МЮ" - чемпион болуға басты үміткер". 18.08.12 http://news.sport-express.ru/2012-08-18/529295/ </ref> 2012/13 маусымының күзінде «Манчестер Сити» сәтсіздіктерге жолықты. [[2012 жыл|2012]] жылдың [[25 қыркүйек|25 қырқүйегінде]] Лига Кубогының 1/16 финалында «Манчестер Сити» «Астон Вилла» клубынан 2:4 есебімен жеңіліп қалды<ref>«Қасқырлар» жемтіксіз қалды. 26.09.12 http://www.gazeta.ru/sport/2012/09/26/a_4788253.shtml </ref>. УЕФА Чемпиондар Лигасының топтық кезеңінде 3 рет жеңіліс тауып және 3 рет тең нәтиже көрсетіп, жақсырақ нәтиже көрсете алмай, «[[Боруссия Дортмунд]]<nowiki/>», «[[Реал Мадрид]]<nowiki/>» және амстердамдық «[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]<nowiki/>» клубтарынан кейін, 3 ұпаймен, соңғы орын алып, жарыспен қоштасты<ref>"Манчестер Сити" Чемпиондар Лигасымен қоштасты. 05.12.12 http://www.dni.ru/sport/2012/12/5/244696.html </ref>. Премьер-Лигадағы алғашқы жеңілісін, [[2012 жыл|2012]] жылдың [[9 желтоқсан]]ында өзінің көршілестері «[[Манчестер Юнайтед]]пен<nowiki/>» кездескенде 2:3 есебімен жеңіліп, сол кезде тапты. Сол кезден кейін, «Манчестер Сити» 9 жеңіс, 6 тең ойын және 1 жеңіліспен екінші орынға тұрақтады. Сол жеңілістен кейін, [[26 желтоқсан]]да, «Сандерлендтен» 0:1 есебімен жеңіліп, екінші жеңілісін алды. Осыдан кейін «Сити» жеңілмей, [[2013 жыл|2013]] жылдың 1[[3 қаңтар]]ында, лондондық «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсеналды]]<nowiki/>» 2:0 есебімен жеңіп, жеңіс сериясын бастады. Қыстық трансферде, Гуннар Нильсен<ref>Гуннар Нильсен "Манчестер Ситиден кетті". 22.12.12 http://faroesoccer.3dn.ru/publ/ostalnoe/transfery/gunnar_nilsen_pokidaet_quot_manchester_siti_quot/33-1-0-262 </ref>, Майкл Джонсон, және «[[Милан (футбол клубы)|Милан]]<nowiki/>» клубына €20 миллион бағасына [[Марио Балотелли]] атты үш ойыншы команда қатарынан кетті.[[File:Song Balotelli.jpg|thumb|Марио Балотелли, «Сити» сабында|304x304 нүкте|солға]]2012/13 маусымның екінші бөлігінде «Сити» 4-ақ жеңіліс алып, өзінің көршілестері «Манчестер Юнайтедті» 2:1 есебімен жеңіп, өш бере алса да, «Сити» «Манчестер Юнайтедтен» 11 ұпайға қалып қойып, Англия Премьер-Лигасының екінші орынында аяқтады. Бұдан басқа, «Сити» Лига Кубогында «Челсиді» жартылай финалда артта қалдыра алса да, шешуші кезеңде «[[Уиган Атлетик]]<nowiki/>» клубынан 1:0 есебімен жеңіліп, кубок иегері атана алмады. Соңында, «Сити» 2012/13 маусымында бірде-бір жүлде ала алмай, дымсыз қалды. Бұдан кейін, Роберто Манчиниді бапкерлік орнынан босатуға тура келді. Итальяндық маман орнына өзінің ассистенті Брайан Киддті уақытша қоя тұрды. Роберто Манчини кеткеннен кейін, жолақ алып, ол жолаққа «Манчестер Сити» жанкүйерлерімен қоштасу үшін: «Үш ұмытылмас жыл..Сау бол!» деп жазып, қоштасуын білдіріп кетті. Кейін «Манчестер Юнайтедтің» бас бапкері [[Алекс Фергюсон|сэр Алекс Фергюсон]], итальяндық маманның жұмысынан босатқанына қарсылығын, мынадай пікірмен білдірді:<blockquote>'''''«Манчиниді жұмысынан босатпауға да болар еді.Өйткені, команданы УЕФА Чемпиондар Лигасына шығарды, ел біріншілігінде екінші орынды алып берді, ал алдыңғы жылы Ситиді ел біріншілігінде чемпион қылып және Англия Кубогын алып, бір емес, екі жүлде алып берді. Мен бұл итальяндық маманды жұмысынан кеткеніне басында таңғалдым, бірақ кейбір басшыларының сөзіне сүйенсек, барлығы дұрыс деп ойлаймын. Ал былай, Манчини бұндай түрмен клубтан кеткені дұрыс емес деп ойлаймын»'''''</blockquote><blockquote>''© сэр Алекс Фергюсон''</blockquote>Кейіннен, клуб директор Феррано Сориано да пікірін білдірді:<blockquote>'''''«Келесі маусым осы маусымнан да сәттірек болады деп ойлаймын. Қазір жоспарласақ, біз осы алдыңғы бес жылда бес трофей ұтуымыз да мүмкін. Келесі маусымда, біз ешқандай жүлде ала алмай, кейін, лезде екі жүлде алуымыз да әбден мүмкін»'''''</blockquote><blockquote>''© Феррано Сориано''</blockquote>[[File:Manuel Pellegrini 2013.jpg|thumb|236x236px|Мануэль Пеллегрини|солға]][[2013 жыл|2013]] жылдың [[14 маусым]]ында, «Сити» «[[Малага]]ның<nowiki/>» тренері, чилилік маман [[Мануэль Пеллегрини]]ді өздерінің бас бапкері қылды<ref>РЕСМИ: Пеллегрини "Манчестер Ситидің" жаңа бапкері. 14.06.13 http://www.soccer.ru/news/346613.shtml </ref>. Ағылшындық БАҚ-тарға сенсек, «Сити» чилилік маманмен үш жылға келісім-шартқа отырып, жалақысы жылына £3,4 миллион бағасында болды. Жаңа бапкер келісімен, «Сити» жаздық трансферде жақсы ойыншылар ала білді, және команда қатарынан Райан Макгиверн, Жереми Элан, Майкон, [[Коло Туре]] және Уэйн Бридж атты ойыншылар кетті. Карим Рекик, [[Гарет Барри]], Абдул Разак басқа клубқа жалға кетті. Бұлармен қоса, командадан, Мұхаммед Әбу мен Скотт Синклерде кетіп қалды. Ал [[Карлос Тевес|Тевес]] «[[Ювентус]]<nowiki/>» клубына €9 миллион бағасына кетсе, Роке Санта Круз бен [[Роберто Манчини]]дің ұлы Филиппо тегін агент атанды. Сол жаздық трансферде, «Сити» қатарына 32-жастағы «[[Атлетико Мадрид|Атлетико]]<nowiki/>» клубының орталық қорғаушысы [[Мартин Демичелис|Мартин Демикелис]] және украиндық клуб «[[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтер]]<nowiki/>» қатарынан Фернандиньо және де €25 миллион бағасына [[Стеван Йоветич]], испандықтар [[Хесус Навас]] пен [[Альваро Негредо]] толықты. Мануэль Пеллегрини өз маусымын, орталықафрикадағы жарыстағы екі жеңіліспен бастады. ([[2013 жыл|2013]] жылдың [[14 шілде]] күні «[[Суперспорт Юнайтед]]<nowiki/>» клубынан 2:0 есебімен жеңілсе, кейін [[18 шілде]] күні «[[АмаЗулу]]<nowiki/>» клубынан 2:1 есебімен жеңілді). Бірақ бұл жарыста, «Ситиге» Пеллегрини бапкер болған жоқ, ол белгісіз жұмыстарымымен [[Чили]]ге кеткен болатын. Бапкерлік орнын өзінің көмекшілері ала тұрды<ref>Пеллегрини бір себептермен "Манчестер Ситиден" уақытша кете тұрды. 18.07.13 http://www.euro-football.ru/article/31/1002987138_pellegrini_pokinul_sbor_manchester_siti_po_semeynyim_prichinam </ref>. Чилилік маман «Ситиде» жүлделік жолын — [[Barclays Asia Trophy]] атты бейресми жүлдесін [[27 шілде]] күні [[Гонконг]]те жеңіп алды. Полуфиналда «[[Саут Чайн]]<nowiki/>» клубына қарсы ойнап, артта қалдырса, финалда «[[Сандерленд (футбол клубы)|Сандерленд]]<nowiki/>» клубын минималды есеппен жеңіп, өзінің алғашқы жүлдесін қолына алды. Екі ойында да [[Эдин Джеко]] көзге түсе алды<ref>«Сити» төменнен жоғарыға. 27.07.13 http://www.gazeta.ru/sport/2013/07/27/a_5512797.shtml </ref>. Жаздың соңына қарай, «Сити», [[Мюнхен]] қаласында өткен, Audi Cup атты жарысқа қатысты. Ол жарыста, «Манчестер Сити» «Милан» командасына бірінші таймның өзінде, 5:0 есебімен ойсырата ұтып жатты, бірақ итальяндық клубта, қарап қалмай, бірінші таймның соңына дейін үш гол салып, ойынның тағдырын бірінші таймда шешіп тастады. Бұл ойында, «Сити» сабынан, [[Давид Сильва]], Майка Ричардс, Александар Коларов және [[Эдин Джеко]] екі гол салып, ірі есеппен жеңуге ат салысты. 5:3 есебімен, «Миланды» артта қалдырып, Audi Cup жарысының финалына шықты. Бірақ финалдық ойында, жарыс мекенінің иесі, мюнхендік «Бавариядан» 1:2 есебімен жеңіліп қалған болатын. «Сити» сабынан жалғыз голды, 61-інші минутта испандық Альваро Негредо салды. Чилилік бапкер Пеллегрини 19 тамыз күні «Ньюкасл» клубына қарсы, Англия Премьер-Лигасының бірінші турында өзінің ресми ойынын өткізді. Ол ойында, [[Давид Сильва]] ойынның басында(6-ыншы минутта) лезде гол сала білді. Кейін 20-сыншы минуттарда [[Серхио Агуэро]] есеп айырмасын ұзарта алды. Кейінірек, екінші таймда, [[Яя Туре]] мен [[Самир Насри]] бір-бір голдан салып, 4:0 есебімен доп айырмасын күшейтті. Ірі есептен кейін, Пеллегрини:<blockquote>'''''«Мен, бұл ойында жеңгенімізге өте қуаныштымын. Қуаныш, тек жеңістерді емес, команданы күшейтуді де шақыртады. Біз үшін, бұл екі жағдайда маңыздырақ. Ойыншылар бұл ойында, қалағанынша гол салды. Біз гол сала қоймай, қорғаныс жағынан да жақсы болдық, ал бұл біз үшін өте жақсы нәтиже»'''''</blockquote><blockquote>''© Мануэль Пеллегрини''</blockquote>Бұл жеңістен кейінгі ойында, «Сити» жақсы нәтиже көрсете алмады. [[25 тамыз]]да Англия Премьер-Лигасының екінші турында, жоғарғы лигаға жаңадан келген, «[[Кардифф Сити]]<nowiki/>» клубына 2:3 есебімен есе жіберіп алды. Бұл ойында, «Сити» жеңіс үшін таласпағандай болды. Өйткені, ойын соңына дейін 3:1 есебімен жеңіліп жатты. Кейін, ойын соңына қарай, Альваро Негредо доп айырмасын қысқарта алғанымен, есеп жағынан алға шығара алмады.<ref>Эдин мүлде көзге түспеді. 25.08.13 http://www.gazeta.ru/sport/2013/08/25/a_5605645.shtml </ref> Англия Премьер-Лигасының бесінші турында, «Сити», «манчестерлік дербиде», алдыңғы ойындағы тең нәтижеге қарамастан, өзінің көршілесін 4:1 есебімен жеңіп, кестеде төртінші орынға тұрақтады. [[Серхио Агуэро]] екі гол алып, [[Яя Туре]] мен [[Самир Насри]] бір-бір голдан салды, және 87-інші минутқа қарай, [[Уэйн Руни]] есепті үш доп айырмасына қысқарта алды.<ref>"Манчестер Сити" - "Манчестер Юнайтед" - 4:1: Мойес САФ-тың шаңында. 23.09.13 http://www.sport-express.ua/football/england/news/229687-manchester-siti-manchester-junajted-4-1-mojes-idet-po-stopam-fergjusona-premer-liga-5-tur.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131214031842/http://www.sport-express.ua/football/england/news/229687-manchester-siti-manchester-junajted-4-1-mojes-idet-po-stopam-fergjusona-premer-liga-5-tur.html |date=2013-12-14 }}</ref> Мануэль Пеллегрини, [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар Лигасында]], «[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]<nowiki/>», «[[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА]]<nowiki/>», «[[Виктория (футбол клубы, Пльзень)|Виктория Пльзень]]<nowiki/>» клубтарымен бір топқа түсті. Бұл топта, «Сити», өзінің алғашқы ойынын чехиялық клубты 3:0 есебімен жеңіп, жақсы нәтижемен аяқтады. Бірақ, келесі ойында мюнхендік клуб «[[Бавария (футбол клубы)|Баварияға]]<nowiki/>» 3:1 есебімен есе жіберіп алды. «Сити» сабынан жалғыз голды, 79-ыншы минутта [[Серхио Агуэро]] салып екі доп айырмасына қысқартқан болатын. Үшінші команда, «[[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА]]<nowiki/>» клубымен ойындары, екі ойында да «Сити» мәскеулік клубты жеңе алды. Бірінші ойында, мәскеулік клуб сабынан Зоран Тошич ойын басында «[[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА]]<nowiki/>» клубын алға шығарған болатын, бірақ кейінірек, [[Серхио Агуэро]] есепті теңестіре алды. 42-інші минутқа қарай, тағы да [[Серхио Агуэро]], ағылшындық клубты алға шығарып, ойын тағдырын бірінші таймда шешіп тастады. Кейін, «Сити» өз алаңында, «[[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА]]<nowiki/>» клубын 5:2 есебімен жеңіп алды. Ойында, Альваро Негредо үш гол салып, [[Серхио Агуэро]] екі гол салды. Мәскеулік клубтан, [[Сейду Думбья|Сейду Думбия]] екі гол салды. Осы ойындардан 2 жылдан кейін, [[2016 жыл|2016]] жылдың [[15 наурыз]]ында, Мануэль Пеллегрини, 1/8 финалда киевтік клуб «[[Динамо (футбол клубы, Киев)|Динамомен]]<nowiki/>» арпалыса алып, манчестерлік клубты, тарихында алғашқы рет ширек-финалға шығарған болатын. Кейін, ширек-финалда париждік «[[Пари Сен-Жермен]]<nowiki/>» клубымен қонақта 0:0 есебімен нәтижені тең ұстап, өз алаңында 1:0 есебімен [[Кевин Де Брёйне|Кевин Де Брюйне]] алға шығарып, сенсациялық оқиғаларды көбейтіп, өз тарихында бірінші рет [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар Лигасының]] жартылай финалына шықты. Бірақ жартылай финалда, «[[Реал Мадрид]]<nowiki/>» клубынан, қонақта 1:0 есебімен жеңіліп, өз алаңында 0:0 есебімен тең ойнап, финалдық ойынға шыға алмаған болатын. [[2016 жыл|2016]] жылдың [[1 ақпан]]ында «Манчестер Сити» өзінің болашақ бапкерін, уақытынан ерте таныстырды.<ref>Жаңа бапкер — Гвардиола. 1.02.16 <nowiki>http://alaman.kz</nowiki> </ref> Манчестерлік клубтың жаңа бапкері болып — [[Хосеп Гвардиола]] атанды. [[Хосеп Гвардиола]] «Манчестер Сити» клубымен, жылына €20 миллион жалақысымен, үш жылға келісім-шартқа отырды. Және бұл бапкер, «Манчестер Ситиге» келіп, әлемдегі ең көп жалақы алатын бапкерлердің көшін бастады.Ол өзінің бейресми және алғашқы ойынын, 20 шілде күні өзінің, бұның алдында жаттықтырған клубы «[[Бавария (футбол клубы)|Баварияға]]<nowiki/>» бастады. Бұл ойында «Сити» мюнхендік клубтан 1:0 есебімен жеңілген болатын. [[Сурет:Centre d'entraînement Manchester City 20-02-15.jpg|нобай|521x521 нүкте|Манчестер Сити 2014 жылы «Манчестер Сити» стадионына іргелес орналасқан Etihad кампусындағы жаңа кешеніне көшті]] Ең алғашқы ресми ойынын, [[2016 жыл|2016]] жылдың [[13 тамыз]]ында Англия Премьер-Лигасының бірінші турында, «[[Сандерленд (футбол клубы)|Сандерленд]]<nowiki/>» клубына қарсы бастаған болатын. Бұл ойынын 2:1 есебін жеңіп, «Манчестер Ситиді» жаттықтырып бастағаннан бері алғашқы жеңісін алған болатын. Ойында, [[Серхио Агуэро]] 4-інші минутта гол соғып есеп айырмасын бір голға көбейтті. Кейіннен, қарсыластар сабынан Джермейн Дефо гол соғып есепті теңестірген болатын. Ойын соңына қарай, 87-інші минутта «[[Манчестер Юнайтед]]<nowiki/>» клубынан, «Сандерлендке» жалға келген Патрик Макнейр қателесіп, өз жағына(автогол) гол салдырып алды. Содан «Ситидің» жолы болып, жеңісті іліп әкеткен еді. 10 қыркүйек күні, «манчестерлік дерби» ойынында, «[[Олд Траффорд]]<nowiki/>» алаңында Хосеп Гвардиоланың командасы, 2:1 есебімен жеңіске жетті. 15-інші минутта [[Кевин Де Брёйне|Кевин Де Брюйне]] бірінші голды соғып, есепті ашқан болатын. Кейін, 20 минуттан кейін, 36-ыншы минутта, «Ситиден» шыққан шәкірт Келечи Ихеаначо есепті ұлғайта алды. Бірақ, 42-інші минутта [[Златан Ибрагимович]] гол соғып есепті бір гол айырмасына қысқартты. Бұдан кейін, көптеген мүмкіндіктер болғанымен, есеп осы күйінде қалды. [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар Лигасында]], квалификациялық жарыстың төртінші кезеңінде, «Стяуа» клубымен бастап, бұл румындық клубты бірінші ойында, 5:0 есебімен ұтып, бір марқайып алған болатын. Екінші ойында, «Сити» өз алаңында қабылдап, 1:0 есебімен жеңіп топтық кезеңге шықты.Топтық кезеңде «Манчестер Сити», «[[Селтик]]<nowiki/>», «[[Барселона]]<nowiki/>» және менхенгладбахтық «Боруссиямен» бірге бір топқа түсті. Топта, алғашқы ойынын менхенгладбахтық «Боруссиямен» бастап, бұл немістік клубты 4:0 есебімен жеңген еді. Бұл ойында, [[Серхио Агуэро]] екі гол салып, [[Рахим Стерлинг]] пен Келечи Ихеаначо бір-бір голдан салып, «[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]<nowiki/>» клубының артынан ілескен болатын. Кейін, «[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]<nowiki/>» клубымен кездесіп, «Камп Ноу» алаңында 4:0 есебімен ұтылғанымен, өз алаңында 3:1 есебімен жеңді. Ал «Селтик» клубымен, өз алаңында да, қонақта да тең нәтижемен қайтты. Өз алаңында 1:1 есебімен аяқтаса, қонақта 3:3 есебімен теңесіп қалды. 2016 жылдың 12 желтоқсанында, [[Хосеп Гвардиола]] «Манчестер Ситиді» үш жыл қатарынан, 1/8 финалына шығарды. 1/8 финалда «Манчестер Ситидің» қарсыласы «[[Монако (футбол клубы)|Монако]]<nowiki/>» болды. 2017 жылдың 21 ақпанында, «Манчестер Сити» «[[Монако (футбол клубы)|Монако]]<nowiki/>» клубын, 5:3 есебімен ұтып, УЕФА Чемпиондар Лигасының ең нәтижелі бірінші ойыны болды. 26-ыншы минутта Рахим Стерлинг есеп ашты, кейін Радамель Фалькао мен Киллиан Мбаппе есепті 1:2 қылып, алға шығарды. Екінші таймның 58-інші минутында [[Серхио Агуэро]] есепті теңестірді, бірақ кейіннен бес минуттан Радамель Фалькао гол салып, есепті 2:3 қылып, ойынды қыздырған болатын. Уақыт өте келе «Сити» ойыншылары қарап қалмай, он минут ішінде есепті 5:3 қылды. Ат салысқандар болып, [[Серхио Агуэро]], Джон Стоунз және Лерой Сане атанды. Бұдан кейін, жауапты матч «Манчестер Сити», француздық клубтан 3:1 есебімен жеңіліп қалып, келесі кезеңге шыға алмады. «Сити» қатарынан жалғыз голды Лерой Сане салды. [[Сурет:Taunton Holiday Inn - Ellisons WSM3.JPG|нобай|359x359 нүкте|Манчестер Сити клубының автобусы]] 23 сәуір күні, Англия Кубогының жартылай финалында «Сити» «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал]]<nowiki/>» клубына қарсы ойнады. «Манчестер Ситиді» 62-інші минутта [[Серхио Агуэро]] алға шығарғанымен, 71-інші минутта [[Начо Монреаль]] есепті теңестіріп, ойын соңында қосымша таймдар ойнатуға тура қылды. 101-інші минутта, [[Алексис Санчес]] «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсеналды]]<nowiki/>» алға шығарып, финалдық ойынға жолдама алып берді. Осымен, «Сити» жүлделерге деген мүмкіндерден айырылып қалды. [[Хосеп Гвардиола]] 2016/17 маусымында, 21 мамырда «[[Уотфорд (футбол клубы)|Уотфорд]]<nowiki/>» клубын 5:0 есебімен жеңіп, «Манчестер Ситимен» Англия Премьер-Лигасының кестесінде, үшінші орында аяқтады. [[Кевин Де Брёйне|Кевин де Брюйне]] — 18 голдық паспен, ең көп голдық пас берген ойыншы атанды. «Манчестер Сити» командасы 2017/18 маусымында 18 ойын қатарынан жеңіліс таппай, [[Англия Премьер-лигасы|Англия Премьер-лигасының]] рекордын жаңартты. Бұған дейінгі рекорд «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал]]<nowiki/>» командасының қойнында болатын. Олар 2003/04 маусымында 13 ойын қатарынан жеңіс тауып рекорд қойған болатын. [[Серхио Агуэро]], 2017/18 маусымында, 181 голмен «Манчестер Сити» тарихындағы ең үздік бомбардир атанды. Бұған дейінгі үздік бомбардир атағын иемденген — Эрик Брук. Ол «Сити» сабында 177 гол салған еді. 2021 жылдың 19 сәуірінде 12 еуропалық клубтың арасында Манчестер Ситидің [[Суперлига (футбол)|Еуропа Суперлигасының]] негізін қалаушы болғаны жарияланды. Бірақ спорт шенеуніктері мен жанкүйерлердің наразылығына байланысты, келесі күні Манчестер Сити ресми түрде Еуропа Суперлигасынан шығатынын жариялады. 2020/21 маусымында «Манчестер Сити» [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|Чемпиондар Лигасы]] финалына тарихында алғаш рет шығып, өзінің жерлестері «[[Челси (футбол клубы)|Челси]]<nowiki/>» футбол клубымен ойнады. Бірақ өкінішке орай, Порту қаласындағы «Драган» алаңында жерлестеріне 0:1 есебімен есе жіберді.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.championat.com/football/news-4362185-chelsi-obygral-manchester-siti-i-stal-pobeditelem-ligi-chempionov-sezona-2020-2021.html|title=«Челси» обыграл «Манчестер Сити» и стал победителем Лиги чемпионов сезона-2020/2021|author=Алексей Ласнов|website=www.championat.com|access-date=2021-06-11}}</ref>. Der Spiegel журналының 2022 жылдың сәуіріндегі қосымша есебінде, сыртқа шығып кеткен ішкі құжаттарға сүйене отырып, Абу-Даби иелері бұрын клубқа Etihad және Etisalat сияқты әмірлік компаниялары демеушілік төлемдер ретінде жасырын төлемдер жасаған (клуб сәтті қорғады деген талап)  2020 жылы CAS);  Шейх Мансурдың Абу-Даби Юнайтед тобы (ADUG) кәмелетке толмаған ойыншылардың клубпен келісім шартқа отыруы үшін жанама түрде төлеген;  және клуб [[Роберто Манчини]] мен Мансурдың «Аль-Джазира» клубы арасындағы жалған келісім-шартты бұрынғы менеджерге жалақысына қосымша үлкен өтемақы төлеу үшін пайдаланды деген болжам бар. Ол сондай-ақ осы үш істің соңғы үш жыл ішінде Премьер-Лиганың тергеуінде болғанын мәлімдеді. Жауап ретінде клуб бұл мәлімдемелерді шындыққа жанаспайды және клубтың беделі мен тұтастығына нұқсан келтіру әрекеті ретінде жоққа шығарды. «Сити» «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпульмен]]<nowiki/>» тағы бір жақын титулдық жарыстан кейін 2021–22 жылдары өзінің лига титулын қайтадан сақтап қалды; бес маусымда төрт рет [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-лига]] жеңімпазы атанды. «Ситидің» тағы бір жағдайында соңғы екі ойында төрт ұпай қажет болған Сити екі ойында да екі гол айырмашылығымен артта қалды, тек сыртта «[[Вест Хэм Юнайтед|Вест Хэммен]]<nowiki/>» 2-2 тең ойынға және 3-2 есебімен жеңіске жетті. Маусымның соңғы шешуші ойыны өз үйінде «[[Астон Вилла|Астон Виллаға]]<nowiki/>» қарсы ойындағы салынған соңғы үш голдың барлығы 76-шы және 81-ші минуттар арасындағы бес минуттық [[Блиц (шахмат)|блицте]] «[[Этихад Стэдиум|Этихад]]<nowiki/>» стадионында 1999 жылғы плей-офф финалында Джиллингхэмге қарсы және 2011-12 маусымының тарихты ойынның соңғы минутында өзгерте білген Премьер-Лигадағы атақты жеңісімен қатар жүретін сәттерде соғылды. 2022 жылдың қысқы және жазғы трансфер маусымында негізгі ойыншылардан Англияның қазіргі чемпионы ешкімді жоғалтпады. Ия,«Манчестер Ситиден» «[[Атлетико Паранаэнсе|Атлетико Паранаэнсқа]]<nowiki/>» ауысқан [[Фернандиньо]] (еркін агент ретінде) кетті, бірақ оның орнына «'''қалалықтар'''» «[[Лидс Юнайтед|Лидс Юнайтедтен]]<nowiki/>» [[Калвин Филлипс|Калвин Филлипсті]] 50,00 миллион еуроға алды. Және «[[Боруссия Дортмунд]]<nowiki/>» клубынан 60,00 еуро бағасына алынған [[Эрлинг Холанд|Эрлинг Холланд]] келіп, «Сити» шабуылын қауіптірек қылды, әрі еселей түсті. Екеуінен басқа, тағы «Манчестер Сити» [[Арминия (футбол клубы, Билефельд)|Арминиядан]] Штефан Ортега Морено атты қақпашыны тегін алды. Бұл қақпашы 29 жастағы қақпашы Закари Штеффенмен екінші нөмір болу құқығы үшін бәсекелесуге тырысады. Сондай-ақ, Хулиан Алварес қосылды. «[[Ривер Плейт]]<nowiki/>» сабында 25 ойында 18 гол соққан 22 жастағы шабуылшыны «'''қалалықтар'''» қыста сатып алған болатын(€20,00 млн), бірақ артынша Ривер Плейт клубына жарты жылға кері жалға беріле тұрған болатын. 2022 жылдың жазғы трансфер маусымында Жезус пен Фернандиньодан басқа, тағы [[Александр Владимирович Зинченко|Олександр Зинченко]](«Арсенал», €35,7 млн) мен [[Рахим Стерлинг]](«Челси», €56,00 млн) өз клубтарын ауыстырған болатын. == Команданың негізгі түсі, жейдесі және логотипі == [[Сурет:A6-EYE Etihad A332 FRA Manchester City Livery (39956611433).jpg|нобай|459x459 нүкте|[[Манчестер Сити|Манчестер Ситидің]] стадионы мен жейдесін Etihad Airways компаниясы 2009 жылдан бері демеушілік етеді]] Манчестер Ситидің үй жейдесінің түсі көк және ақ. Қонақтағы жейде дәстүрлі түсі қызыл-қоңыр немесе (1960 жылдардан бастап) қызыл және қара болды;  дегенмен, соңғы жылдары бірнеше түстер қолданыла бастады.Клубтың үй жейдесінің түсінің шығу тегі анық емес, бірақ клубтың 1892 жылдан бері немесе одан да ертерек көгілдір түсті кигені туралы дәлелдер бар. 1940 жылдары шыққан «Әйгілі футбол клубтары – Манчестер Сити» атты кітабында Вест Гортонның (Сент-Маркс) бастапқыда қызыл және қара түсте ойнағанын көрсетеді және 1884 жылғы есептерде ақ крест бейнеленген қара жейде киген команда сипатталып, клубтың шығу тегі көрсетілген. Жиі қолданылатын қызыл және қара түсті жейде бұрынғы менеджер көмекшісі Малкольм Эллисоннан шыққан, ол Миланның түстерін қабылдау Ситиді даңққа шабыттандырады деп сенді. Эллисонның бұл теориясы қазіргі уақытта да жұмыс істейді, ағымдағы маусымда (2022/23) қайта іске аспақ ойда бар. «Сити» 1969 жылы Англия кубогының финалында, 1970 жылы Лига кубогының финалында және 1970 жылы Еуропа Кубогының Жеңімпаздары Кубогының финалында қызыл және қара жолақтарда жеңіске жетті. Қала 2016 жылы қолданысқа енгізілген қазіргі төсбелгіне дейін көйлектеріне үш басқа белгіні тағып келген. Біріншісі, 1970 жылы енгізілген, 1960 жылдардың ортасынан бері клубтың ресми құжаттамасында қолданылған дизайнға негізделген.  Ол клубтың атауы бар шеңбердің ішінде ағымдағы белгі сияқты қалқанды (соның ішінде Манчестер қаласының гербіне негізделген кемені) пайдаланатын дөңгелек белгіден тұрды.  1972 жылы бұл қалқанның төменгі жартысын Ланкаширдің қызыл раушанымен ауыстырған вариациямен ауыстырылды.  1976 жылы қару-жарақ колледжі геральдикалық төсбелгіні Сити қолдануы үшін Ағылшын футбол лигасына берді.  Белгі қызыл раушанның үстіндегі таныс кемеден тұрды, бірақ қалқанның орнына дөңгелек құрылғыда («''А roundel per fess lauzure'' және ''argent in a argent in a roundel per fess lazur'' және ''argent in a argent in a lazoned'') үш діңгекті кеме желкендері ұшып бара жатқан немесе түбінде тікенді және тұқым себілген раушан гүлі бар. «Манчестер Сити» ірі кубок финалында ойнаған жағдайларда, клуб ірі іс-шарада қаланы таныстырудың мақтаныш белгісі ретінде Манчестер қаласының қолының белгісі бар жейделерді киді.  Бұл тәжірибе ойыншылардың жейделерінде әдетте ешқандай белгі болмайтын уақыттан пайда болды. Содан бері клуб тәжірибеден бас тартты;  2011 жылғы [[Футболдан Англия кубогы|Англия Кубогының]] финалында 21-ші ғасырда алғаш рет Сити арнайы аңызбен жазылған кәдімгі төсбелгіні пайдаланды, бірақ Манчестердің елтаңбасы ойыншылардың жейделерінің артқы жағындағы сандарға шағын монохромды логотип ретінде енгізілген. [[Сурет:Etihad Stadium, Manchester City Football Club (Ank Kumar, Infosys) 20.jpg|ортаға|нобай|370x370 нүкте|«Манчестер Ситидің» 1997-2016 жылдар аралығындағы жейдесінде қолданылған төсбелгісі]] 1997 жылы клубтың жаңа төсбелгісі қабылданды, нәтижесінде бұрынғы белгі сауда белгісі ретінде тіркеуге жарамсыз болды. Бұл белгі Манчестер қаласының қолына негізделген және алтын бүркіттің алдындағы қалқаннан тұрды. Бүркіт — Манчестер қаласының ескі геральдикалық символы;  1958 жылы қаланың төс белгісіне алтын бүркіт қосылды (бірақ содан бері алынып тасталды), ол өсіп келе жатқан авиация саласын білдіреді.  Қалқанның жоғарғы жартысында Манчестер кеме каналын бейнелейтін кеме бар, ал төменгі жартысындағы үш қиғаш жолақ қаланың үш өзенін – Ирвелл, Ирк және Медлокты бейнелейді.  Төсбелгінің төменгі жағында латын тілінен аударғанда «''Шайқастағы мақтаныш''» деп аударылатын «''Superbia in Proelio''» ұраны бейнеленген.  Бүркіт пен қалқанның үстінде үш жұлдыз бар, бұл таза сәндік болып танылды. 2015 жылдың 15 қазанында, 1997 жылғы төсбелгінің дизайнына қатысты жанкүйерлер тарапынан бірнеше жылдар бойы сынға ұшырағаннан кейін, клуб клуб төсбелгісін елемеу және жаңа дизайнды енгізу туралы жанкүйерлермен кеңес өткізуге ниетті екенін жариялады. Консультациядан кейін клуб 2015 жылдың қараша айының аяғында клубтың ағымдағы төсбелгісі уақыт өте келе ескі, дөңгелек нұсқалар стилінде жасалған жаңа нұсқамен ауыстырылатынын хабарлады. Жаңа белгі болып табылатын дизайн 2015 жылдың 26 ​​желтоқсанында IPO арқылы ресми ашылуына екі күн қалғанда, дизайн 22 желтоқсанда сауда белгісі болған кезде байқаусызда ағып кетті. Жаңа дизайн 26 желтоқсанда Сандерлендке қарсы клубтың өз алаңындағы матчында ресми түрде таныстырылды. === Жейдені шығарушы компания және жейдедегі серіктестер === {| class="wikitable" !Уақыты !{{comment|ЖШ|Жейдені шығаратын компания}} !Жейдедегі серіктес (кеудедегі) !Жейдедегі серіктес (жеңіндегі) |- |1974-1982 | rowspan="4" |Umbro | ''Серіктессіз'' | rowspan="12" | ''Серіктессіз'' |- |1982-1984 |Saab |- |1984-1987 |[[Philips]] |- |1987-1997 | rowspan="2" |Brother |- |1997-1999 |Kappa |- |1999-2002 | rowspan="2" |Le Coq Sportif |Eidos |- |2002-2003 | rowspan="2" |First Advice |- |2003-2004 | rowspan="2" |[[Reebok]] |- |2004-2007 | rowspan="2" |Thomas Cook |- |2007-2009 |Le Coq Sportif |- |2009-2013 |Umbro | rowspan="4" |Etihad Airways |- |2013-2017 | rowspan="2" |[[Nike]] |- |2017-2019 | rowspan="2" |Nexen Tire |- |2019-қ.д. |[[Puma (компания)|Puma]] |} == Құрамы == === Негізгі құрам === : ''2022 жылдың 19 шілдесіне сәйкес'' {| class="wikitable" style="text-align: center; font-size:90%" ! style="background:white;color:darkblue" align="centr" width="30" |№ ! style="background:white;color:darkblue" align="centr" width="200" |Ойыншы ! style="background:white;color:darkblue" align="centr" width="85" |Азаматтығы ! style="background:white;color:darkblue" align="centr" width="140" |Туған күні ! style="background:white;color:darkblue" align="centr" width="250" |Бұрынғы клуб |- ! colspan="5" style="background:#DCDCDC" align="centr" |Қақпашылар |- |13 |Зак Штеффен |{{flagicon|АҚШ}} |[[2 сәуір]] [[1995 жыл|1995]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|АҚШ}} Коламбус Крю |- |18 |Штефан Ортега |{{flagicon|Германия}} |[[6 қараша]] [[1992 жыл|1992]] | style="text-align:left;" | {{flagicon|Германия}} [[Арминия]] |- |31 |[[Эдерсон Сантана ди Мораес|Эдерсон]] |{{flagicon|Brazil}} |[[17 тамыз]] [[1993 жыл|1993]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Portugal}} [[Бенфика]] |- |33 |Карсон Скотт |{{flagicon|Англия}} |[[3 қыркүйек]] [[1985 жыл|1985]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Дерби Каунти]] |- |63 |ван Сас Микки |{{flagicon|Нидерланд}} |[[29 ақпан]] [[2004 жыл|2004]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |84 |Киран Сликер |{{flagicon|Шотландия}} |[[15 қыркүйек]] [[2002 жыл|2002]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- ! colspan="5" style="background:#DCDCDC" align="centr" |Қорғаушылар |- |2 |[[Кайл Уокер]] |{{flagicon|England}} |[[28 мамыр]] [[1990 жыл|1990]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|England}} [[Тоттенхэм Хотспур]] |- |3 |[[Рубен Диаш]] |{{flagicon|Португалия}} |[[14 мамыр]] [[1997 жыл|1997]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Португалия}} [[Бенфика]] |- |5 |[[Джон Стоунз]] |{{flagicon|England}} |[[28 мамыр]] [[1994 жыл|1994]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]] |- |6 |[[Натан Аке]] |{{flagicon|Нидерланд}} |[[18 ақпан]] [[1995 жыл|1995]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Борнмут (футбол клубы)|Борнмут]] |- |14 |[[Эмерик Ляпорт]] |{{flagicon|Испания}} |[[27 мамыр]] [[1994 жыл|1994]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Испания}} [[Атлетик Бильбао|Атлетик Билбао]] |- |21 |Серхио Гомес |{{flagicon|Испания}} |[[4 қыркүйек]] [[2000 жыл|2000]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Бельгия}} [[Андерлехт (футбол клубы)|Андерлехт]] |- |27 |[[Жуан Канселу]] |{{flagicon|Португалия}} |[[27 мамыр]] [[1994 жыл|1994]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Италия}} [[Ювентус]] |- |78 |Люк Мбете |{{flagicon|Англия}} |[[18 қыркүйек]] [[2003 жыл|2003]] |клуб шәкірті |- |88 |Ричард Дионку |{{flagicon|Сенегал}} |[[10 қазан]] [[2001 жыл|2001]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |94 |Финли Бернс |{{flagicon|England}} |[[17 маусым]] [[2006 жыл|2006]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |98 |Ян Коуту |{{flagicon|Бразилия}} |[[3 маусым]] [[2002 жыл|2002]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Бразилия}} Коритиба |- |— |Ши Чарлз |{{flagicon|Солтүстік Ирландия}} |[[5 қараша]] [[2003 жыл|2003]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- ! colspan="5" style="background:#DCDCDC" align="centr" |Жартылай қорғаушылар |- |4 |[[Калвин Филлипс]] |{{flagicon|Англия}} |[[2 желтоқсан]] [[1995 жыл|1995]] | style="text-alignt:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Лидс Юнайтед|Лидс Юнайтед]] |- |8 |[[Илкай Гүндоған|Илкай Гюндоган]] |{{flagicon|Germany}} |[[24 қазан]] [[1990 жыл|1990]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Germany}} [[Боруссия Дортмунд]] |- |10 |[[Джек Грилиш]] |{{flagicon|Англия}} |[[10 қыркүйек]] [[1995 жыл|1995]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Астон Вилла]] |- |16 |[[Родриго Эрнандес|Родри]] |{{flagicon|Испания}} |[[22 маусым]] [[1996 жыл|1996]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Испания}} [[Атлетико Мадрид]] |- |17 |[[Кевин Де Брёйне|Кевин де Брюйне]] |{{flagicon|Бельгия}} |[[28 маусым]] [[1991 жыл|1991]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Германия}} [[Вольфсбург (футбол клубы)|Вольфсбург]] |- |20 |[[Бернарду Силва]] |{{flagicon|Португалия}} |[[10 тамыз]] [[1994 жыл|1994]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Франция}} [[Монако (футбол клубы)|Монако]] |- |22 |Люк Болтон |{{flagicon|Англия}} |[[7 қазан]] [[1999 жыл|1999]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |26 |[[Рияд Марез]] |{{flagicon|Алжир}} |[[21 ақпан]] [[1991 жыл|1991]] | style="text-align:left; |{{flagicon|Англия}} [[Лестер Сити]] |- |66 |Икер Посо |{{flagicon|Испания}} |[[6 тамыз]] [[2000 жыл|2000]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |69 |Томас Дойл |{{flagicon|Англия}} |[[17 қазан]] [[2001 жыл|2001]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |80 |Коул Палмер |{{flagicon|Англия}} |[[6 мамыр]] [[2002 жыл|2002]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |81 |Клаудио Гомес |{{flagicon|Франция}} |[[23 шілде]] [[2000 жыл|2000]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Франция}} [[Пари Сен-Жермен|Париж Сен-Жермен]] |- |87 |Джеймс Макейти |{{flagicon|Англия}} |[[18 қазан]] [[2002 жыл|2002]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |92 |Мика Хамилтон |{{flagicon|Англия}} |[[13 қараша]] [[2003 жыл|2003]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- ! colspan="5" style="background:#DCDCDC" align="centr" |Шабуылшылар |- |7 |Каики |{{flagicon|Бразилия}} |[[11 маусым]] [[2003 жыл|2003]] |{{flagicon|Бразилия}} [[Флуминенсе]] |- |9 |[[Эрлинг Холанд|Эрлинг Холланд]] |{{flagicon|Норвегия}} |[[21 шілде]] [[2000 жыл|2000]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Германия}} [[Боруссия Дортмунд]] |- |11 |Самуел Эдози |{{flagicon|Англия}} |[[28 қаңтар]] [[2003 жыл|2003]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |19 |[[Хулиан Алварес]] |{{flagicon|Аргентина}} |[[31 қаңтар]] [[2000 жыл|2000]] | style="text-align:left;" |{{flagicon|Аргентина}} [[Ривер Плейт]] |- |27 |Морган Роджерс |{{flagicon|Англия}} |26 шілде 2002 | style="text-align:left;" |{{flagicon|Англия}} [[Вест Бромвич]] |- |47 |[[Фил Фоден]] |{{flagicon|Англия}} |[[28 мамыр]] [[2000 жыл|2000]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |- |48 |[[Лиам Делап]] |{{flagicon|Англия}} |[[8 ақпан]] [[2003 жыл|2003]] | style="text-align:left;" |клуб шәкірті |} === Жаңадан қосылғандар === {| class="wikitable" ! width="50" |{{comment|Лау.|Лауазымы}} ! width="200" |Ойыншы ! width="200" |Жаңа клубы !Баға |- !{{comment|Ш|Шабуылшы}} !{{flagicon|Норвегия}} [[Эрлинг Холанд|Эрлинг Холланд]] !{{flagicon|Германия}} [[Боруссия Дортмунд]] !60,00 млн € |- !{{comment|ОЖҚ|Ортадағы жартылай қорғаушы}} !{{flagicon|Англия}} [[Калвин Филлипс]] !{{flagicon|Англия}} [[Лидс Юнайтед]] !50,00 млн € |- !{{comment|Ш|Шабуылшы}} !{{flagicon|Аргентина}} Хулиан Алварес !{{flagicon|Аргентина}} [[Ривер Плейт]] !20,00 млн € |- !{{comment|СҚ|Сол жақтағы қорғаушы}} !{{flagicon|Испания}} Серхио Гомес !{{flagicon|Бельгия}} [[Андерлехт (футбол клубы)|Андерлехт]] !10,00 млн € |- !{{comment|Қ|Қақпашы}} !{{flagicon|Германия}} Штефан Ортега !{{flagicon|Германия}}[[Арминия (футбол клубы, Билефельд)|Арминия]] !6,00 млн € |} === Қатардан кеткендер<ref name=":0">https://www.transfermarkt.com/manchester-city/rekordabgaenge/verein/281/saison_id/2021</ref> === {| class="wikitable" ! width="50" |{{comment|Лау.|Лауазымы}} !width=200|Ойыншы !Жасы ! width="200" |Жаңа клубы !Баға |- !{{comment|ЖҚ|Жартылай қорғаушы}} !{{flagicon|Англия}} [[Рахим Стерлинг]] !27 !{{flagicon|Англия}} [[Челси (футбол клубы)|Челси]] !56,00 млн € |- !{{comment|Ш|Шабуылшы}} !{{flagicon|Бразилия}} [[Габриэл Жезус|Габриел Жезус]] !25 !{{flagicon|Англия}} [[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал]] !50,00 млн € |- !{{comment|СҚ|Сол жақтағы қорғаушы}} !{{flagicon|Украина}} [[Александр Владимирович Зинченко|Олександр Зинченко]] !25 !{{flagicon|Англия}} [[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал]] !35,7 млн € |- !{{comment|ОҚ|Оң жақтағы қорғаушы}} !{{flagicon|Испания}} Педро Порро !22 !{{flagicon|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг]] !8,50 млн € |- !{{comment|ОЖҚ|Ортадағы жартылай қорғаушы}} !{{flagicon|Жапония}} Ко Итакура !25 !{{flagicon|Германия}} [[Рахим Стерлинг|Боруссия М]] !5,00 млн € |- !{{comment|ЖҚ|Жартылай қорғаушы}} !{{flagicon|Жапония}} Риотаро Мешино !24 !{{flagicon|Жапония}} [[Гамба Осака]] !тегін |- !{{comment|ОЖҚ|Ортадағы жартылай қорғаушы}} !{{flagicon|Бразилия}} [[Фернандиньо]] !37 !{{flagicon|Бразилия}} [[Атлетико Паранаэнсе]] !тегін |} == Директорлар кеңесі == {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" [[Сурет:Khaldoon Al Mubarak.jpg|нобай|Команда төрағасы '''Халдун Әл Мубарак''']] |- !Лауазымы !Аты |- |align="left"|Төрағасы |align="left"|{{flagicon|БАӘ}} Халдун әл-Мүбәрәк |- |align="left"|Директор |align="left"|{{flagicon|England}} Саймон Пирс |- |align="left"|Директор мүшесі |align="left"|{{flagicon|Қытай}} Ли Руйган |- |align="left"|Директор мүшесі |align="left"|{{flagicon|АҚШ}} Марти Эдельман |- |align="left"|Директор мүшесі |align="left"|{{flagicon|БАӘ}} Мұхаммед әл-Мәзруи |- |align="left"|Директор мүшесі |align="left"|{{flagicon|England}} Джон Макбат |- |align="left"|Директор мүшесі |align="left"|{{flagicon|Italy}} Альберто Галасси |} == Корпоративтік басқарушылары == {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !Лауазымы !Аты |- | align="left" |Атқарушы директоры | align="left" |{{flagicon|Spain}} Феррано Сорриано |- | align="left" |Коммерциялық директоры | align="left" |{{flagicon|USA}} Том Глик |- | align="left" |Спорттық директоры | align="left" |{{flagicon|Spain}} Чики Бегиристайн |- | align="left" |Операциялар департаментінің директоры | align="left" |{{flagicon|England}} Джон Уильямс |- | align="left" |Академияның директоры | align="left" |{{flagicon|England}} Брайан Марвуд |- | align="left" |City Football Group директоры | align="left" |{{flagicon|Spain}} Родолфо Боррелл |} == Бапкерлік штаб == {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !Лауазымы !Аты |- | align="left" |Бас бапкер | align="left" |{{flagicon|Spain}} [[Хосеп Гвардиола]] |- | align="left" |Бас бапкердің көмекшісі | align="left" |{{flagicon|Spain}} Родольфо Боррел |- | align="left" |Бас бапкердің көмекшісі | align="left" |{{flagicon|Испания}} Карлос Висенс |- | align="left" |Бас бапкердің көмекшісі | align="left" |{{flagicon|Italy}} Энцо Мареска |- | align="left" |Қақпашылар басшысы | align="left" |{{flagicon|Spain}} Хаби Мансисидор |- |align="left"|Қақпашылар бапкері |align="left"|{{flagicon|Англия}} Ричард Райт |- | align="left" |Фитнес ретіндегі бапкері | align="left" |{{flagicon|Spain}} Хосе Кабельо |- | align="left" |Академия басшысы | align="left" |{{flagicon|England}} Джейсон Уилкокс |- |align="left"|Ж-23 менеджері |align="left"|{{flagicon|Ирландия}} Брайан Барри-Мерфи |- |align="left"|Ж-23 менеджердің көмекшісі |align="left"|{{flagicon|England}} Денни Уокер |- |align="left"|Ж-23 қақпашылар бапкері |align="left"|{{flagicon|Уэльс}} Энди Меллинер |- |align="left"|Ж-18 академия менеджері |align="left"|{{flagicon|England}} Бен Уилкинсон |- |align="left"|Ж-18 академия менеджерінің көмекшісі |align="left"|{{flagicon|Шотландия}} Калум МакФарлен |- |align="left"|Ж-18 қақпашылар бапкері |align="left"|{{flagicon|Англия}} Макс Джонсон |- |align="left"|Бірінші скаут |align="left"|{{flagicon|Италия}} Карло Кансельери |} == Бас бапкерлері == ''Бұл жерде ең кемі 1 ірі жүлде жеңіп алған бапкерлер көрсетілді'' {| class="wikitable" ! rowspan="2" |Аты-жөні ! rowspan="2" |Жаттықтырған жылдары ! colspan="5" |Көрсеткіштері ! rowspan="2" |Алған жүлделері |- !{{comment|ОС|Ойын саны}} !{{comment|Ж|Жеңіс}} !{{comment|Т|Тең}} !{{comment|Ж|Жеңіліс}} !Жеңіс %-ы&nbsp; |- |{{flagicon|Шотландия}} Том Мали |1902—1906 |150 |89 |22 |39 |59,33 |1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Англия}} Уилф Уайлд |1932—1946 |352 |158 |71 |123 |44,89 |1 Бірінші дивизион чемпионы, 1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Шотландия}} Лес Макдауелл |1950—1963 |592 |220 |127 |245 |37,16 |1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Англия}} Джо Мерсер |1965—1971 |340 |149 |94 |97 |43,82 |1 Бірінші дивизион чемпионы, 1 Екінші дивизион чемпионы, 1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]], 1 [[УЕФА Кубок иелері кубогы]] |- |{{flagicon|Англия}} Тони Бук |1973—1980 |269 |114 |75 |80 |42,38 |1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Италия}} Роберто Манчини |2009—2013 |191 |113 |38 |40 |59,16 |1 [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-Лига]] чемпионы, 1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Чили}} Мануэль Пеллегрини |2013—2016 |167 |100 |28 |39 |59,88 |1 [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-Лига]] чемпионы, 1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |- |{{flagicon|Испания}} Пеп Гвардиола |2016—қ.д. |228 |165 |30 |33 |72,37 |3 [[Англия Премьер-лигасы|Премьер-Лига]] чемпионы, 1 [[Футболдан Англия кубогы|Англия Кубогі]], 4 [[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогы]] |} == Стадион == ''Негізгі мақала: [[Этихад Стэдиум]]'' [[Сурет:Etihad Stadium.jpg|нобай|436x436 нүкте|[[Этихад Стэдиум|Сити оф Манчестер]] және Этихад Стэдиум, 2003-тен бергі негізгі алаңы]] Манчестер қаласының шығысындағы «'''Сити оф Манчестер'''» стадионы, демеушілік себептермен 2011 жылдан бастап Etihad стадионы ретінде белгілі, Манчестер Сити Кеңесінен 200 жылға жалға алынған. 2002-03 маусымына дейін клубтың негізгі алаңы «'''Мейн Роуд'''» болды.«Манчестер Сити» стадионға көшпес бұрын оны футболға айналдыру үшін 30 миллион фунт стерлингтен астам қаражат жұмсады, алаң төмен түсірілді, оның айналасына тағы бір қабат қосылды және жаңа Солтүстік стенд салынды. Жаңа стадиондағы алғашқы матч жолдастық кездесуде Барселонаны 2:1 есебімен ұтты. Оңтүстік стендтегі 7000 орындық үшінші деңгей 2015-16 футбол маусымының басында аяқталды. Ағымдағы сыйымдылық 53,97 құрайды. Солтүстік стендтің үшінші деңгейінде жоспарлаудың келісімі бар және ол бойынша жұмыс 2017 жылға қарай басталып, сыйымдылықты 61000 -ға жеткізбек.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Manchester_City_F.C.#cite_note-146</ref> 1880-1887 жылдар аралығында бес стадионда матч өткізгеннен кейін, өз алаңы '''Хайд Роуд''' футбол алаңында 36 жыл қоныстанды.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Manchester_City_F.C.#cite_note-147</ref> 1920 жылы Хайд Роуд алаңының негізгі стендінде өрт болып, 84000 сыйымдылығы бар «'''Мейн Роуд 3'''» алаңына көшті. Бірнеше жыл өткен соң, дизайнерлері «Солтүстік Уэмбли» деп атап кеткен алаң '''Мейн Роуд''' 1934 жылы 3 наурызда Сток Ситиге қарсы Англия Кубогының матчына 84 569 адам тіркеліп рекорд орнатты. <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Manchester_City_F.C.#cite_note-148</ref> '''Мейн Роуд''' 80 жылда бірнеше рет қайта өңделді, ал 1995 жылға қарай оның сыйымдылығы 32000-ға дейін шектелді, бұл жәйт 2003 жылы Сити оф Манчестер алаңына көшуге итермелеген болатын. '''Сити оф Манчестер''' 2011 жылы '''[[Этихад Стэдиум]]''' деп аталды [149] == Жүлделері == === Ұлттық жүлделер === * '''Англия чемпионы''' ''^{6 рет}'': ''1936/37, 1967/68, 2011/12, 2013/14, 2017/18, 2018/19, 2020/21, 2021/22'' '''''Күміс алқа''' ^{6 рет}: 1903/04, 1920/21, 1976/77, 2012/13, 2014/15, 2019/20'' * '''Англия кубогінің иегері''' ''^{6 рет}'': ''1904, 1934, 1956, 1969, 2011, 2019'' '''''Финалист''' ^{6 рет}: 1926, 1933, 1955, 1981, 2013'' * '''Англия лигасы кубогінің иегері''' ''^{7 рет}'': ''1970, 1976, 2014, 2016, 2018, 2019, 2020, 2021'' '''''Финалист''' ^{1 рет}: 1974'' * '''Англия Суперкубогінің иегері''' ''^{6 рет}'': ''1937, 1968, 1972, 2012, 2018, 2019'' '''''Финалист''' ^{6 рет}: 1934, 1956, 1969, 1973, 2011, 2014'' === Халықаралық === * '''УЕФА Кубок иелері кубогы''' ^{''1 рет''}: ''1970'' * '''УЕФА Чемпиондар Лигасы: ''Финалист'''''^{''1 рет''}'': 2021'' == УЕФА рейтингіндегі қазіргі орны == ''2021 жылдың 15 тамызына сәйкес''<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/UEFA_coefficient</ref> {| class="wikitable" |+ !Орын !Клуб аты !Мемлекеті !2020-21 ұпайы !Жалпы ұпайы !Ұлттық ұпайы |- |1 |[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |{{flagicon|Германия}} |27.000 | '''134.000''' |14.714 |- |2 |[[Реал Мадрид]] |{{flagicon|Испания}} |26.000 | '''127.000''' |19.571 |- |'''3''' |[[Манчестер Сити]] |{{flagicon|Англия}} |35.000 | '''125.000''' |20.113 |- |4 |[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]] |{{flagicon|Испания}} |20.000 | '''122.000''' |19.571 |- |5 |[[Ювентус]] |{{flagicon|Италия}} |21.000 | '''120.000''' |15.087 |} == Рекордтары == === Командалық === * Жеңіске жеткен ең ірі есебі: 1899 жылдың 18 ақпан күні «Дарвен» клубына қарсы 10:0 * Жеңіліске ұшыраған ең ірі есебі: 1890 жылдың 4 қазанында «Ливерпуль Стенли» клубынан 0:12 * Ұлттық чемпионаттағы ең ірі жеңілісі: 1894 жылдың 24 желтоқсанында «Бертон Уондерерс» клубынан 0:8, 1933 жылдың 23 желтоқсанында «Вулверхемптон Уондерерс» клубынан 0:8, 1906 жылдың ,3 қыркүйегінде «Эвертон» клубынан 1:9,1893 жылдың 7 наурызында «Смолл Хит» клубынан 0:12 * Англия Кубогындағы ең ірі жеңілісі: 1897 жылдың 30 қаңтарында «Престон Норт Энд» клубынан 0:6, 1946 жылдың 30 қаңтарында «Брэдфорд Парк Авеню» клубынан 2:8 * Ойын алаңының трибунасында ең көп жиналған көрермен: 1934 жылдың 3 наурызында «Сток Сити» клубына қарсы ойнағандағы көрермен — 84 569 адам * Англия Премьер-Лигасында жеңіске 18 рет қатарынан қол жеткізген әзірше жалғыз клуб * 20 турда 60-тан көп ұпай жинаған жалғыз клуб * 20 турда 60-тан аса көп гол салған жалғыз клуб * 20-сыншы турдан кейін 20 жеңіске қол жеткізген жалғыз клуб * Өз алаңында ең көп жеңіске қол жеткізген әзірше жалғыз клуб — 32 * Англия Премьер-Лигасында ең көп гол салған әзірше жалғыз клуб — 106 *Англия Премьер-Лигасында ең көп ұпай жинаған әзірше жалғыз клуб — 100 * «Манчестер Сити» — Жаңа Жыл қарсаңында чемпиондықтан 8 ұпайдан артта болса да, маусым соңында жеңімпаз атанған үшінші клуб * Англия лигасы Кубогін 4 рет қатарынан жеңген екінші клуб («Ливерпулден» кейін, 1981—1984). * Бір жыл ішінде барлық ішкі трофейдің жеңімпазы атанған бірінші клуб === Ойыншы және ойын жағынан === * «Сити» сабында, ұлттық чемпионатта ең көп ойын өткізген ойыншы: 564 ойын, Алан Оукс (1958 — 1976 жылдар арасында) * «Сити» сабында, барлық жағынан ең көп ойын өткізген ойыншы,: 680 ойын, Алан Оукс (1958 — 1976 жылдар арасында) * «Сити» сабында, ең көп гол салған ойыншы: 260 гол, [[Серхио Агуэро]] (2011 — 2021) * «Сити» сабында, бір маусымда ең көп гол салған ойыншы: 38 гол, Томми Джонсон (1928/29 маусымында) * «Сити» қатарына, ең көп трансфер бағасына келген ойыншы: [[Джек Грилиш]] «[[Астон Вилла]]<nowiki/>» сабы<nowiki/>нан £100 миллион бағасына келді (2021 жылдың тамызында) * «Сити» сатып жіберген, ең қымбат ойыншы:Леруа Сане «[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]<nowiki/>» клу<nowiki/>бына £49,00 мил<nowiki/>лион бағасына кетті (2020 жылы) === Манчестер Сити клубының тарихындағы бомбардир ойыншылар (барлық жағынан) === ''Мәлімет 19.08.2021 жазылды'' '''Жуан жазумен''', қазір ойнап жүрген ойыншылар белгіленді {| class="wikitable sortable" cellpadding="3" style="text-align: center;" !№ !Аты-жөні !Гол саны !Ойын саны !Өткізген уақыты |- !1 |[[Серхио Агуэро]] |254 |370 |2011-2021 |- !2 |Эрик Брук |177 |493 |1928-1939 |- !3 |Томми Джонсон |166 |354 |1919—1930 |- !4 |Колин Белл |153 |501 |1966—1979 |- !5 |Джо Хайс |152 |364 |1953–1965 |- !6 |Билли Мередит |151 |393 |1894—1905 1921—1924 |- !7 |Фрэнсис Ли |148 |330 |1967—1974 |- !8 |Томми Бровэл |139 |247 |1913–1926 |- !9 |Билли Гиллеспи |132 |231 |1897–1905 |- !10 |Фред Тилсон |132 |275 |1928–1939 |} === '''Манчестер Сити клубының сабында ең көп ойын өткізген ойыншылар (барлық жағынан)''' === {| class="wikitable sortable" cellpadding="3" style="text-align: center;" !№ !Аты-жөні !Ойын саны !Гол саны !Өткізген уақыты |- !1 | align="left" |Алан Оукс |682 |33 |1958—1976 |- !2 | align="left" |Джо Корриган |603 |0 |1967—1983 |- !3 | align="left" |Майк Дойл |570 |41 |1964—1978 |- !4 | align="left" |Берт Траутманн |545 |0 |1949—1964 |- !5 | align="left" |Колин Белл |501 |153 |1966—1979 |- !6 | align="left" |Эрик Брук |493 |177 |1928—1939 |- !7 | align="left" |Томми Бут |491 |37 |1919—1930 |- !'''8''' | align="left" |Майк Саммерби |452 |68 |1965—1975 |- !'''9''' | align="left" |Пол Пауэр |444 |36 |1975—1986 |- !'''10''' | align="left" |Вилли Донахи |436 |2 |1968—1980 |} == Деректері == [[File:Foeplaque.JPG|Марк-Вивьен Фоэге арналған монумент|нобай|294x294 нүкте]] * «Манчестер Сити» клубында 23-інші нөмір, футболшыларға енді ешқашан берілмейді. Өйткені, 2003 жылы Англия Кубогының жартылай финалының ойынында, «Сити» сабындағы камерундық ойыншы Марк-Вивьен Фоэ жүрек талмасынан қаза тапқан болатын<ref>Марк-Вивьен Фоэ ойын кезінде қаза тапты. 27.06.03 http://www.newsru.ru/sport/27jun2003/dead.html </ref>, осы қаза тапқан ойыншының реттік нөмірі 23 болатын. Сондықтан, енді бұл нөмір «Манчестер Сити» тарихындағы қаралы нөмір болып есептеледі. * 2011 жылдың 26 сәуірінде «Манчестер Сити» клубының қорғаушысы [[Коло Туре]] [[допинг]] қолданды деген кінәмен, 6 айға футболдан шеттетілді. Ол, әйелімнің арықтататын дәрісін байқамастан ішіп қойдым деп ақталған еді. Сосын FA комитеті ойыншыны 2 наурызы мен 2 қырқүйегі арасында ойынға шықпайды, деп жазалаған болатын. * 2013 жылдың 20 ақпанында әлеуметтік желілерде, «Манчестер Сити» ойыншыларының [[Harlem Shake]] билеген 32-секундтық видеосы салынған болатын. Бұл видео шынығатын бөлмеде түсірілген. Талисман басында билеп бастап, кейінірек, кенеттен барлығы билеп кетеді.<ref>Manchester City do the Harlem Shake, Alexander Kolarov’s protest steals the show. 20.02.13 http://www.101greatgoals.com/blog/manchester-city-do-the-harlem-shake-alexander-koloravs-protest-steal-the-show/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130224035221/http://www.101greatgoals.com/blog/manchester-city-do-the-harlem-shake-alexander-koloravs-protest-steal-the-show/ |date=2013-02-24 }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} [[Санат:Англия футбол клубтары]] [[Санат:Манчестер Сити ФК]] __МАЗМҰНДАТҚЫЗУ__ pxdxgo4d7k2ndyu45li7594u05njioe 0 486013 3061717 3061507 2022-08-17T17:17:44Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер|Қазақша есімі=I Елизавета|Ту2_2=Royal Coat of Arms of England (1399-1603).svg|Commons=Elizabeth I of England|Монограммасы=Royal Monogram of Queen Elizabeth I of England.svg|Қолтаңбасы=Autograph of Elizabeth I of England (from Nordisk familjebok).png|Діні=Англикандық|Анасы=[[Анна Болейн]]|Әкесі=[[VIII Генрих]]|Династия=[[File:Tudor Rose.svg|25px]] [[Тюдорлар]]|Қайтыс болған жері=[[Ричмонд сарайы]], [[Лондон]], [[Англия Патшалығы]]|Қайтыс болған күні=3.04.1603|Туған жері=[[Плацентия сарайы]], [[Лондон|Гринвич]], [[Англия Патшалығы]]|Туған күні=7.11.1533|Басқаруын аяқтады_2=[[24 наурыз]] [[1603 жыл]]|Басқара бастады_2=[[17 қараша]] [[1558 жыл]]|Ту_2=Flag of England.svg|Шынайы есімі={{Lang-en|Elizabeth I}}|Ту2=Royal Coat of Arms of England (1399-1603).svg|Ту=Flag of England.svg|Ізбасары_2=[[І Джеймс (Англия патшасы)|І Джеймс]]|Ізашары_2=[[І Мария (Англия патшайымы)|І Мария]] және [[II Филипп (Испания патшасы)|ІІ Филипп]]|Титулы_2=[[Ирландия Патшалығы|Ирландия]] патшайымы|Ізбасары=[[І Джеймс (Англия патшасы)|І Джеймс]]|Ізашары=[[І Мария (Англия патшайымы)|І Мария]] және [[II Филипп (Испания патшасы)|ІІ Филипп]]|Тәж кигізу жорасы=15 қаңтар 1559|Мемлекет=[[Англия Патшалығы]]|Басқаруын аяқтады=[[24 наурыз]] [[1603 жыл]]|Басқара бастады=[[17 қараша]] [[1558 жыл]]|Титулы=[[Англия монархтарының жұбайларының тізімі|Англия]] патшайымы|Елтаңба=Coat of Arms of England (1558-1603).svg|Суреті=Darnley stage 3.jpg|Сурет ені=}} '''І Елизавета''' ({{lang-en|Elizabeth I}}; [[1533 жыл]]ы [[7 қыркүйек]], [[Лондон|Гринвич]] — [[1603 жыл]]ы [[24 наурыз]], [[Лондон|Ричмонд]])<ref>Всемирная история в лицах. Позднее средневековье. Москва - 2000.ISBN 5-224-01411-5, ISBN 5-224-01421-2</ref>— [[Англия]] мен [[Ирландия]] патшайымы, [[1558 жыл|1558 жылы]] [[17 қараша|17 қарашадан]]-1603 жылы қайтыс болғанға дейін. Кейде "Пәк Патшайым" деп аталады, Елизавета [[Тюдорлар|Тюдор Үйінің]] бес монархының соңғысы болды. == Елізабет І Тюдор өмірінің негізгі хронологиясы == === Өмірбаяны === * Елізабет [[Англия]] патшасы VIII Генрих Тюдор мен Анна Болейннің қызы, [[7 қыркүйек]]те [[1533]] жылы [[Лондон|Гринвичте]] патша сарайында туған. [[1534]] жылғы патшаның өсиеті бойынша тұқымында еркек кіндікті болмағандықтан Анна қайтыс болған жағдайда тақ мұрагері болып Елизавета тағайындалатыны көрсетіледі. * [[1536]] жылы анасы Анна Болейнді мемлекеттік сатқындық және ерлі-зайыпты арасында опасыздық жасады деп тауып [[өлім жазасы]]на кескеннен кейін, бұл құжат өзгертіліп, Елізабет VIII Генрихтің бірінші [[неке]]ден туған қызы Мария сияқты некесіз туған бала болып жарияланады. * Аннаның өлімінен кейін ілі-шала VIII Генрих Джейн Сеймурға үйленеді, одан [[1537]] жылы ұлы Эдуард дүниеге келеді. [[1544]] жылы VIII Генрихтің өсиеті "егер Джейн Сеймур екеуінің некесінен туған ұлы Эдуард қайтыс болып және оның [[мұрагер]]і болмаған жағдайда таққа отыру мұрагерлік құқығы бірінші Марияға және оның балаларына, одан кейін ғана Елізабетке және оның балаларына тиеселі" болып қайта өзгертіледі. * [[1547]] жылы әкесі VIII Генрих қайтыс болады. * Елізабет [[Кембридж университеті|Кембридждің]] таңдаулы оқытушыларынан [[білім]], [[тәлім-тәрбие]] алады. Ол [[Грек тілі|грек]], [[Италиян тілі|итальян]], [[француз тілі|француз тілдерін]] меңгеріп, [[латын тілі]]нде кіршіксіз таза сөйлейді. * [[1551]] жылы Эдуард [[Энфилд (Коннектикут)|Энфилдте]] тұрған Елізабет сарайға шақырады. Онда Эдуардқа бауыр басып кеткен Елізабетке [[1553]] жылы оның қайтыс болуы қатты соққы болып тиеді. Сол жылы Мария таққа отырады. === Таққа отыруы және орнығуы === [[Сурет:Портрет 2 Елизаветы.jpg|thumb|150px|І Елизавета. Портрет. Белгісіз суретші.1546ж.]] [[Сурет:Платье Елизаветы І.jpg|thumb|150px|left|І Елизавета тәж кию рәсіміндегі көйлегімен.]] * [[1558]] жылдың [[17 қараша]]сында [[І Мария (Англия патшайымы)|І Мария]] "''Қанды Мария''" қайтыс болғаннан кейін Елизавета таққа отырады. Кейін бұл күн протестантизмнің (''XVI ғасырда католик дінінен бөлінген христиан дінінің бір ағымы'') [[триумф]]ы және " ұлттың тұған күні" ретінде[[18 ғасыр]]ға дейін созылған ұлттық мереке болды. * Тәж кию рәсімі [[1559]] жылы [[15 қаңтар]]да Вестминстірлік аббаттықта (''католиктер монастыры'') өтті. * [[1559]] жылы Англикандық шіркеуді мемлекеттік етіп, өзін оның басшысы етіп жариялайды. * Елизаветаның тұсында англикандық [[наным]]ның жаңа рәмізі - "39 тармақ" жетілдірілді. * [[1559]] жылы Елизавета [[Франция]]мен арасымен татулық орнатады, Англияның халықаралық қарыздарын төлейді және тұрақты ақшалай бағам құрады. Бұл саясат шіркеу мен еркіндіктіің бағамын арзандатуды талап еткен [[католиктер]]дің де, [[Пуританизм|пуритандардың]] да (''Англиядағы [[16 ғасыр|16]]-[[17 ғасыр]]лардағы діни-саяси қозғалысшылар'') [[Наразылық|наразылығын]] тудырады. Сонымен қатар бұл саясатқа қарсы солтүстік графство (''Англиядағы әкімшілік бірлік'') көтеріліске шықты, испандық король Филипп ІІ және [[Еуропа]]ның католиктік күштері қатысқан бірқатар сойқандық істер туындайды. [[1570]] жылы [[Рим папасы]] Пий V Елизаветаны шіркеуден аластатып, басшылықтан түсіреді, оған жауап ретінде Елизавета котоликтерді қуғындауды күшейтеді. * Католиктермен [[шиеленіс]] және Елизаветаның өзінің тақтағы орнын орнықтыруға тырысуы сол таққа отыруға үміттеніп жүрген [[Мария Стюарт]]пен [[қақтығыс]]уға ұласты; Елизавета Марияны [[түрме]]ге отырғызып, [[1587]] жылы [[өлім жазасы]]на кеседі. === Соғыс жүргізудегі іс-қимылдары === [[Сурет:Медаль Елизаветы !.jpg|thumb|150px|Испандық Армаданы жеңу құрметіне арналаған І Елизавета медалі]] * Елизаветаның халықаралық саясаты протестантизмнің [[мүдде]]сін сақтап қалды; ол француздық гугеноттарға (''XVI ғасырдағы француздардың протестанттар тобы'') көмектесті және [[І Мария (Англия патшайымы)|І Мария]] басқарған кезде жоғалтып алған [[Кале (Дордонь)|Калені]] қайтарып алу мақсатында [[1562]]-[[1564]] жылдары [[Франция]]мен соғыс жүргізеді. * [[Испания|Испандық]] патша [[ІІ Филипп]] некелесуге жасаған ұсынысын қабыл алмай, Елизавета [[1588]] жылы испандық үстемдікке қарсы көтерілген [[Нидерланд]]қа көмек көрсетеді. Мария Стюарттың өлімінен кейін [[1588]] жылы Филипп [[Англия]]ға қарсы "Жеңімпаз Армаданы" (соғыс кемелерінің үлкен құрамалары) жібереді. Олар [[Ла-Манш]]та ағылшын [[флот]]ынан жойқын жеңіліске ұшырайды. Елизаветаның әскерлер алдында, қауіп-қатер кезінде "олармен бірге майдан ортасында", ұрыста қаза табуға ант беруі, оның даңқын асқақтатты. * Армаданы жеңу оған "тенізді билеуші" деген жаңа атақ әкелді және [[Еуропа]]ның барлық протестанттық күштерінің көшбасшысы болды, Англияның халықаралық жағдайын нығайтты. * Елизавета Англияның қарқынды [[сауда]] жасауға және [[Отаршылдық|отаршылдығын]] кеңейтуге мүмкіндік жасады. Ол жеке өзі Хокинс (Гаукинс), Дрейк және т.б. қарақшыларға қолдаушылық көрсетті. * Елизаветаның тұсында [[Ирландия]]ны жүйелі түрде жаулап алып тұрды. === Ішкі саясатты басқаруы === [[Сурет:Портрет Елизаветы І.jpg|thumb|100px|left|І Елизавета . Портрет. Суретші М.Герарте.1592ж.]] * Елдің ішкі саясатында Елизавета орталық әкімшілікті күшейтті, [[қаржы]]ны ретке келтірді, [[флот]]ты көбейтті, саудаға қолдаушылық көрсетті. Оның қолдауымен [[Москва]]лық бірлестіктер орыс нарығында нығайды, Эстляндық - Балтикада. Берберилік (Африкандық) - [[Африка]]да, Левантилік - [[Таяу Шығыс]]та, Күншығыс Үнді - [[Үндістан]]да; [[Солтүстік Америка]]да алғашқы ағылшындық [[отаршылдық]] құрылды; [[Роанок]] және [[Виргиния]] аралдарында пайда болған алғашқы [[Елді мекен|елді-мекендер]] Елизаветаның құрметіне аталды. * [[1566]] жылы [[Лондон]]да алғашқы [[биржа]] ашылды; [[парламент]]те [[көпестер]] өкілдерінің саны көбейді. Сол жылдары қаңғыбастар мен қайыршыларға қарсы қатал заң шығарылды. * Елизавета өзінің парламентпен кеңесуге лайық екендігін дәлелдей отыра депутаттарға тақ мұрагерлігі, шіркеу құрылымы және қаржы мәселелері өзінің айрықша құзырында екендігін түсіндіріп, олар туралы мәселе көтеруге тыйым салады. * Елизавета тұсында парламент негізінен тек [[салық]]қа дауыс беру үшін шақырылды, басқа уақыттарда жеке өзі ғана басқаруға тырысты. ==== Өнер мен әдебиеттің өркендеуі ==== * Елизавета [[өнер]] мен [[әдебиет]]тің қамқоршысы болды. * Елизаветаның тұсында ағылшын [[мәдениет]]і жоғары өрледі. Елизаветаның билігі [[Фрэнсис Бэкон|Ф.Бэкон]], [[Шекспир|В.Шекспир]], [[Бен Джонсон]], [[Кристофер Марло|К.Марло]], [[Уолтер Рэли|У.Рэли]] сияқты [[ақын]]дар, [[Драматургия|драматургтер]], [[ғалым]]дар, [[музыкант]]-[[вирджиналист]]ер, [[суретші]] [[Николас Хиллиард|Н.Хиллиард]] сияқты, т.б.есімдермен байланысты болды. === Жеке өмірі === [[Сурет:Смерть Елизаветы І.jpg|thumb|І Елизавета Тюдордің қайтыс болуы. Суретші П.Деларош.1828ж]] * Елизаветаның мұрагерінің болмауы өзін де, құзырындағыларды да қапаландырады. Дәрігерлер кесімі бойынша Елизавета бала көтере алмайтынын білген еді. Сондықтан ол өзіне сөз салған тәжді де, тәжсіздердің де барлығынан бас тартады. Парламенттің өзіңе жар таңда деген ұсынысына "менің жарым - Англия, құзырымдағылар - балаларым" деп жауап қайтарады. * Алайда оны, әдемілігімен белгілі болған [[граф]] Крутене Девоншир қызықтырады, бірақ ол кезде Англияны басқарған [[Мария Кровавая]] да Крутенеге ғашық болғандықтан Елизавета онымен қарым-қатынасын үзеді. * [[Тауэр (Миннесота)|Тауэрде]] [[герцог]] Нортамберлендтің ұлы Роберт Додлейді ұнатады. Кейін ол Елизаветаның сарай маңындағы [[ақсүйектер]]інің бірі болады. Елизавета корольдік кеңесші Сесильді - "ақылым" деп санаса, Роберт Додлейді -" жүрегім" деп санады. Оған көп жомарттық көрсетеді, жер иелігін және [[граф]] Лейчестердің [[лауазым]]ын береді. Лейчестер корольдік тәжден үміттеніп, Елизаветамен некелесу мақсатымен бірінші және екінші әйелдерін уландырып өлтіреді. Осының барлығын білсе де Елизавета Лейчестерге мойынұсынып, қылмыстарына көз жұма қарайды. [[Нидерланд]]тағы [[соғыс]]та [[армия]]ға [[қолбасшы]] болған Лейчестер ағылшын армиясын құртып келсе де Елизавета оны сарайдың министрі етеді, кейін генерал-лейтенат атағын береді. Бірақ оның барлық талабын орындасада Елизавета тақты және ағылшын тәжін онымен бөліспеді, ол жағына берік болды. * 45 жылдық билігінде басқада көптеген [[фаворит]]тері (''латын.т.'' аударғанда ''ықыластылықтары'') болады. Сол фавориттерінің ішінде [[Англия]] тарихына жарық із қалдырған граф Лейчестер мен оның өгей ұлы Роберт Эссекс болды. * Елизавета Мария Стюарттың ұлы Яков І-шіні өзінің ізбасары етіп тағайындайды. * [[1603]] жылы [[24 наурыз]]да [[Лондон|Ричмонд]] сарайында қайтыс болып, [[Вестминстірлік аббаттық]]та жерленеді.<ref>Большая советская энциклопедия, 9-том. Москва - 1972.</ref><ref>Иллюстрированная энциклопедия. История XVI-XVIIIвв. Москва - 2004. ISBN 5-94849-302-1(общ.) ISBN 5-94849-536-1</ref> == Дереккөздер == <references/> {{start box}} {{s-off}} {{s-bef | before=[[Мария І]]}} {{s-ttl | title= [[Англия]] корольдігін [[билеуші]] - королева, ағылшынның жоғары билігінің көрнекті өкілі| years=[[1533]]–[[1603]]}} {{s-aft | rows= | after=[[Яков І]]}} [[Санат:Ағылшын монархтары]] ehfjmgwzwuhao8hmiyin2tjr06xbh12 4 492279 3061571 3061373 2022-08-17T12:02:36Z Jembot 36112 Bot: Рейтингті жаңарту wikitext text/x-wiki {{/begin|200}} |- | 1 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:1258}}]] || {{Permissions|Мағыпар}} |- | 2 || [[User:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] || [[Special:Contributions/Білгіш Шежіреші|{{formatnum:1219}}]] || {{Permissions|Білгіш Шежіреші}} |- | 3 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:471}}]] || {{Permissions|Kasymov}} |- | 4 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:411}}]] || {{Permissions|Салиха}} |- | 5 || [[User:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] || [[Special:Contributions/Ұлы Тұран|{{formatnum:398}}]] || {{Permissions|Ұлы Тұран}} |- | 6 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:172}}]] || {{Permissions|Kas77777}} |- | 7 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:134}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}} |- | 8 || [[User:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] || [[Special:Contributions/Malik Nursultan B|{{formatnum:122}}]] || {{Permissions|Malik Nursultan B}} |- | 9 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:99}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}} |- | 10 || [[User:Didar.Bayan21NS|Didar.Bayan21NS]] || [[Special:Contributions/Didar.Bayan21NS|{{formatnum:72}}]] || {{Permissions|Didar.Bayan21NS}} |- | 11 || [[User:Kristianmusic|Kristianmusic]] || [[Special:Contributions/Kristianmusic|{{formatnum:71}}]] || {{Permissions|Kristianmusic}} |- | 12 || [[User:NusrTansj|NusrTansj]] || [[Special:Contributions/NusrTansj|{{formatnum:69}}]] || {{Permissions|NusrTansj}} |- | 13 || [[User:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] || [[Special:Contributions/DariaUrinbasarova21nis|{{formatnum:65}}]] || {{Permissions|DariaUrinbasarova21nis}} |- | 14 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:64}}]] || {{Permissions|Орел Карл}} |- | 15 || [[User:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] || [[Special:Contributions/Dimash Kenesbek|{{formatnum:56}}]] || {{Permissions|Dimash Kenesbek}} |- | 16 || [[User:Nurbekovanurly|Nurbekovanurly]] || [[Special:Contributions/Nurbekovanurly|{{formatnum:43}}]] || {{Permissions|Nurbekovanurly}} |- | 17 || [[User:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] || [[Special:Contributions/Ерқанат Рыскулбеков|{{formatnum:41}}]] || {{Permissions|Ерқанат Рыскулбеков}} |- | 18 || [[User:Wolfgang1212|Wolfgang1212]] || [[Special:Contributions/Wolfgang1212|{{formatnum:40}}]] || {{Permissions|Wolfgang1212}} |- | 19 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:39}}]] || {{Permissions|Madi Dos}} |- | 20 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:32}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}} |- | 21 || [[User:СеніңШешең|СеніңШешең]] || [[Special:Contributions/СеніңШешең|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|СеніңШешең}} |- | 22 || [[User:SSHTALBI|SSHTALBI]] || [[Special:Contributions/SSHTALBI|{{formatnum:29}}]] || {{Permissions|SSHTALBI}} |- | 23 || [[User:Doc Taxon|Doc Taxon]] || [[Special:Contributions/Doc Taxon|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|Doc Taxon}} |- | 24 || [[User:Aseltengebaeva21nis|Aseltengebaeva21nis]] || [[Special:Contributions/Aseltengebaeva21nis|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Aseltengebaeva21nis}} |- | 25 || [[User:B25es|B25es]] || [[Special:Contributions/B25es|{{formatnum:15}}]] || {{Permissions|B25es}} |- | 26 || [[User:Akerkesaa|Akerkesaa]] || [[Special:Contributions/Akerkesaa|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Akerkesaa}} |- | 27 || [[User:Kazman322|Kazman322]] || [[Special:Contributions/Kazman322|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Kazman322}} |- | 28 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Gliwi}} |- | 29 || [[User:Kaiyr|Kaiyr]] || [[Special:Contributions/Kaiyr|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Kaiyr}} |- | 30 || [[User:Нұрлыжол|Нұрлыжол]] || [[Special:Contributions/Нұрлыжол|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Нұрлыжол}} |- | 31 || [[User:Sagzhan|Sagzhan]] || [[Special:Contributions/Sagzhan|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Sagzhan}} |- | 32 || [[User:Arruah|Arruah]] || [[Special:Contributions/Arruah|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Arruah}} |- | 33 || [[User:AlibiKazken|AlibiKazken]] || [[Special:Contributions/AlibiKazken|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|AlibiKazken}} {{/end}} m2xqid8xj65i2b70kf6aavkejqe02xl 0 492409 3061810 2885714 2022-08-18T07:11:15Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Қостөбе |сурет = Kostobe-2.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = [[Әлемдік мұра]] ([[ЮНЕСКО]]),<br>Республикалық маңызы бар ескерткіш |Мемлекет = [[Соғды]]лықтар |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Жамбыл облысы]] |Қалануы = VI ғасыр |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = Жамукат, Хамукат |Халық саны = |Қиралды = XII ғасыр |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 42|lat_min = 59|lat_sec = 21 |lon_dir = E |lon_deg = 71|lon_min = 31|lon_sec = 17 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }}{{мағына|Қостөбе}} [[Сурет:Kostobe-1.jpg|Қостөбе қаласының қабырғалары|300px|right|thumb]] '''Қостөбе''' — 6–12 ғасырлардағы көне қала орны. [[Байзақ ауданы]]ндағы [[Сарыкемер]] аулының шығыс жағында, [[Талас өзені]]нің оң жағалауында орналасқан. Алғаш [[Бернштам Александр Натанович|А.Н.Бернштам]] 1938 ж. зерттеген. 1985 – 87 ж. [[Байпақов Карл Молдахметұлы|К.М.Байпақов]] бастаған Қазақ КСР ҒА Тарих, археология және этнография институтының [[Тараз]] археологиялық экспедициясы қазба жұмыстарын жүргізді. Қостөбе 6 ғ-да қоныс аударған соғдылықтар негізін қалаған '''Жамукат''' қаласының орны болса керек деп болжанады. '''Қостөбе''' қаласынының орталық бөлігі дөңес болып келген. Көл. 420×450 м. Кезінде қала биік қабырғамен айнала қоршалып тұрған. Сақталып қалған қабырғалардың биіктігі 3 м-ге жетеді. Қабырғалардың бұрыштарындағы мұнаралар биіктігі 16 – 18 м болған. Қаланың төрт қақпасы болған. Қазіргі кезде қақпалардың қабырғалардан ажырап қалған бөліктері ғана сақталып қалған. Қазба жұмыстарының жүргізілуі барысында Қостөбедегі сарайдың орны анықталды. Сарайдың қабырғалары шикі кірпіштен қаланған, тек бір қабырғасы ғана пахсадан тұрғызылған. Сарай 20-дан астам бөлмелерден тұрады. Оның орталық залының көлемі 9,5×8,2 м, салтанатты бөлмесінің көлемі 8×14 м, бөлмелердің біразында ошақтардың орны сақталып қалған. Қазба жұмыстары кезінде керамикадан жасалған ыдыстар, сүйектен жасалған бұйымдар табылды. Сондай-ақ, табылған бұйымдардың ішінде сырғалар, белдіктің тоғалары да бар. Белдік тоғаларына тауысқұсының және қораздың суреттері ойылып безендірілген.<ref name="test">Әдеб.: Байпаков К.М., Шарденова З.Ж., Перегудова С.Я., Раннесредневековая архитектура Семиречья и Южного Казахстана на Великом Шелковом пути, А., 2001. К. Байпақов</ref> [[Цитадель|Цитаделінің]] аумағы 150x150 метр. Қала іргесінде үлкен зираттар бар. Айнала радиусы 5 қм жерде түрлі кішігірім бекіністер көптеп орналасқан. Қала орнында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде 8 - 9 ғасыр кезіндегі отқа табынушылар ғибадатханасының орны табылды. [[Ғимарат]]тардың көпшілігі безендірілген панелдермен көмкерілген. Олардың ою-өрнектері Варахша, Афрасиаб қалаларға ұқсас болып келеді. Мұның өзі [[Ұлы Жібек жолы]] бойында орналасқан [[Талас]] өңірі қалалары Орта Азиямен тығыз мәдени байланыста болғанын айқындай түседі.<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> == Мәртебесі == 2014 жылы Қостөбе қалашығы «Жібек жолының ескерткіштері: Тянь-Шань дәлізі» аталымы бойынша [[ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдері|ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра тізіміне]] қосылды.<ref>[http://kazmuseum.kz/e-seli-eskertkish/item/310-zhambyl-oblysyny-5-tarikhi-eskertkishi-yunesko-tizimine-kosyldy Жамбыл облысының 5 тарихи ескерткіші ЮНЕСКО тізіміне қосылды]</ref> 2017 жылы Қостөбе республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енгізілді.<ref>[https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=32068128&pos=3;-88#pos=3;-88 Мәдениет және спорт министрінің бұйрығы]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстандағы Әлемдік мұра}} {{Жамбыл облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Қазақстан көне қалалары]] huss757k9d3h6s5e9wbk5j3cs3lgjha 0 499454 3061605 2811608 2022-08-17T13:23:34Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=757|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Жаскент ауылдық округі{{!}}Жаскент|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Сұптай|lat_sec=19|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=15|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=05|lon_sec=48|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Сұптай''', ''Сұлтай'' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Жаскент ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 10 км-дей жерде. Тышқан өзенінің жағалауында орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 989 адам (519 ер адам және 470 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 757 адамды (383 ер адам және 374 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Іргесі [[XX ғасыр|20-ғасыр]]да 50-жылдары қаланған.[[1951 жыл|1951]]-[[1991 жыл|1991]]жылдары жүгері өсіретін ұжымшар бөлімшесінің орталығы болған. Бөлімше негізінде шаруа қожалықтары құрылған.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] 3ws3bbq0sotly1z9brviompc5pjwg7o 3061606 3061605 2022-08-17T13:24:09Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=757|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Жаскент ауылдық округі{{!}}Жаскент|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Сұптай|lat_sec=19|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=15|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=05|lon_sec=48|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Сұптай''', ''Сұлтай'' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Жаскент ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 10 км-дей жерде. Тышқан өзенінің жағалауында орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 989 адам (519 ер адам және 470 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 757 адамды (383 ер адам және 374 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Іргесі [[XX ғасыр]]да 50-жылдары қаланған. [[1951 жыл|1951]]-[[1991 жыл|1991]] жылдары жүгері өсіретін ұжымшар бөлімшесінің орталығы болған. Бөлімше негізінде шаруа қожалықтары құрылған.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] boaczhi5wswc6v3vlftxdj3qi7klh44 0 501654 3061873 2931943 2022-08-18T09:20:48Z Aruzhan. Amirzhan 122524 wikitext text/x-wiki {{Infobox Kazakh Clan | атауы = Жақайым | лақап_атауы = | таңбасы = | таңба_сипаттамасы = | шығу_тегі = Алтай өңірі | жүзі = [[Кіші жүз]] | тайпасы = [[Әлімұлы]] | бөлімдері = Ақбура,Тоқбура,Ағыс,Көгіс | мекендері = Ақтөбе обл. Мұғалжар,Шалқар аудандары және Қызылорда обл. Арал,Қазалы аудандары | ақсақалы = | қыстаулары = | жайлаулары = | торабы = }} [[File:ЖАҚАЙЫМ.png|thumb|ЖАҚАЙЫМ]] '''Жақайым''' - [[Кіші жүз]] [[Әлімұлы]]ның Шектісінен тараған ру. Ақбура, Көкбура, Ағыс, Көгіс деген аталарға бөлінеді. Шектінің үлкен баласынан туғандықтан Шекті рулары "аға баласы" деп атап кеткен. Сыр бойының жоғарғы ағысы мен Арал теңізінің маңы және Жем өзенінің бойын мекендеген. Н.А.Аристовтың айтуынша, 19 ғасырдың аяғында Әлім ұлы руларының түтін саны 44,4 мың,оның ішінде Жақайымның түтін саны 5 мың болған. Таңбасы Әлім ұлының тайпасының таңбасымен бірдей. Жақайым руынан елге белгілі тұлғалар шыққан. Олар: [[Қыз Жібек]], [[Сартай батыр]] (Жау жүрек мың бала),[[Әбдіжәміл Кәрімұлы Нұрпейісов]] (жазушы), [[Нұртуған Кенжеғұлұлы]] (ақын)т.б. <ref>“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 </ref> == Дереккөздер == <references/> {{Қазақ рулары}} [[Санат:Қазақ рулары]] gjwexgpvqxfrskpapy8byosrtqv9e3c 0 509278 3061872 3015384 2022-08-18T09:20:03Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Үйде жалғыз қалғанда |Шынайы атауы = Home Alone |Суреті = Үйде жалғыз қалғанда.jpg |Сурет ені = |Жанры = [[Жаңа жыл|жаңа жылдық]]</br/>[[комедия]] |Режиссёрі = {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}} |Продюсері = {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюз|en|John Hughes (filmmaker)}} |Сценарист = Джон Хьюз |Актерлер = [[Джо Пеши]]</br/>[[Дэниел Стерн]]</br/>[[Маколей Калкин]] |Операторы = {{Аударылмаған2|Хулио Макат|Хулио Макат|en|Julio Macat}} |Композиторы = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} |Компания = <small>'''Түсірген:'''</small><br>Hughes Entertainment<br><small>'''Дистрибьютор:'''</small><br>[[20th Century Fox]] |Бюджеті = $18 000 000<ref name=mojo>{{cite web|title=''Home Alone'' Movie Budget and Box Office|lang=en|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref> |Түсім = $476 684 675<ref name=mojo></ref> |Мемлекет = {{USA}} |Тілі = [[ағылшын тілі]] |Ұзақтығы = 103 мин. <ref>{{cite web|lang=en|url=http://bbfc.co.uk/releases/home-alone-1970-3|title=''Home Alone'' (PG)|publisher=''British Board of Film Classification''|date=16 қараша 1990}}</ref> |Жыл = 1990-жыл |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|en|Home Alone 2: Lost in New York}} |imdb_id = 0099785 }} '''Үйде жалғыз қалғанда''' ({{lang-en|Home Alone}}) — [[1990]] жылы {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюздың|en|John Hughes (filmmaker)}} сценариі бойынша түсірілген [[Америка Құрама Штаттары|америкалық]] [[Жаңа жыл|жаңа жылдық]] [[Кинокомедия|комедия]]. Режиссері - {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}}. [[Маколей Калкин]] фильмде Кевин Маккаллистердің рөлін сомдады. Кевиннің отбасы [[Париж]]ге жаңа жылдық демалысқа ұшып кетіп, оны үйде қалай жалғыз қалдырып кеткендерін байқамай қалады. Алғашында Кевин үйдегі жалғыздықтан рақаттанады, бірақ кейіннен екі қарақшыға тап болады. Қарақшылар рөлдюін [[Джо Пеши]] мен [[Дэниел Стерн]] орындады. Сондай-ақ картинаға {{Аударылмаған2|Джон Херд|Джон Херд|en|John Heard (actor)}}, {{Аударылмаған2|Кэтрин О’Хара|Кэтрин О’Хара|en| Catherine O'Hara}} және тағы басқа актерлар қатысты. Сыншылар фильм жайлы әртүрлі пікір білдірді. Фильм Солтүстік Америкада шыққан жаңа жылдық комедиялар арасында ең көп кассалық табысқа ие болды<ref>{{cite web|url=http://www.telegraph.co.uk/finance/picture-galleries/11309676/The-top-grossing-Christmas-films-of-all-time.html?frame=3136318|title=The top grossing Christmas films of all time|date=25 желтоқсан 2015|lang=en|publisher=''The Daily Telegraph''}}</ref>. Сонымен қатар фильм АҚШ кинематографиясының тарихындағы ең көп кассалық табысқа ие болған комедия ретінде рекорд орнатқан. Бұл рекорд 2011 жылы «{{Аударылмаған2|Бас жазу: II-ші бөлім|Бас жазу: II-ші бөлім|en|The Hangover Part II}}» кинофильмі шыққанға дейін ұсталып тұрған<ref>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/alltime/adjusted.htm|title=All Time Box Office Adjusted for Ticket Price Inflation|publisher=''Box Office Mojo''|lang=en}}</ref>. Картина төрт сиквелдан тұратын франшизаның негізі болды, олардың екеуі ғана тікелей жалғасы болып саналады. Дегенмен «{{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда: Нью-Йоркте адасу|Үйде жалғыз қалғанда: Нью-Йоркте адасу|en|Home Alone 2: Lost in New York}}» фильмінде ғана толықтай бұрынғы актерлық ұжым сақталды. Ал қалған екі сиквел толықтай дербес болып есептеледі. 1991 жылы фильм «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік ән|en|Academy Award for Best Original Song}}» («Somewhere in my Memory» композициясы) және «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}» номинацияларында «[[Оскар марапаты|Оскар]]» сыйлығына ұсынылды<ref name="awards">{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0099785/awards?ref_=tt_awd|lang=en|publisher=''IMDb''|title=Awards and nominations recived by ''Home Alone''}}</ref>. «Somewhere in my Memory» композициясы «{{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}}» номинациясы бойынша «[[Грэмми]]» сыйлығына ұсынылды, алайда жеңіске жетпеді<ref name="awards" />. Басты рөлді орындаушы Маколей Калкин «{{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}}» номинациясында «[[Алтын глобус]]» сыйлығына ұсынылды<ref name="awards" />. == Сюжет == Фильмдегі оқиға желтоқсан айында орын алған. Маккалистерлер отбасы [[Чикаго]]ның шет аймағында орналасқан Питер мен Кейттің үйіне жиналады. Сол жерден барлығы бірігіп қыстық демалыстарын өткізу үшін [[Париж]]ге ұшпақ болады. Үй иелерінің ұлы, сегіз жасар Кевинді туған бауыр-қарындастарымен басқа да өзі құралпылас туысқандары мазақ қылады. Кевин мен оның үлкен ағасы Базз өзара араздасып қалады. Кевинді жазалау мақсатында шатырдағы қабатқа ұйықтауға жібереді. Ыза болған Кевин отбасының жоқ болып кеткенін тілейді. Сол түні қатты жел соғып электр желілері зақымданады, сондықтан оятқыш сағаттағы уақыт артқа қалып қояды. Ертесінде асыққан отбасы, шатырдағы қабатта ұйықтап жатқан Кевинді ұмыт қалдырады. Кевин үйде жалғыз қалды. Ояна салысымен Кевин үйде жалғыз қалғанын түсініп, тілегі орындалғанына қуанады. Әйтсе де көп кешікпей оның көңіл-күйі күрт бұзылады: көрші қарт Марлиді кездестірген балақайдың зәресі ұшады. Кевиннің естуі бойынша қарт Марли 1958 жылы өз отбасын қар күрейтін күрекпен өлтірген. Кейінірек Кевин тағы да басқа қатермен жолығады. Ол өз маңайындағы демалыс кезінде босап тұрған үйлерге ұрлықпен түсіп жүрген екі қарақшыны кездестіріп қалады. Өздерін «дымқыл қарақшылар» деп атайтын Гарри мен Марвтың көздері Маккаллистерлердің үйіне түскен. Оны білген Кевин әртүрлі қулықтар арқылы қарақшыларға өзінің үйде жалғыз қалғанын білдіртпеуге тырысады. Парижге ұшып бара жатқан Кейт ұлын үйде жалғыз қалдырып қойғанына көзі жетеді. Анасы тезірек үйіне қайтпақшы болады, бірақ келесі екі күнге Чикагоға дейін билеттер жоқ болып шығады. Питер және отбасының басқа да мүшелері оның ағасы Робтың париждік пәтеріне жол тартады. Ал Кейт болса қайта АҚШ-қа ұшып кетеді, бірақ Чикагоға емес, [[Пенсильвания]] штатындағы {{Аударылмаған2|Скрантон (Пенсильвания)|Скрантон|en|Scranton, Pennsylvania}} қалашығына. Ол жерге жеткенде Кейт Чикагоға дейін ұша алмайтындығын біліп, жеңіл көліктегі полька орындайтын музыкалық тобымен бірге жол тартуға шешім қабылдайды. Ал ол уақытта Гарри мен Марв Кевинның расымен де үйде жалғыз қалғанына көздері жетеді. Алдыңғы түнде Маккаллистерлердің үйіне түспек болған олар, Кевиннің олардың жоспарын естіп қалғанын байқамай қалған. [[Рождество]] күнінің дәл қарсаңында Кевин шіркеуге балалар хорын тыңдауға барады. Шіркеуде Кевиннің жанына қарт Марли келіп отырады. Онымен сөйлескен Кевин, Марли жайлы естіген сыбыстары өтірік екенін біліп, ол жайлы қателескеніне көзі жетеді. Марли шіркеуге хорда ән салатын немересін тыңдауға келгенін, оны шіркеуден тыс жерде көре алмайтынын айтады. Себебі ол кезінде ұлымен қатты ұрсысып, көп уақыт бойы бір-бірімен араласпаған. Кевин Марлиге ұлымен қайта татуласып көруге ұсыныс жасайды. Шіркеуден үйіне қайтқан Кевин ұрыларды жақсылап күтіп алуға дайындалмақ болған. Ол үйдің әртүрлі жерлеріне кішігірім тұзақтар орнатады. Үйге кірмекші болған Гарри мен Марв Кевин ұйымдастырған кедергілерге тап болып, түрлі жарақаттар алады. Ұрылар Кевинді бүкіл үйді айналып қуғанда, ол полицияға қоңырау шалып көршінің үйіне қашып үлгереді. Әйтсе де Кевин Гарри мен Марвтың қолдарына түсіп қалады. Олар қалай қу балақайдан өштерін алатынын ақылдасып жатқанда, арттарынан Марли келіп күрекпен ұрып талдырады. Келіп жеткен полиция қызметкерлері «дымқыл қарақшыларды» дереу тұтқынға алады. Маңайдағы тоналған үйлерді су басып кеткендіктен, олардың бәрі екі алаяқтың істері екеніне тікелей дәлел болады. Тоналған үйден кетпек бұрын Марв ылғи да су құбырының шүмегін ашық тастап кететін. Рождество күнінің таңертеңінде оянған Кевин өзін көңілді сезінеді, өйткені оның отбасы әлі де үйге қайтып келмеген. Сол сәтте ол кіреберіс есіктің ашылғанын естиді. Үйге кіріп келген Кейт Кевинді шақырады. Кевин анасына қарай түсіп, онымен қауышады. Дәл сол уақытта оларға бірінші пайда болған мүмкіндікпен үйлеріне қайтқан қалған Маккаллистерлер қосылады. Ұрылармен болған оқиғаны Кевин отбасындағы ешкімге айтпады. Кейіннен Кевин терезеден Марлидың өз ұлымен және оның отбасымен татуласқанын көреді. Марли да Кевинді байқап қалады – бір-біріне қол бұлғаған олар, әр қайсысы өз отбасына оралады. == Басты рөлдерде == {{col-begin}} {{Col-3-of-3}} * [[Маколей Калкин]] – Кевин Маккалистер * [[Джо Пеши]] – Гарри Лайм, қарақшы * [[Дэниел Стерн]] – Марвин Мерчантс, Гарридің сыбайласы * {{Аударылмаған2|Кэтрин О’Хара|Кэтрин О’Хара|en|Catherine O'Hara}} – Кейт Маккаллистер, Кевиннің анасы * {{Аударылмаған2|Джон Херд|Джон Херд|en|John Heard (actor)}} – Питер Маккаллистер, Кевиннің әкесі * {{Аударылмаған2|Джерри Бэммен|Джерри Бэммен|en|Gerry Bamman}} – Фрэнк Маккаллистер, Питердың ағасы * Терри Снелл – Лесли Маккаллистер, Фрэнктың жұбайы {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Девин Рэтрей|Девин Рэтрей|en|Devin Ratray}} – Базз Маккалистер * {{Аударылмаған2|Киран Калкин|Киран Калкин|en|Kieran Culkin}} – Фуллер Маккалистер * {{Аударылмаған2|Майкл С. Маронна|Майк Маронна|en|Mike Maronna}} – Джефф Маккалистер * {{Аударылмаған2|Хиллари Вульф|Хиллари Вульф|en|Hillary Wolf}} – Меган Маккалистер * {{Аударылмаған2|Анджела Геталс|Анджела Геталс|en|Angela Goethals}} – Линни Маккалистер * Джедидайя Коэн – Род Маккалистер * {{Аударылмаған2|Сента Моузес|Сента Моузес|en|Senta Moses}} – Трейси Маккалистер * Дайана Кампеану – Сондра Маккалистер * {{Аударылмаған2|Анна Р. Слотки|Анна Слотки|en|Anna Slotky}} – Брук Маккалистер * {{Аударылмаған2|Кристин Минтер|Кристин Минтер|en|Kristin Minter}} – Хэзер Маккалистер {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Робертс Блоссом|Робертс Блоссом|en|Roberts Blossom}} – Марли қарт * {{Аударылмаған2|Джон Кэнди|Джон Кэнди|en|John Candy}} – Гас Полински, "Орта Батыстағы полька патшасы" * {{Аударылмаған2|Ральф Фуди|Ральф Фуди|en|Ralph Foody}} – Снейкс, «Лас жанды періштелер» фильміндегі гангстер<ref name="Vanity Fair">{{cite web|lang=en|author=Darryn King|title=«Merry Christmas, Ya Filthy Animal»: Inside the Making of ''Home Alone''’s Fake Gangster Movie|url=http://www.vanityfair.com/hollywood/2015/12/home-alone-gangster-movie|publisher=''Vanity Fair''|date=22 желтоқсан 2015}}</ref> * {{Аударылмаған2|Ларри Хэнкин|Ларри Хэнкин|en|Larry Hankin}} – офицер Ларри Бальзак * {{Аударылмаған2|Кен Хадсон Кэмпбелл|Кен Хадсон Кэмпбелл|en|Ken Hudson Campbell}} – {{Аударылмаған2|Санта–Клаус|Санта–Клаус|en|Santa Claus}} боп киінген ер адам * {{Аударылмаған2|Хоуп Дэвис|Хоуп Дэвис|en|Hope Davis}} – {{Аударылмаған2|Париж–Орли (әуежай)|Париж–Орли|en|Orly Airport}} әуежайындағы администратор {{col-end}} {{Фотоқатар|Macaulay Culkin 1991 B.jpg|JoePesci-2009.jpg|Daniel Stern July 9, 2014 (cropped).jpg|CATHERINE OHARA.jpg|John Heard2b.jpg|John Candy.jpg|мәтін=Басты рөлдерді орындаушылар (оннаң солға қарай): Маколей Калкин, Джо Пеши, Дэниел Стерн, Кэтрин О’Хара, Джон Херд және Джон Кэнди|color=white|е1=92|е2=101|е3=99|е4=93|е5=98|е6=90|borderstyle=none}} == Өндіріс == [[File:Home Alone House.jpg|thumb|210px|Фильмдегі үйдің рөлін атқарған жекежай Иллинойс штатындағы Уиннетка қалашығында орналасқан.]] 1988 жылдың аяғында {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюз|en|John Hughes (filmmaker)}} {{Аударылмаған2|Жаңа жылдық демалыс (фильм, 1989)|«Жаңа жылдық демалыс»|en|National Lampoon's Christmas Vacation}} атты фильмнің сценариін агенті Джек Рапки арқылы {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбусқа|en|Chris Columbus (filmmaker)}} жібереді<ref name="vulture1">{{cite web|lang=en|author=Ira Madison III|date=10 қараша 2015|title=Chris Columbus Directed ''Home Alone'' Instead of ''Christmas Vacation'' Because He Met Chevy Chase|url=http://www.vulture.com/2015/11/columbus-directed-home-alone-because-chevy-chase.html|publisher=''Vulture''}}</ref>. Хьюз Коламбустың жаңа жылдық фильмдерге деген жылы қөзқарасы жайлы біліп, оған фильмді түсіруге ұсыныс жасайды{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Коламбус пен Хьюз алдын ала келісімге келеді. Дегенмен Коламбуспен басты рөлді орындайтын {{Аударылмаған2|Чеви Чейз|Чеви Чейзбен|en|Chevy Chase}} болған түсініспеушіліктен кейін, режиссерлік орнынан бас тартады{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. 1989 жылы Джон Хьюз өзінің сценарийі бойынша {{Аударылмаған2|Бак ағатай|«Бак ағатай»|en|Uncle Buck}} атты фильмін түсірумен айналысады. Бұл фильмде [[Маколей Калкин]] екінші қатарлы рөлде ойнады<ref name=EW2016>{{cite web|lang=en|author=Amy Wilkinson|title=''Home Alone'' turns 25: A deep dive with director Chris Columbus|url=http://www.ew.com/article/2015/11/06/home-alone-turns-25-chris-columbus|publisher=''Entertainment Weekly''|date=6 қараша 2015}}</ref>. Коламбус «Жаңа жылдық демалысты» түсіруден бас тартқаннан үш ай өткен соң, Хьюз оған тағы да екі фильмнің сценариін ұсынады. Хьюз {{Аударылмаған2|Шегіне жеткенде|«Шегіне жеткенде»|en|Reach the Rock}} мен «Үйде жалғыз қалғанда» атты сценарийлер жазған болатын. Бұл сценарийлерді Коламбустан басқа {{Аударылмаған2|Патрик Рид Джонсон|Патрик Рид Джонсонға|en|Patrick Read Johnson}} да ұсынады{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Джонсон екі сценарийден де бас тартады, Коламбус болса «Үйде жалғыз қалғанда»-ны түсіруге келісімін береді{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Басында фильм [[Warner Bros.|Warner Brothers]] студиясында түсірілуі керек болатын<ref name="latimespro">{{Cite web|url=http://articles.latimes.com/1990-12-21/business/fi-7071_1_warner-bros|title=Warner’s Christmas Present to Fox: The studio passed on two films that appear to be the season’s biggest box-office hits. The successes couldn’t come at a better time for Fox’s struggling parent|date=21 желтоқсан 1990|lang=en|publisher=''Los Angeles Times''|author=Alan Citron}}</ref>. «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің түсірілімі 1989 жылдың ақпан айында басталуы керек болатын. Бірақ Warner Brothers шығармашылық бюджетін екі есе көтеруге келіспей, фильмнен бас тартады (бастапқы бюджет 10 миллион долларды құраған)<ref name="latimespro"/>. Жаңа демеушілер іздеген Хьюз 20th Century Fox директорлар кеңесінің төрағасы {{Аударылмаған2|Джо Рот|Джо Рот|en|Joe Roth}} арқылы студияға фильмді ұсынады<ref name="latimespro"/>. [[20th Century Fox]] келісімін беріп, 18 миллион долларды құрайтын бюджетті бөледі<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.theguardian.com/film/2007/nov/30/1|title=Fade to red|author=David Teather|publisher=''The Guardian''|date=30 қараша 2007|}}</ref>. [[File:Chris Columbus.jpg|180px|thumb|left|«Үйде жалғыз қалғанда» франшизасының алғашқы екі фильмінің режиссері Крис Коламбус.]] Хьюз Коламбусқа басты рөлге Маколей Калкинды алуға кеңес береді. Дегенмен Коламбус Кевиннің рөліне үлкен кастинг жариялайды. Ол Калкинның кандидатурасына тоқтамай тұрып, жүздеген балаларды қарап шығады<ref name=EW2016/> (олардың ішінде Джеффри Уайзман да болған, кейіннен балаларды санағанда Кевинмен шатастырылып қалатын көрші бала Митч Мерфидің эпизодтық рөлін ойнады). Жасына байланысты Калкин тек қана кешкі сағат онға дейін ғана түсе алған. Бұл түсірілім ұжымына біршама қиындықтар әкелді, өйткені фильм көп жағдайда түн кезіндегі оқиғаларды көрсету керек болатын<ref name=EW2016/>. Кевиннің орнына трюктарды орындайтын каскадерлермен жұмыс та ұжымға қиын тиген. Коламбустың айтуы бойынша: «Каскадер балалар трюктарды орындаған кезінде мүлде күлкіге деген орын болмады. Балақайлардың қауіпті трюктарына қарап, мен олардың аман-есендіктерін ғана тілейтінмін». Алғашында трюктер түгелдей қауіпсіздік белдіктерін қолдана орындалатын. Бірақ камерада тым көзге түскендіктен белдіктерден бас тартуға тура келді<ref name=EW2016/>. Коламбус интервьюлердің бірінде [[Джо Пеши]] жайлы айта отырып: «{{Аударылмаған2|Жөнді жігіттер (фильм, 1990)|"Жөнді жігіттер"|en|Goodfellas}} фильміндегі Джоның кейіпкері әрдайым менің күлкімді келтіретін. Джо - қандай жағдай болса да комедияға жөнді орын таба білетін актерлардың бірі деп ойлаймын. Ол біздің фильмге расымен де өте қатты қатысқысы келген»{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Пеши орындауындағы Гарри Лайм есімді қарақшының аты {{Аударылмаған2|Кэрол Рид|Кэрол Ридтың|en|Carol Reed}} {{Аударылмаған2|Үшінші адам (фильм, 1949)|«Үшінші адам»|en|The Third Man}} фильмінен алынды (бұл фильмде дәл сондай атты кейіпкерді {{Аударылмаған2|Орсон Уэллс|Орсон Уэллс|en|Orson Welles}} ойнаған){{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Коламбус кейіннен айтқанда: «Джо – біздің заманымыздың ең мінезді актерларының бірі, ол біздің жетекші кейіпкеріміз болды. Джо Гарриді [[Чарльз Диккенс|диккенс типті]] кейіпкер ретінде көрсеткісі келген. Ол кейіпкерін саусақтары кесілген қолғап киетін, қысқа шашты болғанын қалады. Екі шетке шайқала жүруді де өзі ойлап тапты. Бұған қоса ол әрбір екі сөздің арасында "Fuck" тәріздес дыбыстарды қосатын, бірақ кейіннен одан бас тарты. Отбасылық фильм түсіретін болғандықтан, Джоға оны "Fridge" сөзімен алмастыруға кеңес бердім»{{sfn|Hoban|1991|б=36}}. Маккалистерлердің үйінің ішкі көріністерін түсіру үшін қолданылған үш қабатты жекежай [[Иллинойс]] штатындағы {{Аударылмаған2|Уиннетка (Иллинойс)|Уиннетка|en|Winnetka, Illinois}} қалашығында<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.movie-locations.com/movies/h/homealone.html|title=''Home Alone'' filming locations|date=12 маусым 2008|publisher=''Movie Locations''}}</ref> Линкольн-Авеню, 671 мекенжайы<ref name="sold2012"/> бойынша орналасқан. Үй 1920 жылы салынған. Жекежай 1988 жылдың 15 желтоқсанында сатып алған отбасының иелігінде болған. Түсірілім кезінде олар үйде тұра беруді жалғастырған. Ішкі көріністер үшін бұл үйдегі ас үй, жертөле, алдыңғы зал мен бірінші қабаттың үлкен бөлігі қолданылды<ref name="locations">{{cite web|lang=en|url=http://www.movielocationsguide.com/Home_Alone_2:_Lost_in_New_York/filming_locations|title=''Home Alone 2: Lost in New York'' Filming Locations|date=12 маусым 2008|publisher=''Movie Locations Guide''}}</ref>. Қалған интерьер (ас бөлмесі, екінші және шатырдағы қабат) толықтай декорацияда түсірілді<ref name="locations"/>. Үйде 5 жатын бөлме, толықтай ауыстырылған шатырдағы қабат, жылыжай мен қосарлы гараж бар<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.zillow.com/HomeDetails.htm?zprop=3360197|title=Facts about the Home from ''Home Alone''|date=3 қантар 2006|publisher=''Zillow''}}</ref>. Үйдің артқы ауласындағы ағаштағы үйшік фильм үшін арнайы тұрғызылып, түсірілім біткенде қайта бұзылды<ref>{{cite web|title=25 Things You Might Not Know About ''Home Alone''|url=http://mentalfloss.com/article/60262/25-things-you-might-not-know-about-home-alone|author=Jennifer Wood|publisher=''Mental Floss''|date=16 қараша 2015}}</ref>. 2011 жылдың мамыр айында жекежай 2,4 миллион долларға сатылымға қойылып<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.rte.ie/ten/2011/0506/homealone.html|title=''Home Alone'' house for sale|date=6 мамыр 2011|publisher=''RTÉ News''}}</ref>, 2012 жылдың наурыз айында 1,585 миллион долларға сатылды<ref name="sold2012">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' House Sells For 1.585 Million Dollars|url=http://www.chicagonow.com/getting-real/2012/03/home-alone-house-sells-for-1-585-million/|date=9 наурыз 2012|author=Gary Lucido|publisher=''Chicago Tribune''}}</ref>. Назар аударуға тұрарлық туристік нысан ретінде жарнамаланып, «үйіңіздің кинода көрініп қалуына қалай қол жеткізуге болады» деген үлгі ретінде келтіріледі<ref>{{cite web|url=http://www.realestate.com/tipsandtools/Buzzworthy/How-to-Get-Your-Home-in-the-Movies.aspx|lang=en|deadurl=yes|title=How to Get Your Home in the Movies|date=16 маусым 2007|publisher=''Real Estate''}}</ref>. Шіркеу ретінде Иллинойс штатының {{Аударылмаған2|Оук Парк (Иллинойс)|Ок-Парк|en|Oak Park, Illinois}} қаласындағы Грейс епископалды шіркеуі түсірілді<ref>{{cite web|lang=en|title=Grace Episcopal Church in Oak Park|publisher=''Grace Oak Park''|deadlink=yes|url=https://www.graceoakpark.org/Weddings_at_Grace.html}}</ref>. Бірақ шіркеудің ішкі көріністері Хэвен-Миддл мектебінде түсірілген. «Лас жанды періштелер» атты фильмдегі фильмді түсіргенге бір күн ғана уақыт жұмсалды<ref name="Vanity Fair"/>. 1940-шы жылдардағы {{Аударылмаған2|Гангстерлік фильм|гангстерлік кинобейнелеріне|en|Mafia film}} ұқсас болу үшін ақ-қара түсті бейнекамера мен сол заманның бұйымдары қолданылды<ref name="Vanity Fair"/>. {{Аударылмаған2|Париж-Орли (әуежай)|Париж-Орли|en|Orly Airport}} әуежайындағы көріністер {{Аударылмаған2|Халықаралық О‘Хара әуежайі|О‘Хара халықаралық әуежайінің|en|O'Hare International Airport}} бір бөлігінде түсірілді<ref>{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iI79sLJ8G8Q|title=Remembering ''Home Alone''|publisher=''[[YouTube]]''|date=15 наурыз 2008|lang=en}}</ref>. == Саундтрек == {{Музыкалық альбом | Атауы = Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack | Орындаушы = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} | Түрі = Саундтректің [[Сазгер|композитор]]ы | Мұқабасы = Home_Alone-_Original_Motion_Picture_Soundtrack_c.jpg | Шыққан жылы = 4 желтоқсан 1990 <small>({{Аударылмаған2|Компакт-кассета|Кассета|en|Compact Cassette}})</small><br>27 мамыр 2015 <small>([[Ықшам дискі|CD]])</small> | Жанры = [[Классикалық музыка]] | Ұзақтығы = 56:58 | Лейблі = {{Аударылмаған2|Sony Classical Records|Sony Classical|en|Sony Classical Records}} | Ел = {{USA}} | Алдыңғы = {{Аударылмаған2|Стэнли мен Айрис|Stanley & Iris: Original Motion Picture Soundtrack|en|Stanley & Iris}} | Жыл = 1990 | Алд_жыл = 1990 | Келесі = {{Аударылмаған2|Капитан Хук (фильм)|Hook: Original Motion Picture Soundtrack|en|Hook (film)}} | Кел_жыл = 1991 | Шолу = ''{{Аударылмаған2|AllMusic|AllMusic|en|AllMusic}}'' {{Рейтинг-5|5}}<ref name="allmusic1"/> | Басқада = }} Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack —«Үйде жалғыз қалғанда» кинобейнесінің саундтрегі<ref name="allmusic1">{{cite web|url=http://www.allmusic.com/album/home-alone-original-motion-picture-soundtrack-mw0000311136|author=Johnny Loftus|lang=en|title=John Williams — ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|publisher=''AllMusic''|date=4 желтоқсан 1990}}</ref>. Альбомдағы композицияларды {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} жазған. {{Аударылмаған2|Sony Classical Records|Sony Classical|en|Sony Classical Records}} лейблінде 1990 жылдың 4 желтоқсанында {{Аударылмаған2|Компакт-кассета|Кассета|en|Compact Cassette}} форматында шығарылған<ref>{{cite web|title=''Home Alone'' — Original Soundtrack|lang=en|url=https://www.amazon.com/Home-Alone-Originl-Soundtrack-Various/dp/B0000027BS/ref=tmm_acs_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=&sr=|publisher=''[[Amazon]]''|date=4 желтоқсан 1990|description=Cassette}}</ref>. 2015 жылдың 27 мамырында {{Аударылмаған2|Sony Masterworks|Sony Masterworks|en|Sony Masterworks}} лейблінде [[Ықшам дискі|компакт-диск]] форматында қайта шықты<ref>{{cite web|title=''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|lang=en|url=https://www.amazon.com/Home-Alone-Original-Picture-Soundtrack/dp/B0000027BR/ref=tmm_acd_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=&sr=|publisher=''Amazon''|date=27 мамыр 2015|description=Audio CD}}</ref>. Бастапқыда фильмнің режиссері {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}} саундтрекке деген музыканы {{Аударылмаған2|Брюс Бротон|Брюс Бротонға|en|Bruce Broughton}} жаздырмақшы болған<ref name=EW2016/>. Фильмнің алғашқы постерларында Бротон композитор ретінде көрсетілген<ref name=EW2016/>. {{Аударылмаған2|Австралиялық құтқарушылар|«Австралиялық құтқарушылар»|en|The Rescuers Down Under}} атты толық метражды мультфильмінің музыкасын жазумен айналысқан Бротон, Коламбустың ұсынысынан соңғы сәтте бас тартады<ref name=EW2016/>. Сол себепті Коламбус [[Стивен Спилберг|Стивен Спилбергтің]] көмегімен Джон Уильямспен келісімшартқа отырады. Фильмде {{Аударылмаған2|O Holy Night|«O Holy Night»|en|O Holy Night}} және {{Аударылмаған2|Carol of the Bells|«Carol of the Bells»|en|Carol of the Bells}} сынды дәстүрлі әндер орындалады. Саундтрек «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» номинациясында «[[Оскар марапаты|Оскар]]» сыйлығына ұсынылған<ref name="awards"/>. «Somewhere in my Memory» композициясы «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» мен «{{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}}<nowiki/>» категорияларында ұсынылды<ref name="academy">{{cite web|url=https://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1991|title=The 63rd ''Academy Awards'' in 1991|lang=en|publisher=''Academy of Motion Picture Arts and Sciences''|date=1991}}</ref>. <nowiki/><nowiki/><nowiki/>{{tracklist |collapsed = no |headline = ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack'' |extra_column = Мәтіні |total_length = 56:58 |music_credits = yes |title1 = Home Alone Main Title (Somewhere In My Memory) |note1 = Chorus & Orchestra |music1 = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} |extra1 = {{Аударылмаған2|Лесли Брикасс|Лесли Брикасс|en|Leslie Bricusse}} |length1 = 4:53 |title2 = Holiday Flight |music2 = Джон Уильямс |length2 = 0:59 |title3 = The House |music3 = Джон Уильямс |length3 = 2:27 |title4 = Star Of Bethlehem |note4 = Orchestral Version |music4 = Джон Уильямс |length4 = 2:51 |title5 = Man Of The House |music5 = Джон Уильямс |length5 = 4:33 |title6 = [[White Christmas]] |music6 = {{Аударылмаған2|Ирвинг Берлин|Ирвинг Берлин|en|Irving Berlin}} |extra6 = Ирвинг Берлин |note6 = {{Аударылмаған2|The Drifters|The Drifters|en|The Drifters}} тобының орындауында |length6 = 2:40 |title7 = Scammed By A Kindergartner |music7 = Джон Уильямс |length7 = 3:55 |title8 = {{Аударылмаған2|Please Come Home for Christmas|Please Come Home for Christmas|en|Please Come Home for Christmas}} |music8 = {{Аударылмаған2|Чарльз Браун (музыкант)|Чарльз Браун|en|Charles Brown (musician)}}, Джин Редд |extra8 = Чарльз Браун, Джин Редд |note8 = {{Аударылмаған2|Southside Johnny|Southside Johnny-дың|en|Southside Johnny}} орындауында |length8 = 2:41 |title9 = Follow That Kid! |music9 = Джон Уильямс |length9 = 2:03 |title10 = Making The Plane |music10 = Джон Уильямс |length10 = 0:52 |title11 = {{Аударылмаған2|O Holy Night|O Holy Night|en|O Holy Night}} |music11 = {{Аударылмаған2|Адольф Адам|Адольф Адам|en|Adolphe Adam}} |extra11 = {{Аударылмаған2|Джон Салливан Дуайт|Джон Салливан Дуайт|en|John Sullivan Dwight}} |note11 = Chorus & Orchestra |length11 = 2:48 |title12 = {{Аударылмаған2|Carol of the Bells|Carol of the Bells|en|Carol of the Bells}} |music12 = {{Аударылмаған2|Питер Вильговски|Питер Вильговски|en|Peter Wilhousky}} |extra12 = Питер Вильговски |note12 = Chorus |length12 = 1:25 |title13 = Star Of Bethlehem |note13 = Children’s Chorus |music13 = Джон Уильямс |extra13 = Лесли Брикасс |length13 = 2:59 |title14 = Setting The Trap |music14 = Джон Уильямс |length14 = 2:16 |title15 = Somewhere In My Memory |note15 = Chorus & Orchestra |music15 = Джон Уильямс |extra15 = Лесли Брикасс |length15 = 1:04 |title16 = The Attack On The House |music16 = Джон Уильямс |length16 = 6:53 |title17 = Mom Returns And Finale |music17 = Джон Уильямс |length17 = 4:19 |title18 = {{Аударылмаған2|Have Yourself a Merry Little Christmas|Have Yourself a Merry Little Christmas|en|Have Yourself a Merry Little Christmas}} |note18 = {{Аударылмаған2|Мел Торме|Мел Торменың|en|Mel Tormé}} орындауында |music18 = {{Аударылмаған2|Хью Мартин|Хью Мартин|en|Hugh Martin}} |extra18 = {{Аударылмаған2|Ральф Блейн|Ральф Блейн|en|Ralph Blane}} |length18 = 3:05 |title19 = {{Аударылмаған2|We Wish You a Merry Christmas|We Wish You a Merry Christmas|en|We Wish You a Merry Christmas}} / The End |extra19 = Лесли Брикасс, дәстүрлі |music19 = дәстүрлі |length19 = 4:15 }} {| class="wikitable collapsible collapsed" width="100%" |- ! style="background:#f9f9f9" colspan="15" | <small>Жазбаның қатысушылары</small> |- |{{Аударылмаған2|Discogs|Discogs|en|Discogs}} сайтынаң алынған мәліметтер''<ref name="discogs">{{cite web|url=https://www.discogs.com/John-Williams-Home-Alone-Original-Motion-Picture-Soundtrack/release/2413441|lang=en|title=John Williams — ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|publisher=''Discogs''}}</ref>. {{col-begin}} {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} — [[Сазгер|композитор]] <small>(1—5, 7, 9, 10, 13—17 тректері)</small> ; [[дирижер]], [[продюсер]] <small>(1—5, 7, 9—17, 19 тректері)</small> * Джо Энн Кейн —[[Консонанс|музыкалық дайындық]] * {{Аударылмаған2|Лесли Брикасс|Лесли Брикасс|en|Leslie Bricusse}} — лирика <small>(1, 13, 15, 19 тректері)</small> * {{Аударылмаған2|Адольф Адам|Адольф Адам|en|Adolphe Adam}} — әуен <small>(11 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Хью Мартин|Хью Мартин|en|Hugh Martin}} — әуен <small>(18 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Southside Johnny|Southside Johnny|en|Southside Johnny}}— [[Әнші|вокал]] <small>(8 трек)</small> {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Кеннет Уаннберг|Кеннет Уаннберг|en|Kenneth Wannberg}} — музыкалық редактор * Армин Стинер —{{Аударылмаған2|Дыбыс режиссері|дыбыс режиссері|en|Audio engineer}} * Чак Гарша — дыбыс режиссерінің көмекшісі * {{Аударылмаған2|Ирвинг Берлин|Ирвинг Берлин|en|Irving Berlin}} — әуен, лирика <small>(6 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Джон Салливан Дуайт|Джон Салливан Дуайт|en|John Sullivan Dwight}} — лирика <small>(11 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Ральф Блейн|Ральф Блейн|en|Ralph Blane}} — лирика <small>(18 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Мел Торме|Мел Торме|en|Mel Tormé}} — вокал <small>(18 трек)</small> {{Col-3-of-3}} * Джон Бруно — дыбыс режиссерінің көмекшісі * Терри Браун — дыбыс режиссерінің көмекшісі * Говард Фрицсон — көркемдік жетекші, альбом мұқабасын безендіруші * {{Аударылмаған2|Чарльз Браун (музыкант)|Чарльз Браун|en|Charles Brown (musician)}}, Джин Редд — әуен, лирика <small>(8 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Питер Вильговски|Питер Вильговски|en|Peter Wilhousky}} — әуен, лирика <small>(12 трек)</small> * {{Аударылмаған2|The Drifters|The Drifters|en|The Drifters}} — вокал <small>(6 трек)</small> {{col-end}} |} == Реакция == === Кассалық жинақтар === «Үйде жалғыз қалғанда» Солтүстік Америкада 285,8 миллион доллар, басқа елдерде 190,9 миллион доллар жинаққа ие болған. Әлемдік прокаттағы толық жинақ сомасы 467,7 миллион долларды құрайды. Фильмнің бюджеті 18 миллион долларды құраған<ref name=mojo/>. «Үйде жалғыз қалғанда» алғаш уик-эндте 1202 кинотеатрда көрсетіліп, 17 миллион доллар жинады (бір кинотеатрға шаққанда 14 211 доллар).<ref>{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' in 9th Week as No.1 Film|publisher=''Los Angeles Times''|date=14 қантар 1991|url=http://articles.latimes.com/1991-01-14/entertainment/ca-310_1_godfather-part-iii|author=Pat H. Broeske}}</ref> Фильмнің үлкен танымалдығының арқасында кинотеатр экрандарынан ұзақ уақыт бойы түспеді<ref name="Forbes"/>. Кассалық жинақ бойынша 16 апта бойы бірінші орынды ұстаған - 1990 жылдың 16-18 қарашадан 1991 жылдың 1-3 ақпанға дейін<ref name="Forbes">{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/scottmendelson/2015/11/16/home-alone-at-25-how-i-forgave-a-mediocre-movie-for-becoming-a-box-office-champion/|title=''Home Alone'' At 25: How I Forgave A Mediocre Movie For Becoming A Box Office Champion|lang=en|author=Scott Mendelson|publisher=''Forbes''|date=16 қараша 2015}}</ref>. Дегенмен жинақтар бойынша ондықтағы орнын 1991 жылдың 26-27 сәуіріне дейін жоғалтпады<ref name="boxoffice2">{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=weekend&id=homealone.htm|lang=en|title=''Home Alone'' 1990 — Weekend Box Office Results|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>. Кинотеатрлардағы көрсетілімдер басталғаннан тоғыз ай уақыт ішінде АҚШ-та 285 761 243 доллар жинап, Солтүстік Америкада сол жылдың ең үлкен кассалық жинақтарына ие болды<ref name="box2">{{cite web|lang=en|url=http://movies.go.com/boxoffice?cat=1990|title=Movie box office results for the top 50 movies of 1990|deadlink=yes|publisher=''Movies''}}</ref>. [[Гиннесс рекордтар кітабы|Гиннесстің рекордтар кітабіна]] барлық уақыттағы ең үлкен кассалық жинақтарға жеткен комедия ретінде енгізілген<ref name="gazette">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' — Movie Review|url=http://www.movie-gazette.com/1081|date=13 желтоқсан 2004|author=Gary Panton|publisher=''Movie Gazette''}}</ref>. Кинотеатрлардағы көрсетілімдері біткен кезінде «Үйде жалғыз қалғанда» {{Аударылмаған2|Барлық уақыттағы ең үлкен кассалық жинақтарға ие болған фильмдер тізімі|барлық уақыттағы кассалық жинақтар|en|List of highest-grossing films}} бойынша үшінші орынға қол жеткізді<ref name="Forbes"/>. Картинаның әлем бойынша толық жинақтары 477 561 243 долларды құрады. {{Аударылмаған2|Box Office Mojo|Box Office Mojo|en|Box Office Mojo}} сайтының есептеуі бойынша [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ-та]] 67,7 миллион билет сатылған<ref>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm&adjust_yr=1&p=.htm|title=''Home Alone'' Total Tickets|lang=en|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>{{sfn|Goldman|2001|б=49}}. === Сыншылардың пікірі === {{Рейтингтер | атауы = «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің кәсіби рейтингтері | rev1 = ''{{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en|Metacritic}}'' | rev1Score = 63/100<ref name="metacritic"/> | rev2 = ''{{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}}'' | rev2Score =5,5/10<ref name="rotten"/> | rev3 = ''{{Аударылмаған2|Chicago Sun-Times|''Chicago Sun-Times''|en|Chicago Sun-Times}}'' | rev3Score = {{Rating|2.5|3}}<ref name="chicagosun">{{cite web|lang=en|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19901116/REVIEWS/11160302|title=''Home Alone'' Review|author=Roger Ebert|date=16 қараша 1990|publisher=''Chicago Sun-Times''}}</ref> | rev4 = ''{{Аударылмаған2|Entertainment Weekly|''Entertainment Weekly''|en|Entertainment Weekly}}'' | rev4Score = D<ref name="enwe">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' Review|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,318682,00.html|author=Owen Gleiberman|publisher=''Entertainment Weekly''|date=25 шілде 2007}}</ref> | rev5 = {{Аударылмаған2|CinemaScore|''CinemaScore''|en|CinemaScore}} | rev5Score = A<ref name="CinemaScore"/> | rev6 = {{Аударылмаған2|The Austin Chronicle|''The Austin Chronicle''|en|The Austin Chronicle}} | rev6Score = {{Rating|3|5}}<ref name="austin">{{cite web|url=https://www.austinchronicle.com/calendar/film/1991-01-11/home-alone/|lang=en|publisher=''The Austin Chronicle''|title=''Home Alone'' Movie Review|date=11 қантар 1991|author=Marc Savlov}}</ref> | rev7 = {{Аударылмаған2|TV Guide|''TV Guide''|en|TV Guide}} | rev7Score = {{Rating|2|4}}<ref name="tvguide">{{cite web|url=http://www.tvguide.com/movies/home/review/128202|lang=en|title=''Home Alone'' Movie Reviews and Raitings}}</ref> }} «Үйде жалғыз қалғанда» сыншылардын әр түрлі пікірлеріне ие болды. {{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}} сайтында 50 сыншының пікірлері бойынша 62% жағымды рейтингіне ие болды. Сыншылардың берген орташа бағасы 5,5/10 құрады<ref name="rotten">{{cite web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/home_alone/|title=''Home Alone'' Movie Reviews|lang=en|publisher=''Rotten Tomatoes''}}</ref>. {{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en|Metacritic}} сайтындағы орташа бағасы тоғыз сарапшының пікірлерінің негізінде мүмкінді жүз балдың алпыс үшіне ие болды<ref name="metacritic">{{cite web|lang=en|url=http://www.metacritic.com/movie/home-alone|title=''Home Alone'' Movie Reviews|publisher=''Metacritic''}}</ref>. {{Аударылмаған2|CinemaScore|''CinemaScore''|en|CinemaScore}} сайтындағы көрермендердің берген дауыстары бойынша «А» орташа бағасы қойылған (бағалау шкаласы «F»-тен «A+» дейін)<ref name="CinemaScore">{{cite web|url=https://m.cinemascore.com|title=''CinemaScore'' Official Website|lang=en|publisher=''CinemaScore''||description=<small>«Үйде жалғыз қалғанда» фильмнің бағасың көру үшін ''Find CinemaScore'' жолағында ''Home Alone'' деп терсеңіз төменірек астында бағасы көрсетіледі</small>}}</ref>. Американдық {{Аударылмаған2|Variety|Variety|en|Variety}}<nowiki/>басылымы «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің актерлік ұжымын мақтады<ref>{{cite web|lang=en|url=http://variety.com/1989/film/reviews/home-alone-1200428389/|title=''Variety'' Reviews — ''Home Alone''|publisher=''Variety''|date=16 қараша 1990}}</ref>. [[The Washington Post]] басылымының рецензиялаушысы Джин Купер фильмдегі әзілге деген көзқарасты мақтады<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/homealonepgcooper_a09ecc.htm|author=Jeanne Cooper|title=''Home Alone'' Review|publisher=''The Washington Post''|date=16 қараша 1990}}</ref>. Дәл сол басылымның сыншысы Хэл Хинсон Крис Коламбустың режиссурасімен Калкинның актерлік ойыныңа тәнті болғанын айтады<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/homealonepghinson_a0a9b9.htm|author=Hal Hinson|title=''Home Alone'' Second Review|publisher=''The Washington Post''|date=16 қараша 1990}}</ref>. [[The New York Times]] басылымының сыншысы Кэрин Джеймс фильмнің бірінші жартысы жалықтыратын көріністерге толы десе, екінші жартысындағы қара юморді жоғары бағалады. Сонымен қоса Кевинмен қарт Марлидің арасындағы диалогі мен фильмнің ақтық көріністерін мақтады<ref name="tnyt">{{cite web|lang=en|author=Caryn James|url=https://movies.nytimes.com/movie/review?res=9C0CE6D8143DF935A25752C1A966958260|publisher=''The New York Times''|title=Movie Review — ''Home Alone''; Holiday Black Comedy For Modern Children|date=16 қараша 1990}}</ref>. Уақыт өте «Үйде жалғыз қалғанда» көрермендер арасында мерекелік классикаға айналған. [[The Huffington Post]]<ref>{{cite web|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/12/24/christmas-movies-family-17-holiday_n_2332363.html|lang=en|publisher=''The Huffington Post''|title=17 Favorite Christmas Movies List|date=24 желтоқсан 2012}}</ref>, {{Аударылмаған2|Thrillist|Thrillist|en|Thrillist}}<ref>{{cite web|url=http://www.thrillist.com/entertainment/nation/best-christmas-movies-including-home-alone-scrooged-muppet-christmas-carol|lang=en|title=Best Christmas Movies including ''Home Alone'', ''Scrooged'', ''Muppet Christmas Carol''|author=Dave Infante|date=21 желтоқсан 2014|publisher=''Thrillist''}}</ref>, [[Empire]]<ref>{{cite web|url=http://www.empireonline.com/features/30-best-christmas-movies/p27|title=The 30 Best Christmas Movies Ever|lang=en|author=Helen O’Hara|publisher=''Empire''|date=22 желтоқсан 2016}}</ref>, CinemaBlend<ref>{{cite web|url=http://www.cinemablend.com/new/10-Greatest-Christmas-Movies-All-Time-According-British-People-68585.html|title=The 10 Greatest Christmas Movies Of All-Time, According To ''British People''|lang=en|author=Greg Wakeman|date=2015|publisher=''CinemaBlend''}}</ref> басылымдары бүкіл уақыттағы жаңа жылдық фильмдердің ішіндегі ең үздіктердің бірі деп есептейді. === Марапаттары === 1991 жылы фильм ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''<ref name="academy"/> саундтрегі үшін {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|«Фильмдегі үздік музыка»|en|Academy Award for Best Original Score}}, «Somewhere in my Memory»<ref name="awards"/> композициясы үшін {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|«Фильмдегі үздік ән»|en|Academy Award for Best Original Song}} номинацияларында [[Оскар марапаты|«Оскар»]] сыйлығына ұсынылған. «Somewhere in my Memory» композициясы {{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|«Визуалды медиадағы үздік ән»|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}} номинациясында «[[Грэмми]]» сыйлығына ұсынылғанымен, жеңіске жете алмады<ref name="awards"/>. Маколей Калкин {{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|«Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі»|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}} үшін, ал фильм {{Аударылмаған2|Үздік фильм (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|«Комедия немесе мюзикл жанрындағы үздік фильм»|en|Golden Globe Award for Best Motion Picture – Musical or Comedy}} номинацияларында «[[Алтын глобус]]» сыйлығына ұсынылып, жеңіске жетпеген<ref name="awards"/>. 1991 жылы фильм {{Аударылмаған2|British Comedy Awards|British Comedy Awards|en|British Comedy Awards}}, {{Аударылмаған2|Nickelodeon Kids' Choice Awards|Kids’ Choice Awards|en|Nickelodeon Kids' Choice Awards}} және {{Аударылмаған2|Жас актер (жүлде)|«Жас актер»|en|Young Artist Award}} сыйлықтарының жүлдегерлері болды<ref name="awards"/>. Сол жылы 18 айдың ішінде сатылған 3 миллион билеттер үшін {{Аударылмаған2|Алтын экран|«Алтын экран»|de|Goldene Leinwand}}, дәл сол уақыт ішінде сатылған 6 миллион билеттер үшін «Жұлдызды алтын экран» жүлделеріне ие болған<ref name="awards"/>. {{Аударылмаған2|Американдық киноөнер институті|Американдық киноөнер институтінің|en|American Film Institute}} {{Аударылмаған2|AFI тұжырымы бойынша 100 жылдың ішіндегі ең күлкілі 100 американдық фильмдері|«100 жылдың ішіндегі ең күлкілі 100 американдық фильмдері»|en|AFI's 100 Years...100 Laughs}} тізіміне енгізілуге ұсынылған<ref>{{cite web|url=http://www.afi.com/Docs/100Years/laughs500.pdf|lang=en|title=''AFI''’s 100 Years...100 Laughs Nominees|publisher=''American Film Institute''|date=2002}}</ref>. {| class="wikitable collapsible collapsed" width="100%" |- ! style="background:#f9f9f9" colspan="15" | <small>«Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің жүлделері мен номинациялары</small> |- |- align="center" |- ! scope="col" width=270 | Жүлде ! scope="col" width=60 | Жыл ! scope="col" width=450 | Ұсынылған санат ! scope="col" width=300 | Ұсынылған жұмыс ! scope="col" width=70 | Жетістік |- | scope="row" rowspan="2" | «[[Оскар марапаты|Оскар]]» | rowspan="2" | {{Аударылмаған2|Оскар (жүлде, 1991)|1991|en|63rd Academy Awards}} | {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}} | ''[[Үйде жалғыз қалғанда#Саундтрек|Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack]]'' | {{Nom}} |- | {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік ән|en|Academy Award for Best Original Song}} | rowspan="2" | «Somewhere in my Memory» | {{Nom}} |- | scope="row" | «[[Грэмми]]» | {{Аударылмаған2|Грэмми (жүлде, 1992)|1992|en|34th Annual Grammy Awards}} | {{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}} | {{Nom}} |- | scope="row" rowspan="2" | «[[Алтын глобус]]» | rowspan="2"| {{Аударылмаған2|Алтын глобус (жүлде, 1991)|1991|en|48th Golden Globe Awards}} | {{Аударылмаған2|Үздік фильм (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзикл жанрындағы үздік фильм|en|Golden Globe Award for Best Motion Picture – Musical or Comedy}} | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Nom}} |- | {{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}} | rowspan="2"| [[Маколей Калкин]] | {{Nom}} |- | scope="row" | ''{{Аударылмаған2|American Comedy Awards|''American Comedy Awards''|en|American Comedy Awards}}'' | 1991 | Ең күлкілі актер (Жетекші рөл) | {{Won}} |- | scope="row" | {{Аударылмаған2|British Comedy Awards|''British Comedy Awards''|en|British Comedy Awards}} | 1991 | Үздік комедия | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | scope="row" | ''{{Аударылмаған2|Американдық кастинг мамандарының ұйымы|Artios Awards|en|Casting Society of America}}'' | 1991 | Комедиядағы үздік кастинг | Джейн Дженкинс, {{Аударылмаған2|Джанет Хиршенсон|Джанет Хиршенсон|pl|Janet Hirshenson}} | {{Won}} |- | scope="row" | «{{Аударылмаған2|Чикаго сыншыларының қауымдастығы|Чикаго сыншыларының жүлдесі|en|Chicago Film Critics Association#Chicago Film Critics Awards}}» | 1991 | Келешегі зор актер | Маколей Калкин | {{Won}} |- | scope="row" rowspan="2"| {{Аударылмаған2|Алтын экран|«Алтын экран»|de|Goldene Leinwand}} | rowspan="2"| 1991 | Алтын экран <ref group="~">18 айдың ішінде сатылған 3 миллион билет үшін беріледі.</ref> | rowspan="3"| «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | Жұлдызды алтын экран <ref group="~">18 айдың ішінде сатылған 6 миллион билет үшін беріледі.</ref> | {{Won}} |- | scope="row"| ''{{Аударылмаған2|Nickelodeon Kids' Choice Awards|Kids’ Choice Awards|en|Nickelodeon Kids' Choice Awards}}'' | 1991 | Үздік кинобейне | {{Won}} |- | scope="row" rowspan="3"| {{Аударылмаған2|Жас актер (жүлде)|«Жас актер»|en|Young Artist Award}} | rowspan="3"| 1991 | Фильмдегі үздік жас актер | Маколей Калкин | {{Won}} |- | Ең қызықты жасөспірімдер мен отбасылық фильм – Комедия немесе Экшен | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | Фильмдегі екінші қатарлы үздік жас актриса | {{Аударылмаған2|Анджела Геталс|Анджела Геталс|en|Angela Goethals}} | {{Nom}} |- |} == Сиквелдер == 1992 жылы бірінші фильмдегі актерлік ұжымның қатысуымен {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|«Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан»|en|Home Alone 2: Lost in New York}} атты коммерциялық табысты жалғасы шықты<ref name="ha2">{{cite web|title=10 Things You Didn’t Know About ''Home Alone''|lang=en|url=http://thefw.com/things-you-didnt-know-about-home-alone/|publisher=''The FW''}}</ref>. Режисері – бірінші фильмді түсірген Крис Коламбус, сценарий авторы мен продюсері тағы да Джон Хьюз болды<ref name="ha2"/>. Бірінші фильмдегі «Лас жанды періштелер» атты фильмі «Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасу»-да жалғасын тапты, бірақ «Өте лас жанды періштелер» деп аталды<ref name="ha2"/>. «Періштелер» жайлы екі мета-ленталардың басты кейіпкері Джонни есімді стереотипті мафиози болды, оның рөлін {{Аударылмаған2|Ральф Фуди|Ральф Фуди|en|Ralph Foody}} орындады<ref name="ha2"/>. Франшизаның үшінші бөлімі {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 3|«Үйде жалғыз қалғанда 3»|en|Home Alone 3}} деген атпен 1997 жылы шықты. Фильмнің актерлық ұжымы мен сюжеті толықтай басқа болған<ref name="ha3">{{cite web|url=http://www.rogerebert.com/reviews/home-alone-3-1997|title=''Home Alone 3'' Review|lang=en|date=12 желтоқсан 1997|author=Roger Ebert|publisher=''Chicago Sun-Times''}}</ref>. Сценариін тағы да Хьюз жазды. Режиссері - {{Аударылмаған2|Раджа Госнелл|Раджа Госнелл|en|Raja Gosnell}}<ref name="ha3"/>. Басты рөлдерде {{Аударылмаған2|Алекс Дэвид Линц|Алекс Дэвид Линц|en|Alex D. Linz}} пен {{Аударылмаған2|Хэвиленд Моррис|Хэвиленд Моррис|en|Haviland Morris}}<ref name="ha3"/>. Жоғары бюджетке қарамастан («Үйде жалғыз қалғанда»-ға қарағанда екі есе артық) кассалық жинақтары 79 миллион доллар ғана құрады<ref name=BOM>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone3.htm|lang=en|title=''Home Alone'' Movie Budget and Box Office|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>. Теледидарда ғана көрсетілімге түсірілген төртінші фильм {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 4|«Үйде жалғыз қалғанда 4»|en|Home Alone 4}} деп аталды. Фильм 2002 жылдың 3 қарашасында [[Эй-Би-Си|ABC]] телеарнасында бірінші рет көрсетілді<ref>{{cite web|url=http://www.blu-ray.com/dvd/Home-Alone-4-Taking-Back-the-House-DVD/5038/|title=''Home Alone: Taking Back the House''|lang=en|publisher=''Blu-ray''|date=2 қыркүйек 2003}}</ref>. Бұл фильм франшизаның алғашқы екі фильмдегі кейіпкерлер жайлы болғанымен, олардың рөлдерін басқа актерлер сомдаған<ref name="ha4">{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0329200/fullcredits/|title=''Home Alone: Taking Back the House''|lang=en|publisher=''IMDb''}}</ref>. Картинаның режиссері {{Аударылмаған2|Род Дэниел|Род Дэниел|en|Rod Daniel}}, сценариін Дебра Франк пен Стивен Хэйз жазған<ref name="ha4"/>. Кевин Маккаллистердің рөлін Майк Вейнберг орындады<ref name="ha4"/>. Сонымен қатар фильмге {{Аударылмаған2|Френч Стюарт|Френч Стюарт|en|French Stewart}}, {{Аударылмаған2|Мисси Пайл|Мисси Пайл|en|Missi Pyle}}, {{Аударылмаған2|Джейсон Бех|Джейсон Бех|en|Jason Beghe}}, {{Аударылмаған2|Эрик Авари|Эрик Авари|en|Erick Avari}} сынды актерлар қатысқан<ref name="ha4"/>. 2012 жылдың 25 қарашасында {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 5: Мерекелік ұрлық|«Үйде жалғыз қалғанда 5: Мерекелік ұрлық»|en|Home Alone: The Holiday Heist}} атты соңғы бөлімі [[Эй-Би-Си|ABC Family]] телеарнасында көрсетілді<ref>{{cite web|lang=en|url=http://forthemommas.com/articles/frugal-fun-abc-25-days-of-christmas-schedule|title=Frugal Fun: ''ABC 25 Days of Christmas'' Schedule|date=31 қазан 2012|publisher=''For the Mommas''}}</ref>.. Сценариін Аарон Гинбург және Уэйд МакИнтаер жазды. Картинаны режиссер {{Аударылмаған2|Питер Хьюитт|Питер Хьюитт|en|Peter Hewitt (director)}} түсірді<ref name="ha5">{{cite web|lang=en|url=http://www.imdb.com/title/tt2308733/?ref_=ttloc_loc_tt|publisher=''IMDb''|title=''Home Alone: The Holiday Heist''}}</ref>. Басты рөлдерді Кристиан Мартин, {{Аударылмаған2|Эдди Стиплз|Эдди Стиплз|en|Eddie Steeples}}, {{Аударылмаған2|Джодель Ферланд|Джодель Ферланд|en|Jodelle Ferland}}, Дог Муррэй, {{Аударылмаған2|Элли Харви|Элли Харви|en|Ellie Harvie}}, {{Аударылмаған2|Деби Мейзар|Деби Мейзар|en|Debi Mazar}} және {{Аударылмаған2|Малкольм Макдауэлл|Малкольм Макдауэлл|en|Malcolm McDowell}} орындады<ref name="ha5"/>. == Қызықты деректер == * Фрэнк ағайдың рөлі арнайы {{Аударылмаған2|Келси Грэммер|Келси Грэммер|en|Kelsey Grammer}} үшін жазылған. * Фильмнің мұқабасындағы екі қолымен бетін ұстап бақырған Кевиннің бейнесі [[Эдвард Мунк|Эдвард Мунктің]] [[Эдвард Мунк#Айғай|«Айқай»]] атты суретінің негізінде жасалған. * {{Аударылмаған2|Джон Кэнди|Джон Кэндидің|en|John Candy}} бос уақытының аздығын, фильмге бір күнін ғана бөле алды. Оның кейіпкері қатысатын эпизодтардың барлығы тоқтаусыз 23 сағатта түсірілген<ref name="factsabout">{{cite web|lang=en|url=http://mentalfloss.com/article/60262/25-things-you-might-not-know-about-home-alone|date=16 қараша 2017|publisher=''Mental Floss''|title=''25 Things You Might Not Know About Home Alone''}}</ref>. * Гарридің рөліне [[Роберт Де Ниро]] шақырылған, дегенмен актер бұл рөлден бас тартқан<ref name="factsabout"/>. * Фильмге {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбустың|en|Chris Columbus (filmmaker)}} отбасы мүшелері де қатысты. Жұбайы Моника Деверо стюардессаның, ал қайын атасы полиция қызметкерінің рөлдерінде ойнады. Сонымен қатар Коламбустың енесі мен кішкентай Элеанор есімді қызың эпизодтық көріністерден байқауға болады. * Фильмдегі Кевин сызған жоспар-сызбасын шынында да Маколейдің өзі сызған болатын. * Фильмдегі өрмекшіге қатысты эпизодты түсіру барысында расымен өте улы тарантул өрмекші қолданылды. Сондықтан Дэниел Стерн айғайлаған жоқ. Себебі, тым қатты айғай өрмекшіні шошытып, соңы жаман болу мүмкін еді<ref name="factsabout"/>. * Базздың бөлмесінде американдық {{Аударылмаған2|Ice-T|Айс-Ти|en|Ice-T}} есімді рэп орындаушысы бейнелген плакатты байқауға болады == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.imdb.com/title/tt0099785/ «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] [[Internet Movie Database]] сайтында * [http://www.tcm.turner.com/tcmdb/title/title.jsp?stid=36532 «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Turner Classic Movies|TCM Movie Database|en|Turner Classic Movies}} сайтында * [http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Box Office Mojo|Box Office Mojo|en|Box Office Mojo}} сайтында * [http://www.rottentomatoes.com/m/home_alone/ «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}} сайтында * [http://www.metacritic.com/movie/home-alone «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en| Metacritic}} сайтында * [http://www.the-numbers.com/movies/1990/0HMLN.php «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|The Numbers|The Numbers|en| The Numbers (website)}} сайтында == Ескертпелер == === Анықтамалар === {{Reflist|group=~}} === Дереккөздер === {{дереккөздер|2}} == Пайдаланылғын әдебиеттер == {{Col-begin}} {{Col-2}} * {{кітап|авторы={{Аударылмаған2|Тодд Стрэссер|Todd Strasser|en|Todd Strasser}}, {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|John Hughes|en|John Hughes (filmmaker)}}—|тақырыбы=Home Alone|жыл=1991|барлық беті=136|баспасы=''{{Аударылмаған2|Scholastic Corporation|Scholastic|en|Scholastic Corporation}}''|isbn=978-0590446686|басылым=басылып шыққан}} * {{кітап|авторы=Kirk Honeycutt, {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Chris Columbus|en|Chris Columbus (filmmaker)}}—|тақырыбы=[https://books.google.kz/books?id=7NyrBwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=home+alone+hughes&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false John Hughes: A Life in Film: The Genius Behind Ferris Bueller, The Breakfast Club, Home Alone, and more{{ref-en}}]|жыл=2015|барлық беті=224|ref=Honeycutt, Columbus}} * {{кітап|авторы={{Аударылмаған2|Уильям Голдман|William Goldman|en|William Goldman}}, {{Аударылмаған2|Херб Гарднер|Herb Gardner|en|Herb Gardner}}—|жыл=2001|тақырыбы=[https://books.google.kz/books?id=Zt7TGNB8qyQC&pg=PA49&lpg=PA49&dq=%22to+be+home+aloned%22&source=bl&ots=qyFEPuPfIN&sig=IHEO4r9yZRPJBUEjBihtXhoZfqY&hl=en&sa=X&ei=yW6lVMbpIMnboAS9mYLADw&ved=0CDYQ6AEwBA#v=onepage&q=%22to%20be%20home%20aloned%22&f=false The Big Picture? Who Killed Hollywood and Other Essays{{ref-en}}]|баспасы=''Applause Theatre Books''|беттері=49|isbn=978-1557834607|барлық беті=283|басылым=безендірілген|ref=Goldman}} {{Col-2}} * {{кітап|тақырыбы=Home Alone: The Authorized Coloring Book|жыл=2016|басылым=басылып шыққан|барлық беті=80|isbn=978-0062493019|авторы=[[20th Century Fox]], {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|John Hughes|en|John Hughes (filmmaker)}}—|баспасы=''Harper Design''}} * {{мақала|авторы={{Аударылмаған2|Фиби Хобан|Phoebe Hoban|en|Phoebe Hoban}}—|тақырыбы=Raging Joe Pesci: «GoodFellas» Psycho Shoots For an Oscar|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=H-kCAAAAMBAJ&pg=PA36&lpg=PA36&dq=joe+pesci+is+one+of+the+greatest+character+actors+of+our+generation&source=bl&ots=b0WRvV0aiN&sig=SPV0n-I3Jbomr_bSYTwz-Qf1X00&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwi-rbX3kM3WAhXKZpoKHW6UAEkQ6AEILjAB#v=onepage&q=joe%20pesci%20is%20one%20of%20the%20greatest%20character%20actors%20of%20our%20generation&f=false|тілі=<small>ағыл.</small>|баспа авторы=Francesca Stanfill, Joe Klein, Jennifer Cecil|басылым=''— New York Magazine''|түрі=журнал|орны=[[Нью-Йорк]]|жыл=1991|нөмірі=8|беттері=32-37|ref=Hoban}} {{Col-end}} {{Жақсы мақала}} [[Санат:АҚШ кинокомедиялары]] [[Санат:Крис Коламбус фильмдері]] [[Санат:Ағылшын тіліндегі фильмдер]] [[Санат:Қылмыстық комедиялар]] [[Санат:АҚШ Рождестволық фильмдер]] qa7uv45pnewxh7pyqyihd0g4bx5covh 0 519948 3061785 3060744 2022-08-18T05:16:57Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Жақсыбай |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 51.5399/63.382 |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = 229 |Ұзындығы = 4,8 |Ені = 4 |Ауданы = 14 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Қостанай облысы |Аудан = Науырзым ауданы |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан Қостанай облысы |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Жақсыбай}} '''Жақсыбай''' — [[Тобыл]] мен [[Өлкейек]] өзендерінің бастаулары аралығындағы тұйық көл. == Географиялық орны == [[Қостанай облысы]]ның [[Науырзым ауданы]] жерінде, [[Торғай үстірті|Торғай үстіртінің]] оңтүстік жағында, Сыпсыңағаш қолатының шығысында, теңіз деңгейінен 229 м биіктікте жатыр. == Гидрографикасы == Аумағы 14 км², ұзындығы 4,8 км, ені 4 км, жағасының ұзындығы 15,1 км. [[Атмосфералық жауын-шашын|Жауын-шашын]] және [[жер асты суы]]мен толысады. [[Қараша]] — [[сәуір]] айлары аралығында мұз қатады. Суы тұщы, тамыз айында сәл кермектеледі. == Жағалау сипаты == Жағасы, негізінен, жайпақ, батпақты, оңтүстік түйетайлы, жарқабақты. Мал ішеді, шабындық көлдетіліп суарылады. Іргелес жатқан Арыстанбай өңірінің жайылымы суландырылады.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Науырзым ауданы көлдері]] [[Санат:Тобыл су алабы]] afruhlqs38o4ufudy9o38myzof6x7zx 0 519949 3061788 2553075 2022-08-18T05:32:40Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Өзен |атауы =Жақсыбай өзені |шынайы атауы = |сурет = |сурет ені = |сурет атауы = |карта = |карта ені = |карта атауы = |ұзындығы = 130 |су алабының ауданы = 2661 |су алабы = [[Жайық]] алабы |өзендердің су алабы = |су шығыны = |өлшеу орны = |бастауы = Теректітөбе тауы |бастауының орны = |бастауының биіктігі = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |сағасы = Сұлукөл көлі |сағасының орны = |сағасының биіктігі = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |еңістігі = |ел = {{KZ}} |аймақ =[[Батыс Қазақстан облысы]] [[Қаратөбе ауданы]] |ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Жақсыбай}} ''' Жақсыбай ''' – [[Жайық]] алабындағы өзен. == Географиялық орны == [[Батыс Қазақстан облысы]]ның [[Қаратөбе ауданы]] жерімен ағып өтеді. Ұзындығы 130 км, су жиналатын алабы 2661 км². ==Бастауы == [[Ақтөбе облысы]] жеріндегі Теректітөбе тауынан (244 м) басталады да Қарағанды құмын жағалап Сұлукөлге құяды. == Гидрологиясы == [[Қар]] және [[жер асты суы]]мен толығады. Арнасы енсіз (10 — 12 м), жайылмасы төменгі жағында ғана қалыптасқан. Салалары: Шыңғыссай (15 км), [[Майлысай]] (27 км), [[Ащысай (өзен, Батыс Қазақстан облысы)|Ащысай]] тармағы (46 км). Жылдық орташа су ағыны 0,093 м³/с. Жаздың ортасында суы тартылып, қарасуларға бөлінеді. Мал, шабындық суғарылады. Алабы — табиғи шабындық, шүйгін жайылым.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жайық су алабы өңірі]] [[Санат:Батыс Қазақстан облысы өзендері]] rm1nhuvjspxq918kygdn8p5tzmp65ay 0 523097 3061859 2906701 2022-08-18T08:42:14Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 /* Оқуға түсу ережелері */ wikitext text/x-wiki {{Университет |Аты = Токио университеті |Қысқартылған аты = 東大 |Эмблемасы = [[Сурет:UnivOfTokyo logo.svg|150px]] |Сурет = [[Сурет:YasudaAuditorium.jpg|230px]] |Шынайы аты = 東京大学 |Халықаралық атауы = |Бұрынғы атауы = |Ұраны = |Құрылған жылы = [[1877]] |Жабылған жылы = |Қайта құрылған = |Қайта құрылған жылы = |Түрі = |Басшының лауазымы = Ректор |Фио лауазымы = |Президенті = Джуничи Хамада |Ғылыми жетекшісі = |Ректоры = |Студенттер = 28,697<ref>{{cite web|url=http://www.u-tokyo.ac.jp/stu04/e08_02_j.html|title=東京大学 (学生数)学生・研究生・聴講生数|accessdate=2007-06-14}}</ref> |Шетел студенттері = |Мамандар = |Бакалавриат = |Магистратура = |Аспирантура = |Докторантура = |Ғылым доктары = |Профессоры = |Оқытушылар = |Орналасқан жері = [[Бунке]], [[Токио]], [[Жапония]] |Метро бекеті = |Кампус = |Мекенжайы = |Сайты = http://www.u-tokyo.ac.jp |Марапаттары = |lat_dir = N |lat_deg = 35 |lat_min = 42 |lat_sec = 48 |lon_dir = E |lon_deg = 139 |lon_min = 45 |lon_sec = 44 |CoordScale = |edu_region = JP }} '''Токио университеті''' (Токио дайгаку, немесе қысқаша – Тодай) - [[Жапония]]ның ең ескі де, ең беделді [[университет]]терінің бірі. Университет [[1877]] жылы құрылған және [[1949]] жылға дейін ''«Император университеті»'' мәртебесін алған. Құрылған күннен бастап ол мемлекеттік университет болып келеді және жапон үкіметі тарапынан демеушілікке де ие. Университет түлектерінің арасынан атақты саясаткерлер, экономистер шыққан. Әдебиет факультетінің екі түлегі – [[Нобель сыйлығы]]ның лауреаттары (Кавабата Ясунари және Оэ Кэндзабуро деген жазушылар).<ref>''[http://www.u-tokyo.ac.jp/gen03/magazine/tansei02e.pdf " The Incubent "] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101205050150/http://www.u-tokyo.ac.jp/gen03/magazine/tansei02e.pdf |date=2010-12-05 }}'', Tansei Volume 9</ref> ==Факультеттер== * Заң факультеті; * Медицина факультеті; * Техникалық факультет; * Әдебиет факультеті; * Ғылым факультеті; * Ауыл шаруашылық факультеті; * Экономика факультеті; * Өнер факультеті; * Педагогика факультеті; * Фармацевтика факультеті; * Тарих факультеті ==Жалпы анықтама== * Оқу мерзімі: бакалавриат: 4-5 жыл; магистратура: 1,5-2 жыл. * Рейтинг: «Әлемнің ең мықты 100 ЖОО-сы» рейтингісінде 25 орында * Оқу құны: 500 – 800 мың иен/жыл; 6000-10000$/жыл * Жататын орны мен тамағы: 45-60 мың иен/ай немесе 550-750$/ай – жататын орын, 70-90 мың/ай немесе 875-1125$/ай - тамақтануға ==Оқуға түсу ережелері== * Міндетті түрде 11-12 сынып бітіргені жайлы куәлік көрсету; * Жас мөлшері 18+; * Жалпы ағылшын тілі бойынша емтихан тапсыру (The General Examination for foreign students немесе TOEFL); * Жапон тілін білу туралы сертификат (日本語能力試験, Japanese Language Proficiency Test). == Дереккөздер == <references/> == Сыртқы сілтемелер == {{Commonscat|University of Tokyo|Токио университеті}} * [http://www.u-tokyo.ac.jp Ресми сайты] {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Жапония университеттері]] bt7uoio5e225a2z36e9850eu7q0wxpf 0 525836 3061857 3042374 2022-08-18T08:26:38Z Kaiyr 3134 /* Адамдар: */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Kazakh Clan | атауы = Қаракесек, Болат | лақап_атауы = | таңбасы = ? | таңба_сипаттамасы = | ұраны = | шығу_тегі = ? | жүзі = [[Орта жүз]] | тайпасы = [[Арғын]] | бөлімдері = [[Қоныспай]],[[Қызылтау болысы (Қарқаралы уезі)|Қояншытағай]], [[Ақшатау болысы (Семей облысы)|Керней]], [[Мойынты болысы|Кәрсөн]], [[Нұра болысы (Семей облысы)|Сарым]], [[Әлтеке]], тб | тараулары = ? | ақсақалы = ? | қыстаулары = Қарағанды облысының шығысын, Шығыс Қазақстан облысының батысын, Палодар облысының оңтүстігін мекендейді. | жайлаулары = Қарағанды облысының шығысын, Шығыс Қазақстан облысының батысын, Палодар облысының оңтүстігін мекендейді. | торабы = }} '''Қаракесек''' (Болатқожа)- қазақ халқының құрамындағы [[ру]]. [[Шежіре]] бойынша, [[Орта жүз]]дегі [[арғын]] тайпасының "Бес мейрам" аталатын рулар бірлестігіне кіреді. Қаракесектен: Қамбар, Майқы, Бошан, Таңас тарайды. Ш. Құдайбердіұлы Майқы мен Бошанды тоқалдың бел балалары, қалғандарын асыранды ұлдар деп есептейд. Мұндай пікірлерді Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Ә. Бөкейхан, М. Тынышбаев та айтқан. Халық арасында кей шежірелерде болатқожаны даралап "төрт қаракесек" (болатқожа, қамбар, жалықбас, [[шұбыртпалы]]), басқаларында "үш қаракесек"(шұбыртпалы кірмейді) деседі. Қаракесектің рулық ұраны мен таңбасы бүкіл арғын тайпасымен бірдей болғанымен, арғын ішінде болатқожаның шешесі Қарқабат атын ұран еткен.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, V том; Ж. Сүлеймен</ref> Қарағанды облысының шығысын, Шығыс Қазақстан облысының батысын, Палодар облысының оңтүстігін мекендейді. ==Болатқожа руы == Болатқожа руы [[Бошан]] ([[Таз]],[[Байбөрі]], [[Машай]],[[Жанту]], [[Манат]]), [[Тоқырауын_болысы|Әлтеке]] ([[Алмұрат]],[[Дос]], [[Қойкел]], Сапақ, [[Есболат]],[[Өтеген]]), [[Нұра болысы (Семей облысы)|Сарым]] ([[Тоқсан]], [[Өтеміс]]), [[Қарашор|Қара]] ([[Қожас]], [[Жарас]], [[Бәркөз]], [[Өтеп]], [[Тақабай]], [[Мұрат]], [[Дүзен]], [[Тоқан]]) және [[Қарашор|Шор]] ([[Дүйсенбай]], [[Шекшек]], [[Тілеубай]], [[Әйтімбет]], [[Қожам]], [[Әлтөбет]]) сияқты аталарға бөлінеді.<ref>“Қазақ Энциклопедиясы”, II-том</ref> == Шежіресі == [[File:Қаракесек шежіресі.jpeg|thumb|Қаракесек шежіресі]] [[File:Карта зимних и летних кочевок в области сибирских киргизов.jpg|thumb|Карта зимних и летних кочевок в области сибирских киргизов (казахов) в 1868 году]] Арғы атасы Арғын-ата, одан Қодан-тайшы, одан Ақжол би аталған - Дайырқожа. Дайырқожадан: *Бәйбішесінен Қарақожа **Қарақожа бәйбішесінен [[Мейрам]]-сопы (Бес Мейрам) ***Мейрамсопы бәйбішесінен: [[Қуандық]], [[Сүйіндік (Орта жүз)]], [[Бегендік]], [[Шегендік]] ***Мейрамсопы тоқалынан: Болат (Қаракесек) {{rodovid|509921}} {{col-begin}}{{col-3}} '''Ақша''' * Бошан ** [[Байбөрі болысы|Байбөрі]] *** [[Көшім болысы|Көшім]] ** Машай *** [[Ақшатау болысы (Семей облысы)|Керней]] *** [[Мойынты болысы|Карсон]] *** [[Қызылтау болысы (Қарқаралы уезі)|Қояншытаңай]] ** Жанту ** Таз *** Бұлбұл **** Алдияр **** Күшік **** [[Шаншар болысы|Шаншар]] **** Үсен **** Тәңірберді **** Қасымжорға **** Құдайберді *** Ағым, Ұзын, Жанан *** Наманай {{col-3}} '''Түйте''' * Майқы ** [[Нұра болысы (Семей облысы)|Сарым]] ** [[Тоқырауын болысы|Әлтеке]] ** Сапақ * Таңас ([[Қарашор|Қара, Шор]] және т.б.) ** Сары ** ТЫМЫРЫСҚА(Ы)(ТЫМЫРСЫҚ) *** БӨТЕЙ ШОР **** БӘТЫ ШОР ***** [[Дүйсенбай-Шекшек болысы|Шекшек]] ***** [[Дүйсенбай-Шекшек болысы|Дүйсенбай]] **** АҚСАҚШОР ***** ЖАРЫЛҒАП ****** [[Қара-Әйтімбет болысы|Әйтімбет]] *** ЖАНСҮЙЕР **** ТАҢІРБЕРЛІ (ТАҢІРБЕРГЕН) ***** [[Әлтөбет болысы|Әлтөбет]] ***Қырғызбай ****Нәуетей *****Майлық {{col-3}} '''Басқалары''' * [[Қамбар болысы|Қамбар]] * [[Жалықбас болысы|Жалықбас]] * [[Қырғыз болысы|Қырғыз]] * [[Шұбыртпалы]] {{rodovid|509921}} {{col-end}} == Y-ДНК анализі == 74%-ы Y-ДНК гаплогруппасы G1<ref>https://www.familytreedna.com/public/alash/default.aspx?section=yresults</ref> == Пікірлер == 1763 жылдың 11 наурызында жазылған Қазыбек би туралы Фрауендорофтың Ресей Сыртқы істер алқасына мәлімхатында: «Өйткені Арғынның ішіндегі ең күштісі – Қаракесек ұлысы. Оның барлық билігі Қазыбек бидің қолында. Қазыбек би бүкіл Орта жүзде ең басты би болып табылады." деген екен.<ref>https://kazadig.jimdo.com/app/download/7648934575/2015-11-10-1382.pdf?t=1473138657{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Тұлғалар == === Тізімдер: === {{col-begin}}{{col-2}} # [[Нұра_болысы_(Семей_облысы)#Тұлғалары|Сарымдар]] # [[Ақшатау болысы (Семей облысы)|Кернейлер]] # [[Мойынты_болысы#Тұлғалары|Кәрсөндер]] {{col-2}} # [[Тоқырауын_болысы#Тұлғалары|Әлтекелер]] # [[Қызылтау болысы (Қарқаралы уезі)|Қояншы тағайлар]] # [[Қарашор]]лар # [[Шұбыртпалы]]лар {{col-end}} === Адамдар: === {{col-begin}}{{col-3}} # [[Ораз Әбішев]] # [[Ақжан Жақсыбекұлы әл-Машани]] # [[Ажар (Соқыр Ажар) Жұртыбайқызы]] # [[Өндірбай Асаубайұлы]] (Бошан-Жүгіней) Шаншар: # [[Қазыбек би]] # [[Шаншар Бұлбұлұлы]] # [[Алшынбай Тіленшіұлы]] # [[Жүсіп Алшынбайұлы]] # [[Әлі Асқарұлы Жүсіпов]] # [[Бекболат Қазыбекұлы]] # [[Мәди Бәпиұлы]] # [[Тәттімбет Қазанғапұлы]] # [[Қайшыбаев Смағұл]] # [[Қуан Лекеров]] # [[Тұрысбек Түсіпбеков]] # [[Берік Сайлауұлы Кәмалиев]] # [[Шаншарұлы Бертіс]] # [[Нұрымбек Жанділдин]] # [[Нель Адғамұлы Болатбаев]] Байбөрі: # [[Мақаш Байғалиұлы Тәтімов]] # [[Олжашы батыр]] # [[Сапарғали Ысқақұлы Бегалин]] # [[Қалыбек Қуанышбаев]] # [[Жүсіпбек Елебеков]] (Көшім) # [[Нығмет Нұрмақұлы Нұрмақов]] (Көшім) {{col-3}} Дүйсенбай: # [[Асхат Төлеуұлы Шәкіров]] # [[Мақсұт Шәкіров]] Шекшек: # [[Мұрат Сатыбалдыұлы Жүнісов]] # [[Нұралы би]] Бұлбұл: # [[Тоқтар Оңғарбайұлы Әубәкіров]] # [[Ниқанбай Иманғалиұлы Омарханов]] Сары Танас: # [[Мағауия Әлімханұлы Ермеков]] # [[Әлімхан Әбеуұлы Ермеков]] # [[Төлеген Мүсілімұлы Ермеков]] # [[Жақып Ақбаев]] # [[Абдулғазиз Ыбырайұлы Жандеркин]] # [[Дидар Амантай]] Наманай: # [[Кемпірбай Бөгенбайұлы]] Майлық: # [[Әсет Найманбайұлы]] # [[Жәнібеков Мұқатай]] Қожас: # [[Қасым Аманжолов]] {{col-3}} Бөрібай: # [[Мартбек Мамраев]] Әлтөбет: # [[Әмен Махатұлы Әзиев]] # [[Жансейіт Әбдрахманов]] Тымырсқа: # [[Сона би]] Қамбар: # [[Алшынбай Рақышев]] # [[Әлжаппар Әбішев]] # [[Жанақ Сағындықұлы]] # [[Амангелді Қанаев]] # [[Мәннан Тұрғанбаев]] Жалықпас: # [[Таупық Рымжанов]] # [[Ғұсман Сыйттықұлы Қосанов]] # [[Бақытбек Рымбекұлы Байсейітов]] # [[Сапарбек Ашимбеков]] # [[Татубаев Саиль Садырбекұлы]] Қырғыз: # [[Серік Ақсұңқарұлы]] # [[Арман Қаниев]] # [[Шара Баймолдақызы Жиенқұлова]] (Құсшы) # [[Серғазы Ахметұлы Жиенқұлов]] (Құсшы) {{col-end}} ==Дереккөздер== <references/> == Сыртқы сілтемелер == * «Қаракесек шежіресі», бірінші том Павлодар қаласында, «ЭКО» ЖШС баспаханасы , Кітаптың таралымы – 500 дана<ref name="«Қаракесек шежіресі» жарық көрді ">{{cite web | url=http://www.ertisdidary.com/news/pavlodarda_arakesek_shezhiresi_zhary_k_rdi/2010-12-12-135 | title=«Қаракесек шежіресі» жарық көрді}}</ref> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} {{Қазақ рулары}} [[Санат:Қазақ рулары]] [[Санат:Орта жүз]] {{stub}} 27ku58zc8ouu5sfuuedacr6ohoqudsl 0 525837 3061780 3049335 2022-08-18T03:18:35Z Kaiyr 3134 /* Тұлғалар */ wikitext text/x-wiki '''Бура ''' — [[Орта жүз]] [[Найман]] тайпасының руы. [[File:Бура казахский род.jpg|thumb|[[Сұлтанмахмұт Торайғыров]]тың жазған шежіресі]] ==Шежіре== Бураден [[Шеге]], [[Алушы]], [[Сырдақ]] аталары өрбиді. ==Тарих== Орта ғасырлардағы араб саяхатшылары “'[[тоғыз оғыз]]” мемлекетінің аса көп тайпасы қатарында [[жаймауыт]], бура (Боғра), [[бураша]], [[шегелі]], [[тоқсаба]] ұлыстарын атайды. Бура этнонимі сол [[Боғра]]дан шыққан. Бура есімі б.з.б. 3 — 2 ғасырларда [[Ғұндар|Ғұн]] мемлекетінің іргесін көтерген ұлыстар қатарында еске алынады. ==Ұраны мен таңбасы== '''Ұраны-Қарабура!, Қаптағай!;''' '''Таңбасы - бақан, ергенек''' == Тұлғалар == # [[Шүрек Құдайқұлұлы]] # [[Роза Қуанышқызы Рымбаева]] # [[Бибігүл Төлегенова]] # [[Толқын Забирова]] # [[Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин]] # [[Нұрлыбек Баймұратов]] # [[Болатхан Құлжанұлы Тайжан]] # [[Мұхтар Болатханұлы Тайжан]] # [[Әзілхан Нұршайықов]] # [[Тамара Өкіметқызы Қосыбаева]] == Әдебиеттер == * [http://e-kitap.kz/book/1315/read Бура шежіресі. Тоғыз таңбалы Найман Т.2] {{Қазақ рулары}} [[Санат:Қазақ рулары]] bcrpbawin60cktxk5jmq8nnjdxbv3r4 0 529522 3061655 3036250 2022-08-17T15:08:39Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki {{Музыкант |Есімі = Ариана Гранде |Атауы = Ariana Grande |Сурет = Ariana_Grande_Grammys_Red_Carpet_2020.png |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = "Греммидің" 62-ші рәсіміндегі Гранде, 2020 жыл |Фон = |Туған кездегі есімі = Ariana Grande-Butera |Толық аты = |Туған күні = 26.06.1993 |Туған жері = Бока-Ратон, [[Флорида]], [[АҚШ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Белсенділік жылдары = 2008 — осы уақытқа дейін |Мемлекет = {{Байрақ|АҚШ}} |Мамандықтары = {{актриса|АҚШ}}, {{әнші|АҚШ}}, модель, филантроп |Дауыс түрі = |Аспаптары = |Жанрлары = Поп, R&B, данс-поп, соул, электро-поп |Лақап аттары = |Ұжымдары = |Қызметтес болған = |Лейблдері = [[Republic Records]] |Марапаттары = [[American Music Awards]], Billboard Music Awards, Kids’ Choice Awards, Грэмми, Honorary citizen of Manchester (2017). |Сайты = [http://www.arianagrande.com arianagrande.com] }} '''Ариана Гранде Бутера'''<ref name="bio">{{cite web|url=http://arianagrande.info/site/?page_id=2|title=Ariana Grange - about|publisher=arianagrande.com|accessdate=March 7, 2011|archiveurl=http://www.webcitation.org/69N81AysA|archivedate=2012-07-23}}</ref> ({{lang-en|Ariana Grande-Butera}}; [[26 маусым]] [[1993 жыл|1993]], [[Бока Ратон (Флорида)|Бока Ратон]], [[Флорида]], [[АҚШ]]<ref name="bio" /><ref>{{cite web|title=Twitter: Ariana Grande (verified account)|url=http://twitter.com/ArianaGrande/status/17108571761|first=Ariana|last=Grande|work=|date=2010-06-26|accessdate=2010-06-26|quote=I was born 18 years ago today. Woooop. :)|archiveurl=http://www.webcitation.org/69N81cvBc|archivedate=2012-07-23}}</ref>) — америкалық актриса мен әнші. == Өмірбаян == Ариана Гранде Бока Ратон (Флорида) қаласында Джоан Гранде мен Эдвард Бутер отбасысында туған. Ариананың әрі актер, әрі продюсер Фрэнки Гранде деген үлкен ағасы бар. Ариана вокалды Эрик Ветродан үйренді. Бала кезінде Ариана балаға арналған «Little Palm Theatre» театрында өнер көрсетіп жүрді. 2008 жылда Ариана Бродвейде Мюзикл «13»те Шарлоттаның рөлін ойнады. Кейін бірнеше жылдан кейін ол «Fort Lauderdale» балалар театрында ойнады; сол жерде Ариана Ұлттық жастар театрлық ассоцияцияның премиясын алды. Мюзиклде қатысқаннан Гранде мектепті қалдырыды. Ол мектептің құралдарын алып, жеке мұғаліммен оқыды. Ариана Десмонд Чайлдпен жазылған «Cuba Libre» мюзиклінде Мириам рөлін ойнады. Жыл сайын «Broadway in South Africa» мүшесі болғандықтан, Гранде Оңтүстік Африканың балаларына ән мен биді үйретті. 2010 жылда «Виктория-жеңуші» сериалында ол Кэт Валентайн рөлін ойнады. Осы рөл үшін Ариана өз шашын қызылға бояды . 2009 мен 2010 жылда Гранде Нью Йоркта орналасқан Birdland клубында Миранда Сингспен бірге ән айтып жүрді. 2011 жылда Гранде «Unfriend You» синглға арналған Грейсон Ченс клипінде болды . 2013 жылы ол Кэт Валентайн рөлін қайтадан ойнады, бірақ содан соң ол «Сэм және Кэт» сериалында басты рөлді ойнады. Осы сериал «АйКарли» мен «Виктория - жеңуші» сериалдардың жалғасы деп табылады. == Дискографиясы == === Студиялық альбомдары === {| class="wikitable" |- ! Атауы !! Шыққан мерзімі !! US Billboard 200 |- | [[Yours Truly]] || 3 қыркүйек 2013 || 1 |- | [[My Everything]] || 22 тамыз 2014 || 1 |- | [[Dangerous Woman]] || 20 мамыр 2016 || 2 |- | [[Sweetener]] || 17 тамыз 2018 || 1 |- | [[Thank U, Next]] || 8 ақпан 2019 || 1 |} === Рождестволық мини-альбомдары === {| class="wikitable" |- ! Атауы !! Шыққан мерзімі !! US Billboard 200 |- | [[Christmas Kisses (EP)]] || 17 желтоқсан 2013 || — |- | [[Christmas & Chill (EP)]] || 18 желтоқсан 2015 || 34 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} g2l0533xxz3xx8far5tva3mhhoe166x 3061659 3061655 2022-08-17T15:30:15Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki {{Музыкант |Есімі = Ариана Гранде |Атауы = Ariana Grande |Сурет = Ariana_Grande_Grammys_Red_Carpet_2020.png |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = "Греммидің" 62-ші рәсіміндегі Гранде, 2020 жыл |Фон = |Туған кездегі есімі = Ariana Grande-Butera |Толық аты = |Туған күні = 26.06.1993 |Туған жері = Бока-Ратон, [[Флорида]], [[АҚШ]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Белсенділік жылдары = 2008 — осы уақытқа дейін |Мемлекет = {{Байрақ|АҚШ}} |Мамандықтары = {{актриса|АҚШ}}, {{әнші|АҚШ}}, модель, филантроп |Дауыс түрі = |Аспаптары = |Жанрлары = Поп, R&B, данс-поп, соул, электро-поп |Лақап аттары = |Ұжымдары = |Қызметтес болған = |Лейблдері = [[Republic Records]] |Марапаттары = [[American Music Awards]], Billboard Music Awards, Kids’ Choice Awards, Грэмми, Honorary citizen of Manchester (2017). |Сайты = [http://www.arianagrande.com arianagrande.com] }} [[Сурет:Ariana Grande performs in the World Wide Day of Play 2013 PETER DZUBAY.jpg|нобай|2013 жылдағы Ариана Гранде.]] '''Ариана Гранде Бутера'''<ref name="bio">{{cite web|url=http://arianagrande.info/site/?page_id=2|title=Ariana Grange - about|publisher=arianagrande.com|accessdate=March 7, 2011|archiveurl=http://www.webcitation.org/69N81AysA|archivedate=2012-07-23}}</ref> ({{lang-en|Ariana Grande-Butera}}; [[26 маусым]] [[1993 жыл|1993]], [[Бока Ратон (Флорида)|Бока Ратон]], [[Флорида]], [[АҚШ]]<ref name="bio" /><ref>{{cite web|title=Twitter: Ariana Grande (verified account)|url=http://twitter.com/ArianaGrande/status/17108571761|first=Ariana|last=Grande|work=|date=2010-06-26|accessdate=2010-06-26|quote=I was born 18 years ago today. Woooop. :)|archiveurl=http://www.webcitation.org/69N81cvBc|archivedate=2012-07-23}}</ref>) — америкалық актриса мен әнші. == Өмірбаян == Ариана Гранде Бока Ратон (Флорида) қаласында Джоан Гранде мен Эдвард Бутер отбасысында туған. Ариананың әрі актер, әрі продюсер Фрэнки Гранде деген үлкен ағасы бар. Ариана вокалды Эрик Ветродан үйренді. Бала кезінде Ариана балаға арналған «Little Palm Theatre» театрында өнер көрсетіп жүрді. 2008 жылда Ариана Бродвейде Мюзикл «13»те Шарлоттаның рөлін ойнады. Кейін бірнеше жылдан кейін ол «Fort Lauderdale» балалар театрында ойнады; сол жерде Ариана Ұлттық жастар театрлық ассоцияцияның премиясын алды. Мюзиклде қатысқаннан Гранде мектепті қалдырыды. Ол мектептің құралдарын алып, жеке мұғаліммен оқыды. Ариана Десмонд Чайлдпен жазылған «Cuba Libre» мюзиклінде Мириам рөлін ойнады. Жыл сайын «Broadway in South Africa» мүшесі болғандықтан, Гранде Оңтүстік Африканың балаларына ән мен биді үйретті. 2010 жылда «Виктория-жеңуші» сериалында ол Кэт Валентайн рөлін ойнады. Осы рөл үшін Ариана өз шашын қызылға бояды . 2009 мен 2010 жылда Гранде Нью Йоркта орналасқан Birdland клубында Миранда Сингспен бірге ән айтып жүрді. 2011 жылда Гранде «Unfriend You» синглға арналған Грейсон Ченс клипінде болды . 2013 жылы ол Кэт Валентайн рөлін қайтадан ойнады, бірақ содан соң ол «Сэм және Кэт» сериалында басты рөлді ойнады. Осы сериал «АйКарли» мен «Виктория - жеңуші» сериалдардың жалғасы деп табылады. == Дискографиясы == === Студиялық альбомдары === {| class="wikitable" |- ! Атауы !! Шыққан мерзімі !! US Billboard 200 |- | [[Yours Truly]] || 3 қыркүйек 2013 || 1 |- | [[My Everything]] || 22 тамыз 2014 || 1 |- | [[Dangerous Woman]] || 20 мамыр 2016 || 2 |- | [[Sweetener]] || 17 тамыз 2018 || 1 |- | [[Thank U, Next]] || 8 ақпан 2019 || 1 |} === Рождестволық мини-альбомдары === {| class="wikitable" |- ! Атауы !! Шыққан мерзімі !! US Billboard 200 |- | [[Christmas Kisses (EP)]] || 17 желтоқсан 2013 || — |- | [[Christmas & Chill (EP)]] || 18 желтоқсан 2015 || 34 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} mhfr93wlb7l81ndwiw4ma8bzf6orqcs 0 531298 3061688 3061222 2022-08-17T16:37:04Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Akerkesaa|Akerkesaa]] ([[User talk:Akerkesaa|т]]) өңдемелерінен [[User:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер |түс = монарх |Қазақша есімі = Мария I Стюарт |Шынайы есімі = {{lang-gd|Màiri Stiùbhart}} <br> {{lang-en|''Mary I Stuart''}} |Суреті = Mary Stuart Queen.jpg |Атауы = |Сурет ені = 280 |Титулы = [[Шотландия королдерінің тізімі|Шотландия патшайымы]] |Елтаңба = Armes marie stuart (sceau).png |Елтаңба атауы = |Елтаңба ені = 150 |Лақап аты = |Ту = Flag of Scotland.svg |Ту2 = Royal Arms of the Kingdom of Scotland.svg |Тәж кигізу жорасы = [[9 қыркүйек]] [[1543 жыл|1543]] |Басқара бастады = [[14 желтоқсан]] [[1542 жыл|1542]] |Басқаруын аяқтады = [[24 шілде]] [[1567 жыл|1567]] |Ізашары = [[Яков V]] |Ізбасары = [[Яков I (Англия королі)|Яков VI]] |регент1 = [[Джеймс Гамильтон де Шательро герцогы|Джеймс Гамильтон, 2-ші Арран графы]] (1542—1554) <br> [[Мария де Гиз]] (1554-1561) |Титулы_2 = Франция патшайымы |Ту_2 = Bannière de France style 1500.svg |Ту2_2 = Blason France moderne.svg |Басқара бастады_2 = [[10 шілде]] [[1559 жыл|1559]] |Басқаруын аяқтады_2 = [[5 желтоқсан]] [[1560 жыл|1560]] |Ізашары_2 = [[Екатерина Медичи]] |Ізбасары_2 = [[Австриялық Елизавета (1554-1592)|Австриялық Елизавета]] |Діні = [[католицизм]] |Азаматтығы = |Туған күні = 8.12.1542 |Туған жері = [[Линлитгоу сарайы]] |Қайтыс болған күні = 8.02.1587 |Қайтыс болған жері = [[Фотерингей]], [[Нортгемптоншир]] |Жерленді = [[Вестминстер аббаттығы]] |Династия = [[Стюарттар]] |Туған кездегі есімі = |Әкесі = [[Яков V]] |Анасы = [[Мария де Гиз]] |Жұбайы = ''1-ші:'' [[Франциск II]], [[Франция]] королі <br> ''2-ші:'' [[Генрих Стюарт, Дарнли лорды|Дарнли лорды Генрих Стюарт]] <br> ''3-ші:'' [[Джеймс Хепберн, 4-ші Ботвелл графы]] |Балалары = ''2-ші некеден:''<br> '''ұл:''' [[Яков I (Англия королі)|Яков VI (I)]] [[Шотландия]] мен [[Англия]] королі |Қызмет еткен жылдары = |Құрамында болды = |Әскер түрі = |Атағы = |Басқарды = |Шайқасы = |Ғылыми аясы = |Жұмыс істеген орны = |Партиясы = |Қызметі = |Мамандығы = |Білімі = |Ғылыми дәрежесі = |Марапаттары = |Қолтаңбасы = Marysign.jpg |Монограммасы = |Сайты = |Commons = }} '''Мария I''' (туғандағы аты '''Мария Стюарт''' {{lang-gd|Màiri Stiùbhart}}, {{lang-en|Mary I Stuart}}; [[8 желтоқсан]] [[1542]] - [[8 ақпан]] [[1587]]). 1561 жылдан [[Шотландия]] патшайымы. 1548 - 61 ж. Францияда болды. 1558 ж. француздық дофин [[Франциск II|Франциск II-ге]] тұрмысқа шықты. 1559-1560 жылдары Франция патшайымы болды. == Балалық шағы == === Арранның регенттігі === Мария Стюарт Шотландия королі [[Яков V]] мен Франция ханшайымы Мария де Гиздің қызы. Анасы бұрын қалыптасып келе жатқан ''Stewart - тың'' орнына французданған ''Stuart'' жазылу түрін енгізді. Мария 1542 жылы 8 желтоқсанда [[Лотиан]]дағы [[Линлитгоу]] сарайында туды. 6 күн өткен соң шотландықтардың [[Солуэй-Моссе түбіндегі шайқас]]тағы масқаралық жеңілісі мен 2 ұлынан айырылуна байланысты әкесі король Яков V қайтыс болады. Мариядан басқа заңды баласы болмағандықтан, [[Стюарттар]] әулиетінен шыққан Шотландияның 1-ші королі [[Роберт II (Шотландия королі)|Роберт II-ден]] тарайтын тірі тікелей еркек ұрпақ болмауына байланысты, Мария Стюарт Шотландияның королевасы болып жарияланды. Кәмелет жасына толмаған королева кезінде елдің регенті болып [[Джеймс Гамильтон де Шательро герцогы|Джеймс Гамильтон, 2-ші Арран графы]] сайланды, Марияның жақын туысы және оның мұрагері. Шотландияға ақсүйек-эмигранттар қайтіп оралды - Англиямен бірігуді жақтайтындар, француз саясатын насихаттауына байланысты Яков V-нің кезінде қуғындалған немесе қашқандар.Олардың қолдауымен регент қаңтар айының соңында 1543 жылы ағылшындарға ұқсас үкімет құрып, протестанттарды қудалауды тоқтатып, ағылшындардың тақ мұрагері мен жас королеваны атастыру жайлы келісөз жүргізе бастады. Бұл келіссөз [[Гринвичтегі шарт]]тарға қол қоюмен 1543 жылдың шілдесінде аяқталды. Осыған сәйкес келешекте бұл екі мемлекет Шотландия мен Англия бір королдік әулиеттің билігінде біріктірілуі үшін Мария Англия королі [[Генрих VIII (Англия королі)|Генрих VIII]]-тың ұлы Эдвардқа тұрмысқа шығу керек болды. Осы уақытта 1543 жылдың 9 қыркүйегінде Мария Стюарт [[Стерлинг қамалы]]нда Шотландия тағына отырғызылды. [[Сурет:YoungMaryStuart.jpg|150px|нобай|солға|Жас кездегі Мария Стюарт. Суретші [[Франсуа Клуэ]], шам. 1555-1559 ж.]] === Англиямен соғыс === Французның әскері Шотландияға 1947 жылы келіп, протестанттарды [[Сент-Андрус|Сент-Эндрюсадан]] қуып шықты. Ағылшын әскері жауап ретінде тағыда ағылшын-шотланд шекараны басып өтіп, [[Пинки түбіндегі шайқас]]ты 1547 жылдың қыркүйегінде күйрете жеңді. Ағылшындар Лотиана мен [[Ферт-оф-Тея]] жағалауындағы негізгі бекіністерді басып алып, Шотландия мемлекетінің аса маңызды бөлігін өзіне қаратып алды. Мария де Гиз өз қызын [[Дамбартон қамалы]]нда жасыруға мәжбүр болды. Осы уақытта Франция тағына Англиямен күресті жақтайтын [[ГенрихII|Генрих II]] келді.Оның ұсынысы бойынша 1548 жылдың 7 тамызда Мария Стюарт пен дофин Францискті атастыру жайлы шартқа қол қойылды. Шотландияға 1550 жылдың аяғында ағылшындарды елден ығыстырып шығарған француз әскері кіргізілді. 1548 жылдың 7 тамызында 5 жасқа толған Мария Стюарт Францияға кетіп қалды. [[Сурет:BnF, NAL 83, folio 154 v - Francis II and Mary, Queen of Scots.jpg|150px|нобай|солға|Мария Стюарт пен Франциск II]] === Франциядағы өмірі === 1548 жылдың 13 тамызда жас Мариямен шағын нөкерлері, қандас бауыры Морей графы және "төрт Мария"- аттары бірдей төрт жас Шотландия ақсүйектердің қыздары - [[Мария Битон|Битон]], [[Мария Ливинстон|Ливинстон]], [[Мария Сетон|Сетон]] мен [[Мария Флеминг|Флеминг]] бірге Францияға келді.Еуропадағы ең жарқын сарай француз сарай, сәнді салтанатпен жас келінді қарсы алды. Король Генрих II Мария Стюартты өз қызындай көрді және ең жоғарғы біліммен қамтамасыз етті: жас королева антикалық және заманауи авторлардың шығармаларын оқып, [[Француз тілі|фрацуз]], [[Испан тілі|испан]], [[Италиян тілі|итальян]], [[Ежелгі грек тілі|ежелгі грек]] пен [[Латын тілі|латын]] тілдерін үйренді. Ол тағы да ән айтуды, лютняда ойнауды меңгеріп, поэзия мен аңшылықты ұнатты.Француз сарайына Мария тәнті болды, оған [[Лопе де Вега]], [[Брантом]], [[Ронсар]] өлең арнады. 1550 жылы Францияға шотланд-француз одағын нығайтумен айналысып жүрген королеваның анасы - Мария де Гиз келді. Бірақ, ол өз балаларымен ұзақ уақыт қала алмай, діни даумен бөлінген елде қызына тұрақты билікті қамтамасыз ету үшін 1551 жылы Шотландияға қайтты. 1554 жылы Мария де Гиз Аррана графын биліктен алыстатып, Шотландия үкіметін өзі басшылық етті. === Мария де Гиздің регенттігі === Мария де Гиздің елді басқаруы Шотландияда француз ықпалының күшеюімен есте қалды. Француз әскері шотландық бекіністерде орналастырылды, королдік әкімшілікте француз келімсіктері басым болды. 1558 жылыдың 24 сәуірінде [[Париждік Құдай ана соборы]]нда Мария Стюарт пен дофин Францисктің тойы өтті. Некелік шарттың құпия ұсынысы бойынша королева Шотландияны Францияға береді егер бұл некеден бала болмаған жағдайда. Көпшілік шотландық ақсүйектері арасында бұл саясат наразылық тудырмай қоймады. Бұл уақытта протестантизмнің таралуы шотландық қауымда біржолата алауыздық туғызды. 1558 жылдың аяғында Англия тағына [[Елизавета I]] келіп, шотландық протестанттарға қолдау көрсете бастауымен жағдай ушығып кетті. Римдік Католикалық шіркеудің канондық құқығы бойынша Елизавета I некесіз туылған бала ретінде есептелінді, Англия королі [[Генрих VII Тюдор]]ға Мария Стюарт шөбере болып келгендіктен, ағылшын тағына құқығы болды. Бірақ, Мария және оның кеңесшілері ортаншасын таңдады: яғни, жас королеваның бөлесі Елизаветаға мойындалған заңды королева сайлануына кедергі болған жоқ және таққа талабынан бас тартпады. Франциск пен Марияның елтаңбасында ағылшын коронасы болды. Марияның бұл шешімі Елизаветаны келеке ету мақсатындай болуы, өмірін қауіптендірді: Шотландияда оның Англия тағына құқығын сақтап қалуға күші болмады, ал Англиямен байланыс бұзылды. 1559 жылдың 10 шілдесінде Генрих II қайтыс болды, Франция тағына Франциск II отырды. Мария Стюарт Франция королевасы атанды. === Протестанттық ревалюция === Франциск II әлсіз, науқас жасөспірім болды, сол себептен берік және батыл басқара алмады, ел билеу ісіне королева-ана [[Екатерина Медичи]] мен [[Гиздер]] - Мария Стюарттың ағалары араласты. Осы уақытта Шотландияда протестанттық революция басталды. Көпшілік шотландық ақсүйектер протестанттық көтерілісшілердің қатарына қосылып, Англиядан көмек сұрады. Елге кірген ағылшын әскерін протестанттар азат етуші ретінде қарсы алды. Королева Мария де Гиз бен француз гарнизоны [[Лит (Шотландия)|Лит]] қаласында қоршалды. Мария Стюарт анасына әскери көмек көрсете алмады: [[Амбуаздық қастандық]] 1560 жылдың наурызында Гиздердің сарайдағы ықпалын жойды, [[Франциядағы діни соғыстар|діни соғыс]] католиктер мен [[гугеноттар]]дың кезі келді және Екатерина Медичи Англиямен қарым-қатынасын шиеленістіргісі келмеді. 1560 жылдың 11 маусымда Шотландияны протестанттанудың дәне Англиямен біріктірудің соңғы кедергісі Мария де Гиз қайтыс болды. Франция мен Англияның арасында жасалған [[Эдинбургтық шарт]] 1560 жылдың 6 шілдеде Шотландияда ағылшын, француз әскерлерін шығару қамтамасыз етілді де, елде протестанттардың жеңісін бекітті. Бұнда Елизавета I-ны Англия королевасы ретінде мойындайтындылығы жайлы болғандықтан Мария Стюарт шартты бекітуден бас тартты. 1560 жылдың 5 желтоқсанында ауыр сырқаттан Франциск II қайтыс болды. Бұл Мария Стюарттың жуырда Шотландияға қайтатындығын көрсетті. Католик-королеваның жақында келуі жаңадан мемлекеттік шіркеуді дайындау шотландық протестанттарды жеделдетті: елдің парламенті протестанттық наным белгісін және тәртіптік ережені бекітті. Шотландық шіркеу [[Рим папасы|Римнен]] байланысын үзетіндігін жариялады және католикаға тиым салынды. == Шотландияға оралу == === Ішкі саясат === 1561 жылдың 19 тамызында 18 жасар королева Шотландияға келді. Франциск II қайтыс болғаннан кейін француздық басымдылықты кейіптеуді қойған, [[Джордж Гордон 4-ші Хантли графы|Хантли графы]] басшылық ететін консерванттар сөзсіз королеваны қолдауға дайын еді. [[Джон Нокс]] басшылық еткен радикалды протестанттар королеваның католицизмнен және [[Джеймс Гамильтон, 3-ші Арран графы|Арран графымен]] атастыруды үзуді талап етті. Протестанттық дінді қалдырып және Англиямен жақындасуды жалғастырады деген шартпен лорд [[Джеймс Стюарт, 1-ші Морей графы|Джеймс Стюарт]] пен мемлекеттік хатшы [[Уильям Мейтланд]]тың жақтастары Мария Стюартқа қолдау көрсетер еді. Билігінің алғашқы күндері-ақ Мария Стюарт саясаттын сақ жүргізе бастады, католицизмді қалпына келтіруге тырыспады, бірақ протестанттықа ауыспады. Королдік әкімшілікте басты рөлді Морей графы атанған Джеймс Стюарт пен Уильям Мейтланд сақтады. Королеваны қолға түсіру мақсатында протестанттықтар қастандық ұйымдастырмақшы болды, бірақ бұл жоспар сәтсіз аяқталды. Арран көп ұзамай есінен адасты, ал Джон Нокстың радикалдығы шотландық ақсүйектерде түсінушілік кездестірмеді. Бір жағынан 1562 жылы консервативтік қанат басшысыз қалды: Морей графтығын өзіне беруін айтқан Хантли графы Мария Стюартқа қарсы көтеріліске шықты, бірақ лорд Джеймс оны талқандады, көп ұзамай ол қайтыс болды. 1562-1563 жылдары королева ресми түрде протестантизмді Шотландияның мемлекеттік діні ретінде мойындап, шіркеу табысын тәртіпке келтіріп, мемлекет пен діни қажеттіліктерге бөлуді бекітті. Мария Стюарт [[Тридент соборы]]нда католикалық доктринаны алуға шотландық өкілдерін жіберуден бас тартты. Бірақ Риммен байланысын үзген жоқ, Папаға хат жолдап отырды. Мария Стюарт билік етудің бас кезінде біршама саяси тұрақтылық орнады. === Сыртқы саясат === Мария Стюартқа сыртқы саясат күрделі мәселе туғызды. Шотландық үкімет басшылары - Морей мен Мейтланд ағылшын-шотландық одақтың жақтастары болды. Ағылшын тағына өз құқығының жүзеге асуына үміттенген Мария Елизавета I-ні Англия королевасы екендігін мойындаудан бас тартты. Егер Мария Елизаветтаның трі кезінде ағылшын тағына талабынан бас тартса Англия королевасы оны өзінің мұрагері ретінде мойындайды деген ымыраға келу мүмкін еді. Бірақ өз үмітіне сенімді Мария да, ағылшын тағының мұрагері жайлы сұрақты шешуге дайын емес Елизаветта да жақындасуды қаламады. Сол уақытта Марияның жаңадан неке қиюітуралы сұрақ туындады. Оның көңіліне көптеген еуропалық монархтар таласты ([[Карл IX (Франция королі)|Франция]], [[Эрик XIV (Швеция королі)|Швеция]], [[Фредерик II (Дания королі)|Дания]] королі, [[Австрия]] эрцгерцогі). [[Испания]] королі [[Филипп II (Испания королі)|Филипп II-нің]] ұлы - [[Дон Карлос]] күйеуі атануға ұзақ уақыт үміткер болды. Осы одақтастық туралы келісөздер Англияда алаңдаушылық тудырды: тіпті, бұл некеден бас тартса Елизавета I Марияны мұрагері деп жариялауды ұсынды. Алайда, 1563 жылдың аяғына таман Дон Карлостың психикалы қабілетсіз екендігі анық болды және бұл нұсқа сәтсіз болды. Елизавета өз жағынан [[Роберт Дадли Лестер графы]], өзінің көңілдесін ұсынды. Әрине, бұл Шотландия королевасының ызасын тудырды. == Мария Стюарттың құлауы және дағдарыс == === Риччоның өлімі мен екінші неке === 1565 жылы Шотландияға [[Мэтью Стюарт, 4-ші Леннокс графы|Леннокс графы]] мен [[Маргарита Дуглас, Леннокс графинясы|Маргарита Дугластың]] ұлы, королеваның бөлесі 19 жасар [[Генрих Стюарт Дарнли графы]] келді. Ол анасы жағынан Англия королі Генрих VII-тің ұрпағы.Мария Стюарт оны бір көргеннен-ақ ғашық болды, Елизавета I-нің наразылығына қарамай 1565 жылы 29 шілдеде оған тұрмысқа шықты. Бұл неке Англиямен қарым-қатынасының үзілуін ғана көрсеткен жоқ, тағы королеваның бұрынғы жақтастары - Морей мен Мейтландты өзінен алшақтатып жіберді. 1565 жылдың тамызында Морей көтеріліс жасауға әрекеттенді, бірақ әскердің ақысын төлеу үшін зергерлік бұйымдарын берген және [[Гордондар]] мен [[Хепбёрндер]]дің <nowiki/>қолдайтындығы туралы уәдесін алған Мария Стюарт, бүлікшіге дереу шабуыл жасап, Англияға қашуға итермеледі. Морейдің бұл әрекеті радикалды протестанттар мен англофилдердің сөзсіз адалдықтарынан алыс екендігін королеваға көрсетті. Бұл королеваның саясатында бетбұрысқа әкеліп соқтырды. Ол католиктермен жақындасып, Испания королімен хат жазысуды қайта жандандырды. Сонымен қатар, Мария жетекші шотландық ақсүйектермен өзін алыстатып, королеваның өзіне ұнамды шетелдіктер мен тегі атақты емес адамдармен жақындасты. Күйеуімен қарым-қатынасы болып жатқан жағдай қиындата түсті: лорд Дарнли королдік лауазымға дайын емес екендігін және ерекше дарыны мен адамгершілігі жоқ адамға тұрмысқа шыққандығын Мария Стюарт түсінді. Королева өз қателігін тұсініп, күйеуін жек көре бастады. Нәтижесінде, 1566 жылдың басына таман королеваға қарсы Дарнлидың коалициясы және Морей мен [[Джеймс Дуглас, 4-ші Мортон графы|Мортон]] бастаған Шотландиядағы протестант лордтар құрылды. 1566 жылдың 9 наурызында аяғы ауыр королеваның көзінше оппозицияның басшылары қатыгездікпен Марияның жақын досы, фавориты және жеке хатшысы - [[Дәуіт Риччо]]ны өлтірді. Мүмкін, бұл қылмыспен қастандық жасаушылар королеваның өміріне қауіп төндіріп, жеңілдіктер жасауға мәжбүрлемекші болды. Бірақ, Марияның тиімді іс-әрекеті оппозицияның жоспарын қайтадан құртты: королева күйеуі мен Мореймен әдейі татуласуы қастандық жасаушылардың арасында бытыраңқылық тудырды да, қылмыскерлердің көзін жойды. Мортон мен оның сыбайластары Англияға қашты. === Дарнли өлімі мен королеваның құлауы === Мария мен күйеуінің арасындағы татуластық ұзаққа созылмады. Көп ұзамай, Дарнлимен күрт өз күшін, салмақтылығын, табандылығын көрсете білген [[Джеймс Хепбёрн, 4-ші Ботвелл графы|Ботвелл графы Джеймс Хепбёрнге]] деген сүйіспеншілігі айқындала бастады. Король мен королеваның арасындағы алшақтау аяқталған шындыққа айналды: тіпті, Дарнли болашақта [[Яков I (VI)|Яков VI]] атанатын 1566 жылдың 19 маусымда туған өз баласын шоқындыру салтанатына қатысудан бас тартты. Марияның саясаты көбінде оның сезімімен құрала бастады, ең әуелісі Ботвеллге құмарлылығымен. Ал, Дарнли еңгерілуге тиіс кедергі болды. 1567 жылдың 10 ақпанында белгісіз себеппен Дарнли тоқтаған Эдинбургтың маңындағы Керк-о 'Филдеде үй жарылды, ал өзі өртеніп тұрған үйден қашпақ болғанда, аулада тұншықтырылып өлтірілгендегі денесі табылды.Мария Стюарттың күйеуіне ұйымдасқан қастандыққа қатысуы жайлы сұрақ - Шотландия тарихында ең даулы мәселелердің бірі. Шамасы, төніп келе жатқан қастандықты білді, бәлкім, граф Морей мен Мейтландтың өздері де қатысты. Король сатып кеткен Мортон бастаған Риччоға қарсы қастандыққа қатысқан сыбайластардың Дарнлиге қарсы астыртын әрекеттің болуын сенімділікпен айтуға болады. Граф Ботвеллдің астыртын сөз байламға қатысуыда ықтимал. Бұған қоса, егер Ботвелл королева Марияның жүрегіне жол ашпақшы болса, онда Мортон мен Морейдің топтары, мүмкін, оны құлатуға және королеваға сенімділіктен айыруға шақыруға тырысты. Бәлкім, бұл аталған топтар бөлек-бөлек әрекет етті. Алайда,нағыз қылмыскер кім болса да, бұл қылмыстағы жанама күнәні Шотландия қоғамы королеваны адал емес әйел ретінде ұсынды. Мария өзінің жазықсыздығын дәлелдеуге еш әрекет жасамады. Керісінше, 1567 жылдың 15 мамырында [[Холируд сарайы]]нда Мария мен граф Ботвелл некелесті. Король өлтіруші күдіктімен болған неке Марияны елдегі өолдаудан айырды, бұны тез арада протестант-лордтар мен Морейдің жақтастары пайдаланып қалды. Олар лордтар "конференциясын" құрып, әскери күш жинап, Ботвелл мен королеваны [[Эдинбург]]тан қуып шықты. 1567 жылдың 15 маусымында Карберриде королеваның әскері конфедераттардың әскерімен кездесіп жан-жаққа бытырап қашты. Мария Ботвеллдің кедергісіз кетуіне мүмкіндік жасап, берілуге мәжбүр болды. Және көтерілісшілердің қарауымен [[Лохливен қамалы]]на жеткізіліп, 24 шілдеде тақтан бас тартып, ұлы Яков VI-ға беру туралы жарлыққа қол қойды. Кәмелет жасына толмаған король билігі кезінде уақытша елдің регенті болып граф Морей тағайындалды. == Англияға қашу == [[Сурет:Mary, Queen of Scots after Nicholas Hilliard.jpg|200px|нобай|оңға|Мария Стюарт Англияда 1578 ж.]] Заңды королеваның құлатылуы кейбір шотланд лордтардың наразылығын тудырды. «Конфедераттар» одағы тез тарап кетті. Морейдің регенттігі [[Арчибальд Кэмпбелл, 5-ші Аргайл графы|Аргайла]] мен [[Джордж Гордон, 5-ші Хантли|Хантли]] графтар, [[Гамильтондар]]дың оппозицияға өтуге себеп болды. 1568 жылдың 2 мамырында Мария Стюарт Лохливен қамалынан қашып кетті. Оған тез арада Морейге оппозициялы барондар қосылды. Бірақ та 13 мамырда королеваның азғантай әскері [[Лангсайд түбіндегі шайқас]]та регенттің әскерінен жеңіліп, королева Елизавете I-ден көмек сұрау үшін Англияға қашты. Бастапқыда Елизавета I-ші Марияға көмек беруге уәде етті, бірақ-та ол ағылшын тағына бәсекелесінің пайдасына қарай әскери араласу идеясынан алыс болды. Мария Стюарт пен граф Морейдің арасындағы дауда Елизабета төреші қызметін атқарып, Дарнлидің өліміне қатысты тергеу жұмыстарын басқарды. Тергеу жұмыстары кезінде регенттің жақтастары Марияның опасыздығының және күйеуіне қарсы қастандыққа қатысқанының дәлелі ретінде Ботвеллдің қашу кезінде тасталған әйгілі «'''Шкатулкадағы хаттарды'''('''Письма из ларца''')» ұсынды. Бұл хаттың кейбір тараулары (мысалы, Ботвеллге арналған өлеңдер) шынайы болуы ықтимал, алайда қалған бөлігі жалған болды. 1569 жылы тергеудің нәтижесі Елизаветаның көмескі үкімі болды, алайда бұл, Морейдің режимін Шотландияда нығаюуына және Англияның оны мойындауына алып келді. Марияның ісі толығымен аяқталған жоқ. 1570 жылы Морейдің өліміне байланысты Шотландияда королеваның жақтастары (Аргайл, Хантли, Гамильтоны, Мейтланд) мен королдік партия (Леннокс и Мортон) арасында азамат соғысы бұрқ ете түсті. Тек Елизаветаның араласуының арқасында 1573 жылдың 23 ақпанында екі жақ ''«Перт келісіміне»'' қол қойды. Бұл келісімге сәйкес Яков VI-шы Шотландияның королі ретінде мойындалды. Көп кешікпей Мортонның әскері [[Эдинбург]]ты басып алып, королеваның соңғы жақтаушысы Мейтландты тұтқынға алды. Бұл Мария Стюарттың Шотландияны қалпына келтіруге деген үмітінің жоғалғанын көрсетті. == Мария Стюартты қамауда ұстауы және өлім жазасына кесілуі == [[Сурет:Mary-stuart-death-warrant.JPG|200px|нобай|оңға|Өлім жазасына кесілу туралы үкім]] Шотландияда сәтсіздік Королеваның еңсесін түсірткен жоқ. Ол бұрынғысынша өзінің құқықтарынан бас тартпай, ағылшын тағына үміткер болып қалып, Елизабета І-шіге маза бермеді. Англияда Мария [[Шеффилд сарайы]]нда бақылауда болды. Қорытындылай келе, Мария Стюарттың айтарлықтай қызметкерлері болған және королеваның өмір сүруін қамтамасыз ету үшін Англия мен Франция көлемді ақша бөлді. Дегенмен, ол Шотландиядағы достарымен араласа алмай, бірте-бірте жалғыздықта қартайды. Мария еуропалық державалармен жасырын хат алмасып, Елизавета I-ге қарсы шеруді тоқтатпады, бірақ ол Англия королевасына қарсы көтерілістерге қатыспады. Әйткенмен, Англия патшасы [[Генрих VII (Англия королі)|Генрих VII-нің]] заңды шөбересі Мария Стюарттың есімі Елизавета I-ге қарсы қолданушылармен белсенді пайдаланылды. 1572 жылы [[Ридольфидің астыртын әрекеті]] анықталды, оның қатысушылары Елизаветаны тақтан түсіріп, Мария Стюартты Англияның тағына отырғызбақшы болды. 1586 жылы ,мүмкін, Елизаветаның министрі [[Фрэнсис Уолсингем]] мен оның түрмеге отырғызушысы [[Эмиас Паулет]]тің қатысуынсыз болмаса да, Мария Стюарт Елизавета І-ге қарсы қастандықты қолдайтыны жайлы католик күштерінің агенті [[Энтони Бабингтон]]мен абайсыз хат жазысты. Алайда, астыртын әрекет анықталды және Англия королевасының қолына түсті. Мария Стюарт сотқа беріліп, өлім жазасына кесілді. 1587 жылы 8 ақпанда [[Фотерингей қамалы]]нда Мария Стюарттың басын шауып тастады. Королева [[Питербородағы собор|Питерборо соборында]] жерленді, ал 1612 жылы Елизавета қайтыс болғаннан кейін Англия королі атанған [[Яков I (Англия королі)|Яковтың]] бұйрығымен Мария Стюарттың сүйегі [[Вестминстер аббатығы|Вестминстер аббаттығына]] мәңгілік қарсыласы Елизавета I-нің қабірінің қасына көшірілді. == Некелері мен ұрпағы == *(1558) [[Франциск II]], [[Франции монархтарының тізімі|Франции королі]] *(1565) [[Генрих Стюарт, Дарнли лорды]] **[[Яков VI (Англия королі)|Яков VI]] ұлы, [[Шотландии королдігі|Шотландии]] королі (1567—1625), ол тағы [[Британ аралдарының монархтарының тізімі|Англия королі]] Яков I (1603—1625). *(1567) [[Джеймс Хепберн, 4-ші Ботвелл графы]] **Егіздер (1568) == Тағы қараңыз == * [[Франция дофиндерінің тізімі]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == *[https://www.royal.uk Мария Стюарттың өмірбаяны жайлы Ұлыбритания үкіметінің сайтында] *[http://www.englishmonarchs.co.uk/stewart_8.htm Мария Стюарттың тарихының сипаты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080324045524/http://www.englishmonarchs.co.uk/stewart_8.htm |date=2008-03-24 }} *[http://www.maria-stuart.ru Мария Стюарт: королеваның портреті - көркемөнерде, тарихта, қазіргі уақыттағы бейнесі] [[Санат:Стюарттар]] [[Санат:Шотландия королдері]] r4rbolmdpfx6dlmgk2f1xw2emftaj4o 0 532116 3061951 3024590 2022-08-18T11:50:31Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Сүйменқұл Шоқморов |Шынайы есімі = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = |Туған күні = 9.11.1939 |Туған жері = [[Чоңташ]], {{туғанжері|Аламүдін ауданы|Аламүдін ауданында}}, [[Қырғыз КСР]] |Мансабы = {{актер|КСРО|Қырғызстан}}, [[суретші]] |Азаматтығы = {{KGZ}}<br>{{USSR}} (1939-1991) |Ұлты = [[қырғыздар|қырғыз]] |Қайтыс болған күні = 26.9.1992 |Қайтыс болған жері = {{қайтысболғанжері|Бішкек|Бішкекте}}, [[Қырғызстан]] |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = |Сайты = |Басқалары = |Commons = }} '''Сүйменқұл Шоқморов''' ({{lang-ky|Сүймөнкул Чокморов}}; [[9 қараша]] [[1939]] ж., Чоңташ ауылы, [[Аламүдін ауданы|Ворошилов ауданы]], [[Қырғыз КСР]], [[КСРО]] — [[26 қыркүйек]] [[1992]] ж., [[Бішкек]], [[Қырғызстан]] — қырғыз киноактері, суретші, Қырғыз КСР-інің (1975) және КСРО-ның (1981) халық артісі, Қырғыз КСР-інің халық суретшісі (1990). == Өмірбаяны == 1958 ж. Бішкек көркемсурет училищесін, ал 1964 ж. Ленинградтың (қазіргі [[Санкт-Петербург]]) кескіндеме, мүсін және архитектура институтының кескіндеме факултетін бітірді. Бұдан кейін [[Бішкек]] көрмесурет училищесі директорының орынбасары болумен қатар осында пед.қызметпен шұғылданды. 1987-91 ж. [[Қырғызстан]] Суретшілері одағының төрағасы болды. == Шығармашылығы == Шығармашлығын әуелі суретшіліктен бастаған бастаған Чокморов кескіндеме ("Тау жолы", "Ұзату", т.б.) және портрет ("Автопортрет", "Ана", "Манасшы" және Саяқбай Қаралаевтың, актерлер А.Жаңқоразованың, С.Жұмадыловтың, т.б. портреттері) жанрында жемісті еңбек етті. 1968 жылдан киноға түскен. М.Әуезовтың "Қараш-Қараш" пен "Көксерек" (1968, 1973) шығармасы бойынша қойылған фильмдерде Бақтығұл (Алматы қаласында өткен 4-ші Бүкілодақтық кинофестивальдың 1-ші сыйлығы, 1970) мен Ақанғұлдың (баку қаласында өткен Бүкілодақтық кинофестивальдың және Швейцарияның Локарно қаласында откен 27-Халықаралық Кинофестивалінің 1-сыйлығы, 1974) рөлін орындап, актерлік үздік шеберлігімен ерекше көзге түсті. Чокморов бұдан басқа көптеген фильмдерде әр алуан рөлдерді шебер ойнауымен өзінің суреткерлік диапазоны кең актер екенін байқатты. Ол әйбір ойнайтын кейіпкерінің ішкі жан жүниесі мен мінез табиғатын тереңірек ашуға әрі оларды толысу, даму үстінде көрсетуге деп қоятын актер болатын. == Марапаттары == Өзбек КСР-і (1971) және Қырғыз КСР-і (1978) Мемлекеттік сыйлықтарының, Бүкілодақтық Ленин комсомолы сыйлығының (1972), қырғыстанның Халықаралық Ш.Т.Айматов клубы (1990) мен "Алтын көпір" (1994, қайтыс болғаннан кейін) сыйлықтарының лауреаты. Қырғыз КСР-і жоғарғы Кеңесінің депутаты (1981 - 90) болған. "Құрмет белгісі" орденімен марапатталған<ref>Қазақстан ұлттық энциклопедия. 9 том. Алматы, 2007.</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:КСРО халық әртістері]] [[Санат:Қырғызстан суретшілері]] 645h790cc92v7tyba6no9qaxya9oilk 0 532227 3061856 2965095 2022-08-18T08:26:16Z Kaiyr 3134 wikitext text/x-wiki '''Нель Адғамұлы Болатбаев''' ([[1922]] ж., [[Солтүстік Қазақстан облысы] – 1996 ж.) — [[халық]] [[депутат]]тары [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облыстық]] советтері атқару комитетінің председателі ([[1970]] жылдан). Қазақ Совет Социалистік Республикасына еңбегі сіңген қоғам қайраткері. [[1941]]-[[1944]] жылдары Совет [[армия]]сы қатарында болды. [[Арғын]] тайпасының [[Қаракесек (Арғын)|Қаракесек]] руының Шаншар бөлімінен шыққан. == Атқарған қызметтері == * [[1944]]-[[1948]] жылдары [[сауда]] және [[партия]], совет қызметтерінде. * [[1946]] жылдан Кеңес Одағының Коммунистік Партия мүшесі. * [[1948]]-[[1950]] жылдары Қазақстан КП ОК жанындағы екі жылдық партия мектебінің тыңдаушысы. * [[1950]]-[[1962]] жылдары партия, совет қызметтерінде. * [[1962]]-[[1970]] жылдары Солтүстік Қазақстан облысының Серргеев ауданының партия комитетінің бірінші хатшысы. * [[1970]] жылдан Қазақстан КП ОК мүшесі. * Қазақ ССР Жоғарғы Советінің депутаты.<ref>Қазақ Совет энциклопедиясы</ref><ref>[http://shn.sko.kz/page.php?page=pervye_rukovoditeli&lang=2] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150402142744/http://shn.sko.kz/page.php?page=pervye_rukovoditeli&lang=2 |date=2015-04-02 }}Первые руководители - Официальный интернет-ресурс ...</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:1922 жылы туғандар]] [[Санат:1996 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Солтүстік Қазақстан облысында туғандар]] [[Санат:Қазақ КСР қоғам қайраткерлері]] [[Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары]] 6dykb96z0xmyl0ty9mdgjrb77z0nm8s 0 538976 3061836 2265871 2022-08-18T07:43:03Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Тау сілемі |Атауы = Жансеңгір тауы |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет өлшемі = |Сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg =51 |lat_min =23 |lat_sec =39 |lon_dir =E |lon_deg =72 |lon_min =58 |lon_sec =30 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау ауданы]] |Пайда болған кезеңі = [[Протерозой]] |Аумағы = |Ұзындығы = 4 |Ені = 14 |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 483 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Ақмола облысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Жансеңгір}} '''Жансеңгір''', ''Жансүгір'' — [[Ерейментау таулары]]ның батысында тұрған оқшау тау. == Географиялық орны == [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау ауданы]] [[Жарық (Ақмола облысы)|Жарық]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 5 км жерде орналасқан. [[Қарасу (Бүйен алабындағы өзен)|Қарасу]] өзенінің оң аңғарында. == Жер бедері == Абсолюттiк биіктігі 483 м. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай 4 км-ге созыла орналасқан. Енді жері 1 км. == Геологиялық құрылымы == Жоғарғы [[протерозой]]дың кварцит, құмтасты, порфирит жыныстарынан түзілген. == Өсімдігі == Жансеңгірдің қиыршықтасты қара топырағында бетеге, боз, қайың, терек өседі.‎<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақмола облысы таулары]] [[Санат:Ерейментау ауданы географиясы]] awhcgdrwdze51c4vu425oplgypejfm3 3061842 3061836 2022-08-18T07:48:43Z Салиха 17167 Салиха [[Жансеңгір тауы (Ақмола облысы)]] бетін [[Жансеңгір (тау)]] бетіне жылжытты: Атауын өзгерту wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Тау сілемі |Атауы = Жансеңгір тауы |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет өлшемі = |Сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg =51 |lat_min =23 |lat_sec =39 |lon_dir =E |lon_deg =72 |lon_min =58 |lon_sec =30 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау ауданы]] |Пайда болған кезеңі = [[Протерозой]] |Аумағы = |Ұзындығы = 4 |Ені = 14 |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 483 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Ақмола облысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Жансеңгір}} '''Жансеңгір''', ''Жансүгір'' — [[Ерейментау таулары]]ның батысында тұрған оқшау тау. == Географиялық орны == [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау ауданы]] [[Жарық (Ақмола облысы)|Жарық]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 5 км жерде орналасқан. [[Қарасу (Бүйен алабындағы өзен)|Қарасу]] өзенінің оң аңғарында. == Жер бедері == Абсолюттiк биіктігі 483 м. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай 4 км-ге созыла орналасқан. Енді жері 1 км. == Геологиялық құрылымы == Жоғарғы [[протерозой]]дың кварцит, құмтасты, порфирит жыныстарынан түзілген. == Өсімдігі == Жансеңгірдің қиыршықтасты қара топырағында бетеге, боз, қайың, терек өседі.‎<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақмола облысы таулары]] [[Санат:Ерейментау ауданы географиясы]] awhcgdrwdze51c4vu425oplgypejfm3 0 538980 3061831 2986638 2022-08-18T07:37:27Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Жансеңгір |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 47/58/57/N/60/17/14/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = 12 |Ені = 3 |Ауданы = 8,8 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = 20,7 |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Ақтөбе облысы |Аудан = Шалқар ауданы |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан Ақтөбе облысы |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Жансеңгір}} '''Жансеңгір''', ''Жаңа Сеңгір'' — [[Шалқар (көл, Солтүстік Қазақстан облысы)|Шалқар]] көлі алабындағы тұзды көл. == Географиялық орны == [[Ақтөбе облысы]] [[Шалқар ауданы]] [[Шалқар (қала)|Шалқар]] темір жол стансасынан солтүстік-шығысқа қарай 51 км жерде орналасқан тұзды көл. == Аумағы, гидрографикасы== Теңіз деңгейінен 169,8 м биіктікте, аумағы 8,8 км², ұзындығы 12 км, енді жері 3 км. Жағалау бойының ұзындығы 20,7 км. Қарашаның аяғында суы қатып, наурыздың аяғында ери бастайды. Деңгейінен жылдық ауытқуы 2 - 3 м шамасында. Оңтүстігінде [[Сарыкөл (шоқы)|Сарыкөл]] (266 м) шоқысы орналасқан. Суы кермек. Көл атырабы жайылымға пайдаланалады.<ref>Қазақстан табиғаты:Энциклопедия/Бас ред. Б.Ө. Жақып. – Алматы: "Қазақ энциклопедиясы", 2011. - 624 б. ISBN 9965-893-71-3</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Шалқар ауданы көлдері]] [[Санат:Шалқар су алабы]] ftjxlhnxygtjukscdrnf7hv7ru04tkq 3061844 3061831 2022-08-18T07:50:02Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Жансеңгір |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 47/58/57/N/60/17/14/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = 12 |Ені = 3 |Ауданы = 8,8 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = 20,7 |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Ақтөбе облысы |Аудан = Шалқар ауданы |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан Ақтөбе облысы |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Жансеңгір}} '''Жансеңгір''', ''Жаңа Сеңгір'' — [[Шалқар (көл, Ақтөбе облысы)|Шалқар]] көлі алабындағы тұзды көл. == Географиялық орны == [[Ақтөбе облысы]] [[Шалқар ауданы]] [[Шалқар (қала)|Шалқар]] темір жол стансасынан солтүстік-шығысқа қарай 51 км жерде орналасқан тұзды көл. == Аумағы, гидрографикасы== Теңіз деңгейінен 169,8 м биіктікте, аумағы 8,8 км², ұзындығы 12 км, енді жері 3 км. Жағалау бойының ұзындығы 20,7 км. Қарашаның аяғында суы қатып, наурыздың аяғында ери бастайды. Деңгейінен жылдық ауытқуы 2 - 3 м шамасында. Оңтүстігінде [[Сарыкөл (шоқы)|Сарыкөл]] (266 м) шоқысы орналасқан. Суы кермек. Көл атырабы жайылымға пайдаланалады.<ref>Қазақстан табиғаты:Энциклопедия/Бас ред. Б.Ө. Жақып. – Алматы: "Қазақ энциклопедиясы", 2011. - 624 б. ISBN 9965-893-71-3</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Шалқар ауданы көлдері]] [[Санат:Шалқар су алабы]] 32lzxg8x8vnou1mom4tln1fz9ie2x7y 0 546153 3061778 3029554 2022-08-18T03:15:37Z Kaiyr 3134 /* Тұлғалары */ wikitext text/x-wiki '''Қарауыл''' — [[Орта жүз]] [[Арғын]] тайпасының руы. Шежіре деректеріне қарағанда, Қарауыл Арғынның «Жеті [[момын]]» аталатын рулар бірлестігіне кіреді. Қарауылдан: * Құрманқожа, * Құлынша, * Құлымбет, * Түнқатар, * Қалды, * Ботпан, * Жаулыбай, * Ақонай, * Қоңырша тарайды. Қарауыл ұрпағы Қазан революциясына дейін негізінен Көкшетау, Омбы уездерін мекендеген<ref>Қазақ Совет Энциклопедиясы, бас редакторы М.Қ.Қаратаев, Алматы, 1972 ж. 1-том</ref>. == Тұлғалары == # [[Ақан сері]] Есенбай # [[Айдархан Тұрлыбаев]] Шөмек # [[Қанай Құттымбетұлы]] # [[Нұрикамал Сейітжанқызы Сейітжанова]] Тоқтауыл # [[Шахмет Құсайынұлы Құсайынов]] # [[Кәкімбек Салықов]] Қожым # [[Үкілі Ыбырай]] Құрманқожа # [[Мәлік Ғабдуллин]] Қанай # [[Жәлел Қизатұлы Қизатов]] Жақсылық # [[Батыр Қосағалы Төлекұлы]] Жақсылық # [[Баубек батыр]] # [[Орынбай Бертағыұлы]] # [[Мұса Мырзағұлұлы Асайынов]] # [[Баян Жанғалов]] Қанай # [[Мәди Хасенов]] # [[Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев]] Жаулыбай Барғана == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{бастама}} {{Қазақ рулары}} [[Санат:Қазақ рулары]] 0vgq6x3i5g4vl77hzp44lmuscx985jz 0 555944 3061905 2983139 2022-08-18T11:12:31Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki [[Сурет:Tokyo Ghoul Portada del Tomo 1.jpg|нобай|Манганың 1 том суреті]] {{Мультфильм |Атауы = Tokyo Ghoul |Шынайы атауы = 東京グール |Басқаша атауы = (То:кё: Гу:ру) |Ені = |Сурет тақырыбы = Манганың бірінші томының суреті |Түрі = |Жанры = қиял-ғажайып, <br />драма, қорқыныш, фантастика. |Приквелі = |Сиквелі = |Режиссёрі = |Продюсері = |Авторы = Суи Исида, Син Товада |Қоюшы суретші = |Дыбыстағандар = |Композиторы = |Аниматорлары = |Операторы = |Дыбыс операторы/Дыбыс операторлары = |Басып шығарған = Shueisha |Мемлекет = {{JPN}} |Дистрибьюторы = |Тілі = жапон тілі |Ұзақтығы = |Алғашқы көрсетілім = [[8 қыркүйек]] [[2011 жыл|2011]]<br />[[18 қыркүйек]] [[2014 жыл|2014]] |Бюджеті = |Түсім = |imdb_id = |bcdb_link = |allrovi = |rottentomatoes = |Сайты = |Commons = |Премьера=}} '''Токиолық ғұл''' ({{lang-ja|東京グール}}; {{lang-en|Tokyo Ghoul}}) — [[Суи Исида]]ның фантастикалық мангасы және анимесі. Суи Исиданың мангасы 2011 жылы Weekly Young Jump журналында Shueisha баспасында жарық көрді. 2014 жылы манга "аниме-сериал" түрінде адаптация алып, Pierrot студиясының орындалуымен 4 шілдеден бастап шығатын болды. Токио ғұлы анимесі 4 маусымнан тұрады. Pierrot студиясының 12 сериялы аниме-телесериалы ретінде бейімделу Tokyo MX-де 2014 жылдың шілде-қыркүйек айлары аралығында көрсетілді. Tokyo Ghoul √А (Tokyo Ghoul Root А деп аталады) екінші 12 сериялы маусымы 2015 жылдың қаңтар-наурыз айларында көрсетілді. 2017 жылдың шілдесінде Жапонияда мангаға негізделген ойын фильмі жарық көрді. Tokyo Ghoul Манга сиквелі негізінде Аниме-бейімделу: re сондай-ақ екі маусым түрінде шықты; біріншісі-2018 жылғы сәуірден маусымға дейін, екіншісі-2018 жылғы қазаннан желтоқсанға дейін. == Мазмұны == Кэн Канэки — Оқыс оқиғаның кесірінен ауруханаға тап болып, тірі қалуы үшін бір ғұлдың ағзалары салынған 18 жасар студент. Ғұлдарға тірі қалу үшін адамдардың етімен қоректену қажет. Сол себепті олар адамдарды өлтіріп жейді немесе өз-өзіне қол жұмсаған адамдардың мәйіттерімен көректенеді. Канэкиге ғұлдың ағзасын салғандықтан ол тек жартылай ғұл болады. Дегенмен ол да басқа адамдардың денесімен қоректенуі қажет. Канэки ғұлдармен қарым-қатынасын үзбей, өз адамгершілігін сақтауға тырысады. === Tokyo Ghoul √А Мазмұны === Токиолық Ғұл √А — Pierrot студиясынан шыққан анименің екінші маусымы мангаға байланысты альтернативті мазмұнға ие. Мазмұн Канэки мен Яморидің төбелесінен кейін басталады. ҒЖБ-нің жоғарғы іздеушілері "Біркөзді үкіні" іздеуді жалғастыруда. Бұл уақытта Канэки Токаны Аятодан құтқарып, Аятомен төбелесуде. Бірақ, төбелесті Нора бұзып, Аятоны алып кетеді. «Аогири» штабы бұзыла бастайды. Канэки Токаға «Антэйку» кафесін тастайтынын айтып, «Аогири» штабына кетеді. === Tokyo Ghoul: re Мазмұны === ҒЖБ(Ғұлдарды Жою Бөлімшесі) «Антэйку» кафесіне басып кіргеннен кейін Канэки Кэн жоғалып кетеді. ҒЖБ "Куинкс" деген жаңа топ ашады. Куинкс дегеніміз денесінде ғұлдың "Какухосы" бар адамдар. Оның көмегімен адамдар ғұлдардың қабілеттерін қолдана алады. Манганың басты кейіпкері Сасаки Хайсэ — топтың басшысы әрі жеке іздеуші болады. Сасаки Хайсэнің Муцуки Тору, Уриэ Куки, Ширадзу Гинши және Ёнэбаяши Сайко деген көмекшілері бар. === Tokyo Ghoul: Jack Мазмұны === Бұл анимеде алдыңғы маусымдардағы оқиғалардан бұрын орын алған оқиғаларды бейнелеген. Яғни бұл анимеде жас іздеушілер Кисё Ариме және Тайси Фуренің неліктен іздеуші болғаны жайлы көрсетіледі. == Кейіпкерлер == === Ғұлдар=== '''Кэн Канэки / Хайсэ Сасаки''' — Басты кейіпкер, Ридзэ атты қайтыс болған ғұлдың ағзалары салынған 18 жасар студент. Отадан кейін Канэки өзімен түсініксіз жайттар орын алып жатқанын түсінеді: ол қарапайым аспен тамақтана алмайды. Осы белгілерден кейін өзінің ғұл екенін түсінеді. Сондықтан ғұл екендігін жақындарынан жасырады. Қорытындысында Канэки «Антэйку» кафесіне даяршы болып орналасады. Канэкиде Ридзэнің бірнеше мінездемелері бар: сол көзінде ғұлдың көзі бар, регенерация күші және адамдарға ас дайындай алмау. Канэки басқа ғұлдармен кездеспей тұрып, барлық ғұлдарды қатігез жандар деп ойлады. Ол толық ғұл емес және толық адам да емес екенін түсінгеннен кейін бұл өмірде оған орын жоқ деп ойлады. Канэки кітап оқығанды жақсы көреді. Онымен қоса Канэки бейтаныс адамдарға лезде сенекетеді. Сол себепті оның өміріне жиі қауіп төніп отырады. Ғұлдық белгілері пайда болатын көзін таңумен таңып қояды. Біраз уақыттан кейін не себепті ғұл болғанын анықтау үшін Аогириге барады. Онда ол Аятомен бірге жұмыс істейді. Канэки Аримамен болған ұрыстан кейін өзінің естеліктерін ұмытады. Ол жаңа өмір бастайды. Жаңа өмірінде Канэки Куинкстардың қатарында болады. Хайсэ(Канэки) өте мейірімді әрі сенімді адам. Ол да Канэки секілді кітап оқығанды жақсы көреді. Дегенмен Хайсэ өзінің ғұл екенін Канэки секілді қабылдай алмады. Әрине, Хайсе ғұлдық ерекшелігін қабылдауға тырысты. Дегенмен, ол оның қолынан келмеді. Өзінің ғұлдық ерекшелігінен жиіркенеді. Хайсэ өте досшыл. Сол себепті жеке жұмыс жасағаннан гөрі топпен жұмыс жасағанды жақсы көреді. Хайсэ өзінің не себепті жартылай ғұл болғанын түсінгісі келеді. Яғни, Хайсэ өзінің бұрынғы өмірін еске алғысы келеді. Бірақ ол бұрынғы өмірін еске алу әсерінен жаңа достарын жоғалтып аламын деп ойлады. Сэйю: Нацуки Ханаэ '''Тока Кирисима''' — басты кейіпкер, он алты жасар қыз-ғұл. Ол мектепте оқиды және «Антэйку» кафесінде жұмыс істейді. Ол адамдардың арасына білдірмей кіріп кете алады. Себебі, ол өзінің ғұл екенін құпияда сақтау маңызды дейді. Тока кей-кезде кекшіл, онымен қоса әдетте,оның іс-қимылдары жауапсыз. Бастапқы кезде Канэкиді жек көретін. Бірақ, кейін ол Канэкидің жұбы болады. Канэкиді 11-інші ауданнан құтқарғаннан кейін, Тока Канэкиге сезім таныта бастайды. Хинамиді тәрбиелеуді өз қолына алған. Себебі, Хинамидің ата-анасы іздеушілердің қолынан қаза тапқан. Тока құстардан қорқады. Сэйю: Сора Амамия '''Ридзэ Камисиро''' — Канэки кафеде танысқан қыз. Ридзэ Канэкимен қоректену үшін оны кездесуге шақырады. Бірақ Ридзэнің жоспары іске аспады. Себебі оның үстіне балка(арқалық) құлап, қайтыс болады. Оның ағзаларын өлім ауызындағы Канекиді аман алып қалу үшін орнатады. Бұл оқиғаға дейін Ридзэ аяусыз және күшті ғұл ретінде танымал еді. Канэки секілді, Ридзэ де «Антэйку» кафесінің мүшесі болатын. Онымен қоса Ридзэ кітап оқығанды жақсы көреді. Кейіннен Ридзэнің тірі қалғаны анықталды(Яғни Канэкидің ішінде Ридзэ болды). Сэйю: Кана Ханадзава '''Нисики Нисио''' — Канэки оқитын университететтің екінші курс студенті. Өзін басқалардан жоғары ұстайды және тітіркенгіш. Жасөспірімдермен сөйлескенді жек көреді. Ғұлдар оның ауданына кіргенді жек көреді. «Антэйку» кафесінде даяршы болып жұмыс істейді. Өзінің Кими Нисино атты қызын өте жақсы көреді. Tokyo Ghoul:re-де Аогириге құрамына кірген. Қазір сол топта «Жылан» деген лақап атпен өмір сүруде. Сэйю: Синтаро Асанума '''Сю Цукияма''' — 20 ауданның өте мәселелі ғұлдардың бірі, Тіпті бірнеше ғұлдардың өзі оған жақындауға қорқады. Іздеушілердің арасында «талғаыш» деген атпен белгілі. «Ғұлдардың мейрамханасы»-ның мүшесі. Ол онда ММ деген атпен белгілі. Өзін мықты әрі қу етіп көрсетеді. Басқаларға қарағанда, Цукияма әдемі киінеді және ағылшын, испан, француз немесе итальян тіліндегі нақыл сөздерді қолданады. Спортпен айналысатын адам секілді көрінеді және қалай төбелесуді өте жақсы біледі. Tokyo Ghoul:re-да Канэкиді жоғалтқанның әсерінен депрессияға түсіп иіс сезуді тоқтатады. Сэйю: Мамору Мияно '''Ёсимура''' — «Антэйку» кафесінің менеджері. 20 ауданның ғұлы. Негізінде, өте ақылды әрі мейірімді ғұл. Адам өлтіре алмайтын ғұлдарға көмектеседі. Канэкидің жартылай-ғұл және жартылай-адам екені, оның теріс жағынан гөрі жақсы жағы екеніне Канэкидің көзін жеткізген. Жас кезінде «Бөле» деген атпен белгілі болған. SSS рангтағы ғұл болып табылады. Сэйю: Такаюки Суго '''Ута''' — Рэндзи мен Иторидің ескі досы. Өзінің жеке өнер студиясы бар. Ол онда әртүрлі бетперделер мен таңулар жасайды. Оның денесінде дене әшекейлер көп. Онымен қосы оның мойнында грекше әріптермен жазылған NεΧ ποσσυμ ΤεΧυμ ωΙωερε, νεΧ σΙνε Τε жазу бар (негізінен бұл грекше жазылған латындық мәтел Nec possum tecum vivere, nec sine te, қазақша-Сенсіз де, сенімен де өмір сүре алмаймын). Онымен қоса «Сайқымазақтар» деген топтың құрамы. Сэйю: Такахиро Сакурай '''Рэндзи Ёмо''' — Ёсимураның оң қолы, Ута мен Иторидің ескі досы. Ёмо "қарға" деген атқа ие. Ұзын, денелі, күміс шашты ғұл. Әдетте ұзын жадағай және қара футболка киеді. Өте сабырлы ғұл. Tokyo Ghoul:re-да жаңа кафенің менеджері. Сэйю: Юити Накамура '''Хинами Фуэгути''' — 14 жасар қыз-ғұл. 20 ауданға әкесі іздеушілердің әсерінен қайтыс болғаннан кейін анасымен бірге 20-ыншы ауданға келеді. Кейіннен анасы да іздеушілердің қолынан қаза табады. Болған оқиғадан кейін Токамен өмір сүруді бастайды. Кітап оқығанды жақсы көреді. Канэки жақсы көретін авторды ол да жақсы көреді. Оған жаңа заттар өте қызық. Манганың екінші маусымында белгісіз себептермен Аогиридің мүшесі болады. Сэйю: Сумирэ Морохоси '''Итори''' — Ута мен Рэндзидің ескі досы. Оны «Helter Skelter» деген бардан табуға болады. Ол онда қылмыс жайлы мәліметтерді айту арқылы ақша табады. Өте досшыл әрі көп сөйлейді. Адамдардан қажетті ақпаратты алу үшін адамдарды қуыршақ секілді қолданады. "Сайқымазақтар" деген топтың мүшесі. Сэйю: Аяхи Такагаки '''Аято Кирисима''' — Токаның інісі, Токамен бірге өскен, бірақ бірден жоғалып кеткен. Қазіргі таңда Аогиридің құрамында. Ол іздеушілерді жек көреді. Іздеушілерге "қара қоян" деген атпен белгілі. SS рангтағы ғұл. Tokyo Ghoul:re-де Аогирида қалып, Хинами мен Торсо атты ғұлмен бірге жұмыс істеуде. Сэйю: Юки Кадзи '''Якумо Омори''' — Аогири құрамдасы (лақап аты Ямори немесе Джейсон). Якумо әлсіз ғұлдарды қинағанды жақсы көреді. Аогириге енбей тұрып, әр күн өз қинаушысынан қиналатын. Одан кейін, ол өз қинаушысын өлтіріп, қашып кетеді. Канэкиді темір шынжырға асып қинаған. Бірақ бұл істің арты жақсылыққа апармады. Ол Канэкидің қолынан қаза тауып Судзуяның еншісіне тиді. Сэйю: Ринтаро Ниси '''Татара''' — Аогиридің мүшесі. "Біркөзді патшаның" орынбасары, Аогиридің көшбасшысы. Үнемі бетперде тағып жүреді. Сэйю: Кодзи Юса '''Наки''' — Аогиридің мүшесі. Көп уақыт бойы ғұлдардың қаралуында болды. Бірақ, кейіннен Аогири мүшелері көтеріліс жасап оны босатып алады. Сэйю: Хиро Симоно '''«Біркөзді патша»''' — Аогиридің басшысы, басқа ақпарат жоқ. '''Это''' — Біркөзді үкі, Ёсимураның қызы. ҒЖБ іздеушілерінің ойынша біркөзді патша мен біркөзді жапалақ бір адам. Бұдан бөлек Сэн Такацуки атты жазушы. Канэкидің, Ридзэнің және Хинамидің сүйікті кітаптарын жазған. Сэйю: Маая Сакамото == Дереккөздер == {{дереккөздер}} # TVアニメ『東京喰種トーキョーグール』公式サイト ・本編：本編：第10話～第12話. Marvelous!. #Natsuki Hanae, Sora Amamiya, Kana Hanazawa Lead Tokyo Ghoul Anime's Cast. Anime News Network (Март 15, 2014). #人を捕食する怪人描く新連載「東京喰種」がヤンジャンで (жап.). Natalie.mu (September 8, 2011). #Tokyo Ghoul Manga to End This Month. Anime News Network (September 12, 2014). #石田スイ「東京喰種」完結、最終巻は10月に (жап.). Natalie.mu (September 18, 2014). # Аниме әлемі [[Санат:Аниме мен манга жанрлары]] [[Санат:Аниме]] ns75cx9hqzwulwmr5tx8u8v4jcphj7f 0 558752 3061624 2741988 2022-08-17T13:38:17Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=495|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Үлкен Шыған ауылдық округі {{!}}Үлкен Шыған|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Ақкент|lat_sec=46|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=10|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=09|lon_sec=08|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Ақкент''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Үлкен Шыған ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. КАТО коды — 195655200. == Географиялық орны == Аудан орталығы − [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 11 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 371 адам (183 ер адам және 188 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 495 адамды (258 ер адам және 237 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] dluuhveu9ntxbuawa51d88dh20h9ttt 0 563072 3061586 2731945 2022-08-17T13:12:56Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Бірлік ауылдық округі (Балқаш ауданы)]] бетін [[Бірлік ауылдық округі (Алматы облысы)]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Бірлік ауылдық округі |Облысы = Алматы облысы |Ауданы = [[Балқаш ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Бірлік (Балқаш ауданы)|Бірлік]] |Енеді = 1 ауыл |Тұрғыны = 2206 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = |Телефон коды = |Пошта индексі = }} {{мағына|Бірлік ауылдық округі}} '''Бірлік ауылдық округі ''' — [[Алматы облысы]] [[Балқаш ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Бірлік (Балқаш ауданы)|Бірлік]] ауылы кіреді. Орталығы – Бірлік ауылы == Халқы == [[2009 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 2206 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Балқаш ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Балқаш ауданы ауылдық округтері]] ik0wgk7815te01mkhi0bk7fvscjllt4 0 563075 3061582 2739655 2022-08-17T13:10:02Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Бірлік ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Алтыүй]]|Енеді=3 ауыл|Тұрғыны=5709|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}{{мағына|Бірлік ауылдық округі}} '''Бірлік ауылдық округі ''' – [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. ==== Әкімшілік құрамы ==== Құрамына [[Алтыүй]], [[Нәдек]], [[Шежін]] ауылдары кіреді. Орталығы – Алтыүй ауылы. ==== Халқы ==== [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 5709 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> === Дереккөздер === {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] p1f9wn0ue4ozd47mj422koaf8zne6oh 3061583 3061582 2022-08-17T13:10:11Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Бірлік ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Алтыүй]]|Енеді=3 ауыл|Тұрғыны=5709|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}{{мағына|Бірлік ауылдық округі}} '''Бірлік ауылдық округі ''' – [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Алтыүй]], [[Нәдек]], [[Шежін]] ауылдары кіреді. Орталығы – Алтыүй ауылы. ==== Халқы ==== [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 5709 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> === Дереккөздер === {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] jzte6yvtlet5wmi7l7719zcp7u9a2xx 3061584 3061583 2022-08-17T13:10:28Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Бірлік ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Алтыүй]]|Енеді=3 ауыл|Тұрғыны=5709|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}{{мағына|Бірлік ауылдық округі}} '''Бірлік ауылдық округі ''' – [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Алтыүй]], [[Нәдек]], [[Шежін]] ауылдары кіреді. Орталығы – Алтыүй ауылы. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 5709 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] 6cgodl8e95hgq8ttftuv2dgc2zx4usf 3061591 3061584 2022-08-17T13:14:47Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Бірлік ауылдық округі (Панфилов ауданы)]] бетін [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Бірлік ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Алтыүй]]|Енеді=3 ауыл|Тұрғыны=5709|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}{{мағына|Бірлік ауылдық округі}} '''Бірлік ауылдық округі ''' – [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Алтыүй]], [[Нәдек]], [[Шежін]] ауылдары кіреді. Орталығы – Алтыүй ауылы. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 5709 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] 6cgodl8e95hgq8ttftuv2dgc2zx4usf 10 564577 3061823 3061225 2022-08-18T07:28:47Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте |түс = {{түс|Қырғызстан}} |аты = Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |тақырып = [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі|<font color=white>Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі</font>]] {{Ту|Қырғызстан}} |сурет = [[Сурет:National emblem of Kyrgyzstan.svg|60px]] |тақырып_стиль = background:{{түс|Қырғызстан}}; |бөлім_стиль = background:{{түс|Қырғызстан}}; |бөлім1 = [[Бішкек|<font color=white>Бішкек</font>]] [[Республикалық маңызы бар қала|<font color=white>қаласы</font>]] |тізім1 = ''аудандары:'' [[Ленин ауданы (Бішкек)|Ленин ауданы]], [[Октябрь ауданы (Бішкек)|Октябрь ауданы]], [[Первомай ауданы (Бішкек)|Первомай ауданы]], [[Свердловск ауданы (Бішкек)|Свердловск ауданы]] |бөлім2 = [[Ош|<font color=white>Ош</font>]] [[Республикалық маңызы бар қала|<font color=white>қаласы</font>]] |тізім2 = [[Ош]] |бөлім3 = [[Баткен облысы|<font color=white>Баткен облысы</font>]] |тізім3 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Баткен ауданы]]{{·w}} [[Қадамжай ауданы]]{{·w}} [[Лейлек ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қалалар:'' [[Баткен]]{{·w}} [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]]{{·w}} [[Сүлікті]] {{nowrap end}} |бөлім4 = [[Жалалабат облысы|<font color=white>Жалалабат облысы</font>]] |тізім4 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақсы ауданы]]{{·w}} [[Алабұқа ауданы]]{{·w}} [[Базарқорған ауданы]] {{·w}} [[Наукен ауданы]] {{·w}} [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] {{·w}} [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]]{{·w}} [[Тоқтағұл ауданы]] {{·w}} [[Шатқал ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қалалар:'' [[Жалалабат]]{{·w}} [[Қаракөл (қала, Қырғызстан)|Қаракөл]]{{·w}} [[Көкжаңғақ]]{{·w}} [[Майлысу]]{{·w}} [[Таскөмір]] {{nowrap end}} |бөлім5 = [[Нарын облысы|<font color=white>Нарын облысы</font>]] |тізім5 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақ-Тала ауданы]]{{·w}} [[Ат-Башы ауданы]]{{·w}} [[Жұмғал ауданы]]{{·w}} [[Қошқар ауданы]]{{·w}} [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] •'' облыстық бағыныстағы қала:'' [[Нарын (қала)|Нарын]] {{nowrap end}} |бөлім6 = [[Ош облысы|<font color=white>Ош облысы</font>]] |тізім6 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Алай ауданы]]{{·w}} [[Араван ауданы]]{{·w}} [[Қара-Құлжа ауданы]]{{·w}} [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]]{{·w}} [[Науқат ауданы]]{{·w}} [[Өзген ауданы]]{{·w}} [[Чоң Алай ауданы]]{{·w}} {{nowrap end}} |бөлім7 = [[Талас облысы|<font color=white>Талас облысы</font>]] |тізім7 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Бақайата ауданы]]{{·w}} [[Қарабура ауданы]]{{·w}} [[Манас ауданы]]{{·w}} [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Талас (қала)|Талас]] {{nowrap end}} |бөлім8 = [[Шу облысы|<font color=white>Шу облысы</font>]] |тізім8 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Аламүдүн ауданы]]{{·w}} [[Жайыл ауданы]] {{·w}} [[Кемин ауданы]]{{·w}} [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]]{{·w}} [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]]{{·w}} [[Соқұлық ауданы]] {{·w}}[[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]]{{·w}} [[Ыстық-Ата ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Тоқмақ]] {{nowrap end}} |бөлім9 = [[Ыстықкөл облысы|<font color=white>Ыстықкөл облысы</font>]] |тізім9 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]]{{·w}} [[Жеті-Өгіз ауданы]] {{·w}} [[Тоң ауданы]]{{·w}} [[Түп ауданы]]{{·w}} [[Ыстықкөл ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Қарақол]]{{·w}} [[Балықшы (қала)|Балықшы]] {{nowrap end}} }} <noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан географиясы|{{PAGENAME}}]] [[Санат:Үлгілер:Елдер бойынша әкімшілік бөлініс|Қырғызстан]] </noinclude> 0ovnnh86dwg6852axmaqjeywm5ffebu 3061912 3061823 2022-08-18T11:23:33Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте |түс = {{түс|Қырғызстан}} |аты = Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |тақырып = [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі|<font color=white>Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі</font>]] {{Ту|Қырғызстан}} |сурет = [[Сурет:National emblem of Kyrgyzstan.svg|60px]] |тақырып_стиль = background:{{түс|Қырғызстан}}; |бөлім_стиль = background:{{түс|Қырғызстан}}; |бөлім1 = [[Бішкек|<font color=white>Бішкек</font>]] [[Республикалық маңызы бар қала|<font color=white>қаласы</font>]] |тізім1 = ''аудандары:'' [[Ленин ауданы (Бішкек)|Ленин ауданы]], [[Октябрь ауданы (Бішкек)|Октябрь ауданы]], [[Первомай ауданы (Бішкек)|Первомай ауданы]], [[Свердловск ауданы (Бішкек)|Свердловск ауданы]] |бөлім2 = [[Ош|<font color=white>Ош</font>]] [[Республикалық маңызы бар қала|<font color=white>қаласы</font>]] |тізім2 = [[Ош]] |бөлім3 = [[Баткен облысы|<font color=white>Баткен облысы</font>]] |тізім3 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Баткен ауданы]]{{·w}} [[Қадамжай ауданы]]{{·w}} [[Лейлек ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қалалар:'' [[Баткен]]{{·w}} [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]]{{·w}} [[Сүлікті]] {{nowrap end}} |бөлім4 = [[Жалалабат облысы|<font color=white>Жалалабат облысы</font>]] |тізім4 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақсы ауданы]]{{·w}} [[Алабұқа ауданы]]{{·w}} [[Базарқорған ауданы]] {{·w}} [[Наукен ауданы]] {{·w}} [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] {{·w}} [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]]{{·w}} [[Тоқтағұл ауданы]] {{·w}} [[Шатқал ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қалалар:'' [[Жалалабат]]{{·w}} [[Қаракөл (қала, Қырғызстан)|Қаракөл]]{{·w}} [[Көкжаңғақ]]{{·w}} [[Майлысу]]{{·w}} [[Таскөмір]] {{nowrap end}} |бөлім5 = [[Нарын облысы|<font color=white>Нарын облысы</font>]] |тізім5 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақ-Тала ауданы]]{{·w}} [[Ат-Башы ауданы]]{{·w}} [[Жұмғал ауданы]]{{·w}} [[Қошқар ауданы]]{{·w}} [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] •'' облыстық бағыныстағы қала:'' [[Нарын (қала)|Нарын]] {{nowrap end}} |бөлім6 = [[Ош облысы|<font color=white>Ош облысы</font>]] |тізім6 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Алай ауданы]]{{·w}} [[Араван ауданы]]{{·w}} [[Қара-Құлжа ауданы]]{{·w}} [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]]{{·w}} [[Науқат ауданы]]{{·w}} [[Өзген ауданы]]{{·w}} [[Чоң Алай ауданы]]{{·w}} {{nowrap end}} |бөлім7 = [[Талас облысы|<font color=white>Талас облысы</font>]] |тізім7 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Бақайата ауданы]]{{·w}} [[Қарабура ауданы]]{{·w}} [[Манас ауданы]]{{·w}} [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Талас (қала)|Талас]] {{nowrap end}} |бөлім8 = [[Шу облысы|<font color=white>Шу облысы</font>]] |тізім8 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Аламүдүн ауданы]]{{·w}} [[Жайыл ауданы]] {{·w}} [[Кемин ауданы]]{{·w}} [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]]{{·w}} [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]]{{·w}} [[Соқұлық ауданы]] {{·w}}[[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]]{{·w}} [[Ыстықата ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Тоқмақ]] {{nowrap end}} |бөлім9 = [[Ыстықкөл облысы|<font color=white>Ыстықкөл облысы</font>]] |тізім9 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]]{{·w}} [[Жеті-Өгіз ауданы]] {{·w}} [[Тоң ауданы]]{{·w}} [[Түп ауданы]]{{·w}} [[Ыстықкөл ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Қарақол]]{{·w}} [[Балықшы (қала)|Балықшы]] {{nowrap end}} }} <noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан географиясы|{{PAGENAME}}]] [[Санат:Үлгілер:Елдер бойынша әкімшілік бөлініс|Қырғызстан]] </noinclude> 7ihqhyzu28z997rfd2o5i8op3yjl09j 3061918 3061912 2022-08-18T11:28:27Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте |түс = {{түс|Қырғызстан}} |аты = Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |тақырып = [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі|<font color=white>Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі</font>]] {{Ту|Қырғызстан}} |сурет = [[Сурет:National emblem of Kyrgyzstan.svg|60px]] |тақырып_стиль = background:{{түс|Қырғызстан}}; |бөлім_стиль = background:{{түс|Қырғызстан}}; |бөлім1 = [[Бішкек|<font color=white>Бішкек</font>]] [[Республикалық маңызы бар қала|<font color=white>қаласы</font>]] |тізім1 = ''аудандары:'' [[Ленин ауданы (Бішкек)|Ленин ауданы]], [[Октябрь ауданы (Бішкек)|Октябрь ауданы]], [[Первомай ауданы (Бішкек)|Первомай ауданы]], [[Свердловск ауданы (Бішкек)|Свердловск ауданы]] |бөлім2 = [[Ош|<font color=white>Ош</font>]] [[Республикалық маңызы бар қала|<font color=white>қаласы</font>]] |тізім2 = [[Ош]] |бөлім3 = [[Баткен облысы|<font color=white>Баткен облысы</font>]] |тізім3 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Баткен ауданы]]{{·w}} [[Қадамжай ауданы]]{{·w}} [[Лейлек ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қалалар:'' [[Баткен]]{{·w}} [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]]{{·w}} [[Сүлікті]] {{nowrap end}} |бөлім4 = [[Жалалабат облысы|<font color=white>Жалалабат облысы</font>]] |тізім4 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақсы ауданы]]{{·w}} [[Алабұқа ауданы]]{{·w}} [[Базарқорған ауданы]] {{·w}} [[Наукен ауданы]] {{·w}} [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] {{·w}} [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]]{{·w}} [[Тоқтағұл ауданы]] {{·w}} [[Шатқал ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қалалар:'' [[Жалалабат]]{{·w}} [[Қаракөл (қала, Қырғызстан)|Қаракөл]]{{·w}} [[Көкжаңғақ]]{{·w}} [[Майлысу]]{{·w}} [[Таскөмір]] {{nowrap end}} |бөлім5 = [[Нарын облысы|<font color=white>Нарын облысы</font>]] |тізім5 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақдала ауданы]]{{·w}} [[Атбасы ауданы]]{{·w}} [[Жұмғал ауданы]]{{·w}} [[Қошқар ауданы]]{{·w}} [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] •'' облыстық бағыныстағы қала:'' [[Нарын (қала)|Нарын]] {{nowrap end}} |бөлім6 = [[Ош облысы|<font color=white>Ош облысы</font>]] |тізім6 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Алай ауданы]]{{·w}} [[Араван ауданы]]{{·w}} [[Қарақұлжа ауданы]]{{·w}} [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]]{{·w}} [[Науқат ауданы]]{{·w}} [[Өзген ауданы]]{{·w}} [[Чоң Алай ауданы]]{{·w}} {{nowrap end}} |бөлім7 = [[Талас облысы|<font color=white>Талас облысы</font>]] |тізім7 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Бақайата ауданы]]{{·w}} [[Қарабура ауданы]]{{·w}} [[Манас ауданы]]{{·w}} [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Талас (қала)|Талас]] {{nowrap end}} |бөлім8 = [[Шу облысы|<font color=white>Шу облысы</font>]] |тізім8 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Аламүдін ауданы]]{{·w}} [[Жайыл ауданы]] {{·w}} [[Кемин ауданы]]{{·w}} [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]]{{·w}} [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]]{{·w}} [[Соқылық ауданы]] {{·w}}[[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]]{{·w}} [[Ыстықата ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Тоқмақ]] {{nowrap end}} |бөлім9 = [[Ыстықкөл облысы|<font color=white>Ыстықкөл облысы</font>]] |тізім9 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]]{{·w}} [[Жетіөгіз ауданы]] {{·w}} [[Тоң ауданы]]{{·w}} [[Түп ауданы]]{{·w}} [[Ыстықкөл ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Қарақол]]{{·w}} [[Балықшы (қала)|Балықшы]] {{nowrap end}} }} <noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан географиясы|{{PAGENAME}}]] [[Санат:Үлгілер:Елдер бойынша әкімшілік бөлініс|Қырғызстан]] </noinclude> cyp7vhfpbntneepu17ldj38nx1w2k6n 10 565964 3061697 3060729 2022-08-17T16:48:30Z Kasymbot 15834 /* top */clean up, replaced: Айдарлы (Жамбыл ауданы) → Айдарлы (Алматы облысы) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Навигациялық жол |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |navbar = plain |түс = {{түс|Қазақстан}} |сурет = |сурет2 = |жасыру = |тақырыбы = [[Алматы облысы]] [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] елді мекендері |мазмұны = {{nobr| [[Айдарлы (Алматы облысы)|Айдарлы]] •}} {{nobr| [[Ақдала (Жамбыл ауданы)|Ақдала]] •}} {{nobr| [[Аққайнар (Алматы облысы)|Аққайнар]] •}} {{nobr| [[Ақсеңгір (Жамбыл ауданы)|Ақсеңгір]] •}} {{nobr| [[Ақтерек (Алматы облысы)|Ақтерек]] •}} {{nobr| [[Арқарлы (Алматы облысы)|Арқарлы]] •}} {{nobr| [[Ащысу (Алматы облысы)|Ащысу]] •}} {{nobr| [[Балғабек Қыдырбекұлы ауылы]] •}} {{nobr| [[Беріктас (Жамбыл ауданы)|Беріктас]] •}} {{nobr| [[Бесмойнақ]] •}} {{nobr| [[Бозой (Алматы облысы)|Бозой]] •}} {{nobr| [[Бұрған (ауыл)|Бұрған]] •}} {{nobr| [[Бұлақ (Алматы облысы)|Бұлақ]] •}} {{nobr| [[Бірлік (Жамбыл ауданы)|Бірлік]] •}} {{nobr| [[Дегерес (ауыл)|Дегерес]] •}} {{nobr| [[Еңбекшіарал]] •}} {{nobr| [[Еспе (Алматы облысы)|Еспе]] •}} {{nobr| [[Жайлау (Жамбыл ауданы)|Жайлау]] •}} {{nobr| [[Жайсаң (Алматы облысы)|Жайсаң]] •}} {{nobr| [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] •}} {{nobr| [[Жаңақұрылыс (Алматы облысы)|Жаңақұрылыс]] •}} {{nobr| [[Жартас (Алматы облысы)|Жартас]] •}} {{nobr| [[Жиренайғыр]] •}} {{nobr| [[Көкдала (Жамбыл ауданы)|Көкдала]] •}} {{nobr| [[Көкқайнар (Жамбыл ауданы)|Көкқайнар]] •}} {{nobr| [[Қазыбек бек ауылы|Қазыбек бек]] •}} {{nobr| [[Қайназар (Жамбыл ауданы)|Қайназар]] •}} {{nobr| [[Қаншеңгел]] •}} {{nobr| [[Қараарша]] •}} {{nobr| [[Қарабастау (Алматы облысы)|Қарабастау]] •}} {{nobr| [[Қарақастек]] •}} {{nobr| [[Қарасай (Жамбыл ауданы)|Қарасай]] •}} {{nobr| [[Қарғалы (Жамбыл ауданы)|Қарғалы]] •}} {{nobr| [[Қастек (ауыл)|Қастек]] •}} {{nobr| [[Қасымбек]] •}} {{nobr| [[Қоғамшыл]] •}} {{nobr| [[Қопа (Алматы облысы)|Қопа]] •}} {{nobr| [[Қызыләскер (Алматы облысы)|Қызыләскер]] •}} {{nobr| [[Қызылсоқ (ауыл)|Қызылсоқ]] •}} {{nobr| [[Қызылтаң (Алматы облысы)|Қызылтаң]] •}} {{nobr| [[Мәтібұлақ]] •}} {{nobr| [[Мыңбаев]] •}} {{nobr| [[Саз (станция)|Саз]] •}} {{nobr| [[Самсы]] •}} {{nobr| [[Сарыбай би ауылы|Сарыбай би]] •}} {{nobr| [[Сарыбастау (Жамбыл ауданы)|Сарыбастау]] •}} {{nobr| [[Саурық батыр ауылы|Саурық батыр]] •}} {{nobr| [[Сұңқар (Жамбыл ауданы)|Сұңқар]] •}} {{nobr| [[Сұраншы батыр ауылы|Сұраншы батыр]] •}} {{nobr| [[Таңбалытас]] •}} {{nobr| [[Тарғап]] •}} {{nobr| [[Ұзынағаш (Алматы облысы)|Ұзынағаш]] •}} {{nobr| [[Үлгілі (Жамбыл ауданы)|Үлгілі]] •}} {{nobr| [[Үлкен (Жамбыл ауданы)|Үлкен]] •}} {{nobr| [[Үмбетәлі Кәрібаев ауылы|Үмбетәлі Кәрібаев]] •}} {{nobr| [[Үңгіртас]] •}} {{nobr| [[Үшбұлақ (Алматы облысы)|Үшбұлақ]] •}} {{nobr| [[Шиен]] •}} {{nobr| [[Шилібастау (Алматы облысы)|Шилібастау]] •}} {{nobr| [[Шолаққарғалы]] •}} {{nobr| [[Ынтымақ (Жамбыл ауданы)|Ынтымақ]] }} }} <noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудан бойынша елді мекендер:Алматы облысы|Жамбыл ауданы]] </noinclude> ot923mkh9q06vwvp39ufbpv61ewv6a7 10 566190 3061612 3061476 2022-08-17T13:27:25Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық жол |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |navbar = plain |түс = {{түс|Қазақстан}} |сурет = |сурет2 = |жасыру = |тақырыбы = [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]] елді мекендері |мазмұны = {{nobr| [[Ават (Жетісу облысы)|Ават]] •}} {{nobr| [[Айдарлы (Жетісу облысы)|Айдарлы]] •}} {{nobr| [[Ақарал (Алматы облысы)|Ақарал]] •}} {{nobr| [[Ақжазық]] •}} {{nobr| [[Ақкент]] •}} {{nobr| [[Аққұдық (Алматы облысы)|Аққұдық]] •}} {{nobr| [[Алмалы (Жетісу облысы)|Алмалы]] •}} {{nobr| [[Алтыүй]] •}} {{nobr| [[Әулиеағаш]] •}} {{nobr| [[Басқыншы]] •}} {{nobr| [[Бөрібай би ауылы|Бөрібай би]] •}} {{nobr| [[Головацкий ауылы|Головацкий]] •}} {{nobr| [[Дарбазақұм]] •}} {{nobr| [[Диқанқайрат]] •}} {{nobr| [[Еңбекші (Панфилов ауданы)|Еңбекші]] •}} {{nobr| [[Жаркент]] •}} {{nobr| [[Жаркент-Арасан]] •}} {{nobr| [[Жерұйық (Алматы облысы)|Жерұйық]] •}} {{nobr| [[Жиделі (Панфилов ауданы)|Жиделі]] •}} {{nobr| [[Керімағаш]] •}} {{nobr| [[Көктал (Панфилов ауданы)|Көктал]] •}} {{nobr| [[Көктал-Арасан]] •}} {{nobr| [[Кіші Шыған]] •}} {{nobr| [[Қоңырөлең]] •}} {{nobr| [[Қорғас (ауыл)|Қорғас]] •}} {{nobr| [[Қызылжиде]] •}} {{nobr| [[Қырыққұдық (Алматы облысы)|Қырыққұдық]] •}} {{nobr| [[Лесновка (Қазақстан)|Лесновка]] •}} {{nobr| [[Нәдек]] •}} {{nobr| [[Пенжім]] •}} {{nobr| [[Садыр (ауыл)|Садыр]] •}} {{nobr| [[Сарпылдақ]] •}} {{nobr| [[Сарыбел (Алматы облысы)|Сарыбел]] •}} {{nobr| [[Сарытөбе (Алматы облысы)|Сарытөбе]] •}} {{nobr| [[Сұптай]] •}} {{nobr| [[Тұрпан]] •}} {{nobr| [[Үлкен Шыған]] •}} {{nobr| [[Үшарал (Панфилов ауданы)|Үшарал]] •}} {{nobr| [[Шежін]] •}} {{nobr| [[Шолақай]] •}} {{nobr| [[Ынталы (Панфилов ауданы)|Ынталы]] •}} {{nobr| [[Ынтымақ (Панфилов ауданы)|Ынтымақ]] }} }} <noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудан бойынша елді мекендер:Жетісу облысы|Панфилов]] </noinclude> eqjbvosst2njgqgxsz9p0m812a4jd65 3061632 3061612 2022-08-17T13:41:24Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық жол |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |navbar = plain |түс = {{түс|Қазақстан}} |сурет = |сурет2 = |жасыру = |тақырыбы = [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]] елді мекендері |мазмұны = {{nobr| [[Ават (Жетісу облысы)|Ават]] •}} {{nobr| [[Айдарлы (Жетісу облысы)|Айдарлы]] •}} {{nobr| [[Ақарал (Алматы облысы)|Ақарал]] •}} {{nobr| [[Ақжазық]] •}} {{nobr| [[Ақкент]] •}} {{nobr| [[Аққұдық (Алматы облысы)|Аққұдық]] •}} {{nobr| [[Алмалы (Жетісу облысы)|Алмалы]] •}} {{nobr| [[Алтыүй]] •}} {{nobr| [[Әулиеағаш]] •}} {{nobr| [[Басқыншы]] •}} {{nobr| [[Бөрібай би ауылы|Бөрібай би]] •}} {{nobr| [[Головацкий ауылы|Головацкий]] •}} {{nobr| [[Дарбазақұм]] •}} {{nobr| [[Диқанқайрат]] •}} {{nobr| [[Еңбекші (Панфилов ауданы)|Еңбекші]] •}} {{nobr| [[Жаркент]] •}} {{nobr| [[Жаркент-Арасан]] •}} {{nobr| [[Жерұйық (Алматы облысы)|Жерұйық]] •}} {{nobr| [[Жиделі (Панфилов ауданы)|Жиделі]] •}} {{nobr| [[Керімағаш]] •}} {{nobr| [[Көктал (Панфилов ауданы)|Көктал]] •}} {{nobr| [[Көктал-Арасан]] •}} {{nobr| [[Кіші Шыған]] •}} {{nobr| [[Қоңырөлең]] •}} {{nobr| [[Қорғас (ауыл)|Қорғас]] •}} {{nobr| [[Қызылжиде]] •}} {{nobr| [[Қырыққұдық (Жетісу облысы)|Қырыққұдық]] •}} {{nobr| [[Лесновка (Қазақстан)|Лесновка]] •}} {{nobr| [[Нәдек]] •}} {{nobr| [[Пенжім]] •}} {{nobr| [[Садыр (ауыл)|Садыр]] •}} {{nobr| [[Сарпылдақ]] •}} {{nobr| [[Сарыбел (Алматы облысы)|Сарыбел]] •}} {{nobr| [[Сарытөбе (Алматы облысы)|Сарытөбе]] •}} {{nobr| [[Сұптай]] •}} {{nobr| [[Тұрпан]] •}} {{nobr| [[Үлкен Шыған]] •}} {{nobr| [[Үшарал (Панфилов ауданы)|Үшарал]] •}} {{nobr| [[Шежін]] •}} {{nobr| [[Шолақай]] •}} {{nobr| [[Ынталы (Панфилов ауданы)|Ынталы]] •}} {{nobr| [[Ынтымақ (Панфилов ауданы)|Ынтымақ]] }} }} <noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудан бойынша елді мекендер:Жетісу облысы|Панфилов]] </noinclude> f04eixgvxyvyjd8tqc9fc1h9jmqaopg 0 583591 3061698 3061245 2022-08-17T16:48:34Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Айдарлы (Жамбыл ауданы) → Айдарлы (Алматы облысы) (2) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Айдарлы ауылдық округі |Облысы = Алматы облысы |Ауданы = [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Айдарлы (Алматы облысы)|Айдарлы]] |Енеді = 1 ауыл |Тұрғыны = 1251 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = |Телефон коды = |Пошта индексі = }} {{мағына|Айдарлы ауылдық округі}} '''Айдарлы ауылдық округі''' – [[Алматы облысы]] [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Айдарлы (Алматы облысы)|Айдарлы]] ауылы кіреді. Орталығы – Айдарлы ауылы. == Халқы == [[2009 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 1251 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Жамбыл ауданы (Алматы облысы) ауылдық округтері}} [[Санат:Жамбыл ауданы (Алматы облысы) ауылдық округтері]] qvhtpnvvau0kv8ubqr2bgu661bjfnut 0 584372 3061610 2739800 2022-08-17T13:26:56Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Ават (Панфилов ауданы)]] бетін [[Ават (Жетісу облысы)]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=1374|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Пенжім ауылдық округі{{!}}Пенжім|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Алматы облысы{{!}}Алматы|атауы=Ават|lat_sec=02|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=11|lon_deg=80|облысы=Алматы облысы|lon_min=10|lon_sec=03|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} {{мағына|Ават}} '''Ават''' — [[Алматы облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Пенжім ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 13 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1133 адам (582 ер адам және 551 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1374 адамды (694 ер адам және 680 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] qry0iqiiziowu10y0vn8y1vp7ec4h26 3061613 3061610 2022-08-17T13:28:13Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=1374|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Пенжім ауылдық округі{{!}}Пенжім|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Ават|lat_sec=02|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=11|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=10|lon_sec=03|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} {{мағына|Ават}} '''Ават''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Пенжім ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 13 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1133 адам (582 ер адам және 551 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1374 адамды (694 ер адам және 680 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] cpryog4oeusw99uv69hxrvq11a3fudi 0 584374 3061615 2739808 2022-08-17T13:30:59Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=968|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Пенжім ауылдық округі{{!}}Пенжім|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары="Төменгі Пенжім"|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Ынтымақ|lat_sec=26|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=11|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=13|lon_sec=00|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} {{Мағына|Ынтымақ}} '''Ынтымақ''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Пенжім ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. Ауыл [[2018 жыл]]<nowiki/>ға дейін "Төменгі Пенжім" деп аталды. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 16 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 924 адам (475 ер адам және 449 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 968 адамды (503 ер адам және 465 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] 8nrcb9u1wrsuyp7i88yoyu4fye6jopv 3061616 3061615 2022-08-17T13:31:21Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=968|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Пенжім ауылдық округі{{!}}Пенжім|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=''Төменгі Пенжім''|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Ынтымақ|lat_sec=26|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=11|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=13|lon_sec=00|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} {{Мағына|Ынтымақ}} '''Ынтымақ''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Пенжім ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. Ауыл [[2018 жыл]]<nowiki/>ға дейін "Төменгі Пенжім" деп аталды. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 16 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 924 адам (475 ер адам және 449 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 968 адамды (503 ер адам және 465 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] qzt0zmej3z7iz2viiuxfeqb7t6zjwin 0 584378 3061694 3061249 2022-08-17T16:44:21Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Айдарлы (Панфилов ауданы) → Айдарлы (Жетісу облысы) (2) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Айдарлы ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Айдарлы (Жетісу облысы)|Айдарлы]]|Енеді=3 ауыл|Тұрғыны=2321|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}{{мағына|Айдарлы ауылдық округі}} '''Айдарлы ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Айдарлы (Жетісу облысы)|Айдарлы]], [[Дарбазақұм]], [[Сарпылдақ]] ауылдары кіреді. Орталығы – Айдарлы ауылы. == Халқы == [[2009 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 2321 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] j0689ndkya4oacwpjh54cb84154n3yf 0 584403 3061623 2741993 2022-08-17T13:37:01Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=2654|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Үлкен Шыған ауылдық округі {{!}}Үлкен Шыған|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Кіші Шыған|lat_sec=07|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=10|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=03|lon_sec=31|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Кіші Шыған''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл, [[Үлкен Шыған ауылдық округі]]нің құрамында. ==Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан шығысқа қарай 2 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 2805 адам (1392 ер адам және 1413 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 2654 адамды (1320 ер адам және 1334 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] jifp8shcu7se8zd5l9k6chrk75h74up 0 584429 3061598 2739653 2022-08-17T13:19:33Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=514|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы){{!}}Бірлік|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Шежін|lat_sec=03|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=23|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=09|lon_sec=00|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Шежін''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орта­лығы - [[Жаркент]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 29 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 417 адам (210 ер адам және 207 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 514 адамды (266 ер адам және 248 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] 2xon2ox3gfulfjp9crcnywfkx299i45 0 584430 3061603 2739783 2022-08-17T13:22:44Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=1920|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Жаскент ауылдық округі{{!}}Жаскент|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Головацкий|lat_sec=57|сурет=|әкімшілік күйі=Ауылдық округ орталығы|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=12|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=01|lon_sec=13|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}} '''Головацкий''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл, [[Жаскент ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан солтүстікке қарай 2 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1662 адам (796 ер адам және 866 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1920 адамды (945 ер адам және 975 әйел адам) құрады.<ref name="source1222">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> <br /> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}<br />{{Панфилов ауданы елді мекендері}} [[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]] lasx8u34ba2iv1y16ug7n16o8z1fbpc 0 584432 3061600 2739782 2022-08-17T13:20:40Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Жаскент ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Головацкий ауылы]]|Енеді=2 ауыл|Тұрғыны=2677|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Жаскент ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. ==== Әкімшілік құрамы ==== Құрамына [[Головацкий ауылы|Головацкий]], [[Сұптай]] ауылдары кіреді. Тұрғыны 2677 адам ([[2009 жыл|2009]]). Орталығы – Головацкий ауылы. ==== Халқы ==== [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 2677 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> === Дереккөздер === {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}}<br /> [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] 25g54mkxr8783fsngn1on2nsfkun6pc 3061601 3061600 2022-08-17T13:20:53Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік құрамы */ wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Жаскент ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Головацкий ауылы]]|Енеді=2 ауыл|Тұрғыны=2677|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Жаскент ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Головацкий ауылы|Головацкий]], [[Сұптай]] ауылдары кіреді. Тұрғыны 2677 адам ([[2009 жыл|2009]]). Орталығы – Головацкий ауылы. ==== Халқы ==== [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 2677 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> === Дереккөздер === {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}}<br /> [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] 914c4ejf8po9h7k5tfb3n3bu258t01l 3061602 3061601 2022-08-17T13:21:11Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Жаскент ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Головацкий ауылы]]|Енеді=2 ауыл|Тұрғыны=2677|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Жаскент ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Головацкий ауылы|Головацкий]], [[Сұптай]] ауылдары кіреді. Тұрғыны 2677 адам ([[2009 жыл|2009]]). Орталығы – Головацкий ауылы. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 2677 адамды құрады.<ref name="source1">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}}<br /> [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] 2ve74w7y3dcnzw146xcldn5eskl0ngi 0 587749 3061960 3048838 2022-08-18T11:58:41Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер |түс=президент |Қазақша есімі=Сауранбай Шәріпұлы Жиенбеков |Шынайы есімі={{lang-ky|Сооронбай Шарип уулу Жээнбеков}} |Суреті=Сооронбай Жээнбеков (27-02-2020) (cropped).jpg |Сурет ені= |Атауы= |Титулы=[[Қырғызстан|Қырғыз Республикасының]] 5-ші Президенті |Ту=Flag of the President of Kyrgyzstan.svg |Ту2=National emblem of Kyrgyzstan.svg |Басқара бастады=[[24 қараша]] [[2017 жыл]] |Басқаруын аяқтады=[[15 қазан]] [[2020 жыл]] |Премьер=[[Сапар Жұмақадырұлы Ысақов|Сапар Ысақов]]<br />[[Мұхаммедқали Дүйшекейұлы Абылғазиев|Мұхаммедқали Абылғазиев]]<br />[[Кұбатбек Айылчиевич Боронов|Кұбатбек Боронов]]<br />[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] |Ізашары=[[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев|Алмазбек Атамбаев]]|Ізбасары=[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] |Титулы_2=[[Қырғызстан|Қырғыз Республикасының]] 27-ші Премьер министрі|Ту_2=Flag of Kyrgyzstan.svg|Ту2_2=National emblem of Kyrgyzstan.svg|Реті_2=|Басқара бастады_2=[[13 сәуір]] [[2016 жыл]]|Басқаруын аяқтады_2=[[21 тамыз]] [[2017 жыл]]|Ізашары_2=[[Темір Аргембайұлы Сариев|Темір Сариев]]|Ізбасары_2=[[Мұхаммедқали Дүйшекейұлы Абылғазиев|Мұхаммедқали Абылғазиев]]|Титулы_3=[[Ош облысы]]нда Қырғызстан Үкіметінің өкілі|Ту_3=Flag of Kyrgyzstan.svg|Ту2_3=National emblem of Kyrgyzstan.svg|Реті_3=|Басқара бастады_3=[[16 тамыз]] [[2012 жыл]]|Басқаруын аяқтады_3=[[11 желтоқсан]] [[2015 жыл]]|Ізашары_3=[[Айтмамат Тентібайұлы Қадырбаев|Айтмамат Қадырбаев]]|Ізбасары_3=[[Таалайбек Насырбекұлы Сарыбашев|Таалайбек Сарыбашев]]|Туған күні=16.11.1958|Туған жері=Қара-құлжа ауылы, [[Қара-Құлжа ауданы|Совет ауданы]], [[Ош облысы]], [[Сурет:Flag of the Kirghiz Soviet Socialist Republic.svg|20px]] [[Қырғыз КСР]] (<span style="font- size:bigger;">қазіргі [[Қырғызстан]]</span>), [[КСРО]]|Қайтыс болған күні=|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=[[ислам]]|Әкесі=Шәріп Жиенбеков|Анасы=Самара Жиенбекова|Жұбайы=Айгүл Төкөева|Балалары=Бақтыгүл Жиенбеков|Партиясы=[[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]] (1988–1991)<br>Партиясыз (1991–1998)<br>[[Қырғызстан Социал-демократиялық партиясы|ҚСДП]] (1998–)|Білімі=К. Скрябин атындағы Қырғыз аграрлық университеті (Қырғыз ауылшаруашылық институты)|Қолтаңбасы=|Commons=Сауранбй Шәріпұлы Жиенбеков|Марапаттары=[[File:KRG Medal Dank.png|Даңқ медалі|50px]] [[File:KRG Order Manas.png|Манас ордені|50px]] {{Назарбаев ордені}}|Сайты=}} '''Сауранбай Шәріпұлы Жиенбеков''' ({{lang-ky|Сооронбай Шарип уулу Жээнбеков}}, [[16 қараша]] [[1958 жыл|1958]], Қарақұлжа ауылы, [[Қарақұлжа ауданы|Совет ауданы]], [[Ош облысы]], [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]<ref>қазіргі [[Қырғызстан]]</ref>) — Қырғызстанның президенті (24 қараша 2017 —15 қазан 2020). [[Қырғызстан]]ның [[Мемлекеттік қызметші|мемлекеттік]] және [[саяси қызмет|саяси]] қайраткері. Қырғызстанның [[2017 жыл]]дың [[15 қазан]]ында сайланған [[Қырғызстан президенті|президенті]]<ref>[http://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/4647438 Сооронбай Жээнбеков избран президентом Киргизии]</ref>. [[Қырғызстан]]ның 2016 жылдың [[13 сәуір]]і мен 2017 жылдың [[21 тамыз]]ы аралығындағы премьер-министрі. == Өмірбаяны == [[Сурет:Dmitry Medvedev, Sooronbay Jeenbekov and Tigran Sargsyan at the Eurasian Intergovernmental Council meeting, 7 March 2017.jpg|нобай|солға|2017 жылғы 7 наурызда Бішкекте өтетін Еуразиялық үкіметаралық кеңесінің саммитінде премьер-министр Жиенбеков [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведевпен]] және Тигран Саргсянмен кездесті.]] [[Сурет:Vladimir Putin and Sooronbay Jeenbekov (2017-11-30) 01.jpg|нобай|солға|Жиенбеков Владимир Путинмен кездесті.]] Сауранбай Жиенбеков [[1958 жыл]]ы [[16 қараша]]да [[Ош облысы]]ның [[Қара-Құлжа ауданы|Совет ауданы]]ндағы Қара-Құлжа ауылында дүниеге келді. Руы [[Адигине|Адегене]] ішіндегі [[Жору]]<ref>http://www.gezitter.org/society/63362_7_kachestv_sooronbaya_jeenbekova/</ref>. 1976 жылдан 1977 жылға дейін [[Қырғыз КСР]] Оз ауданы Ленин мектебінің орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі. 1983 жылы [[К. Скрябин атындағы Қырғыз аграрлық университеті|К. И. Скрябин атындағы Қырғыз ауылшаруашылық институты]]н [[зооинженер]] мамандығы бойынша, ал 2003 жылы — [[К. Скрябин атындағы Қырғыз аграрлық университеті|К. И. Скрябин атындағы Қырғыз ауылшаруашылық институты]]ның экономика факультетін бухгалтер мамандығы бойынша аяқтады<ref>[http://www.gov.kg/?page_id=33806&lang=ru Премьер-министр Кыргызской республики]</ref>. соңында 1988 жылға дейін Ош облысының Кеңес ауданындағы кеңестік шаруашылықтың бас мал дәрігері болып жұмыс істеді. 1988-1989 жылдары - [[Қырғызстанның Коммунистік партиясы]] Ош облысының Совет ауданы аудандық комитетінің нұсқаушысы. 1989 жылдан 1991 жылға дейін Ош облысындағы Ульянов совхозының партия комитетінің хатшысы. 1991-1993 жылдары - совхоздың директоры. Ош облысының Ульянов кеңес ауданы. 1993 жылдан бастап 1996 жылға дейін - Ош облысының Қарақұлы ауданында «Қашқа-Жол» ұжымшар басқармасының төрағасы. 1995 жылы бірінші шақырылған ЖК депутаттары Ассамблеясының депутаты болып сайланды. Осы кезеңде ол Аграрлық мәселелер жөніндегі комитеттің төрағасы және төрағасы болды. 1996 жылдан бастап 1997 жылға дейін - Қырғызстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің халық депутаттары Ассамблеясының аграрлық мәселелер жөніндегі комитетінің төрағасының орынбасары (ҚР ЖК СНП). 1997 жылдан бастап 2000 жылға дейін - Қырғыз Республикасы Жогорку Кенешінің Аграрлық мәселелер жөніндегі комитетінің төрағасы. 2000 жылдан 2005 жылға дейін - дупутаты, ҚР Парламентінің халық депутаттары Ассамблеясының Төрағасының орынбасары. 2003 жылы Қырғыз аграрлық университетінің экономика факультетін «[[бухгалтер|бухгалтерлік]]» есеп бойынша бітірді<ref>{{Cite web|url=http://www.gov.kg/?page_id=33806&lang=ru|title=Премьер-министр Кыргызской республики|archiveurl=http://archive.is/QWPA2|archivedate=2016-04-16}}</ref>. 2005-2007 жылдар аралығында - ІІІ шақырылымдағы Жоғарғы Кеңестің депутаты, Агроөнеркәсіптік кешен және экология комитетінің төрағасы. 2007 жылдың 3 - 24 қазан аралығында - Ауыл шаруашылығы министрі, Қырғыз Республикасының су шаруашылығы және өңдеу өнеркәсібі. 2007 жылғы 24 қазанда Қырғыз Республикасының жаңа Конституциясын қабылдауына байланысты отставкаға кетті. Жаңа үкімет қалыптасқанға дейін уақытша министр ретінде әрекет етеді. 2007 жылғы 27 желтоқсанда Қырғызстан Президентінің жарлығымен Ауыл шаруашылығы министрі міндетінен босатылды, су шаруашылығы және өңдеу өнеркәсібі. 2008 жылдан 2010 жылға дейін - жеке кәсіпкер<ref>[http://ria.ru/spravka/20160413/1409897248.html Биография Сооронбая Жээнбекова]</ref>. 2010 жылдың сәуір айынан бастап - және. шамамен. Мемлекеттік басқарудың басшысы - [[Ош облысы]]ның әкімі. 2010 жылғы 3 қыркүйекте - Қырғызстан Президентінің жарлығымен мемлекеттік әкімшілік - Ош облысының губернаторы болып тағайындалды. 2012 жылғы 16 тамызда - Қырғыз Республикасының Премьер-Министрінің өкімімен, [[Ош облысы]]ндағы үкіметтің уәкілетті өкілін тағайындады. 2015 жылдың 11 желтоқсанынан бастап Мемлекеттік кадр қызметі бөлімінің директоры. 2016 жылдың наурыз айынан бастап - Қырғыз Республикасы Президентінің Аппараты басшысының бірінші орынбасары. 2016 жылғы 13 сәуірде [[Қырғызстан премьер-министрлерінің тізімі|Қырғыз Республикасының Премьер-Министрі]] болып сайланды. 2017 жылғы 21 тамызда Қырғызстан Президентінің кеңсесіне сайлау туралы шешімге байланысты отставкаға кетуге өтініш берді. [[Сурет:2018 FIFA World Cup opening ceremony (2018-06-14) 26.jpg|нобай|солға|Жиенбеков [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевпен]] Ресейдегі [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|ФИФА әлем кубогында]]]] 2017 жылдың 15 қазанында [[Қырғызстандағы президенттік сайлау (2017)|өткен сайлауда]], Қырғызстанның сайланған президенті, 54,76% дауысқа ие болды. 2017 жылғы 24 қарашада ресми түрде қызметке тағайындалды. Алғашқы шетелдік сапар, Мемлекет басшысын қабылдағаннан кейін, Жиенбеков мырза [[Ресей|Ресей Федерациясы]]на тапсырылды<ref>{{Cite web|url=http://www.kremlin.ru/events/president/news/56241|title=Ресей-қырғыз келіссөздері|date=2017-11-29| |publisher=[[kremlin.ru]]|accessdate=2017-11-30}}</ref>. == Президенттік == [[Сурет:Vladimir Putin and Sooronbay Jeenbekov (2018-05-14) 02.jpg|нобай|солға|Жиенбеков [[Ресей президенті|Ресей Федерациясының Президенті]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путинмен]] бірге [[Сочи]]де өткен кездесуде.]] [[File:6th Summit of Cooperation Council of Turkic Speaking States kicks off in Cholpon-Ata 03.jpg|thumb|Жеинбеков [[Ильхам Хейдарұлы Әлиев|Ильхам Әлиев]] пен кездесуі]] Жиенбеков [[2017 жыл]]ы [[24 қараша]]да президент ретінде тағайындалды. Оның төрағалыққа алған алғашқы шетелдік сапары Ресейге [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путинмен]] кездесті<ref>{{Cite news|url=http://tass.com/politics/977787|title=Russian, Kyrgyz presidents to meet on November 29 — Kremlin|work=TASS|access-date=2017-12-16|language=ru}}</ref>. Ерте оның президенттік ішіне, ол оппозициялық саясаткерлер мен журналистер жолын кесу еліміздің демократия нұқсан айыптаған болатын. [[2018 жыл]]ы [[19 Сәуір]], жастағы Жеенбеков Қырғызстанның парламент жоқ сенім дауыс мынадай оның Премьер-министрі Сапар Исаков және үкімет жұмыстан шығарылған. 2018 жылдың мамыр айында Жиенбеков елде тайпалықпен күресуге уәде берді: «Біз қоғамда« солтүстік-оңтүстік »мәселесін шешетін адамдарға қарсы шаралар қолданамыз»<ref>https://m.akipress.com/news:605972/&#</ref>. ===Коронавирус пандемиясы=== 2020 жылдың маусымында Жиенбеков өзінің екі қызметкеріне «[[Коронавирустық инфекция Covid-19|Covid-19]]» оң нәтиже бергеннен кейін [[Мәскеу]]ге қысқа сапардан оралғаннан кейін карантинге енді. Ол [[2020 жылы Қызыл алаңдағы әскери парадтар|2020 жылғы Мәскеудегі Жеңіс күнінің]] шеруіне қатысуы керек еді. Ол 30 шілдені Ұлттық аза тұту күні деп жариялады.<ref>[https://qazaqstan.tv/news/128658/ Президент Мәскеуде өткен әскери парадқа қатысты 28.06.2020]</ref> Сол күні ол «қайтыс болған жерлестеріміздің рухы тыныш болсын, жандары жәннатта болсын» деп пандемиядан қаза тапқандарды құрметтеуге арналған исламдық діни рәсімге қатысты.<ref>[https://dalanews.kz/52191 Қырғыз басшысы Қытайдан алған қарызын төлеуге уақыт сұрады 15.04.2020]</ref> == Отбасы == Колхоз төрағасы мен үй шаруасындағы әйелдің үлкен отбасындағы үшінші ұлы<ref>{{Cite web|url=https://www.rferl.org/a/kyrgyzstan-profile-jeenbekov-next-president/28798418.html|title=Sooronbai Jeenbekov, Longtime Atambaev Ally With A Southern Touch, Poised For Kyrgyz Presidency|author=|website=|date=|publisher=}}</ref>. 4 әпкесі мен 5 бауыры бар. Канторо Токтомаматовтың үлкен ағасы профессор, академик, Экономика ғылымдарының докторы. Тағы бір ағасы, Жүсіпбек Шәріпов - Жалал-Абад облысының губернаторы [[Қызғалдақ төңкерісі|2005 жылғы революция]], қазіргі уақытта Қырғызстанның Кувейт, Марокко, Қырғызстандағы Төтенше және Өкілетті Елшісі, Иордании және Бахрейне. Кіші ағасы [[Асылбек Шәріпұлы Жиенбеков|Асылбек Жиенбеков]] - V шақырылған Жоғарғы Кеңестің спикері, енді депутат<ref>{{Cite news|title=Что известно о Сооронбае Жээнбекове, его родственниках и имуществе?|url=http://kaktus.media/doc/357442_chto_izvestno_o_sooronbae_jeenbekove_ego_rodstvennikah_i_imyshestve.html|work=Кактус|accessdate=2017-10-20|language=ru}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.ca-portal.ru/article:38335|title=Сооронбай Жээнбеков: семья, братья и собственность нового президента Кыргызстана|author=CA-portal.ru|publisher=www.ca-portal.ru|lang=ru|accessdate=2017-10-20}}</ref>. Үйленген, екі баласы бар - ұлы мен қызы бар. == Интернет мем == премьер-министрі болып, 2017 жылдың 20 маусымында «Чык эшикке!» Деген сөздермен. («Шығыңыз!» деп аударылған) үкімет отырысынан шығарылған Алмазбек Әбдікаров, Сәулет және құрылыс жөніндегі мемлекеттік агенттік директорының орынбасары, айтуынша, ол кездесуге дайын емес екенін, Ол премьер-министрдің сұрақтарына жауап бере алмаған соң<ref>{{Cite web|url=https://ru.sputnik.kg/society/20170620/1033929884/v-socsetyah-obsuzhdayut-frazu-premera-kyrgyzstana.html|title="Чык эшикке!" — уморительный мем заразил соцсети|author=Sputnik|publisher=ru.sputnik.kg|lang=ru|accessdate=2017-10-20}}</ref>. Жаңалықтар ыстық біріне айналды бірнеше сағат ішінде, «Чык эшикке» деген тіркес әлеуметтік желілерде танымал болды, Түсініктемелер мен жазулар пайда болды. ===Атамбаевпен қарым-қатынас=== Жиенбеков билікті [[2017 жыл]]дың қарашасында алғандықтан, ол өзінің бұрынғы және бұрынғы одақтасы [[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев|Алмазбек Атамбаев]] пен қақтығысты қарым-қатынас ретінде ғана айтуға болатын. Президенттің алғашқы айларында ол Атамбаевтың жұмысын мақтап, тіпті «Қырғызстанның батыры» деген атаққа ие бола отырып, өзінің ұстанымын пайдаланып, Қырғызстан азаматына берілген ең үлкен абырой. 2017 жылғы сайлауда оппозициялық [[Өмірбек Тоқтоғұлұлы Бабанов|Өмірбек Бабанов]]қа қарсы Атамбаев Жиенбековке қатты қолдау көрсетті, тіпті өзі Жиенбековке «үлкен ағасы» туралы айтып берді. Президенттің қызметін атқара бастаған соң, екеуінің арасында дау-дамай күшейе түсті, өйткені Атамбаев алты айдан кейін президенттен кейінгі саясатқа араласып, соңында Қырғызстанның Социал-демократиялық партиясына төрағалық етуде, оның мүшесі Жиенбеков. Атамбаевтың лауазымына кіргеннен кейін, ол Жиенбековты бұрынғы Бішкек электр стансасының сәтсіздікке ұшырағаны үшін сынға алды, сондай-ақ ағайынын парламенттен отставкаға кетуге мәжбүрлеу шараларын қолдануға тыйым салды. 2018 жылдың сәуір айының басында Жиенбеков Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі мемлекеттік комитетте (ҰҚК) екі лауазымды тұлғаны босатты, олар Атамбаевқа жақын деп есептеледі. Бұл қадам Атамбаев пен оның бұрынғы үкіметінде көрінді<ref>{{Cite web|url=https://thediplomat.com/2018/04/is-there-a-growing-atambayev-jeenbekov-rift-in-kyrgyzstan/|title=Is There a Growing Atambayev-Jeenbekov Rift in Kyrgyzstan?|last=Diplomat|first=Catherine Putz, The|website=The Diplomat|language=en-US|access-date=2018-12-16}}</ref>. Жиенбеков өзінің 60 жасқа толған күніндегі сұхбатында, Атамбаевке 24 Қырғызстан ақпараттық агенттігіне келесідей мәлімдеме жасап, оған және оның төрағалығына тікелей әсер етуге тырысты<ref>{{Cite web|url=https://www.rferl.org/amp/kyrgyz-president-accuses-pre decessor-of-rying-to-turn-him-into-puppet-/29604471.html|title=Kyrgyz President Accuses Predecessor Of Trying To Turn Him Into 'Puppet'|website=www.rferl.org|access-date=2018-12-16}}</ref>: {{quotation|—Мені үшінші тұлғалар арқылы қуыршақ көшбасшысына айналдыру әрекеттері, менің іс-әрекеттерімді бағыттау үшін - оны бұрынғы президент ретінде, серіктес ретінде және серіктес ретінде қаралаңыз. Кейінірек, ол 2018 жылдың желтоқсан айында өткен баспасөз мәслихатында Атамбаевпен бірге күресетінін жоққа шығарды, оның басты мақсаты «біреуді қарсылас деп есептемейді» деп айтқан кезде, «күндіз-түні жұмыс істеуге ештеңе болмайды»,}}<ref>https://www.rferl.org/a/kyrgyz-president-says-he-is-not-fighting-with-his-predecessor/29664782.html</ref> ===2020 жыл наразылық=== 2020 жылғы парламенттік сайлаудан кейін бүкіл елде [[Қырғызстандағы наразылықтар (2020)|наразылықтар]] басталды, олардың көпшілігі оның отставкаға кетуін талап етті. Тамыз айының басында ол [[Қырғызстандағы 2020 жылғы коронавирус пандемиясы|коронавирустық пандемияға]] қарамастан сайлауды кейінге қалдыруға болмайды деп мәлімдеді. Сайлау барысында Жиенбековке жақын бірнеше партия дауыс сатып алды деп айыпталды. Парламентке өткен партиялардан тек "біртұтас Қырғызстан" партиясы Жиенбеков үкіметіне қарсы шығады. Сейсенбі,<ref>[https://stan.kz/kirgizstan-astanasinda-parlamenttik-saylau-koritindisin-337967/ Қырғызстан астанасында парламенттік сайлау қорытындысына қарсы наразылықтар басталды 05.10.2020]</ref> 6 қазан күні таңертең наразылық білдірушілер Бішкектің орталығындағы [[Ала-Тоо алаңы]]н өз бақылауына алды, сондай-ақ [[Ақ үй (Бішкек)|Ақ үй]] мен [[Қырғыз Республикасының Жоғарғы Кенеші|Жоғарғы Кеңестің]] ғимараттарын басып алып, президент кабинетіне еніп, Жиенбековтің портреттерін жойды. 6 қазанда наразылықтардан кейін Орталық сайлау комиссиясы парламенттік сайлау нәтижелерін жойды. Жээнбеков [[Мемлекеттік төңкеріс|мемлекеттік төңкеріске]] тап болғанын, содан кейін [[Би-Би-Си|ВВС]]-ге "жауапкершілікті күшті көшбасшыларға беруге дайын"екенін айтты. 8 қазанда оның орналасқан жері белгісіз екендігі жарияланды, ал ішкі істер министрлігі оны іздеумен айналыспайтынын мәлімдеді. Осы уақытта оппозициялық парламентшілер сол күні оған қарсы импичмент рәсімін бастады. 8 қазанда Президенттің сайтында жарияланған үндеуінде Жиенбеков: "атқарушы биліктің заңды органдары бекітілгеннен кейін және заңдылық жолына оралғаннан кейін мен [[Қырғызстан президенттерінің тізімі|Қырғыз Республикасының Президенті]] қызметінен кетуге дайынмын"<ref>[https://tengrinews.kz/sng/kyirgyizstandagyi-miting-eldeg-kazrg-jagday-kanday-416524/ Қырғызстандағы митинг: елдегі қазіргі жағдай қандай? 09.10.2020]</ref>, - деп мәлімдеді. Алайда, сол күні, керісінше барлық белгілерге қарамастан, Жиенбеков Бішкекте төтенше жағдай жариялап, [[Қырғызстанның қарулы күштері|қырғыз әскерінің]] көшеге шығаруды бұйырды. Ол генерал Таалайбек Өмірәлиевке Бас штаб бастығы ретінде Генерал Райымберди Дүйсенбиевтің орнына жауап қайтаруды тапсырды. Ол сондай-ақ Ұлттық қауіпсіздік басшысы қызметін атқарған Өмірбек Субанәлиевті жұмыстан шығарды. == Мансабы == * 1976-1977 — [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] Ош облысының Өзген ауданындағы Ленин атындағы орта мектепте мұғалім. * 1983-1988 — Ош облысының Совет ауданындағы «Совет» совхозының бас зоотехнигі. * 1988-1989 — Қырғыз коммунистік партиясының Ош облысы Совет ауданындағы аудандық комитетінің инструкторы. * 1989-1991 — Ош облысы Совет ауданындағы Ульянов атындағы совхоз парткомының секретары. * 1991-1993 — Ош облысы Совет ауданындағы Ульянов атындағы совхоздың директоры . * 1993-1996 — Ош облысы Қара-Құлжа ауданындағы «Кашка-Жол» колхозының басқарма төрағасы. * 1995 — [[Жоғарғы Кеңес]] халық өкілдері жиналысының I шақырылымының депутаты болып сайланды. Осы уақыт аралығында аграрлық сұрақтар бойынша комитеттің төрағасының орынбасары, кейін төрағасы қызметін атқарды. * 1996-1997 — Жоғарғы Кеңес халық өкілдері жиналысының аграрлық сұрақтар бойынша комитетінің төрағасының орынбасары. * 1997-2000 — Жоғарғы Кеңесінін халық өкілдері жиналысының аграрлық сұрақтар бойынша комитетінің төрағасының лауазымында болды. * 2000-2005 — депутат, Жоғарғы Кеңесінін халық өкілдері жиналысы Төрағасының орынбасары. * 2005-2007 — Жогорку Кенештің III шақырылымы депутаты, агроөнеркәсіп кешені және экология бойынша комитеттің төрағасы. * 2007 жылдың 3 сәуір мен 24 қазан аралығы — Қырғыз Республикасының ауыл шаруашылығы, су және өңдеу өнеркәсібі шаруашылығы министрі. * 24 қазан 2007 — Қырғыз Республикасының жаңа Конституциясының қабылдануына байланысты отставкаға кетеді. Уақытша жаңа үкімет құрамын жасақтау министрі қызметін атқарады. * 27 желтоқсан 2007 — президент үкімі бойынша ауыл шаруашылығы, су және өңдеу өнеркәсібі шаруашылығы министрі қызметінен босатылды. * 2008-2010 — жеке кәсіпкер болды<ref>[http://ria.ru/spravka/20160413/1409897248.html Биография Сооронбая Жээнбекова]</ref>. * Сәуір 2010 — мемлекеттік әкімшілік басшысы — [[Ош облысы]]ның губернаторы қызметін атқарушы. * 3 қыркүйек 2010 — президенттің үкімі бойынша Ош облысының губернаторы болып тағайындалды. * 16 тамыз 2012 — Қырғыз Республикасы премьер-министрінің жарлығы бойынша үкіметтің Ош облысындағы өкілетті өкілі болып тағайындалды. * 11 желтқсан 2015 — Қырғыз Республикасы президентінің үкімі бойынша Мемлекеттік кадрлар қызметінің директоры болып тағайындалды. * Наурыз 2016 — Қырғыз Республикасы президенті аппараты басшысының бірінші орынбасары болып тағайындалды. * 13 сәуір 2016 — Қырғыз Республикасының премьер-министрі болып сайланды<ref>[http://www.inform.kz/rus/article/2892401 В Кыргызстане избрали нового премьер-министра.]</ref>. * 21 тамыз 2017 — Қырғызстан президенті лауазымына сайлауға түсу үшін Қырғыз Республикасы премьер-министрі қызметінен бас тартып, отставкаға кетті|<ref>{{Cite news|title=Премьер Киргизии Жээнбеков заявил об уходе в отставку|url=https://praktika.ru/news/premer-kirgizii-zheenbekov-zayavil-ob-uhode-v-otstavku-iz-za-predstoyashhih-vyborov/|work=Практика|date=2017-08-21|accessdate=2017-08-22|language=ru-RU}}</ref>. * 15 қазан 2017 — Қырғызстан президенті болып сайланды. * 24 қараша 2017 — Қырғызстанның жаңа президенті қызметіне кірісті|<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның жаңа президенті қызметіне кіріседі|url=https://praktika.ru/news/premer-kirgizii-zheenbekov-zayavil-ob-uhode-v-otstavku-iz-za-predstoyashhih-vyborov/|work=Тәжірибе|date=2017-11-24|accessdate=2017-08-22|language=kz-KZ}}</ref>. == Марапаттары == * «Ауыл шаруашылығының еңбек сіңірген қызметкері» * [[File:KRG Medal Dank.png|Даңқ медалі|50px]] «Даңқ» медалі (2011) * {{Назарбаев ордені}} [[Назарбаев ордені]]<ref>[https://baq.kz/news/othernews/elbasy-sooronbay-zheenbekovty-marapattady/ Елбасы Сооронбай Жээнбековты марапаттады 28 мамыр 2019]</ref> (2019) * «Ауыл шаруашылығының құрметті қызметкері» == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} == Сыртқы сілтемелер == {{commons}} [[Санат:Қырғызстан президенттері]] [[Санат:Қырғызстан премьер-министрлері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденінің иегерлері]] p4odsx0gihni9vhwicvl0y5gsk485dc 0 610004 3061946 3048729 2022-08-18T11:44:05Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Аламүдүн ауданы]] бетін [[Аламүдін ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Аламүдүн ауданы |Шынайы атауы = Аламүдүн району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Шу облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Лебединовка]] ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды =1974 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 148 032 адам <ref name="Этно2009.Чуй">[https://web.archive.org/web/20110810174007/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A7%D1%83%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Чуйская область{{ref-ru}}]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 58,5 %,<br/>[[орыстар]] — 25,2 %,<br/>[[ұйғырлар]] — 3,7 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = 3028 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Аламүдүн ауданы''' ({{lang-ky|Аламүдүн району}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Шу облысы]] құрамындағы әкімшілік бірлік. Ел астанасы — [[Бішкек]] аудан аумағымен қоршалған, бірақ оның құрамына кірмейді. Әкімшілік орталығы — Лебединовка ауылы. == Тарихы == 1937 жылы '''Ворошилов ауданы''' болып құрылды. 1958 жылы атауы '''Аламедин ауданы''' болып ауысқан. 1990-шы жылдары аудан атауының жазылуы қазіргісіне өзгертілді. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 148 032 аудан тұрғындарының ішінен [[қырғыздар]] 86&#x20;550 адамды құрайды (58,5 %), [[орыстар]] — 37&#x20;312 адам (25,2 %), [[ұйғырлар]] — 5503 адам (3,7 %), [[қазақтар]] — 2161 адам (1,5 %), [[өзбектер]] — 2032 адам (1,4 %), [[күрдтер]] — 1907 адам (1,3 %), [[әзірбайжандар]] — 1852 адам (1,2 %), [[түріктер]] — 1810 адам (1,2 %), [[татарлар]] — 1751 адам (1,2 %), [[украиндар]] — 1668 адам (1,1 %), [[корейлер]] — 1261 адам (0,8 %), [[немістер]] — 1141 адам (0,8 %). == Елді мекендер == Ірі елді мекендері: Лебединовка, Ленинское, Молдовановка, Байтик <ref>[http://www.undp.kg/districts/article/districts/50-chuy-province/653-alamudun Аламудунский район]</ref>. == Атақты адамдары == === Ауданда дүниеге келгендер === * Ишембай Әбдірайымов (1914-2001) — ұшқыш, КСРО еңбек сіңірген ұшқышы. * [[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев|Алмазбек Атамбаев]] (1956 д.к.) — Қырғыз Республикасының Президенті (2011-2017), Премьер-министрі (2010) * Иван Александрович Гришин (1918-1960) — [[Кеңес Одағының Батыры]] * [[Бәкен Қыдыкеева]] (1923-1994) — театр актрисасы, КСРО халық әртісі (1970) * Сайра Киізбаева (1917-1988) — опера әншісі, КСРО халық әртісі (1958) * [[Дәркүл Күйікова]] (1919-1997) — театр және кино актрисасы, КСРО халық әртісі (1967) * Исмаилбек Таранчиев (1923-1944) — [[Кеңес Одағының Батыры]] * [[Сүйменқұл Чокморов]] (1939-1992) — кино актері, КСРО халық әртісі (1981) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Аламүдүн ауданы]] c3a53llar7no366kezej0kts4m3cf3b 3061949 3061946 2022-08-18T11:46:22Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Аламүдін ауданы |Шынайы атауы = Аламүдүн району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Шу облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Лебединовка]] ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды =1974 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 148 032 адам <ref name="Этно2009.Чуй">[https://web.archive.org/web/20110810174007/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A7%D1%83%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Чуйская область{{ref-ru}}]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 58,5 %,<br/>[[орыстар]] — 25,2 %,<br/>[[ұйғырлар]] — 3,7 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = 3028 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Аламүдін ауданы''' ({{lang-ky|Аламүдүн району}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Шу облысы]] құрамындағы әкімшілік бірлік. Ел астанасы — [[Бішкек]] аудан аумағымен қоршалған, бірақ оның құрамына кірмейді. Әкімшілік орталығы — Лебединовка ауылы. == Тарихы == 1937 жылы '''Ворошилов ауданы''' болып құрылды. 1958 жылы атауы '''Аламедин ауданы''' болып ауысқан. 1990-шы жылдары аудан атауының жазылуы қазіргісіне өзгертілді. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 148 032 аудан тұрғындарының ішінен [[қырғыздар]] 86&#x20;550 адамды құрайды (58,5 %), [[орыстар]] — 37&#x20;312 адам (25,2 %), [[ұйғырлар]] — 5503 адам (3,7 %), [[қазақтар]] — 2161 адам (1,5 %), [[өзбектер]] — 2032 адам (1,4 %), [[күрдтер]] — 1907 адам (1,3 %), [[әзірбайжандар]] — 1852 адам (1,2 %), [[түріктер]] — 1810 адам (1,2 %), [[татарлар]] — 1751 адам (1,2 %), [[украиндар]] — 1668 адам (1,1 %), [[корейлер]] — 1261 адам (0,8 %), [[немістер]] — 1141 адам (0,8 %). == Елді мекендер == Ірі елді мекендері: Лебединовка, Ленинское, Молдовановка, Байтик <ref>[http://www.undp.kg/districts/article/districts/50-chuy-province/653-alamudun Аламудунский район]</ref>. == Атақты адамдары == === Ауданда дүниеге келгендер === * Ишембай Әбдірайымов (1914-2001) — ұшқыш, КСРО еңбек сіңірген ұшқышы. * [[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев|Алмазбек Атамбаев]] (1956 д.к.) — Қырғыз Республикасының Президенті (2011-2017), Премьер-министрі (2010) * Иван Александрович Гришин (1918-1960) — [[Кеңес Одағының Батыры]] * [[Бәкен Қыдыкеева]] (1923-1994) — театр актрисасы, КСРО халық әртісі (1970) * Сайра Киізбаева (1917-1988) — опера әншісі, КСРО халық әртісі (1958) * [[Дәркүл Күйікова]] (1919-1997) — театр және кино актрисасы, КСРО халық әртісі (1967) * Исмаилбек Таранчиев (1923-1944) — [[Кеңес Одағының Батыры]] * [[Сүйменқұл Чокморов]] (1939-1992) — кино актері, КСРО халық әртісі (1981) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Аламүдүн ауданы]] r4l6ttlk51gbwa92wrzu8o3r3q9tf7n 0 610007 3061954 2665233 2022-08-18T11:51:48Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Шу ауданы |Шынайы атауы = Чүй району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Шу облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Тоқмақ]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 47 017 <ref name="Этно2009.Чуй">[https://web.archive.org/web/20110810174007/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A7%D1%83%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Чуйская область{{ref-ru}}]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 83,2 %,<br/>[[орыстар]] — 6,9 %,<br/>[[дүнгендер]] — 4,7 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = 1592 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Chüy Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} {{мағына|Шу ауданы}} '''Шу ауданы''' ({{lang-ky|Чүй району}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Шу облысы]] құрамындағы әкімшілік бірлік. Солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысында [[Шу облысы]]ның — [[Кемин ауданы|Кемин]], батысында — [[Ыстықата ауданы]]мен, оңтүстігінде — [[Нарын облысы]]ның [[Қошқар ауданы]]мен шектеседі. Әкімшілік орталығы — [[Тоқмақ]] қаласы, Шу ауданы құрамына кірмейді. Ауданның жер көлемі 1592 км²<ref><span data-wikidata-qualifier-id="P248">Чуйский район</span>&#x20;&#x2F;&#x2F;&#x20;Энциклопедия Чуйской области&#x20;&#x3D;&#x20;Чүй облусу энциклопедиясы.&nbsp;— Бишкек: Кыргыз Энциклопедиясынын Башкы редакциясы, 1994.&nbsp;— Т.&nbsp;3.&nbsp;— С.&nbsp;224.&nbsp;— 718&nbsp;с.&nbsp;— [//ru.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/5897500835 ISBN 5-89750-083-5].</ref>. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 47 017 аудан тұрғындарының ішінен [[қырғыздар]] 39, 116 адам  (83,2 %) құрайды, [[орыстар]] — 3225 адам (6,9 %), [[дүнгендер]] — 2201 адам (4,7 %), [[әзірбайжандар]] — 828 адам (1,8 %), [[қазақтар]] — 522 адам (1,1 %). == Ауданда дүниеге келгендер == * Михаил Денисович Афанасьев (1923-1986) — Кеңес Одағының Батыры. * Насирдин Байтеміров (1916-1996) — қырғыз және кеңес ақыны, прозашы, драматург. Қырғызстанның Халық жазушысы (1986). Қырғыз КСР Халық ағарту ісінің үздігі. Тоқтоғұл Сатылғанов атындағы Қырғыз КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1984). * Исмаил Борончиев (1910-1978) — айтыскер [[ақын]], Қырғыз КСР-інің халық әртісі (1958). * Ашыраалы Боталиев — опера және драма актері, Қырғыз КСР халық әртісі. * Жаманқұл Женчураев, — қырғыз совет жазушысы, шекарашы. * Үсенқұл Жұмабаев (1923-1976) — қырғыз кеңес мемлекеттік, саяси және қоғам қайраткері, ақын. * Сұлтан Ыбырайымов — КСРО мемлекеттік және партия қайраткері, Қырғыз КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы, (1978-1980). * Қалмырза Сарпек ұлы — ақын. * Жайнақ Саадаев — КСРО мемлекеттік және партия қайраткері, Қырғызстан аудандық партия комитетінің 1-ші хатшысы. 1937 жылы "халық жауы" деп айыпталып, қамауға алынып, ату жазасына кесілді, қайтыс болғаннан кейін ақталды. (1893-1937) * Келдіке Қарымшақов (1919-2003) — КСРО мемлекеттік және партия қайраткері, Ұлы Отан соғысының ардагері. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://tokmok.org/ Тоқмақ қаласының сайты] — Шу ауданы мен Тоқмақ қаласының жаңалықтар сайты. * [https://web.archive.org/web/20150404104920/http://meria.tokmok.org/ Облыстық Тоқмақ қаласының әкімшілік сайты] {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Шу ауданы (Қырғызстан)]] 3yp157e4jwru6684bjxubyhu0m5mux9 0 610245 3061691 2906411 2022-08-17T16:38:13Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Қызыл-Қия → Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = қала |қазақша атауы = Сүлікті |шынайы атауы = {{lang-ky|Сүлүктү}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg= 39|lat_min= 56|lat_sec=0 |lon_deg= 69|lon_min= 34|lon_sec=0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Баткен облысы |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = мэр |басшысы = Абдузакир Ибрагимов |құрылған уақыты = 1868 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1940 |жер аумағы = 17,33 |биiктiктiң түрi = Биіктігі |орталығының биiктігі = 1380 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 27 725<ref name="Perep2009">[http://web.archive.org/web/20110810173103/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%91%D0%B0%D1%82%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Қырғыз Республикасының Ұлттық статистика комитеті. 2009 жылғы халық санағы.]</ref> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] - 73,2% <br /> [[өзбектер]] - 19,5% <br /> [[татарлар]] - 3,6% <br /> [[орыстар]] - 2,6% <br /> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = +996 3653 |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = A, L, 03 |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = }} '''Сүлікті''' ({{lang-ky|Сүлүктү}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Баткен облысы]]ндағы облыстық бағыныстағы қала. Халық саны ([[2009 жыл|2009]]) — 24,7 мың адам. Қырғызстандағы ірі көмір кен орындарының бірі болып табылады. == Географиясы == Қала Түркістан жотасының солтүстік сілемдерінде, теңіз деңгейінен 1380 метр биіктікте, облыс орталығы [[Баткен]] қаласынан 150 км батысқа қарай (Сүлікті — [[Тәжікстан]] Республикасының [[Соғд облысы]]ндағы [[Лейлек ауданы]] — [[Баткен]] трассасының бойында), республика орталығы [[Бішкек]] қаласынан 950 км қашықтықта орналасқан. == Тарихы == Сүлікті — [[Орта Азия]]дағы көне [[Көмір өнеркәсібі|көмір өндірісі]] орталықтарының бірі. Көмірді өнеркәсіптік игеру [[1868 жыл]]ы басталды. Сүліктінің пайда болуы осы уақытпен есептеледі. 1934 жылы 20 тамызда БОАК Президиумы «Қырғыз АКСР-нің Фрунзе қаласы мен [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] және Сүлікті жұмысшылар кенттерін аудан құрамынан бөлініп, Қырғыз АКСР ОАК-не тікелей бағыныстағы дербес әкімшілік-шаруашылық бірліктер болып ерекшеленген елді мекендер тізіміне қосу жөнінде» қаулы етті.<ref>[http://base.consultant.ru/cons/cgi/online.cgi?req=doc;base=ESU;n=24628 ОБ ИЗМЕНЕНИЯХ В СОСТАВЕ РАЙОНОВ КИРГИЗСКОЙ АССР И О ЕЕ ВНУТРЕННЕМ АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОМ ДЕЛЕНИИ]</ref> [[1940 жыл]]ы қала мәртебесі берілді, қазіргі уақытта Сүлікті облыстық бағыныстағы қала болып табылады. [[Сурет:Winter in Sulukta.JPG|нобай|оңға|Сүліктідегі қыс]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://sulukta.su Сүлікті ресми сайты] * [http://www.citykr.kg/sylykta.php Қырғыз Республикасының қалаларының қауымдастығы сайтында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100727174910/http://www.citykr.kg/sylykta.php |date=2010-07-27 }} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Қырғызстан қалалары]] [[Санат:1868 жылы құрылған елді мекендер]] [[Санат:Алфавит бойынша елді мекендер]] 4zkel9mzixoren1k6ctano0bk5ze09v 0 612243 3061955 2662389 2022-08-18T11:52:36Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Соқұлық ауданы]] бетін [[Соқылық ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Соқұлық ауданы |Шынайы атауы = Сокулук району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Шу облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Соқұлық]] ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1935 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 159 231 <ref name="Этно2009.Чуй">[https://web.archive.org/web/20110810174007/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A7%D1%83%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Чуйская область{{ref-ru}}]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 62,6 %,<br/>[[орыстар]] — 20,5 %,<br/>[[қазақтар]] — 2,7 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = 2550 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} [[Сурет:Sokuluk_rayonu.jpg|оңға|нобай|200x200 нүкте]] '''Соқұлық ауданы''' ({{lang-ky|Сокулук району}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Шу облысы]] құрамындағы әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Соқұлық]] ауылы. == Тарихы == Аудан 1935 жылдың 5 ақпанында '''Каганович ауданы''' болып құрылған. 1957 жылы атауы өзгертілді. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 159 231 аудан тұрғынының ішінен [[қырғыздар]] 99&#x20;712 адамды құрайды (62,6 %), [[орыстар]] — 32675 адам (20,5 %), [[қазақтар]] — 4339 адам (2,7 %), [[дүнгендер]] — 3006 адам (1,9 %), [[түріктер]] — 2916 адам (1,8 %), [[әзірбайжандар]] — 2299 адам (1,4 %), [[украиндар]] — 1950 адам (1,2 %), [[ұйғырлар]] — 1712 адам (1,1 %), [[даргиндер]] — 1540 адамды (1,0 %), [[лезгиндер]] — 1394 адам (0,9 %), [[немістер]] — 1306 адам (0,8 %), [[өзбектер]] — 1114 адам (0,7 %), [[татарлар]] — 996 адам (0,6 %), [[күрдтер]] — 860 адам (0,5 %). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Шу облысы аудандары]] jimxy3xsx3haxab51rwwoyctblatfgf 3061957 3061955 2022-08-18T11:53:17Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Соқылық ауданы |Шынайы атауы = Сокулук району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Шу облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Соқылық]] ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1935 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 159 231 <ref name="Этно2009.Чуй">[https://web.archive.org/web/20110810174007/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A7%D1%83%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Чуйская область{{ref-ru}}]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 62,6 %,<br/>[[орыстар]] — 20,5 %,<br/>[[қазақтар]] — 2,7 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = 2550 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} [[Сурет:Sokuluk_rayonu.jpg|оңға|нобай|200x200 нүкте]] '''Соқылық ауданы''' ({{lang-ky|Сокулук району}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Шу облысы]] құрамындағы әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Соқылық]] ауылы. == Тарихы == Аудан 1935 жылдың 5 ақпанында '''Каганович ауданы''' болып құрылған. 1957 жылы атауы өзгертілді. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 159 231 аудан тұрғынының ішінен [[қырғыздар]] 99&#x20;712 адамды құрайды (62,6 %), [[орыстар]] — 32675 адам (20,5 %), [[қазақтар]] — 4339 адам (2,7 %), [[дүнгендер]] — 3006 адам (1,9 %), [[түріктер]] — 2916 адам (1,8 %), [[әзірбайжандар]] — 2299 адам (1,4 %), [[украиндар]] — 1950 адам (1,2 %), [[ұйғырлар]] — 1712 адам (1,1 %), [[даргиндер]] — 1540 адамды (1,0 %), [[лезгиндер]] — 1394 адам (0,9 %), [[немістер]] — 1306 адам (0,8 %), [[өзбектер]] — 1114 адам (0,7 %), [[татарлар]] — 996 адам (0,6 %), [[күрдтер]] — 860 адам (0,5 %). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Шу облысы аудандары]] g82bv8pnebn44xnkbc9bfou5fs3iag1 0 612244 3061908 2662392 2022-08-18T11:22:00Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Ыстықата ауданы |Шынайы атауы = Ысык-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Шу облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Қант (қала)|Қант]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1977 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 132 759 <ref name="Этно2009.Чуй">[https://web.archive.org/web/20110810174007/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A7%D1%83%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Чуйская область{{ref-ru}}]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 47,2 %,<br/>[[орыстар]] — 21,1 %,<br/>[[дүнгендер]] — 14,5 %,<br/>[[түріктер]] — 3,5 %,<br/>[[ұйғырлар]] — 3,1 %,<br/>[[әзірбайжандар]] — 2,6 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = 3028 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Ыстықата ауданы''' ({{lang-ky|Ысык-Ата району}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Шу облысы]] құрамындағы әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — өзі аудан құрамына кірмейтін [[Қант (қала)|Қант]] қаласы. [[Сурет:E8079-Pervomayskoe-mosque.jpg|солға|нобай|200x200 нүкте|Первомайское ауылындағы мешіт]] == Тарихы == 1977 жылы [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]]н бөлу арқылы құрылған. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 132 759 аудан тұрғынының ішінен [[қырғыздар]] 62&#x20;620 адамды құрайды (47,2 %), [[орыстар]] — 28&#x20;000 адам (21,1 %), [[дүнгендер]] — 19&#x20;223 адам (14,5 %), [[түріктер]] — 4699 адам (3,5 %), [[ұйғырлар]] — 4091 адам (3,1 %), [[әзірбайжандар]] — 3486 адам (2,6 %), [[өзбектер]] — 2207 адам (1,7 %), [[немістер]] — 1524 адам (1,1 %), [[украиндар]] — 1343 адамды (1,0 %),[[қазақтар]] — 1317 адам (1,0 %), [[татарлар]] — 1078 адам (0,8 %). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Шу облысы аудандары]] cfl7i46yzxw652eakbqvbbgqokbdowv 3061910 3061908 2022-08-18T11:23:05Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Ыстық-Ата ауданы]] бетін [[Ыстықата ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Ыстықата ауданы |Шынайы атауы = Ысык-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Шу облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Қант (қала)|Қант]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1977 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 132 759 <ref name="Этно2009.Чуй">[https://web.archive.org/web/20110810174007/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A7%D1%83%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Чуйская область{{ref-ru}}]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 47,2 %,<br/>[[орыстар]] — 21,1 %,<br/>[[дүнгендер]] — 14,5 %,<br/>[[түріктер]] — 3,5 %,<br/>[[ұйғырлар]] — 3,1 %,<br/>[[әзірбайжандар]] — 2,6 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = 3028 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Ыстықата ауданы''' ({{lang-ky|Ысык-Ата району}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Шу облысы]] құрамындағы әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — өзі аудан құрамына кірмейтін [[Қант (қала)|Қант]] қаласы. [[Сурет:E8079-Pervomayskoe-mosque.jpg|солға|нобай|200x200 нүкте|Первомайское ауылындағы мешіт]] == Тарихы == 1977 жылы [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]]н бөлу арқылы құрылған. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 132 759 аудан тұрғынының ішінен [[қырғыздар]] 62&#x20;620 адамды құрайды (47,2 %), [[орыстар]] — 28&#x20;000 адам (21,1 %), [[дүнгендер]] — 19&#x20;223 адам (14,5 %), [[түріктер]] — 4699 адам (3,5 %), [[ұйғырлар]] — 4091 адам (3,1 %), [[әзірбайжандар]] — 3486 адам (2,6 %), [[өзбектер]] — 2207 адам (1,7 %), [[немістер]] — 1524 адам (1,1 %), [[украиндар]] — 1343 адамды (1,0 %),[[қазақтар]] — 1317 адам (1,0 %), [[татарлар]] — 1078 адам (0,8 %). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Шу облысы аудандары]] cfl7i46yzxw652eakbqvbbgqokbdowv 0 612294 3061834 2662199 2022-08-18T07:40:10Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Манас ауданы |Шынайы атауы = Манас району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = Покровка |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1980 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 32 913 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 78,4 %,<br/>[[күрдтер]] — 6,7 %,<br/>[[қазақтар]] — 4,8 %,<br/>[[орыстар]] — 3,3 %<br/>[[өзбектер]] — 2,8 %<br/>[[түріктер]] — 1,8 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Manas Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Манас ауданы''' ({{lang-ky|Манас району}}) — [[Қырғызстан]] Республикасындағы [[Талас облысы]]ның солтүстік-батысында орналасқан әкімшілік бірлік. 1980 жылы 3 қазанда Киров (қазіргі [[Қарабура ауданы|Қарабура]]) ауданынан бөліну арқылы құрылды<ref name="autogenerated1">Манас районунун энциклопедиясы / Түзүүчүсү Шатманов М. — Б., 2001</ref>. Талас облысының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Солтүстігінде және батысында [[Қазақстан]]ның [[Жамбыл облысы]]мен, оңтүстікте Талас облысының Қарабура және [[Бақайата ауданы]]мен, шығысында [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]]мен шектеседі. Әкімшілік орталығы — Покровка ауылы. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 32 913 аудан тұрғынының ішінен [[қырғыздар]] 25&nbsp;801 адамды құрайды (78,4 %), [[күрдтер]] — 2204 адам (6,7 %), [[қазақтар]] — 1568 адам (4,8 %), [[орыстар]] — 1093 адам (3,3 %), [[өзбектер]] — 910 адам (2,8 %), [[түріктер]] — 589 адам (1,8 %). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] r1l0e5og5y9d9va0n3u0ssx7xoxdj19 0 612610 3061798 2662198 2022-08-18T06:19:27Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Халқы */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақай-Ата ауданы |Шынайы атауы = Бақай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = Бақай-Ата |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақай-Ата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақай-Ата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''Ақтөбе ауылдық округі''': [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай]], [[Қызылшаруа]] ауылдары * '''Ақназаров ауылдық округі''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Қырғызстан)|Мәдениет]], [[Тасқұдық]], [[Үрмарал]] ауылдары * '''Бақайата ауылдық округі''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''Баутерек ауылдық округі''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Кеңарал ауылдық округі''': [[Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Мыңбұлақ ауылдық округі''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Өзгеріс ауылдық округі''': [[Өзгеріс (Бақай ата ауданы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Орас ауылдық округі''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''Шадықан ауылдық округі''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] oprnx4x3qcxc6fr1wg1smu9nk9e9rtl 3061800 3061798 2022-08-18T06:29:04Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекендері */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақай-Ата ауданы |Шынайы атауы = Бақай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = Бақай-Ата |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақай-Ата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақай-Ата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''Ақтөбе ауылдық округі''': [[Ақтөбе (Бақайата ауданы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай]], [[Қызылшаруа]] ауылдары * '''Ақназаров ауылдық округі''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Қырғызстан)|Мәдениет]], [[Тасқұдық]], [[Үрмарал]] ауылдары * '''Бақайата ауылдық округі''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''Баутерек ауылдық округі''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Кеңарал ауылдық округі''': [[Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Мыңбұлақ ауылдық округі''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Өзгеріс ауылдық округі''': [[Өзгеріс (Бақай ата ауданы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Орас ауылдық округі''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''Шадықан ауылдық округі''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] in6ymryxttxnwfqv404edw7oy2nquzp 3061807 3061800 2022-08-18T07:03:16Z Білгіш Шежіреші 68287 [[Арнайы:Үлесі/Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) істеген нөмір 3061800 нұсқасын [[Уикипедия:Жоққа шығару|жоққа шығарды]] wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақай-Ата ауданы |Шынайы атауы = Бақай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = Бақай-Ата |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақай-Ата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақай-Ата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''Ақтөбе ауылдық округі''': [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай]], [[Қызылшаруа]] ауылдары * '''Ақназаров ауылдық округі''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Қырғызстан)|Мәдениет]], [[Тасқұдық]], [[Үрмарал]] ауылдары * '''Бақайата ауылдық округі''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''Баутерек ауылдық округі''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Кеңарал ауылдық округі''': [[Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Мыңбұлақ ауылдық округі''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Өзгеріс ауылдық округі''': [[Өзгеріс (Бақай ата ауданы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Орас ауылдық округі''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''Шадықан ауылдық округі''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] oprnx4x3qcxc6fr1wg1smu9nk9e9rtl 3061812 3061807 2022-08-18T07:12:18Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақайата ауданы |Шынайы атауы = Бакай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Бақайата]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақайата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-Ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақайата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''Ақтөбе ауылдық округі''': [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай]], [[Қызылшаруа]] ауылдары * '''Ақназаров ауылдық округі''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Қырғызстан)|Мәдениет]], [[Тасқұдық]], [[Үрмарал]] ауылдары * '''Бақайата ауылдық округі''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''Баутерек ауылдық округі''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Кеңарал ауылдық округі''': [[Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Мыңбұлақ ауылдық округі''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Өзгеріс ауылдық округі''': [[Өзгеріс (Бақай ата ауданы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Орас ауылдық округі''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''Шадықан ауылдық округі''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] e2so9d3roysmbevyzg8bthgqzp0na18 3061821 3061812 2022-08-18T07:27:31Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Бақай-Ата ауданы]] бетін [[Бақайата ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақайата ауданы |Шынайы атауы = Бакай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Бақайата]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақайата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-Ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақайата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''Ақтөбе ауылдық округі''': [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай]], [[Қызылшаруа]] ауылдары * '''Ақназаров ауылдық округі''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Қырғызстан)|Мәдениет]], [[Тасқұдық]], [[Үрмарал]] ауылдары * '''Бақайата ауылдық округі''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''Баутерек ауылдық округі''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Кеңарал ауылдық округі''': [[Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Мыңбұлақ ауылдық округі''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Өзгеріс ауылдық округі''': [[Өзгеріс (Бақай ата ауданы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Орас ауылдық округі''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''Шадықан ауылдық округі''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] e2so9d3roysmbevyzg8bthgqzp0na18 0 612974 3061824 2980731 2022-08-18T07:32:05Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Қарабура ауданы |Шынайы атауы = Кара-Буура району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = Қызыладыр ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 58 056 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 88,3 %,<br/>[[күрдтер]] — 5,7 %<br/>[[қазақтар]] — 2,0 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Қарабура ауданы''' ({{Lang-ky|Кара-Буура району}}) — [[Қырғызстан]] Республикасындағы [[Талас облысы]]ның батыс, таулы бөлігінде орналасқан әкімшілік бірлік. 1992 жылға дейін — '''Киров ауданы,''' 1930-шы жылдары — '''Рыков ауданы''' деп аталған<ref>{{Cite web|url=http://history.org.ua/LiberUA/AdmTerDelSSSR_1931/AdmTerDelSSSR_1931.pdf|title=Административно-территориальное деление Союза ССР (Районы и города СССР) / Центральный исполнительный комитет Союза ССР; Всероссийский центральный исполнительный комитет. – М.: Изд-во "Власть Советов” при Президиуме ВЦИК, 1931. – 360 с.|author=|date=|publisher=}}</ref>. Аудан орталығы — Қызыладыр ауылы. Аумағы — 4216 км2. == Халқы == [[2009 жыл]]ы халық саны 56&#x20;442 адамды құрады, соның ішінде 55&#x20;555 адам - ауыл тұрғыны. 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 58&#x20;056 тұрғынның ішінен [[қырғыздар]] 51&#x20;243 адамды құрайды, немесе 88,3 %, [[күрдтер]] — 3338 адам немесе 5,7 %, [[қазақтар]] — 1157 адам немесе 2,0 %, [[түріктер]] — 792 адам немесе 1,4 %, [[орыстар]] — 773 адам немесе 1,3 %, [[өзбектер]] — 361 адам немесе 0,6 % және басқалары — 392 адам (0,7 %). == Географиясы мен экономикасы == Аудан аумағында 2005 ж. бірегей орта жоталы саванноидтарды, альпілік және субальпілік шалғындар мен Батыс Тянь-шаньның биологиялық әртүрлілігін сақтау үшін Қарабура мемлекеттік қорығы құрылды. Ауданда 10 569 үй шаруашылығы бар. Негізінен [[ауыл шаруашылығы]] дамыған. Жыртылатын егін шаруашылығанан [[Бидай (астық)|бидай]], [[картоп]], [[көкөніс]], [[қант қызылшасы]], [[үрме бұршақ]] басым болып келеді. Сондай-ақ, [[мал шаруашылығы]] да дамыған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta Карта пгт.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110622134706/http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta |date=2011-06-22 }} [http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta Кызыладыр және Қара-Бура ауданы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110622134706/http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta |date=2011-06-22 }} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] 1qi99fjosr8ojm83aopvsnbdi57y77d 3061825 3061824 2022-08-18T07:32:36Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Қара-Бура ауданы]] бетін [[Қарабура ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Қарабура ауданы |Шынайы атауы = Кара-Буура району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = Қызыладыр ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 58 056 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 88,3 %,<br/>[[күрдтер]] — 5,7 %<br/>[[қазақтар]] — 2,0 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Қарабура ауданы''' ({{Lang-ky|Кара-Буура району}}) — [[Қырғызстан]] Республикасындағы [[Талас облысы]]ның батыс, таулы бөлігінде орналасқан әкімшілік бірлік. 1992 жылға дейін — '''Киров ауданы,''' 1930-шы жылдары — '''Рыков ауданы''' деп аталған<ref>{{Cite web|url=http://history.org.ua/LiberUA/AdmTerDelSSSR_1931/AdmTerDelSSSR_1931.pdf|title=Административно-территориальное деление Союза ССР (Районы и города СССР) / Центральный исполнительный комитет Союза ССР; Всероссийский центральный исполнительный комитет. – М.: Изд-во "Власть Советов” при Президиуме ВЦИК, 1931. – 360 с.|author=|date=|publisher=}}</ref>. Аудан орталығы — Қызыладыр ауылы. Аумағы — 4216 км2. == Халқы == [[2009 жыл]]ы халық саны 56&#x20;442 адамды құрады, соның ішінде 55&#x20;555 адам - ауыл тұрғыны. 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 58&#x20;056 тұрғынның ішінен [[қырғыздар]] 51&#x20;243 адамды құрайды, немесе 88,3 %, [[күрдтер]] — 3338 адам немесе 5,7 %, [[қазақтар]] — 1157 адам немесе 2,0 %, [[түріктер]] — 792 адам немесе 1,4 %, [[орыстар]] — 773 адам немесе 1,3 %, [[өзбектер]] — 361 адам немесе 0,6 % және басқалары — 392 адам (0,7 %). == Географиясы мен экономикасы == Аудан аумағында 2005 ж. бірегей орта жоталы саванноидтарды, альпілік және субальпілік шалғындар мен Батыс Тянь-шаньның биологиялық әртүрлілігін сақтау үшін Қарабура мемлекеттік қорығы құрылды. Ауданда 10 569 үй шаруашылығы бар. Негізінен [[ауыл шаруашылығы]] дамыған. Жыртылатын егін шаруашылығанан [[Бидай (астық)|бидай]], [[картоп]], [[көкөніс]], [[қант қызылшасы]], [[үрме бұршақ]] басым болып келеді. Сондай-ақ, [[мал шаруашылығы]] да дамыған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta Карта пгт.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110622134706/http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta |date=2011-06-22 }} [http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta Кызыладыр және Қара-Бура ауданы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110622134706/http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta |date=2011-06-22 }} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] 1qi99fjosr8ojm83aopvsnbdi57y77d 0 613027 3061934 2900929 2022-08-18T11:36:54Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Жетіөгіз ауданы |Шынайы атауы = Жети-Өгүз району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Ыстықкөл облысы]] |Енеді = |Астанасы = Қызылсу ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 82 085 <ref name="Этно2009.Иссык-Куль">[https://web.archive.org/web/20110810173507/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%98%D1%81%D1%81%D1%8B%D0%BA-%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Иссык-Кульская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 91,2 %,<br/>[[орыстар]] — 4,5 %,<br/>[[дүнгендер]] — 2,4 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Жетіөгіз ауданы''' ({{Lang-ky|Жети-Өгүз району}}) — [[Қырғызстан]] Республикасындағы [[Ыстықкөл облысы]]ның оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — Қызылсу ауылы. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 82&#x20;085 аудан тұрғындарының ішінен 74&#x20;852 адамды құрайды (немесе 91,2 %), [[орыстар]] — 3660 адам немесе 4,5 %, [[дүнгендер]] — 1953 адам немесе 2,4 %, [[ұйғырлар]] — 744 адам, немесе 0,9 %, [[татарлар]] — 259 адам немесе 0,3 %, [[қазақтар]] — 253 адам немесе 0,3 %. == Елді мекендері == Жеті-Өгіз ауданының құрамына 13 айылдық (ауылдық) округ, 51 айыл (ауыл) кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=97%3A2011-05-14-06-17-13&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округ және село Ыстықкөл облысы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>: * '''Ақ-Дебе айылдық округі''': Мундуз а. (орталығы), Ақ-Дебе, Аң-Өстен, Тілекмат * '''Ак-Ширақ айылдық округі''': Ақ-Ширақ а. (орталығы), Культцентр, Ыштық * '''Алдашев айылдық округі''': Саруу а. (орталығы), Жууку, Ыстық-Көл * '''Барсқоон айылдық округі''': Барсқоон а. (орталығы), Қарақол, Қара-Сай, Сеок * '''Дарқан айылдық округі''': Дарқан а. (орталығы) * '''Жарғылчақ айылдық округі''': Ақ-Терек а. (орталығы), Женіш, Кіші-Жарғылчақ, Чоң-Жарғылчақ * '''Жеті-Өгіз айылдық округі''': Жеті-Өгіз а. (орталығы), Ақ-Қошқар, Желе-Дөбө, Жеті-Өгіз (курорт), Қабақ, Талды-Бұлақ, Чырақ * '''Қызыл-Су айылдық округі''': Қызыл-Су а.(орталығы), Жалғыз-Өрік, Қайнар, Покровская Пристань * '''Липенка айылдық округі''': Липенка а. (орталығы), Богатыровка, Зеленый Гай, Ішкі-Бұлұн * '''Оргочор айылдық округі''': Оргочор а. (орталығы), Боз-Бешік, Құрғақ-Айрық, Подгорное * '''Светлая Поляна айылдық округі''': Светлая Поляна а. (орталығы), Чоң-Қызыл-Су * '''Тамға айылдық округі''': Тамға а. (орталығы), Тосор * '''Ырдық айылдық округі''': Балтабай а. (орталығы), Жон-Бұлақ, Қытай, Конкино, Ырдық == Әйгілі тумалары == * Жәлил Әбдіқадыров (1932-1984) — қырғыз совет театр режиссері, прозашы, драматург, аудармашы, Қырғыз КСР еңбек сіңірген өнер қайраткері, Тоқтоғұл Сатылғанов атындағы Қырғыз КСР мемлекеттік сыйлығының лауреаты. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Ыстықкөл облысы аудандары]] 10r6svcfnqmb06fhi6dtbwhkkvccech 3061938 3061934 2022-08-18T11:38:51Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Жеті-Өгіз ауданы]] бетін [[Жетіөгіз ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Жетіөгіз ауданы |Шынайы атауы = Жети-Өгүз району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Ыстықкөл облысы]] |Енеді = |Астанасы = Қызылсу ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 82 085 <ref name="Этно2009.Иссык-Куль">[https://web.archive.org/web/20110810173507/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%98%D1%81%D1%81%D1%8B%D0%BA-%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Иссык-Кульская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 91,2 %,<br/>[[орыстар]] — 4,5 %,<br/>[[дүнгендер]] — 2,4 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Жетіөгіз ауданы''' ({{Lang-ky|Жети-Өгүз району}}) — [[Қырғызстан]] Республикасындағы [[Ыстықкөл облысы]]ның оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — Қызылсу ауылы. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 82&#x20;085 аудан тұрғындарының ішінен 74&#x20;852 адамды құрайды (немесе 91,2 %), [[орыстар]] — 3660 адам немесе 4,5 %, [[дүнгендер]] — 1953 адам немесе 2,4 %, [[ұйғырлар]] — 744 адам, немесе 0,9 %, [[татарлар]] — 259 адам немесе 0,3 %, [[қазақтар]] — 253 адам немесе 0,3 %. == Елді мекендері == Жеті-Өгіз ауданының құрамына 13 айылдық (ауылдық) округ, 51 айыл (ауыл) кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=97%3A2011-05-14-06-17-13&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округ және село Ыстықкөл облысы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>: * '''Ақ-Дебе айылдық округі''': Мундуз а. (орталығы), Ақ-Дебе, Аң-Өстен, Тілекмат * '''Ак-Ширақ айылдық округі''': Ақ-Ширақ а. (орталығы), Культцентр, Ыштық * '''Алдашев айылдық округі''': Саруу а. (орталығы), Жууку, Ыстық-Көл * '''Барсқоон айылдық округі''': Барсқоон а. (орталығы), Қарақол, Қара-Сай, Сеок * '''Дарқан айылдық округі''': Дарқан а. (орталығы) * '''Жарғылчақ айылдық округі''': Ақ-Терек а. (орталығы), Женіш, Кіші-Жарғылчақ, Чоң-Жарғылчақ * '''Жеті-Өгіз айылдық округі''': Жеті-Өгіз а. (орталығы), Ақ-Қошқар, Желе-Дөбө, Жеті-Өгіз (курорт), Қабақ, Талды-Бұлақ, Чырақ * '''Қызыл-Су айылдық округі''': Қызыл-Су а.(орталығы), Жалғыз-Өрік, Қайнар, Покровская Пристань * '''Липенка айылдық округі''': Липенка а. (орталығы), Богатыровка, Зеленый Гай, Ішкі-Бұлұн * '''Оргочор айылдық округі''': Оргочор а. (орталығы), Боз-Бешік, Құрғақ-Айрық, Подгорное * '''Светлая Поляна айылдық округі''': Светлая Поляна а. (орталығы), Чоң-Қызыл-Су * '''Тамға айылдық округі''': Тамға а. (орталығы), Тосор * '''Ырдық айылдық округі''': Балтабай а. (орталығы), Жон-Бұлақ, Қытай, Конкино, Ырдық == Әйгілі тумалары == * Жәлил Әбдіқадыров (1932-1984) — қырғыз совет театр режиссері, прозашы, драматург, аудармашы, Қырғыз КСР еңбек сіңірген өнер қайраткері, Тоқтоғұл Сатылғанов атындағы Қырғыз КСР мемлекеттік сыйлығының лауреаты. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Ыстықкөл облысы аудандары]] 10r6svcfnqmb06fhi6dtbwhkkvccech 0 614108 3061682 2900998 2022-08-17T16:32:13Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Тоқтоғұл ауданы → Тоқтағұл ауданы using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Жұмғал ауданы |Шынайы атауы = Жумгал району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Нарын облысы]] |Енеді = |Астанасы = Чаек ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 40 718 <ref name="Этно2009.Нарын">[https://web.archive.org/web/20110810173651/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Нарынская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,7 %<br/>қалғандары — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]] |Жер аумағы = 7150 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Jumgal Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = +996 03536 |Пошта индекстері = 722640 |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = H, N, 05 |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Жұмғал ауданы''' ({{Lang-ky|Жумгал району}}) — [[Қырғыз Республикасы]]ның [[Нарын облысы]]ндағы аудан. Әкімшілік орталығы — Чаек ауылы. == Географиясы == Жұмғал ауданы [[Нарын облысы]]ның солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. [[Жалалабат облысы]]ның [[Тоқтағұл ауданы]]мен, [[Шу облысы]]ның [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]]мен, сондай-ақ Нарын облысының [[Ақ-Тала ауданы|Ақ-Тала]] және [[Қошқар ауданы|Қошқар аудандарымен]] шектеседі. Аумағы — 7150 км2. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша облыста 40718 адам өмір сүреді, оның ішінде 99,7% - [[қырғыздар]] . == Әкімшілік бөлінуі == Жұмғал ауданы құрамына 12 айылдық (ауылдық) округ пен 1 [[Кент|қала типтес кент]] кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=98%3A2011-05-14-06-18-16&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округа и поселки Нарынской области]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>: * Қала типтес кент: # кенті, Мың-Куш * Айылдық округтер: # Байзақов — Байзақ а. # Баш-Қуғанды — Баш-Қуғанды # Жаны-Арық — Жаны-Арық а. # Жұмғал — Жұмғал а. # Қабақ — Табылғыты а. # Кек-Ой — Кек-Ой а. # Құйрұчұқ — Құйрұчұқ а. # Чоң-Добо — Чоң-Добо а. # Түгел-Сай — Түгел-Сай а. # Сүйімбаев — Таш-Добо а. # Чаек — Чаек а. # Қызыл-Жылдыз — Қызыл-Жылдыз а. # Мың-Куш — Мың-Куш а. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Нарын облысы аудандары]] {{Kyrgyzstan-geo-stub}} jzmrapomd7q7ucsnf5sozaby9eb25va 3061927 3061682 2022-08-18T11:33:10Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Жұмғал ауданы |Шынайы атауы = Жумгал району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Нарын облысы]] |Енеді = |Астанасы = Чаек ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 40 718 <ref name="Этно2009.Нарын">[https://web.archive.org/web/20110810173651/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Нарынская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,7 %<br/>қалғандары — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]] |Жер аумағы = 7150 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Jumgal Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = +996 03536 |Пошта индекстері = 722640 |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = H, N, 05 |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Жұмғал ауданы''' ({{Lang-ky|Жумгал району}}) — [[Қырғыз Республикасы]]ның [[Нарын облысы]]ндағы аудан. Әкімшілік орталығы — Чаек ауылы. == Географиясы == Жұмғал ауданы [[Нарын облысы]]ның солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. [[Жалалабат облысы]]ның [[Тоқтағұл ауданы]]мен, [[Шу облысы]]ның [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]]мен, сондай-ақ Нарын облысының [[Ақдала ауданы|Ақдала]] және [[Қошқар ауданы|Қошқар аудандарымен]] шектеседі. Аумағы — 7150 км2. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша облыста 40718 адам өмір сүреді, оның ішінде 99,7% - [[қырғыздар]] . == Әкімшілік бөлінуі == Жұмғал ауданы құрамына 12 айылдық (ауылдық) округ пен 1 [[Кент|қала типтес кент]] кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=98%3A2011-05-14-06-18-16&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округа и поселки Нарынской области]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>: * Қала типтес кент: # кенті, Мың-Куш * Айылдық округтер: # Байзақов — Байзақ а. # Баш-Қуғанды — Баш-Қуғанды # Жаны-Арық — Жаны-Арық а. # Жұмғал — Жұмғал а. # Қабақ — Табылғыты а. # Кек-Ой — Кек-Ой а. # Құйрұчұқ — Құйрұчұқ а. # Чоң-Добо — Чоң-Добо а. # Түгел-Сай — Түгел-Сай а. # Сүйімбаев — Таш-Добо а. # Чаек — Чаек а. # Қызыл-Жылдыз — Қызыл-Жылдыз а. # Мың-Куш — Мың-Куш а. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Нарын облысы аудандары]] {{Kyrgyzstan-geo-stub}} i092hfnjlvm3xk6cnlkv8u7oor4sezs 0 614118 3061928 2911490 2022-08-18T11:34:22Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Атбасы ауданы |Шынайы атауы = Ат-Башы району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Нарын облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Атбасы]] ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 49 238 <ref name="Этно2009.Нарын">[https://web.archive.org/web/20110810173651/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Нарынская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 98,9 %<br/>[[өзбектер]] — 0,5 %<br/>[[ұйғырлар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]] |Жер аумағы = 15 354 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = +996 03534 |Пошта индекстері = 722600 |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = H, N, 05 |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Атбасы ауданы''' ({{Lang-ky|Ат-Башы району}}) — [[Қырғызстан]] Республикасының [[Нарын облысы]]ндағы аудан. Әкімшілік орталығы — [[Атбасы]] ауылы. == Географиясы == Ат-Башы ауданы [[Нарын облысы]]ның оңтүстік бөлігінде орналасқан. Солтүстігінде Нарын облысының [[Ақ-Тала ауданы|Ақ-Тала]] және [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын]] аудандарымен, батысында [[Ош облысы|Ош]], шығысында — [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл облыстарымен]], оңтүстікте — [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]] (Қызылсу-Қырғыз АО, [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]) шектеседі. Теңіз деңгейінен 2300 метр биікте орналасқан. Аумағы бойынша Қырғызстандағы ең үлкен аудан. Аудан бойымен Ат-Башы өзені ағады, өзеннің алабының көлемі 5540 км² құрайды. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша ауданда 49 238 адам тұралы, соның ішінде [[қырғыздар]] - 48 690 адам (98,9%), [[өзбектер]] - 256 адам (0,5%), [[ұйғырлар]] - 133 адам (0,3 %). == Әкімшілік бөлінуі == Ат-Башы ауданы құрамына 19 айыл мен 11 айылдық округ кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=98%3A2011-05-14-06-18-16&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округа и поселки Нарынской области]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>: # Ақ-Жар — Ақ-Жар а. # Ақ-Мойын — Ақ-Мойын, Бірдік а. # Ақ-Мұз — Ақ-Мұз а. # Ақ-Тала — Калинин атындағы а., Терек-Су а. # Ат-Башы — Ат-Башы а. # Ача-Қайыңды — Ача-Қайыңды а. # Баш-Қайыңды — Баш-Қайыңды, Большевик а. # Қазыбек — Қазыбек, Жаны-Күч а. # Қара-Қоюн — Қызыл-Ту, Қара-бұлын а. # Қара-Су — Қара-Су,Дыйқан а. # Талды-Су — Талды-Су, Өзгерүш, 1 Май а. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Нарын облысы аудандары]] n9smuqb49i8qnp67ps0882wd9docfae 3061929 3061928 2022-08-18T11:35:13Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Ат-Башы ауданы]] бетін [[Атбасы ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Атбасы ауданы |Шынайы атауы = Ат-Башы району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Нарын облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Атбасы]] ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 49 238 <ref name="Этно2009.Нарын">[https://web.archive.org/web/20110810173651/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Нарынская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 98,9 %<br/>[[өзбектер]] — 0,5 %<br/>[[ұйғырлар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]] |Жер аумағы = 15 354 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = +996 03534 |Пошта индекстері = 722600 |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = H, N, 05 |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Атбасы ауданы''' ({{Lang-ky|Ат-Башы району}}) — [[Қырғызстан]] Республикасының [[Нарын облысы]]ндағы аудан. Әкімшілік орталығы — [[Атбасы]] ауылы. == Географиясы == Ат-Башы ауданы [[Нарын облысы]]ның оңтүстік бөлігінде орналасқан. Солтүстігінде Нарын облысының [[Ақ-Тала ауданы|Ақ-Тала]] және [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын]] аудандарымен, батысында [[Ош облысы|Ош]], шығысында — [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл облыстарымен]], оңтүстікте — [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]] (Қызылсу-Қырғыз АО, [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]) шектеседі. Теңіз деңгейінен 2300 метр биікте орналасқан. Аумағы бойынша Қырғызстандағы ең үлкен аудан. Аудан бойымен Ат-Башы өзені ағады, өзеннің алабының көлемі 5540 км² құрайды. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша ауданда 49 238 адам тұралы, соның ішінде [[қырғыздар]] - 48 690 адам (98,9%), [[өзбектер]] - 256 адам (0,5%), [[ұйғырлар]] - 133 адам (0,3 %). == Әкімшілік бөлінуі == Ат-Башы ауданы құрамына 19 айыл мен 11 айылдық округ кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=98%3A2011-05-14-06-18-16&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округа и поселки Нарынской области]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>: # Ақ-Жар — Ақ-Жар а. # Ақ-Мойын — Ақ-Мойын, Бірдік а. # Ақ-Мұз — Ақ-Мұз а. # Ақ-Тала — Калинин атындағы а., Терек-Су а. # Ат-Башы — Ат-Башы а. # Ача-Қайыңды — Ача-Қайыңды а. # Баш-Қайыңды — Баш-Қайыңды, Большевик а. # Қазыбек — Қазыбек, Жаны-Күч а. # Қара-Қоюн — Қызыл-Ту, Қара-бұлын а. # Қара-Су — Қара-Су,Дыйқан а. # Талды-Су — Талды-Су, Өзгерүш, 1 Май а. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Нарын облысы аудандары]] n9smuqb49i8qnp67ps0882wd9docfae 0 614122 3061919 2911615 2022-08-18T11:29:19Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Ақдала ауданы |Шынайы атауы = Ак-Талаа району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Нарын облысы]] |Енеді = |Астанасы = Баетово ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 30 643 <ref name="Этно2009.Нарын">[https://web.archive.org/web/20110810173651/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Нарынская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,9 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]] |Жер аумағы = 7150 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = +996 03537 |Пошта индекстері = 722640 |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = H, N, 05 |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} [[Сурет:Moldo_ashuu.jpg|оңға|нобай|250x250 нүкте]] '''Ақдала ауданы''' ({{Lang-ky|Ак-Талаа району}}) — Қырғызстан Республикасының [[Нарын облысы]]ндағы аудан. Әкімшілік орталығы — Баетово ауылы. [[1936 жыл]]ы [[2 қыркүйек]]те құрылды. == Географиясы == Ақ-Тала ауданы Нарын облысының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Шығысында [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]]мен, солтүстігінде — [[Жұмғал ауданы]]мен, оңтүстігінде — [[Ат-Башы ауданы]]мен, батысында — [[Жалалабат облысы|Жалалабат]] және [[Ош облысы|Ош облыстарымен]] шектеседі. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша ауданда 30 643 адам (оның ішінде 50,3 % ер адам) тұрады. Халықтың басым көпшілігі (99,9 %) - [[қырғыздар]]. == Әкімшілік бөлінуі == Ақ-Тала ауданы құрамына 13 айылдық (ауылдық) округ кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=98%3A2011-05-14-06-18-16&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округ және кенттер Нарын облысы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>: # Ақ-Тал — Ақ-Тал а. (Ақ-Талчат) # Ақ-Чий — Ақ-Чий, Жаны-Тілек а. # Баетово — Баетово а. (орталығы) # Жаны-Талап — Жаны-Талап # Жерге-Тал — Чолоқ-Қайың а. # Қара-Бүрген — Қара-Бүрген а. # Кек-Жар — Кек-Жар а. # Қоңорчоқ — Қоңорчоқ а. # Көш-Дебе — Көш-Дебе а. # Қызыл-Белес — Қадыралы # Терек — Терек а. # Тоғолоқ-Молдо — Қара-Ой # Үгіт — Үгіт а. # Жоғорку Май. # Ақ-Қыя. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Нарын облысы аудандары]] 1mnurwqe5hyp1ex6nvs5adkzzzswyjn 3061920 3061919 2022-08-18T11:29:34Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Ақ-Тала ауданы]] бетін [[Ақдала ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Ақдала ауданы |Шынайы атауы = Ак-Талаа району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Нарын облысы]] |Енеді = |Астанасы = Баетово ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 30 643 <ref name="Этно2009.Нарын">[https://web.archive.org/web/20110810173651/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Нарынская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,9 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]] |Жер аумағы = 7150 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = +996 03537 |Пошта индекстері = 722640 |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = H, N, 05 |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} [[Сурет:Moldo_ashuu.jpg|оңға|нобай|250x250 нүкте]] '''Ақдала ауданы''' ({{Lang-ky|Ак-Талаа району}}) — Қырғызстан Республикасының [[Нарын облысы]]ндағы аудан. Әкімшілік орталығы — Баетово ауылы. [[1936 жыл]]ы [[2 қыркүйек]]те құрылды. == Географиясы == Ақ-Тала ауданы Нарын облысының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Шығысында [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]]мен, солтүстігінде — [[Жұмғал ауданы]]мен, оңтүстігінде — [[Ат-Башы ауданы]]мен, батысында — [[Жалалабат облысы|Жалалабат]] және [[Ош облысы|Ош облыстарымен]] шектеседі. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша ауданда 30 643 адам (оның ішінде 50,3 % ер адам) тұрады. Халықтың басым көпшілігі (99,9 %) - [[қырғыздар]]. == Әкімшілік бөлінуі == Ақ-Тала ауданы құрамына 13 айылдық (ауылдық) округ кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=98%3A2011-05-14-06-18-16&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округ және кенттер Нарын облысы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>: # Ақ-Тал — Ақ-Тал а. (Ақ-Талчат) # Ақ-Чий — Ақ-Чий, Жаны-Тілек а. # Баетово — Баетово а. (орталығы) # Жаны-Талап — Жаны-Талап # Жерге-Тал — Чолоқ-Қайың а. # Қара-Бүрген — Қара-Бүрген а. # Кек-Жар — Кек-Жар а. # Қоңорчоқ — Қоңорчоқ а. # Көш-Дебе — Көш-Дебе а. # Қызыл-Белес — Қадыралы # Терек — Терек а. # Тоғолоқ-Молдо — Қара-Ой # Үгіт — Үгіт а. # Жоғорку Май. # Ақ-Қыя. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Нарын облысы аудандары]] 1mnurwqe5hyp1ex6nvs5adkzzzswyjn 3061931 3061920 2022-08-18T11:35:42Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Ақдала ауданы |Шынайы атауы = Ак-Талаа району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Нарын облысы]] |Енеді = |Астанасы = Баетово ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 30 643 <ref name="Этно2009.Нарын">[https://web.archive.org/web/20110810173651/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Нарынская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,9 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]] |Жер аумағы = 7150 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = +996 03537 |Пошта индекстері = 722640 |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = H, N, 05 |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} [[Сурет:Moldo_ashuu.jpg|оңға|нобай|250x250 нүкте]] '''Ақдала ауданы''' ({{Lang-ky|Ак-Талаа району}}) — Қырғызстан Республикасының [[Нарын облысы]]ндағы аудан. Әкімшілік орталығы — Баетово ауылы. [[1936 жыл]]ы [[2 қыркүйек]]те құрылды. == Географиясы == Ақ-Тала ауданы Нарын облысының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Шығысында [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]]мен, солтүстігінде — [[Жұмғал ауданы]]мен, оңтүстігінде — [[Атбасы ауданы]]мен, батысында — [[Жалалабат облысы|Жалалабат]] және [[Ош облысы|Ош облыстарымен]] шектеседі. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша ауданда 30 643 адам (оның ішінде 50,3 % ер адам) тұрады. Халықтың басым көпшілігі (99,9 %) - [[қырғыздар]]. == Әкімшілік бөлінуі == Ақ-Тала ауданы құрамына 13 айылдық (ауылдық) округ кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=98%3A2011-05-14-06-18-16&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округ және кенттер Нарын облысы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>: # Ақ-Тал — Ақ-Тал а. (Ақ-Талчат) # Ақ-Чий — Ақ-Чий, Жаны-Тілек а. # Баетово — Баетово а. (орталығы) # Жаны-Талап — Жаны-Талап # Жерге-Тал — Чолоқ-Қайың а. # Қара-Бүрген — Қара-Бүрген а. # Кек-Жар — Кек-Жар а. # Қоңорчоқ — Қоңорчоқ а. # Көш-Дебе — Көш-Дебе а. # Қызыл-Белес — Қадыралы # Терек — Терек а. # Тоғолоқ-Молдо — Қара-Ой # Үгіт — Үгіт а. # Жоғорку Май. # Ақ-Қыя. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Нарын облысы аудандары]] sfvsulvxvy8h4ugf8srn7yvregfz9w2 0 615047 3061915 2974776 2022-08-18T11:26:50Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Қарақұлжа ауданы |Шынайы атауы = Кара-Кулжа району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Ош облысы]] |Енеді = |Астанасы = Қарақұлжа ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 87 691 <ref name="Этно2009.Ош">[https://web.archive.org/web/20110810173811/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Ошская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] - 99,9% |Конфессиялық құрамы = |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Қарақұлжа ауданы''' ({{Lang-ky|Кара-Кулжа району}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Ош облысы]] құрамындағы аудан. Аудан орталығы — [[Қарақұлжа]] ауылы. Ауданның жер көлемі 5712 км2. [[Ферғана жотасы|Ферғана]] және [[Алай жотасы|Алай]] тау жоталарының қиылысқан жерінде орналасқан. Ауданның халық қоныстанған аймақтары биік таулы аңғарларда орналасқан. == Тарихы == 1936 жылы '''Совет ауданы''' болып құрылған. 1962 жылы таратылып, 1969 жылы қайтадан қалпына келтірілді. 1992 жылы Қара-Құлжа ауданы болып атауын өзгертті. == Халқы == Халықтың жалпы саны 88,5 мың адам, оның ішінде ерлер 44,4 мың адам, әйелдер 44,2 мың адам ([[2007 жыл|2007]]). 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша аудан халқының саны 87691 адамды құрады, оның ішінде [[қырғыздар]] - 87 610 адам немесе 99,9% . == Елді мекендері == Аудан құрамына 12 айылдық округ (айыл кенеш), оның ішінде 50 ауыл (айыл) кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=99%3A2011-05-14-06-19-48&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округа и села Ошской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130803132626/http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=99:2011-05-14-06-19-48&catid=2:2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru |date=2013-08-03 }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20100612231051/http://www.ehs.unu.edu/palm/file/get/5121 Проект «Устойчивое управление землепользованием в высокогорье Памира и Памиро-Алая — интегрированная и трансграничная инициатива в Центральной Азии»"]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20101227094740/http://wwhp.ru/oshsk.htm АТД ошская область]{{ref-ru}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Ош облысы аудандары]] chonhmphdhibq7y08bteuofjjfgdl0f 3061916 3061915 2022-08-18T11:27:03Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Қара-Құлжа ауданы]] бетін [[Қарақұлжа ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Қарақұлжа ауданы |Шынайы атауы = Кара-Кулжа району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Ош облысы]] |Енеді = |Астанасы = Қарақұлжа ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 87 691 <ref name="Этно2009.Ош">[https://web.archive.org/web/20110810173811/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Ошская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] - 99,9% |Конфессиялық құрамы = |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Қарақұлжа ауданы''' ({{Lang-ky|Кара-Кулжа району}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Ош облысы]] құрамындағы аудан. Аудан орталығы — [[Қарақұлжа]] ауылы. Ауданның жер көлемі 5712 км2. [[Ферғана жотасы|Ферғана]] және [[Алай жотасы|Алай]] тау жоталарының қиылысқан жерінде орналасқан. Ауданның халық қоныстанған аймақтары биік таулы аңғарларда орналасқан. == Тарихы == 1936 жылы '''Совет ауданы''' болып құрылған. 1962 жылы таратылып, 1969 жылы қайтадан қалпына келтірілді. 1992 жылы Қара-Құлжа ауданы болып атауын өзгертті. == Халқы == Халықтың жалпы саны 88,5 мың адам, оның ішінде ерлер 44,4 мың адам, әйелдер 44,2 мың адам ([[2007 жыл|2007]]). 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша аудан халқының саны 87691 адамды құрады, оның ішінде [[қырғыздар]] - 87 610 адам немесе 99,9% . == Елді мекендері == Аудан құрамына 12 айылдық округ (айыл кенеш), оның ішінде 50 ауыл (айыл) кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=99%3A2011-05-14-06-19-48&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округа и села Ошской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130803132626/http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=99:2011-05-14-06-19-48&catid=2:2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru |date=2013-08-03 }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20100612231051/http://www.ehs.unu.edu/palm/file/get/5121 Проект «Устойчивое управление землепользованием в высокогорье Памира и Памиро-Алая — интегрированная и трансграничная инициатива в Центральной Азии»"]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20101227094740/http://wwhp.ru/oshsk.htm АТД ошская область]{{ref-ru}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Ош облысы аудандары]] chonhmphdhibq7y08bteuofjjfgdl0f 10 632251 3061588 3060828 2022-08-17T13:13:17Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық жол |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |navbar = plain |түс = {{түс|Қазақстан}} |сурет = |сурет2 = |жасыру = |тақырыбы = [[Алматы облысы]] [[Балқаш ауданы]] ауылдық округтері |мазмұны = {{nobr| [[Ақдала ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Ақдала]] •}} {{nobr| [[Ақжар ауылдық округі (Алматы облысы)|Ақжар]] •}} {{nobr| [[Ақкөл ауылдық округі (Алматы облысы)|Ақкөл]] •}} {{nobr| [[Бақанас ауылдық округі|Бақанас]] •}} {{nobr| [[Бақбақты ауылдық округі|Бақбақты]] •}} {{nobr| [[Балатопар ауылдық округі|Балатопар]] •}} {{nobr| [[Береке ауылдық округі|Береке]] •}} {{nobr| [[Бірлік ауылдық округі (Алматы облысы)|Бірлік]] •}} {{nobr| [[Желтораңғы ауылдық округі|Желтораңғы]] •}} {{nobr| [[Жиделі ауылдық округі (Алматы облысы)|Жиделі]] •}} {{nobr| [[Көктал ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Көктал]] •}} {{nobr| [[Қараой ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Қараой]] •}} {{nobr| [[Құйған ауылдық округі (Балқаш ауданы)|Құйған]] •}} {{nobr| [[Миялы ауылдық округі (Алматы облысы)|Миялы]] •}} {{nobr| [[Топар ауылдық округі|Топар]] }} }} <noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудандар бойынша ауылдық округтер:Алматы облысы|Балқаш ауданы]] </noinclude> cubqypmedm1a3rs84zfnfpi80185pbk 0 634260 3061627 2741991 2022-08-17T13:40:26Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki * [[Қырыққұдық (Батыс Қазақстан облысы)|''Қырыққұдық'']] – [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Ақжайық ауданы]]ндағы таратылған ауыл. * [[Қырыққұдық (Жетісу облысы)|Қырыққұдық]] – [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} qv1b5n44jl0y9d2wlrau2yn7y4w8scv 10 634267 3061594 3061253 2022-08-17T13:16:08Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық жол |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |navbar = plain |түс = {{түс|Қазақстан}} |сурет = |сурет2 = |жасыру = |тақырыбы = [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]] ауылдық округтері |мазмұны = {{nobr| [[Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы)|Айдарлы]] •}} {{nobr| [[Басқыншы ауылдық округі|Басқыншы]] •}} {{nobr| [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік]] •}} {{nobr| [[Жаркент қалалық әкімдігі|Жаркент]] •}} {{nobr| [[Жаскент ауылдық округі|Жаскент]] •}} {{nobr| [[Көктал ауылдық округі (Панфилов ауданы)|Көктал]] •}} {{nobr| [[Қоңырөлең ауылдық округі|Қоңырөлең]] •}} {{nobr| [[Пенжім ауылдық округі|Пенжім]] •}} {{nobr| [[Сарыбел ауылдық округі (Панфилов ауданы)|Сарыбел]] •}} {{nobr| [[Талды ауылдық округі (Жетісу облысы)|Талды]] •}} {{nobr| [[Үлкенағаш ауылдық округі|Үлкенағаш]] •}} {{nobr| [[Үлкен Шыған ауылдық округі|Үлкен Шыған]] •}} {{nobr| [[Үшарал ауылдық округі (Жетісу облысы)|Үшарал]] •}} {{nobr| [[Шолақай ауылдық округі|Шолақай]] }} }} <noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудандар бойынша ауылдық округтер:Жетісу облысы|Панфилов ауданы]] </noinclude> dhzq96feih6k3tpy83m4bju898z9vt2 0 634952 3061683 2911388 2022-08-17T16:32:20Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Тоқтоғұл ауданы → Тоқтағұл ауданы using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Футболшы | есімі = Гүлжігіт Әліқұлов | туған күні = 25.11.2000 | бойы = 170 | салмағы = 60 | азаматтығы = {{байрақ|Қырғызстан}} | позиция = жартылай қорғаушы | қазіргі клуб = {{flagicon|Қазақстан|20px}} [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] | жастар клубы = {{футбол карьерасы |2011—2017|{{flagicon|Қырғызстан|20px}} [[Дордой (футбол клубы)|Дордой]]| |2017—2018|{{flagicon|Түркия|20px}} [[Антальяспор]]| }} | клубтары = {{футбол карьерасы |2018|{{flagicon|Қырғызстан|20px}} [[Қара Балта (футбол клубы)|Кара-Балта]]|18 (7) |2018|{{flagicon|Қырғызстан|20px}} [[Алға (футбол клубы)|Алға]]|10 (1) |2019|{{flagicon|Беларусь|20px}} [[Неман (футбол клубы, Гродно)|Неман]]|23 (4) |2020—|{{flagicon|Қазақстан|20px}} [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]]|33 (3)}} | ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2019—|{{Футбол|Қырғызстан}} |9 (3) }} }} '''Гүлжігіт Жәнібекұлы Әліқұлов''' ({{lang-ky|Гүлжигит Алыкулов}}; [[25 қараша]] [[2000 жыл]]<ref>[https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/663146 Тransfermarkt.com] сайтындағы профилі</ref>, [[Тоқтағұл ауданы|Тоқтагұл]], [[Қырғызстан]]) — қырғыз футболшысы, [[Қырғызстан Ұлттық футбол құрамасы]] мен "[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]]" клубының жартылай қорғаушысы. == Карьерасы == === Клубтық === [[Дордой (футбол клубы)|"Дордой]]" клубының түлегі. Бірақ туған клубында кәсіпқой футболшы ретінде бір ойын да өткізбеді. 2018 жылы "[[Қара Балта (футбол клубы)|Қара-Балта]]" клубында мансабын бастады, бірақ 2018 жылғы маусымның екінші жартысын "[[Алға (футбол клубы)|Алғада]]" өткізді. 2020 жылы қаңтар айында "Неман" клубынан "[[Қайрат (футбол клубы)|Қайратқа]]" ауысты. Трансфер құны 180 мың еуроға бағаланды. 27 тамызда [[УЕФА Еуропа лигасы 2020/21|УЕФА Еуропа лигасының]] бірінші іріктеуінде "[[Ноа (футбол клубы)|Ноа]]" клубының қақпасына еурокубоктердегі тұңғыш голын соқты. Бұл ойында "Қайрат" 4:1 есебімен жеңіске жетті. Сол жылы Қазақстан чемпионы атанды. === Халықаралық === Қырғызстанның бірнеше жастағы құрамаларында ойнады. Негізгі құрамада 2019 жылы 11 маусымда [[Палестина Ұлттық футбол құрамасы|Палестинаға]] қарсы жолдастық кездесуде тұңғыш рет алаңға шықты. [[Футболдан 2022 жылғы әлем біріншілігі|2022 жылғы әлем чемпионатының]] іріктеу кезеңінде үш голдың авторы атанды. == Жетістіктері == === Клубтық === * Қазақстан чемпионы: 2020 === Жеке === *Қырғызстан жыл футболшысы: 2019 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://www.fcneman.by/komanda/main/569.html Профилі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190714222903/http://www.fcneman.by/komanda/main/569.html |date=2019-07-14 }} {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Қырғызстан футболшылары]] [[Санат:Қырғызстан Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Қара Балта ФК ойыншылары]] [[Санат:Алға ФК ойыншылары]] [[Санат:Неман Гродно ФК ойыншылары]] [[Санат:Қайрат ФК ойыншылары]] a9530dw04ha5q0biwab2k17jg19cu5u 0 635015 3061684 2745131 2022-08-17T16:32:36Z Kasymbot 15834 /* top */clean up, replaced: Тоқтоғұл ауданы → Тоқтағұл ауданы (2) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Су қоймасы |Атауы = Тоқтоғұл су қоймасы |Шынайы атауы = ky/Токтогул суу сактагычы |Сурет = Toktogul Lake.jpg |Сурет атауы = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = 65 |Ені = 12 |Ауданы = 284 |Көлемі = 19,5 |Жағалық сызықтың ұзындығы = |Ең терең жері = |Орташа тереңдігі = 215 |Мөлдірлігі = |Су жинайтын орынның аумағы = |Құйылатын су ағындары = Нарын (өзен, Қырғызстан)/Чычкан/Ұзын-Ахмат/Торкент |Шығатын су ағындары = Нарын (өзен, Қырғызстан) |Толтырылған жылы = 1973 |Бөгет биіктігі = 215 |Координаттары = 41.8064/72.8742 |CoordScale = |Ел = Қырғызстан |Аймақ = Жалалабат облысы |Аудан = Тоқтағұл ауданы |Ортаққордағы санаты = Toktogul Reservoir }} '''Тоқтоғұл су қоймасы''' ({{lang-ky|Токтогул суу сактагычы}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Жалалабат облысы]] [[Тоқтағұл ауданы]] аумағындағы су қоймасы. Жер беті - 284 км²<ref>{{cite web |author = |url = http://www.cawater-info.net/bk/1-1-1-1-3-kg.htm |title = Водохранилища Кыргызстана |lang = |website = www.cawater-info.net |date = |accessdate = 2020-01-11|deadlink = no}}</ref>. [[Нарын (өзен, Қырғызстан)|Нарын]] өзеніндегі [[Тоқтоғұл су электр станциясы]]ның бөгеті құрылды. Көлемі 19,5 км³ құрайды. 2010 жылдың 22 шілдесінде су көлемі 18 миллиард 207 миллион текше метрді құрады. Тоқтоғұл СЭС каскадына екі станция кіреді — Тоқтоғұл (қуаты 1200 МВт) және Құрпсай (қуаты 800 МВт). Құрылыс он жылдан астам жүргізілді және 1970-ші жылдардың ортасында аяқталды. Толтыру 1973 жылы басталды. Биік таулы қар еру қарқындылығына және Тоқтоғұл СЭС гидроагрегатының резервуарынан су шығынының қарқынына байланысты оның деңгейі қатты ауытқиды. Су қоймасындағы судың ең жоғары деңгейі — 19,5 миллиард текше метр, қалыпты деңгейі — 17,3 млрд текше метр, судың пайдалы көлемі 14 миллиард текше метрді құрайды, ал СЭС тоқтаған кезде - 5,5 миллиард текше метр. Мысалы, 2019 жылғы 22 мамырда су деңгейі 13,575 миллиард текше метрге дейін төмендеді<ref>{{cite web |author = |url = https://ru.sputnik.kg/opinion/20190528/1044492844/v-toktogulke-malo-vody-budem-zimoj-opyat-bez-sveta.html |title = В Токтогулке мало воды — зимой будем сидеть без света? Ответ энергетиков |lang = |website = ru.sputnik.kg |date = |accessdate = 2020-01-11|deadlink = no}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қырғызстан су қоймалары]] 3o5ev3sgtc510o0t4c3u0o5854mkwu9 0 635019 3061685 3027976 2022-08-17T16:32:47Z Kasymbot 15834 /* top */clean up, replaced: Тоқтоғұл ауданы → Тоқтағұл ауданы (3) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Тоқтоғұл қаласы |шынайы атауы = {{lang-ky|Токтогул шаары}} |сурет = |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = |lat_deg = 41|lat_min = 54|lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = 72|lon_min = 57|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Ош облысы |кестедегі аймақ = Жалалабат облысы |аудан түрі = аудан |ауданы = Тоқтағұл ауданы |кестедегі аудан = Тоқтағұл ауданы |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Музтөр |статус алуы = 2012 |жер аумағы = 6,76 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 788 |климаты = |ресми тілі = қырғыз |тұрғыны = 19 200 |санақ жылы = 2017 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = 721600, 721615, 721616 |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = https://toktogul.kg |сайт тілі = }} '''Тоқтоғұл''' ({{lang-ky|Токтогул шаары}}) — қала, [[Қырғызстан]]ның [[Жалалабат облысы]] [[Тоқтағұл ауданы]]ның әкімшілік орталығы. Қырғызстанның халық ақыны [[Тоқтоғұл Сатылғанов]]тың құрметіне аталған. Бұрын Музтор деп аталды. 2012 жылы Тоқтоғұл қала мәртебесін алды<ref>[http://www.for.kg/news-188852-ru.html Жогорку Кенеш одобрил законопроект, предусматривающий преобразование 19 ПГТ в села и города]</ref>. Халық саны - 19 200 (2017)<ref>2017-жылдагы Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаар тибиндеги кыштактарынын калкынын саны, [http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/ Численность населения Кыргызской Республики на 1 января 2017 года]</ref>. == География == Қала [[Тоқтоғұл су қоймасы]]ның солтүстік жағалауында орналасқан. Памир тракті су қоймасының шығыс шетінен өтіп, Тоқтоғұлды [[Қаракөл (қала, Қырғызстан)|Қаракөл]] және [[Жалалабат]] қалаларымен байланыстырады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қырғызстан қалалары]] 3a8kexex8g0imbyixcqtf80gghwx0lw 0 641815 3061889 3059276 2022-08-18T10:28:52Z Uvuvwevwevwobae Onyetenvewve Ugwemubwem Ocac 122497 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Жалайыр Сұлтанаты |өз атауы = Jalayirid Sultanate |статусы = Монархиялы империя |әнұраны = |байрақ = Jalayrids Baghdad 1382 1387.jpg |size = 300 |байрақ_сипаттамасы = Жалайыр теңгесі, Бағдат, 1382-1387 жж. |елтаңбасы = |елтаңба_сипаттамасы = |карта = |size = |сипаттамасы = |құрылуы = 1335 |ыдырауы = 1432 |s1 = |flag_s1 = |image_s1 = |s2 = |flag_s2 = |image_s2 = |s3 = |flag_s3 = |image_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_s4 = |ұраны = |астана = {{plainlist| *[[Бағдат]] (1358 дейін және 1388–1411) *[[Тебриз]] (1358–1388) * [[Басра]] (1411–1432)}} |қалалары = |тілі = Түркі тілі, парсы тілі, моңғол тілі |валютасы = |қосымша_параметр = |параметр_мазмұны = |аумағы = |халқы = |басқару_формасы = [[Монархия]]лы [[империя]] |династиясы = |басқарушылар_титулы = |басқарушы1 = |басқарушы_жылы1 = |басқарушылар_титулы2 = |басқарушы2 = |басқарушы_жылы2 = |басқарушылар_титулы3 = |басқарушы3 = |басқарушы_жылы3 = |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 = |басқарушы_жылы4 = |басқарушылар_титулы5 = |басқарушы5 = |басқарушы_жылы5 = |басқарушылар_титулы6 = |басқарушы6 = |басқарушы_жылы6 = |діні = |қосымша_параметр1 = |параметр_мазмұны1 = |Кезең1 = [[Орта ғасырлар]] |Уақыт1 = |Жыл1 = |Кезең2 = |Уақыт2 = |Жыл2 = |Кезең3 = |Уақыт3 = |Жыл3 = |Кезең4 = |Уақыт4 = |Жыл4 = |Кезең5 = |Уақыт5 = |Жыл5 = |Кезең6 = |Уақыт6 = |Жыл6 = |Кезең7 = |Уақыт7 = |Жыл7 = |Кезең8 = |Уақыт8 = |Жыл8 = |Кезең9 = |Уақыт9 = |Жыл9 = |Кезең10 = |Уақыт10 = |Жыл10 = |Кезең11 = |Уақыт11 = |Жыл11 = |қосымша_параметр2 = |параметр_мазмұны2 = |дейін = |д1 = |д2 = |д3 = |д4 = |д5 = |д6 = |д7 = |кейін = |к1 = |к2 = |к3 = |к4 = |к5 = |к6 = |к7 = |ескерту = }} '''Жалайыр сұлтандығы''' — [[Жалайыр]] әулеті [[Ирак]] пен батыс [[Иран]]да құрған патшалық болып, ол 1330 жылдары [[Моңғол империясы|Моңғол билігі]] Иранда құлаған соң орнайды.<ref>Bayne Fisher, William. ''The Cambridge History of Iran'', p.3: "From then until Timur's invasion of the country, Iran was under the rule of various rival petty princes of whom henceforth only the Jalairids could claim Mongol lineage"</ref> Жалайыр сұлтандығы өз тұсында жаңадан күшейген [[Әмір Темір]] әулетінің шапқыншылығы мен [[Қара-Қоюнлу]] (Қара қойлылар) оғыздарының бүлігінен шайқалады.<ref>The History Files [http://www.historyfiles.co.uk/KingListsMiddEast/EasternPersia.htm Rulers of Persia]</ref> 1405 жылы Ақсақ Темір өлген соң Жалайырлар тағы да Оңтүстік Ирақ пен [[Хузестан]]да Сұлтанатты күшейтуге тырысады, бірақ 1432 жылы Жалайыр сұлтандығы Қара-Қоюнлулар жағынан жеңіледі. == Үкіметі == Жалайырлар әкімшілігі мен уәзірлігі Илхандық нұсқаны қолданды, әрі түркі, моңғол тілдерін парсы тілімен<ref>{{cite book|last1=Jackson|first1=edited by Peter|last2=Lockhart|first2=the late Laurence|title=The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid periods|date=1986|publisher=New York|location=Cambridge|isbn=0521200946|page=978|edition=Repr}}</ref> үйлестірді. Олардың дипломатиялық хат-хабарлары да Илхан мемлекетінің үлгісін қолданды, араб тіліндегі<ref name="Broadbridge157">Broadbridge, Anne F. ''Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds'', (Cambridge University Press, 2008), 157.</ref> сөз тіркестері бар қызыл сияя төртбұрышты мөр қолданды. == Атақты Жалайыр өкілдері == * [[Мұхали]] (1170-1223) - "Джат" тармағынан - [[Шыңғыс хан]]ның ең жақын серіктестерінің бірі, го-ван, әскердің сол қанатының қолбасшысы. * Жошы-Дармала - Шыңғыс ханның әріптесі. Оның ұрпағы [[Хасан Бузург]] Жалайыр әулетінің негізін қалаушы болды. * Бала Ноян - [[Хорезмшах мемлекеті|Хорезмшах]] [[Жалал ад-Дин]]ді қуып жетуге жіберген Шыңғыс ханның мыңбасы. [[Үндістан]]да соғысқан. * Илюке, Қаданның ұлы - Огедейдің тәрбиешісі. * Джат тармағындағы Мункасар-нойон - Мунке кезіндегі төрелердің ең үлкені (яргучи). Манчестің билікке көтерілуіне наразы болған Шыңғыс әулетінің бір бөлігіне қарсы сот ісін жүргізеді. == Әміршілері == {| width=70% class="wikitable" ! style="background-color:#F0DC82" width=9% | Атағы/Аты<ref>Bosworth, Clifford Edmund. ''The new Islamic dynasties: a chronological and genealogical manual.'' New Edinburgh Islamic Surveys Series; ISBN 0-7486-2137-7, 978-0-7486-2137-8</ref> ! style="background-color:#F0DC82" width=9% | Жеке есімі ! style="background-color:#F0DC82" width=9% | Тақтағы уақыты |- |align="center"|''Таж-Уд-Дин'' <br> (Taj-ud-Din) <br> <small>تاج الدین</small> |align="center"| '''[[Хасан Бұзұрг]]''' <br> (Hasan Buzurg) |align="center"|1336–1356 |- |align="center"| ''Мұиз-уд-Дұния уа ал-Дин'' <br> (Mu'izz-ud-duniya wa al-Din) <br> <small>معزالدنیا والدین </small><br> ''Бахадур хан'' <br> (Bahadur Khan) <br> <small>بهادرخان</small> |align="center"| '''[[Шейх Ауайс Жалайыр]]''' <br> (Shaikh Awais Jalayir) |align="center"|1356–1374 |- |align="center"|''Жалал-уд-Дин'' <br> (Jalal-ud-Din) <br> <small> جلال الدین</small> |align="center"| [[Шейх Хасан Жалайыр]] <br> (Shaikh Hasan Jalayir) |align="center"|1374 |- |align="center"| ''Қияс-уд-Дин'' <br> (Ghiyas-ud-Din) <br><small>غیاث الدین</small> |align="center"| [[Шейх Құссайын Жалайыр]] <br> (Shaikh Hussain Jalayir) |align="center"|1374–1382 |- |- style="background:yellow" |align="center"| |align="center"| [[Шейх Баязид Жалайыр]] <br> (Shaikh Bayazid Jalayir)<br> <small> Солтаниех (Soltaniyeh) қаласындағы Парсы Ирак билеушісі әрі таққа үміткер болған</small> |align="center"| 1382-1384 |- |- style="background:yellow" |align="center"| ''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| '''[[Сұлтан Ахмед Жалайыр]]''' <br> (Sultan Ahmed Jalayir) <br> <small>Бағдат билеушісі және таққа үміткер болған</small> |align="center"| 1382–1410 |- |align="center"| |align="center"| [[Шах Уалад Жалайыр]] <br> (Shah Walad Jalayir) <br> <small>Шах Али Жалайырдың ([[Shaikh Ali Jalayir]]) ұлы</small> |align="center"| 1410–1411 |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small> سلطان</small> |align="center"| [[Сұлтан Мұқамет Жалайыр]] <br> (Sultan Muhammad Jalayir) <br> <small>[[Танду Қатұн]] (Tandu Khatun) ырқында </small> |align="center"| 1411 <br> (''1-ші билеу мезгілі'') |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| [[Сұлтан Ауайс Жалайыр]] <br> (Sultan Awais Jalayir) |align="center"| 1411-1421 |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| [[Мұхаммед бин Шах Уалад Жалайыр]] <br> (Muhammad bin Shah Walad Jalayir) |align="center"| 1421 |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| [[Сұлтан Мұқамет Жалайыр]] <br> (Sultan Muhammad Jalayir) |align="center"| 1421-1425 <br> (''2-ші билеу мезгілі'') |- |align="center"| |align="center"| [[Хұссайын бин Ала-Ұд-Даулаһ Жалайыр]] <br> Hussain bin Ala-ud-Daulah Jalayir |align="center"| 1425-1432 |- |} ==Әулет ағашы== {{familytree/start}} {{familytree| | | | HUS |V| DAH | | | | | | | | | | |HUS=Хұсейн Гүрхан |DAH=[[Арғұн]] (Arghun) қызы}} {{familytree| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | |}} {{familytree| | | | | | HAS |V| DEL | | | | | | | | |HAS='''[[Хасан Бұзұрг]]'''<br>1336–1356 |DEL=[[Ділшад Қатұн]]}} {{familytree| | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |}} {{familytree| | | | | | | | UVY | | | | | | | | | | |UVY='''[[Шейх Увайс І]]'''<br>1356–1374}} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| |}} {{familytree| | | | ALI | | HUS | | | | AHM | | HAS |ALI=Алишах |HUS='''Хұсайын Жалайыр I'''<br>1374–1382 |AHM='''[[Ахмад Жалайыр]]'''<br> 1383–1410 |HAS='''[[Хасан Жалайыр]]'''<br> 1374}} {{familytree| | | | |!| | | |!| | | | | |!| | | | | |}} {{familytree| | | | SHA |V| TAN | | | | ALA | | | | |SHA='''Шах Валад'''<br>1410–1411 |TAN=Тандура Қатұн |ALA=Ал'а од-Доулех}} {{familytree| | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | |}} {{familytree| | MAH | | UVY | | MOH | | HUS | | | | |MAH='''Махмұд'''<br>1411–1415 |UVY='''[[Увайс II]]'''<br>1415–1421 |MOH='''Мохамед'''<br>1421–1422 |HUS='''Хұсайын II'''<br>1424–1432}} {{familytree/end}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шыңғыс хан империясы}} [[Санат:Мұсылман әулеттері]] [[Санат:Иран тарихы]] [[Санат:Моңғол мемлекеттері]] [[Санат:Ирак тарихы]] e5rt877wjlv2txa8kiuo6zhpkq0ix24 0 652753 3061874 3060110 2022-08-18T09:23:04Z Nurtenge 93712 wikitext text/x-wiki {{YouTube тұлғасы | есімі = Влад Бумага | шынайы есімі = Улад Бумага | сурет = Влад Бумага (3) на VK Fest 5 (cropped).jpg | сурет ені = | сурет атауы = | туған кездегі есімі = Владислав Андреевич Бумага | туған күні = 05.06.1996 | туған жері = {{туғанжері|Минск|Минскте}}, [[Беларусь]] | қайтыс болған жері = | қайтыс болған күні = | азаматтығы = {{Байрақ|Беларусь}} | тұратын мекені = [[Минск]], [[Беларусь]] | мамандығы = [[блог]]ер, [[YouTube|ютубер]], [[әнші]], [[Instagram|инстаблогер]] | белсенді жылдары = 2014 — қазірге дейін | бойы = | лақап аты = Влад А4, A4 | жұбайы = | сайты = {{URL|a4shop.ru}} | қолтаңбасы = | арна аты = {{URL|https://www.youtube.com/c/A4a4a4a4|A4}} | құрылған күні = {{Start date and age|df=yes|2014|11|29}} | құрушы = | видео жанры = [[блог]], [[комедия]] | жазылушы = 41,2 миллион (А4) | жазылушы күні = тамыз 2022 | қаралым = 16,8 миллиард (А4) | қаралым күні = тамыз 2022 | көпарналы желі = MediaCube | ұжымы = | өзіндік фразасы = | күміс_батырма = бар | күміс_батырма_жылы = 2016 | алтын_батырма = бар | алтын_батырма_жылы = 2016 | гауһар_батырма = бар | гауһар_батырма_жылы = 2019 | лағыл_батырма = | лағыл_батырма_жылы = | қызыл_гауһар_батырма = | қызыл_гауһар_батырма_жылы = | статистиканы_жаңарту = | қосымша_ақпарат = | ортаққор = Vlad A4 }} '''Влад Бумага''' ({{lang-be|Улад Бумага}}; ''сондай-ақ'' '''Влад А4''' ''лақап атымен танымал, немесе жәй ғана'' '''A4'''; [[5 маусым]] [[1996 жыл|1996]], [[Минск]], [[Беларусь]]) — [[Беларусь|беларустық]] [[Блог|видеоблогер]], [[әнші]], [[Instagram|инстаблогер]], [[YouTube]] видеоплатформасындағы "А4" және "А5" арналарының иесі<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://interfax.by/news/stil_zhizni/razvlecheniya_i_otdykh/1269971/|title="Великолепная семерка". Кто они – инстаблогеры-миллионники Беларуси|author=|website=|date=|publisher=interfax.by|accessdate=2020-04-26}}</ref>. [[Forbes]] журналының "Жаңа медиа" санаты бойынша "30 жасқа дейінгі 30 ең перспективті ресейліктер" рейтингі бойынша номинант<ref>{{Cite web|url=https://42.tut.by/682053|title=Влад Бумага номинирован в список российского Forbes «30 до 30»|date=23 сәуір 2020|publisher=42.tut.by|lang=ru|accessdate=2020-04-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.forbes.ru/karera-i-svoy-biznes-photogallery/398493-ot-morgenshterna-do-kostornoy-samye-perspektivnye|title=От Моргенштерна до Косторной: самые перспективные российские звезды до 30 лет|publisher=forbes.ru|lang=ru|accessdate=23 сәуір 2020}}</ref>. == Өмірбаяны == Влад 1996 жылы 5 маусымда Минскте бастауыш сыныптардың мұғалімі мен инженердің отбасында дүниеге келді. Балалық шағы Серебрянка шағын ауданында өтті. Тоғыз жыл [[Шайбалы хоккей|хоккеймен]] айналысқан. "Динамо" және "Юность" балалар спорт мектебінде шабуылшы болып ойнаған. [[Чехия]]да бір жыл жаттыққан<ref name=":1">{{cite web|url=https://by.tribuna.com/tribuna/blogs/pinta/2734082.html|title=Солодуха занимался баскетболом, Влад Бумага играл в хоккей в школе «Динамо» – они могли стать спортсменами, но оказались в шоу-бизнесе|publisher=BY.Tribuna.com|accessdate=2020-04-26}}</ref>. Алынған жарақатынан кейін бұл спорт түрінен кеткен<ref>{{cite web|url=https://www.forbes.ru/profile/398339-vlad-bumaga|title=Влад Бумага|date=21 сәуір 2020|publisher=forbes.ru|lang=en|accessdate=23 сәуір 2020}}</ref>. == Сын == 2021 жылы американдық блогерлер [[MrBeast]] және JustDustin — А4 арнасы түпнұсқа роликтер авторларынан рұқсат алмай, бейнелердің мұқабалары мен идеяларын көшірді деп айыптады<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/shapito/2021/02/20/vlada-bumagu-obvinili-v-plagiate-amerikanskih-blogerov|title=Влада Бумагу обвинили в плагиате американских блогеров|website=[[Meduza]]|accessdate=2021-03-05|archivedate=2021-02-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210227155434/https://meduza.io/shapito/2021/02/20/vlada-bumagu-obvinili-v-plagiate-amerikanskih-blogerov|deadlink=no}}</ref>. == Жеке өмірі == Видеоблогер және әнші Юлия Годуновамен қарым-қатынаста<ref name=":0">{{Cite web|lang=ru |url=https://sputnik.by/event/20170913/1030783094/kto-takoj-vlad-bumaga.html |title=Кто такой Влад Бумага |publisher=Sputnik Беларусь|accessdate=2020-04-26|archivedate=2020-10-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201018105936/https://sputnik.by/event/20170913/1030783094/kto-takoj-vlad-bumaga.html |deadlink=no}}</ref>. == Дискография == === Мини-альбомдары === * «Детские песни»<ref>{{Cite web|lang=|url=https://www.cosmo.ru/lifestyle/news/27-09-2020/premera-alboma-populyarnogo-blogera-vlada-bumagi-detskie-pesni/|title=Премьера альбома популярного блогера Влада Бумаги "Детские песни"|author=|website=Cosmopolitan|date=|publisher=|accessdate=2020-10-09}}</ref> — 2020 === Синглдері === * «Батя» — 2018 * «Огонь» (Катя Адушкинамен бірге) — 2019 * «Каспер Бой» — 2019 * «Офишлбывший» — 2019<ref name=":5">{{Cite web|lang=ru|url=https://nvdaily.ru/info/185392.html|title=От Моргенштерна до Косторной|author=Alexandr|accessdate=2020-10-10}}</ref> * «Песня про осень» — 2019 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://www.instagram.com/a4omg Влад Бумага] [[Instagram]]-да * {{URL|channel/UC2tsySbe9TNrI-xh2lximHA|А4 "YouTube" арнасы}} * {{URL|channel/UCVJZj8fP2c139HCvNsdCuRA|A5 "YouTube" арнасы}} [[Санат:Беларусь ютуберлері]] 8xchkmmyv0jfdhcernazxmu9yybuxom 3061885 3061874 2022-08-18T10:24:21Z Ұлы Тұран 120792 [[Арнайы:Үлесі/Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) істеген нөмір 3061874 нұсқасын [[Уикипедия:Жоққа шығару|жоққа шығарды]] wikitext text/x-wiki {{YouTube тұлғасы | есімі = Влад Бумага | шынайы есімі = Улад Бумага | сурет = Влад Бумага (3) на VK Fest 5 (cropped).jpg | сурет ені = | сурет атауы = | туған кездегі есімі = Владислав Андреевич Бумага | туған күні = 05.06.1996 | туған жері = {{туғанжері|Минск|Минскте}}, [[Беларусь]] | қайтыс болған жері = | қайтыс болған күні = | азаматтығы = {{байрақ|Беларусь}} | тұратын мекені = [[Минск]], [[Беларусь]] | мамандығы = [[блог]]ер, [[YouTube|ютубер]], [[әнші]], [[Instagram|инстаблогер]] | белсенді жылдары = 2014 — қазірге дейін | бойы = | лақап аты = Влад А4, A4 | жұбайы = | сайты = {{URL|a4shop.ru}} | қолтаңбасы = | арна аты = {{URL|https://www.youtube.com/c/A4a4a4a4|A4}} | құрылған күні = {{Start date and age|df=yes|2014|11|29}} | құрушы = | видео жанры = [[блог]], [[комедия]] | жазылушы = 41,2 миллион (А4) | жазылушы күні = тамыз 2022 | қаралым = 16,8 миллиард (А4) | қаралым күні = тамыз 2022 | көпарналы желі = MediaCube | ұжымы = | өзіндік фразасы = | күміс_батырма = бар | күміс_батырма_жылы = 2016 | алтын_батырма = бар | алтын_батырма_жылы = 2016 | гауһар_батырма = бар | гауһар_батырма_жылы = 2019 | лағыл_батырма = | лағыл_батырма_жылы = | қызыл_гауһар_батырма = | қызыл_гауһар_батырма_жылы = | статистиканы_жаңарту = | қосымша_ақпарат = | ортаққор = Vlad A4 }} '''Влад Бумага''' ({{lang-be|Улад Бумага}}; ''сондай-ақ'' '''Влад А4''' ''лақап атымен танымал, немесе жәй ғана'' '''A4'''; [[5 маусым]] [[1996 жыл|1996]], [[Минск]], [[Беларусь]]) — [[беларустар|беларустық]] [[Блог|видеоблогер]], [[әнші]], [[Instagram|инстаблогер]], [[YouTube]] видеоплатформасындағы "А4" және "А5" арналарының иесі<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://interfax.by/news/stil_zhizni/razvlecheniya_i_otdykh/1269971/|title="Великолепная семерка". Кто они – инстаблогеры-миллионники Беларуси|author=|website=|date=|publisher=interfax.by|accessdate=2020-04-26}}</ref>. [[Forbes]] журналының "Жаңа медиа" санаты бойынша "30 жасқа дейінгі 30 ең перспективті ресейліктер" рейтингі бойынша номинант<ref>{{Cite web|url=https://42.tut.by/682053|title=Влад Бумага номинирован в список российского Forbes «30 до 30»|date=23 сәуір 2020|publisher=42.tut.by|lang=ru|accessdate=2020-04-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.forbes.ru/karera-i-svoy-biznes-photogallery/398493-ot-morgenshterna-do-kostornoy-samye-perspektivnye|title=От Моргенштерна до Косторной: самые перспективные российские звезды до 30 лет|publisher=forbes.ru|lang=ru|accessdate=23 сәуір 2020}}</ref>. == Өмірбаяны == Влад 1996 жылы 5 маусымда Минскте бастауыш сыныптардың мұғалімі мен инженердің отбасында дүниеге келді. Балалық шағы Серебрянка шағын ауданында өтті. Тоғыз жыл [[Шайбалы хоккей|хоккеймен]] айналысқан. "Динамо" және "Юность" балалар спорт мектебінде шабуылшы болып ойнаған. [[Чехия]]да бір жыл жаттыққан<ref name=":1">{{cite web|url=https://by.tribuna.com/tribuna/blogs/pinta/2734082.html|title=Солодуха занимался баскетболом, Влад Бумага играл в хоккей в школе «Динамо» – они могли стать спортсменами, но оказались в шоу-бизнесе|publisher=BY.Tribuna.com|accessdate=2020-04-26}}</ref>. Алынған жарақатынан кейін бұл спорт түрінен кеткен<ref>{{cite web|url=https://www.forbes.ru/profile/398339-vlad-bumaga|title=Влад Бумага|date=21 сәуір 2020|publisher=forbes.ru|lang=en|accessdate=23 сәуір 2020}}</ref>. == Сын == 2021 жылы американдық блогерлер [[MrBeast]] және JustDustin — А4 арнасы түпнұсқа роликтер авторларынан рұқсат алмай, бейнелердің мұқабалары мен идеяларын көшірді деп айыптады<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/shapito/2021/02/20/vlada-bumagu-obvinili-v-plagiate-amerikanskih-blogerov|title=Влада Бумагу обвинили в плагиате американских блогеров|website=[[Meduza]]|accessdate=2021-03-05|archivedate=2021-02-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210227155434/https://meduza.io/shapito/2021/02/20/vlada-bumagu-obvinili-v-plagiate-amerikanskih-blogerov|deadlink=no}}</ref>. == Жеке өмірі == Видеоблогер және әнші Юлия Годуновамен қарым-қатынаста<ref name=":0">{{Cite web|lang=ru |url=https://sputnik.by/event/20170913/1030783094/kto-takoj-vlad-bumaga.html |title=Кто такой Влад Бумага |publisher=Sputnik Беларусь|accessdate=2020-04-26|archivedate=2020-10-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201018105936/https://sputnik.by/event/20170913/1030783094/kto-takoj-vlad-bumaga.html |deadlink=no}}</ref>. == Дискография == === Мини-альбомдары === * «Детские песни»<ref>{{Cite web|lang=|url=https://www.cosmo.ru/lifestyle/news/27-09-2020/premera-alboma-populyarnogo-blogera-vlada-bumagi-detskie-pesni/|title=Премьера альбома популярного блогера Влада Бумаги "Детские песни"|author=|website=Cosmopolitan|date=|publisher=|accessdate=2020-10-09}}</ref> — 2020 === Синглдері === * «Батя» — 2018 * «Огонь» (Катя Адушкинамен бірге) — 2019 * «Каспер Бой» — 2019 * «Офишлбывший» — 2019<ref name=":5">{{Cite web|lang=ru|url=https://nvdaily.ru/info/185392.html|title=От Моргенштерна до Косторной|author=Alexandr|accessdate=2020-10-10}}</ref> * «Песня про осень» — 2019 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Беларусь ютуберлері]] 4v9p72qt6m2m05c8kmaz1pb7zd55vqi 3061893 3061885 2022-08-18T10:34:12Z Nurtenge 93712 [[Арнайы:Үлесі/Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) істеген нөмір 3061885 нұсқасын [[Уикипедия:Жоққа шығару|жоққа шығарды]] wikitext text/x-wiki {{YouTube тұлғасы | есімі = Влад Бумага | шынайы есімі = Улад Бумага | сурет = Влад Бумага (3) на VK Fest 5 (cropped).jpg | сурет ені = | сурет атауы = | туған кездегі есімі = Владислав Андреевич Бумага | туған күні = 05.06.1996 | туған жері = {{туғанжері|Минск|Минскте}}, [[Беларусь]] | қайтыс болған жері = | қайтыс болған күні = | азаматтығы = {{Байрақ|Беларусь}} | тұратын мекені = [[Минск]], [[Беларусь]] | мамандығы = [[блог]]ер, [[YouTube|ютубер]], [[әнші]], [[Instagram|инстаблогер]] | белсенді жылдары = 2014 — қазірге дейін | бойы = | лақап аты = Влад А4, A4 | жұбайы = | сайты = {{URL|a4shop.ru}} | қолтаңбасы = | арна аты = {{URL|https://www.youtube.com/c/A4a4a4a4|A4}} | құрылған күні = {{Start date and age|df=yes|2014|11|29}} | құрушы = | видео жанры = [[блог]], [[комедия]] | жазылушы = 41,2 миллион (А4) | жазылушы күні = тамыз 2022 | қаралым = 16,8 миллиард (А4) | қаралым күні = тамыз 2022 | көпарналы желі = MediaCube | ұжымы = | өзіндік фразасы = | күміс_батырма = бар | күміс_батырма_жылы = 2016 | алтын_батырма = бар | алтын_батырма_жылы = 2016 | гауһар_батырма = бар | гауһар_батырма_жылы = 2019 | лағыл_батырма = | лағыл_батырма_жылы = | қызыл_гауһар_батырма = | қызыл_гауһар_батырма_жылы = | статистиканы_жаңарту = | қосымша_ақпарат = | ортаққор = Vlad A4 }} '''Влад Бумага''' ({{lang-be|Улад Бумага}}; ''сондай-ақ'' '''Влад А4''' ''лақап атымен танымал, немесе жәй ғана'' '''A4'''; [[5 маусым]] [[1996 жыл|1996]], [[Минск]], [[Беларусь]]) — [[Беларусь|беларустық]] [[Блог|видеоблогер]], [[әнші]], [[Instagram|инстаблогер]], [[YouTube]] видеоплатформасындағы "А4" және "А5" арналарының иесі<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://interfax.by/news/stil_zhizni/razvlecheniya_i_otdykh/1269971/|title="Великолепная семерка". Кто они – инстаблогеры-миллионники Беларуси|author=|website=|date=|publisher=interfax.by|accessdate=2020-04-26}}</ref>. [[Forbes]] журналының "Жаңа медиа" санаты бойынша "30 жасқа дейінгі 30 ең перспективті ресейліктер" рейтингі бойынша номинант<ref>{{Cite web|url=https://42.tut.by/682053|title=Влад Бумага номинирован в список российского Forbes «30 до 30»|date=23 сәуір 2020|publisher=42.tut.by|lang=ru|accessdate=2020-04-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.forbes.ru/karera-i-svoy-biznes-photogallery/398493-ot-morgenshterna-do-kostornoy-samye-perspektivnye|title=От Моргенштерна до Косторной: самые перспективные российские звезды до 30 лет|publisher=forbes.ru|lang=ru|accessdate=23 сәуір 2020}}</ref>. == Өмірбаяны == Влад 1996 жылы 5 маусымда Минскте бастауыш сыныптардың мұғалімі мен инженердің отбасында дүниеге келді. Балалық шағы Серебрянка шағын ауданында өтті. Тоғыз жыл [[Шайбалы хоккей|хоккеймен]] айналысқан. "Динамо" және "Юность" балалар спорт мектебінде шабуылшы болып ойнаған. [[Чехия]]да бір жыл жаттыққан<ref name=":1">{{cite web|url=https://by.tribuna.com/tribuna/blogs/pinta/2734082.html|title=Солодуха занимался баскетболом, Влад Бумага играл в хоккей в школе «Динамо» – они могли стать спортсменами, но оказались в шоу-бизнесе|publisher=BY.Tribuna.com|accessdate=2020-04-26}}</ref>. Алынған жарақатынан кейін бұл спорт түрінен кеткен<ref>{{cite web|url=https://www.forbes.ru/profile/398339-vlad-bumaga|title=Влад Бумага|date=21 сәуір 2020|publisher=forbes.ru|lang=en|accessdate=23 сәуір 2020}}</ref>. == Сын == 2021 жылы американдық блогерлер [[MrBeast]] және JustDustin — А4 арнасы түпнұсқа роликтер авторларынан рұқсат алмай, бейнелердің мұқабалары мен идеяларын көшірді деп айыптады<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/shapito/2021/02/20/vlada-bumagu-obvinili-v-plagiate-amerikanskih-blogerov|title=Влада Бумагу обвинили в плагиате американских блогеров|website=[[Meduza]]|accessdate=2021-03-05|archivedate=2021-02-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210227155434/https://meduza.io/shapito/2021/02/20/vlada-bumagu-obvinili-v-plagiate-amerikanskih-blogerov|deadlink=no}}</ref>. == Жеке өмірі == Видеоблогер және әнші Юлия Годуновамен қарым-қатынаста<ref name=":0">{{Cite web|lang=ru |url=https://sputnik.by/event/20170913/1030783094/kto-takoj-vlad-bumaga.html |title=Кто такой Влад Бумага |publisher=Sputnik Беларусь|accessdate=2020-04-26|archivedate=2020-10-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201018105936/https://sputnik.by/event/20170913/1030783094/kto-takoj-vlad-bumaga.html |deadlink=no}}</ref>. == Дискография == === Мини-альбомдары === * «Детские песни»<ref>{{Cite web|lang=|url=https://www.cosmo.ru/lifestyle/news/27-09-2020/premera-alboma-populyarnogo-blogera-vlada-bumagi-detskie-pesni/|title=Премьера альбома популярного блогера Влада Бумаги "Детские песни"|author=|website=Cosmopolitan|date=|publisher=|accessdate=2020-10-09}}</ref> — 2020 === Синглдері === * «Батя» — 2018 * «Огонь» (Катя Адушкинамен бірге) — 2019 * «Каспер Бой» — 2019 * «Офишлбывший» — 2019<ref name=":5">{{Cite web|lang=ru|url=https://nvdaily.ru/info/185392.html|title=От Моргенштерна до Косторной|author=Alexandr|accessdate=2020-10-10}}</ref> * «Песня про осень» — 2019 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://www.instagram.com/a4omg Влад Бумага] [[Instagram]]-да * {{URL|channel/UC2tsySbe9TNrI-xh2lximHA|А4 "YouTube" арнасы}} * {{URL|channel/UCVJZj8fP2c139HCvNsdCuRA|A5 "YouTube" арнасы}} [[Санат:Беларусь ютуберлері]] 8xchkmmyv0jfdhcernazxmu9yybuxom 0 666453 3061779 2910913 2022-08-18T03:18:00Z Kaiyr 3134 /* Өмірбаяны */ wikitext text/x-wiki {{Кинематограф |есімі = Тамара Өкіметқызы Қосыбаева |шынайы есімі = |сурет атауы = |туған кездегі есімі = |туған күні = 13.03.1928 |туған жері = [[Павлодар облысы]] <br /> {{туғанжері|Ақсу ауданы|Ақсу ауданында}} |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |мамандығы = {{актриса|Қазақстан}} |азаматтығы = {{USSR}}<br />{{flag|Kazakh SSR|SSR|name=Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |белсенді жылдары = [[1948 жыл|1948]]-[[1986 жыл|1986]] |бағыты = |ұжымы = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]] |марапаттары = Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген әртісі (1998) }} '''Тамара Өкіметқызы Қосыбаева''' — кеңестік және қазақстандық кино, театр және дубляж актрисасы. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген әртісі ([[1998 жыл|1998]]). == Өмірбаяны == * Найман тайпасының [[Бура руы]]нан шыққан. * [[1928 жыл|1928]] жылдың 15 нау­рызында [[Павлодар облысы]]ның [[Ақсу ауданы]]на қарасты №4 елдімекенде дүниеге келді. * [[1944 жыл|1944]] жылы [[Алматы]]ға келіп, киноактерлік бөліміне оқуға түстеді. Курсты бітірген соң [[Ташкент]] қаласындағы Өнер институтының актерлік бөлімін бітіреді (1952). == Енбек жолдары мен рөлдері == 1948-1960 жылдары [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Қазақ Балалар мен жастар театры]]ның, 1960-1986 жылдары [[Сәкен Сейфуллин атындағы Қарағанды облыстық қазақ драма театры|Қарағанды облыстық драма театры]]ның актрисасы. Осы театрлар сахнасында Буратино (А.Н. Толстойдың "Алтын кілтінде"), Аягөз (Қ.Сатыбалдиннің "Аягөз-аруында"), Зәуре (Д.А. Фурмановтың "Бүліншілігінде"), Күлпаш (Ш.Құсайыновтың "Біздің Ғаниында"), Әлия Молдағұлова (Ш.Байжановтың осы аттас пьесасында), Айсұлу (Қ.Шаңғытбаев пен Қ.Байсейітовтің "Беу, қыздар-айында"), Айбала (С.Сейфуллиннің "Қызыл сұңқарларында"), Шеше (Б.Брехттің "Әйдік апай және оның балаларында"), т.б. спектакльдерде ойнаған. Қосыбаева, сондай-ақ, киноактриса ретінде де танымал. Ол 30-дан астам фильмдерге түскен. Атап айтсақ, "Балалық шаққа саяхат" (1968), "Шоқ пен Шер" (1971), "Күсен-Күсеке" (1975), "Нан мен тұз", "Сүйкімді" (екеуі де 1975), "Адамдар арасында" (1977), "Сен 12-ге толғанда" (1978), "Саған күшік керек пе?" (1994), "Жамбылдың жастық шағы" (1996), т.б. фильмдер бар. "[[Қазақфильм]]де" еңбек етіп, көптеген фильмдерге дубляж жасады. 1958 жылы Қазақ академия балалар мен жасөспірімдер театрының құрамымен Мәскеу қаласында өткен Қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігінде және гастрольдік сапарлармен Қазақстанның барлық дерлік қалаларында болып, өнер көрсеткен. 1986 жылдан құрметті демалыста.<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 73k8r9q54cve14qmuko9ugs30bnj9d1 3 669611 3061661 3060977 2022-08-17T15:49:25Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/149.27.214.213|149.27.214.213]] ([[User talk:149.27.214.213|т]]) өңдемелерінен [[User:92.47.57.87|92.47.57.87]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Арнұр Файзулла}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 00:32, 2021 ж. қыркүйектің 29 (+06) == Кто такой файзклла арнұр == Участник олимпиады айқанат 2022 [[Арнайы:Үлесі/92.47.57.87|92.47.57.87]] 01:28, 2022 ж. тамыздың 15 (+06) hwfljx06dxw84vjczvw5lpvsoxd0dc3 3 676991 3061703 3033353 2022-08-17T16:54:26Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=DariaUrinbasarova21nis}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 13:34, 2022 ж. ақпанның 10 (+06) == Қатеге толы бет == Қайырлы күн! [[Фавела]] деген бетті бастапсыз, онда бірінші сөйлемінен-ақ қалай болса солай жазылғаны көрініп тұр. Ондайды қойыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 16:35, 2022 ж. наурыздың 30 (+06) == Үлес қосу == Саламатсыз, сіздің қосқан үлестеріңіз көбіне жоққа шығарылып жатыр. Себебі: сіз дайын нәрсені сарапқа салмай, өңдемей мақаланың кез келген жеріне ақпаратты қоса салып жатырсыз. Ондай нәрсе жарамайды, тағы ескеруіңізді сұраймын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:29, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) == Копи паст == Басқа тілден бір батырманы баса салып, артынан шала аударылған мақалаларды аударуды доғарыңыз. Меніңше мақалаларыңыз тексерістен өтпей, жаппай жоюлуға ұсынылатын сияқты. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:04, 2022 ж. мамырдың 17 (+06) :Кешіріңіз, енді қайталанбайды. Барынша үйренуге тырысып жүрмін. [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 04:57, 2022 ж. мамырдың 19 (+06) == Мақала жазу ережелері == Қайырлы күн. Сіздің бірнеше жазған мақалаларыңызды көріп, көзім жасқа толды. Біріншіден, жаңа бетті бастаудың алдында сізді [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақалаларды безендіру]] (орыс тілінде: ''Оформление статей'') бетімен танысып шығуды сұраймын. Екіншіден, мақалаларды [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздермен]] жазуды сұраймын (сіздің жазған беттеріңізде дереккөздер түбімен жоқ). [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 13:05, 2022 ж. мамырдың 20 (+06) :Қайырлы күн. Кешіріңіз бұл туралы білмеппін, енді қайталанбайды. Рахмет. [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 16:53, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Бұрыс белсенділік == Мақалаларды қалай болса солай аударып жатырсыз. Мысалы, кісі есімдерін кіші әріппен жазасыз, мұқият болыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:39, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:39, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} hrew31sk540wuzw20ru0p5yv4ajnysd 3061721 3061703 2022-08-17T17:18:47Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=DariaUrinbasarova21nis}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 13:34, 2022 ж. ақпанның 10 (+06) == Қатеге толы бет == Қайырлы күн! [[Фавела]] деген бетті бастапсыз, онда бірінші сөйлемінен-ақ қалай болса солай жазылғаны көрініп тұр. Ондайды қойыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 16:35, 2022 ж. наурыздың 30 (+06) == Үлес қосу == Саламатсыз, сіздің қосқан үлестеріңіз көбіне жоққа шығарылып жатыр. Себебі: сіз дайын нәрсені сарапқа салмай, өңдемей мақаланың кез келген жеріне ақпаратты қоса салып жатырсыз. Ондай нәрсе жарамайды, тағы ескеруіңізді сұраймын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:29, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) == Копи паст == Басқа тілден бір батырманы баса салып, артынан шала аударылған мақалаларды аударуды доғарыңыз. Меніңше мақалаларыңыз тексерістен өтпей, жаппай жоюлуға ұсынылатын сияқты. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:04, 2022 ж. мамырдың 17 (+06) :Кешіріңіз, енді қайталанбайды. Барынша үйренуге тырысып жүрмін. [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 04:57, 2022 ж. мамырдың 19 (+06) == Мақала жазу ережелері == Қайырлы күн. Сіздің бірнеше жазған мақалаларыңызды көріп, көзім жасқа толды. Біріншіден, жаңа бетті бастаудың алдында сізді [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақалаларды безендіру]] (орыс тілінде: ''Оформление статей'') бетімен танысып шығуды сұраймын. Екіншіден, мақалаларды [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздермен]] жазуды сұраймын (сіздің жазған беттеріңізде дереккөздер түбімен жоқ). [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 13:05, 2022 ж. мамырдың 20 (+06) :Қайырлы күн. Кешіріңіз бұл туралы білмеппін, енді қайталанбайды. Рахмет. [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 16:53, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Бұрыс белсенділік == Мақалаларды қалай болса солай аударып жатырсыз. Мысалы, кісі есімдерін кіші әріппен жазасыз, мұқият болыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:39, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:39, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақаланың энциклопедиялығы == {{ambox |type =serious |image = <imagemap> Сурет:Stop hand nuvola.svg|48px default [[Уикипедия:Энциклопедиялық мақала|Энциклопедиялық мақала]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Энциклопедиялық мақала|энциклопедиялық стиль]] сақталмаған. Энциклопедиялық мақала дегеніміз - әртүрлі сала бойынша маңызы бар ақпаратты қамтитын сығымдалған, ақпараты ғылыми стильде жазылған мақала. Анықтама үшін: [[Уикипедия:Уикипедия — бұл энциклопедия|Уикипедия — бұл энциклопедия]]. {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:18, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:18, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} pxan90sojv8zicybgq1idszk7reau3z 3061732 3061721 2022-08-17T17:22:58Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=DariaUrinbasarova21nis}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 13:34, 2022 ж. ақпанның 10 (+06) == Қатеге толы бет == Қайырлы күн! [[Фавела]] деген бетті бастапсыз, онда бірінші сөйлемінен-ақ қалай болса солай жазылғаны көрініп тұр. Ондайды қойыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 16:35, 2022 ж. наурыздың 30 (+06) == Үлес қосу == Саламатсыз, сіздің қосқан үлестеріңіз көбіне жоққа шығарылып жатыр. Себебі: сіз дайын нәрсені сарапқа салмай, өңдемей мақаланың кез келген жеріне ақпаратты қоса салып жатырсыз. Ондай нәрсе жарамайды, тағы ескеруіңізді сұраймын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:29, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) == Копи паст == Басқа тілден бір батырманы баса салып, артынан шала аударылған мақалаларды аударуды доғарыңыз. Меніңше мақалаларыңыз тексерістен өтпей, жаппай жоюлуға ұсынылатын сияқты. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:04, 2022 ж. мамырдың 17 (+06) :Кешіріңіз, енді қайталанбайды. Барынша үйренуге тырысып жүрмін. [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 04:57, 2022 ж. мамырдың 19 (+06) == Мақала жазу ережелері == Қайырлы күн. Сіздің бірнеше жазған мақалаларыңызды көріп, көзім жасқа толды. Біріншіден, жаңа бетті бастаудың алдында сізді [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақалаларды безендіру]] (орыс тілінде: ''Оформление статей'') бетімен танысып шығуды сұраймын. Екіншіден, мақалаларды [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздермен]] жазуды сұраймын (сіздің жазған беттеріңізде дереккөздер түбімен жоқ). [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 13:05, 2022 ж. мамырдың 20 (+06) :Қайырлы күн. Кешіріңіз бұл туралы білмеппін, енді қайталанбайды. Рахмет. [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 16:53, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Бұрыс белсенділік == Мақалаларды қалай болса солай аударып жатырсыз. Мысалы, кісі есімдерін кіші әріппен жазасыз, мұқият болыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:39, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:39, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақаланың энциклопедиялығы == {{ambox |type =serious |image = <imagemap> Сурет:Stop hand nuvola.svg|48px default [[Уикипедия:Энциклопедиялық мақала|Энциклопедиялық мақала]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Энциклопедиялық мақала|энциклопедиялық стиль]] сақталмаған. Энциклопедиялық мақала дегеніміз - әртүрлі сала бойынша маңызы бар ақпаратты қамтитын сығымдалған, ақпараты ғылыми стильде жазылған мақала. Анықтама үшін: [[Уикипедия:Уикипедия — бұл энциклопедия|Уикипедия — бұл энциклопедия]]. {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:18, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:18, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }}== Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }}== Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }}== Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }}== Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }}== Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }}== Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} q4yhtg3y422m73npzjvoynlb3mtfj7b 3061733 3061732 2022-08-17T17:25:45Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=DariaUrinbasarova21nis}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 13:34, 2022 ж. ақпанның 10 (+06) == Қатеге толы бет == Қайырлы күн! [[Фавела]] деген бетті бастапсыз, онда бірінші сөйлемінен-ақ қалай болса солай жазылғаны көрініп тұр. Ондайды қойыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 16:35, 2022 ж. наурыздың 30 (+06) == Үлес қосу == Саламатсыз, сіздің қосқан үлестеріңіз көбіне жоққа шығарылып жатыр. Себебі: сіз дайын нәрсені сарапқа салмай, өңдемей мақаланың кез келген жеріне ақпаратты қоса салып жатырсыз. Ондай нәрсе жарамайды, тағы ескеруіңізді сұраймын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:29, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) == Копи паст == Басқа тілден бір батырманы баса салып, артынан шала аударылған мақалаларды аударуды доғарыңыз. Меніңше мақалаларыңыз тексерістен өтпей, жаппай жоюлуға ұсынылатын сияқты. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:04, 2022 ж. мамырдың 17 (+06) :Кешіріңіз, енді қайталанбайды. Барынша үйренуге тырысып жүрмін. [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 04:57, 2022 ж. мамырдың 19 (+06) == Мақала жазу ережелері == Қайырлы күн. Сіздің бірнеше жазған мақалаларыңызды көріп, көзім жасқа толды. Біріншіден, жаңа бетті бастаудың алдында сізді [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақалаларды безендіру]] (орыс тілінде: ''Оформление статей'') бетімен танысып шығуды сұраймын. Екіншіден, мақалаларды [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздермен]] жазуды сұраймын (сіздің жазған беттеріңізде дереккөздер түбімен жоқ). [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 13:05, 2022 ж. мамырдың 20 (+06) :Қайырлы күн. Кешіріңіз бұл туралы білмеппін, енді қайталанбайды. Рахмет. [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 16:53, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Бұрыс белсенділік == Мақалаларды қалай болса солай аударып жатырсыз. Мысалы, кісі есімдерін кіші әріппен жазасыз, мұқият болыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:39, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:39, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақаланың энциклопедиялығы == {{ambox |type =serious |image = <imagemap> Сурет:Stop hand nuvola.svg|48px default [[Уикипедия:Энциклопедиялық мақала|Энциклопедиялық мақала]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Энциклопедиялық мақала|энциклопедиялық стиль]] сақталмаған. Энциклопедиялық мақала дегеніміз - әртүрлі сала бойынша маңызы бар ақпаратты қамтитын сығымдалған, ақпараты ғылыми стильде жазылған мақала. Анықтама үшін: [[Уикипедия:Уикипедия — бұл энциклопедия|Уикипедия — бұл энциклопедия]]. {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:18, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:18, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақала сапасы == Сіздің конвейерден шығып жатқан копипаст мақалаларыңызды бірден жедел жоюға ұсынамын--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:25, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 421qv9zi6glb4em71306p0ohsjx7wtz 3061818 3061733 2022-08-18T07:21:50Z DariaUrinbasarova21nis 117340 /* Мақаланы санаттау */ Жауап беру wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=DariaUrinbasarova21nis}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 13:34, 2022 ж. ақпанның 10 (+06) == Қатеге толы бет == Қайырлы күн! [[Фавела]] деген бетті бастапсыз, онда бірінші сөйлемінен-ақ қалай болса солай жазылғаны көрініп тұр. Ондайды қойыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 16:35, 2022 ж. наурыздың 30 (+06) == Үлес қосу == Саламатсыз, сіздің қосқан үлестеріңіз көбіне жоққа шығарылып жатыр. Себебі: сіз дайын нәрсені сарапқа салмай, өңдемей мақаланың кез келген жеріне ақпаратты қоса салып жатырсыз. Ондай нәрсе жарамайды, тағы ескеруіңізді сұраймын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:29, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) == Копи паст == Басқа тілден бір батырманы баса салып, артынан шала аударылған мақалаларды аударуды доғарыңыз. Меніңше мақалаларыңыз тексерістен өтпей, жаппай жоюлуға ұсынылатын сияқты. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:04, 2022 ж. мамырдың 17 (+06) :Кешіріңіз, енді қайталанбайды. Барынша үйренуге тырысып жүрмін. [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 04:57, 2022 ж. мамырдың 19 (+06) == Мақала жазу ережелері == Қайырлы күн. Сіздің бірнеше жазған мақалаларыңызды көріп, көзім жасқа толды. Біріншіден, жаңа бетті бастаудың алдында сізді [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақалаларды безендіру]] (орыс тілінде: ''Оформление статей'') бетімен танысып шығуды сұраймын. Екіншіден, мақалаларды [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздермен]] жазуды сұраймын (сіздің жазған беттеріңізде дереккөздер түбімен жоқ). [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 13:05, 2022 ж. мамырдың 20 (+06) :Қайырлы күн. Кешіріңіз бұл туралы білмеппін, енді қайталанбайды. Рахмет. [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 16:53, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Бұрыс белсенділік == Мақалаларды қалай болса солай аударып жатырсыз. Мысалы, кісі есімдерін кіші әріппен жазасыз, мұқият болыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:39, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:39, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} :Кешіріңіз, иә мен өзім жақында осы санат туралы білдім сонғы жазған айрық мақалаларымның бәріне санат қойып жүрмін. Тағы қателер болса айта аласыз ба? [[Қатысушы:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:DariaUrinbasarova21nis|талқылауы]]) 13:21, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) == Мақаланың энциклопедиялығы == {{ambox |type =serious |image = <imagemap> Сурет:Stop hand nuvola.svg|48px default [[Уикипедия:Энциклопедиялық мақала|Энциклопедиялық мақала]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Энциклопедиялық мақала|энциклопедиялық стиль]] сақталмаған. Энциклопедиялық мақала дегеніміз - әртүрлі сала бойынша маңызы бар ақпаратты қамтитын сығымдалған, ақпараты ғылыми стильде жазылған мақала. Анықтама үшін: [[Уикипедия:Уикипедия — бұл энциклопедия|Уикипедия — бұл энциклопедия]]. {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:18, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:18, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)}} }} == Мақала сапасы == Сіздің конвейерден шығып жатқан копипаст мақалаларыңызды бірден жедел жоюға ұсынамын--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:25, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) pdjin69m6fq7f94bl4dc9ou6xhkegy2 0 680768 3061637 3022714 2022-08-17T14:15:59Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Кайрат_Ахсамбиев.jpg|Кайрат_Ахсамбиев.jpg]]» дегенді аластады, бұны [[Ортаққор]]дың қатысушысы [[commons:User:Túrelio|Túrelio]] [[commons:File:Кайрат_Ахсамбиев.jpg|жойған]], себебі: [[:c:COM:L|Copyright violation]]: https://news-24.ru/2022/02/11/ wikitext text/x-wiki {{Музыкант |Есімі = Қайрат Ахсамбиев |Атауы = |Сурет = |Сурет ені = 220px |Сурет тақырыбы = |Фон = |Туылған кездегі есімі = Ахсамбиев Қайрат Абдыкаемович |Толық аты = Ахсамбиев Қайрат Абдыкаемович |Туған күні = 31.5.1963 |Туған жері = [[Түркістан (қала)|Түркістан]], [[Түркістан облысы|Шымкент облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Белсенділік жылдары = [[2013 жыл]]дан бастап – қазіргі күнге шейін |Мемлекет = {{KAZ}} |Мамандықтары = {{әнші|Қазақстан}} |Дауыс түрі = |Аспаптары = |Жанрлары = [[поп]], [[шансон]] |Лақап аттары = |Ұжымдары = |Қызметтес болған = |Лейблдері = |Марапаттары = |Сайты = }} '''Қайрат Абдыкаемович Ахсамбиев''' ([[31 мамыр]] [[1963 жыл]], {{туғанжері|Түркістан|Түркістанда|Түркістан (қала)}}) — қазақстандық {{әнші}}.<ref name="ABU">{{Cite news|title =''Список авторов - членов Казахстанского авторского общества''|author =РОО «Казахстанское авторское общество» |url = http://kazak.kz/?mod=article&uin=1270725931&chapter=1599478723|work =kazak.kz |date =2015-10-29|accessdate=2016-02-24}}</ref> == Отбасы == Музыкалық отбасында өсті. Атап айтқанда, [[Қазақ КСР]] Радиокомитеті хорының солисті ретінде өнер көрсеткен анасы Күләш Матыбаеваның орындауындағы әндер Қазақ радиосында шырқалды. Қарындасы — [[Ляззат Абдыкаимовна Ахсамбиева|Ләззат Ахсамбиева]] да қазақстандық әнші. Үйленген. == Шығармашылық == Мектеп жылдарында және оны бітіргеннен кейін ол алғашқы тректерді жазды, мысалы: "Мектеп жылдары", 10 "Б", Әке туралы трек — "Абеке", "Құлпынай алаңқайы", "Бейтаныс жан", "Қолайсыз ауа-райы", "Жіберілмеген хаттар". [[1983 жыл]]ы астананың жоғары оқу орындары арасындағы [[Алматы]] қалалық байқауында "Бізді күндер алып кетсін" авторлық трекі автор мен оның қарындасы Ләззат орындауында екінші орынға ие болды.<ref>{{Cite web|url = https://kazpravda.kz/articles/view/motiv-v-ritme-tango/|title = Мотив в ритме танго| author = |work = |date =2017-09-27 |publisher = Казахстанская правда|lang=}}</ref> [[2013 жыл]]дан бастап Қайрат аранжировка жасаушы және дыбыс режиссері Ермек Күсеновпен тығыз ынтымақтастықты бастады, "Құлпынай алаңқайлары", "Мектеп жылдары", "Мамочка" және "Әбеке" тректерінің алғашқы өңдеулері 2013 жылдың шілде айының басында шықты, содан кейін 14-15 тректен тұратын бірінші альбом жасау идеясы пайда болды. [[2016 жыл]]дан бастап продюсер Арман Алпаров пен аранжировка жасаушылар Игорь Божок пен Ихлас Нугметов Қайратпен ынтымақтастықты белсенді түрде бастады. [[2017 жыл]]дан бастап Қайрат аранжировка жасаушы Асқар Шафимен, ал 2021 жылдан бастап [[Тверь (қала)|Тверьден]] аранжировка жасаушы Юрий Калашниковпен ынтымақтастықты бастайды. 2016 жылдың [[18 мамыр]]ында ресми [[YouTube]] каналында "Бейтаныс жан" трегіне алғашқы клип шығады. 2016 жылдың 20 қазанынан бастап Vevo халықаралық порталында "Француз мотиві" трегіне клип шығады, ал 2017 жылдың 26 шілдесінде [[VEVO]] "Француз мотиві" және "Сонет" тректерімен KairaVEVO ресми арнасын ашады. 2016 жылғы 21 қарашадан tophit.ru -Ресейдің, ТМД-ның және алыс шетелдің басты чартында "Шақыр" атты бірінші трек шығады. Қазіргі уақытта Ресей, ТМД және алыс шетел радиостанцияларында Қайраттың 40-тан астам трегі бар.<ref>{{Cite web|url = https://www.interfax.ru/pressreleases/578764|title = Русские покоряют музыкальный портал Sony Music Entertainment| author = |work = |date =2017-09-27 |publisher = www.interfax.ru|lang=}}</ref> 2017 жылдың 04 сәуірінен бастап Қайрат тректері Jango.com халықаралық радио-порталда өз жұмысын бастайды. Қазіргі уақытта Қайрат әні мен сөзінің авторы өзі болып табылатын 200-ден астам трек жазған, оның 146-сына Қазақстандық авторлық қоғамнан авторлық құқық алған. Қайраттың музыкалық қобдишасында барлығы 10-нан астам альбом бар, олар: "Бүлдірген алаңғайы", "Жаңбыр симфониясы", "Менің арманымдағы қалалар", "Бақытты қыз", "Айлақ", "Ақ альбом" және басқалар.<ref>{{Cite web|url = https://www.interfax.ru/pressreleases/578764|title = Виват, Кайрат!| author = Надежда ПЛЯСКИНА|work = ТОО «Издательство "Время"»|date =2017-09-27 |publisher = time.kz|lang=}}</ref> == Дискография == {{Div col|3}} # «Позови» (2016) # «Белая метель» (2016, рождественская) # «Новогодняя сказка» (2016) # «Белая вьюга» (2017) # «В Париже весна» (2017) # «Весна» (2017) # «Париж» (2017) # «Французский мотив» (2017) # «Белый самолёт» (2017) # «Просто 8 Марта» (2018) # «Паруса моих кораблей» (2018) # «Земляничные поляны» (2018) # «Корабли моей любви» (2018) # «Let’s go my baby» (2018) # «Танец ветра» (2019) # «Новогоднее настроение» (2019) # «На улице Титова» (2020) # «Ты меня прости» (2020) # «Весенняя хмель» (2020) # «Корон*вирус» (2020, Мария OMG & Анютка-малютка) # «Мария OMG» (2020) # «Девочка из детства моего» (2020) # «Ветер сновидений» (2020, Aliza) # «Без твоей любви» (2020, Aliza) # «Ты мой супермен» (2020, Aliza) # «В Лондоне хорошая погода» (2020, Aliza) # «Зима в календаре» (2020, Aliza) # «В Новый год» (2020) # «Сыграй на банджо» (2020, Aliza) # «Примета счастливой любви» (2021, Aliza) # «Улетаю во сне» (2021, Aliza) # «Мамочка» (2021, Aliza) # «Вербы» (2021, Aliza) # «Ты меня позови» (2021) # «Нет контроля» (2021, Aliza) # «Петрович» (2021) # «Белый пух тополей» (2021) # «Большое кино» (2021) # «Над Парижем» (2021, Aliza & Юрий Калашников) # «Мой брат» (2021, Aliza) # «Осень» (2021) # «Крошка» (2022) {{div col end}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер|2}} == Сілтемелер == * [https://tophit.ru/ru/artist/%D0%9A%D0%B0%D0%B9%D1%80%D0%B0%D1%82_%D0%90%D1%85%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D0%B2 tophit.ru сайтындағы әндер] * [https://www.youtube.com/channel/UCB7AfDVKhPJG2oDixJ-gu8w Қайрат Ахсамбиевтің Youtube желісіндегі ресми арнасы] * [https://www.youtube.com/channel/UCqMiq0BMFXD0x04r_tHzuhA Vevo музыкалық порталындағы Қайрат Ахсамбиеваның ресми арнасы - KairaVevo] n5jlnfz1vvz5cjnzujeiyg6u7owd2ur 0 683143 3061881 3040916 2022-08-18T09:51:33Z Kaiyr 3134 /* Қазақстанның Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшелері */ wikitext text/x-wiki '''Қазақстан ғалымдары cөзтізбесі'''. Қазақстан ғалымдары энциклопедиялық анықтамалығы негізінде жасалған. Алматы, 2012, Қазақ энциклопедиясы. [[Special:BookSources/9965893926|ISBN 9965-893-92-6 , 1 том]]<ref>https://adebiportal.kz/web/viewer.php?file=/upload/iblock/dc5/dc5c1e81e1afc90b8ec4f71102712135.pdf&ln=kz</ref><ref>https://adebiportal.kz/kz/books/view/kazakstan_galimdari__553</ref><ref>http://kazneb.kz/kk/catalogue/view/1112469</ref><ref>http://kazneb.kz/kk/bookView/view?brId=1112469&simple=true</ref> == Ортағасырлық ойшылдар мен Қазақстанның алғашқы ғалымдары == {{columns-list|3| # [[Абай Құнанбайұлы]] # [[Абд әл-Ғафур әл-Кердери]] # [[Абдураззақ Самарқанди]] # [[Сыдық Абыланов]] # [[Жүсіпбек Аймауытов]] # [[Әміре Дүрманұлы Айтбакин]] # [[Жақып Ақбаев]] # [[Ибадулла Ақбергенов]] # [[Мұхамет Ақтанов]] # [[Мұхаммед Жуайни]] # [[Ала Әд-Дин Байлақ Әл-Қыпшақи]] # [[Ерғали Баймұхамедұлы Алдоңғаров]] # [[Александр Ефимович Алекторов]] # [[Ыбырай Алтынсарин]] # [[Арыстанбаб]] # [[Біләл Аспандияров]] # [[Санжар Сейітжафарұлы Асфендиаров]] # [[Беркінғали Атшыбаев]] # [[Ахмат әл-Испиджаби]] # [[Ахмед Иүгінеки]] # [[Ілияс Ахметов]] # [[Ахмет Халпе Ғұбайдолла]] # [[Әбу Абдаллаһ Әл-Баласағұни]] # [[Ибн Сина]] # [[Абдул-Қаһир әл-Журжани]] # [[Әбу-Жәлел пір]] # [[Әбу Ибраһим Исхақ Әл-Фараби]] # [[Әбу-л-Қасым әл-Фараби]] # [[Әбу-Л-Фадл Әл-Қарши]] # [[Әбу-Л-Хасан Әл-Исфиджаби]] # [[Әбу Насыр Әл-Фараби]] # [[Әбу Райхан әл-Бируни]] # [[Әбу ТаҺир Мұхаммад ат-Тарази]] # [[Әбілғазы Баһадүр Хан]] # [[Байсейіт Әділов]] # [[Дінмұхамед Әділұлы]] # [[Мардан Нығметұлы Әзірбаев]] # [[Әлам ад-Дин Әл-Жауһари]] # [[Отыншы Әлжанов]] # [[Шарафи Есмұханұлы Әлжанов]] # [[Әли әл-Исфиджаби]] # [[Макдиси әл-Мутаххар Ибн ТаҺир]] # [[Әл-Марвази Шариф аз-Заман Тахир]] # [[Әлиасқар Меңдиярұлы Әлібеков]] # [[Мұхамед-Салық Бабажанов]] # [[Бабыр]] # [[Бадр әд-Дин әл-Фараби]] # [[Әлжан Махмұтұлы Байғурин]] # [[Әбдірахман Байділдин]] # [[Аппақ Байжанов]] # [[Ахмет Байтұрсынұлы]] # [[Бақи Мұхаммед Түркістани]] # [[Сүлеймен Бақырғани]] # [[Жүсіп Баласағұни]] # [[Ахмет Баржақсин]] # [[Ахметолла Ақтайұлы Барлыбаев]] # [[Хабиб Ақтайұлы Барлыбаев]] # [[Қажым Аманғалиұлы Басымов]] # [[Эдуард Оттонович Баум]] # [[Жұбаныш Бәрібаев]] # [[Елжас (Ілияс) Жүнісұлы Бекенов]] # [[Мұхамеджан Шолтырұлы Бекмұхамбетов]] # [[Орынбек Беков]] # [[Бекчурин Меңдияр]] # [[Молданияз Бекімов]] # [[Ағайынды Белослюдовтар]] # [[Қайретдин Әбдірахманұлы Болғанбаев]] # [[Николай Андреевич Бородин]] # [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан]] # [[Сергей Бөкейханов]] # [[Ахмад Әл-Фараби]] # [[Әшір Бүркітбаев]] # [[Ғазымбек Қорғанбекұлы Бірімжанов]] # [[Владимир Викторович Важев (1861-1943)]] # [[Гийас ад-Дин әл-Женди]] # [[Ғаббас Әл-Жауһари]] # [[Халел Ахметжанұлы Ғаббасов]] # [[Ғұмар Қараш]] # [[Сәдуақас Ғылмани]] # [[Дауд Түркістани]] # [[Бейбіт Дауылбаев]] # [[Әубәкір Ахметжанұлы Диваев]] # [[Александр Иванович Добросмыслов]] # [[Жаһанша Досмұхамедов]] # [[Халел Досмұхамедов]] # [[Сәбит Дөнентаев]] # [[Міржақып Дулатұлы]] # [[Әлімхан Әбеуұлы Ермеков]] # [[Халел Мұхаметжанұлы Есенбаев]] # [[Жамал Әд-Дин Саид ат-Түркістани]] # [[Жамал Қарши]] # [[Мейрам Жанайдаров]] # [[Ілияс Жансүгіров]] # [[Сәлімгерей Сейітханұлы Жантөрин]] # [[Сейітхан Ахметұлы Жантөрин]] # [[Жәңгір-Керей хан]] # [[Ғаббас Әл-Жауһари]] # [[Молдағали Жолдыбаев]] # [[Тайыр Жомартбаев]] # [[Құдайберген Қуанұлы Жұбанов]] # [[Мағжан Жұмабай]] # [[Темірбек Қараұлы Жүргенов]] # [[Жүсіпбек Шайқысламұлы]] # [[Жүсіпбеков Хамза]] # [[Нұғыман Залиев]] # [[Әз-Замахшари]] # [[Александр Викторович Затаевич]] # [[Төлеген Иманғазиев]] # [[Ораз Жанұзақұлы Исаев]] # [[Исмаил әл-Жауһари әл-Фараби]] # [[Исмаил әл-Хусаини әл-Фараби]] # [[Иосиф Антонович Кастанье]] # [[Қошмұхамбет Дүйсебайұлы Кемеңгеров]] # [[Аспандияр Кенжин]] # [[Николай Яковлевич Коншин]] # [[Николай Федорович Костылецкий]] # [[Иван Иванович Крафт]] # [[Кунте Павел Павлович]] # [[Жұмақан Маусымбайұлы Күдерин]] # [[Тайыр Молдағали Күлтелеев]] # [[Дәулетше Күсепқалиев]] # [[Мерғали Қадылбеков]] # [[Қадырғали Жалайыр]] # [[Қазтуған Сүйінішұлы]] # [[Бақытжан Бейсәліұлы Қаратаев]] # [[Есенғали Қасаболатов]] # [[Қауам әд-Дин әл-Фараби]] # [[Қимақи Жанах Ибн Хақан]] # [[Қарасай Қодаров]] # [[Қожа Ахмет Ясауи]] # [[Сұлтанбек Қожанұлы Қожанов]] # [[Қоңырқожа Қожықов]] # [[Әлібек Қоңыратбайұлы Қоңыратбаев]] # [[Қалжан Қоңыратбайұлы]] # [[Нұрғали Құлжанов]] # [[Нәзипа Сегізбайқызы Құлжанова]] # [[Бақтыкерей Ахметұлы Құлманов]] # [[Халиди Құрбанғали]] # [[Құтыб]] # [[Әзімбай Лекеров]] # [[Бейімбет Жармағамбетұлы Майлин]] # [[Петр Емельянович Маковецкий]] # [[Маула Мұхаммед әл-Фараби]] # [[Махмұд Ибн Уәли]] # [[Махмөд бин Әли ат-Тарази]] # [[Махмұд Қашқари]] # [[Ахмет Мәметов]] # [[Райымжан Мәрсекұлы Мәрсеков]] # [[Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы]] # [[Сейітқали Меңдешұлы Меңдешев]] # [[Молдахасан Мирабаев]] # [[Мир Әлім Бұхари]] # [[Миропиев Михаил Алексеевич]] # [[Молла Ахмет әл-Женди]] # [[Молла Мұса Сайрами]] # [[Молла Нийаз Мұхаммед Қоқанди]] # [[Ғабдолғазиз Мұсағалиев]] # [[Мұстанбаев Ыдырыс]] # [[Мұстафа Шоқай]] # [[Сейіт-Баттал Мұстафин]] # [[Мұхаммед Хайдар Дулати]] # [[Мүрсейіт Бікеұлы]] # [[Нығымет Мыңжани]] # [[Мырза Қалендар Исфараги]] # [[Әбу Бәкр Мұхаммед Ән-Наршаһи]] # [[Хасен Нұрмұхамедов]] # [[Садық Нұрпейісов]] # [[Елдес Омарұлы Тиесов]] # [[Ілияс Омаров]] # [[Әбдірахман Өскенбаев]] # [[Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы]] # [[Бекет Өтетілеуов]] # [[Григорий Николаевич Потанин]] # [[Николай Ильич Потанин]] # [[Қосым Пішенбаев]] # [[Абдолла Ахметұлы Розыбакиев]] # [[Тұрар Рысқұлов]] # [[Сатылған Сабатаев]] # [[Саблуков Гордий Семенович]] # [[Саиф Сараи]] # [[Шамғали Харесұлы Сарыбаев]] # [[Қабылбек Сарымолдаев]] # [[Смағұл Сәдуақасов]] # [[Әбікей Зейінұлы Сәтбаев]] # [[Сұлтан Сегізбаев]] # [[Жансұлтан Сейдалин]] # [[Тілеумұхамбет Сейдалин]] # [[Сәкен Сейфуллин]] # [[Асылбек Жұманұлы Сейітов]] # [[Мұхамеджан Сералин]] # [[Михаил Михаилович Сиязов ]] # [[Жағыпар Сұлтанбекұлы]] # [[Бекмағанбет Сұлтанғазиев]] # [[Біләл Сүлеев]] # [[Қадыр Баспақұлы Тайшықов]] # [[Бұқарбай Тәшімов]] # [[Ғаббас Сәдуақасұлы Тоғжанов]] # [[Иса Тоқтыбаев]] # [[Сұлтанмахмұт Торайғыров]] # [[Нәзір Төреқұлов]] # [[Турағұл Ибрагимов]] # [[Мәннан Тұрғанбаев]] # [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]] # [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов]] # [[Ұлықбек]] # [[Ибн Хаукал]] # [[Хафиз Таныш]] # [[Жұмат Тұрғынбайұлы Шанин]] # [[Шараф ад-дин Әли Йезди]] # [[Шәкәрім Құдайбердіұлы]] # [[Сабыр Шарипов]] # [[Шейх Ахмет Тарази]] # [[Телжан Шонанов]] # [[Шахзада Аронқызы Шонанова]] # [[Аспандияр Шорманов]] # [[Мұса Шорманұлы]] # [[Сәдуақас Шорманов]] # [[Тұрмағамбет Ізтілеуұлы]] }} == Қазақстанның Ұлттық ғылым академиясының академиктері == {{columns-list|3| # [[Айтмұхамед Абдоллаұлы Абдуллин]], геол, 1979 # [[Шмидт Мұсаұлы Айталиев]], техн, 1994 # [[Өмірзақ Айтбайұлы Айтбаев]], филол, 2003 # [[Абай Ахметқалиұлы Айтмұхамбетов]], физ-мат, 2003 # [[Мұрат Әбенұлы Айтхожин]], биол, 1983 # [[Нағима Әбенқызы Айтхожина]], биол, 2003 # [[Алтаев Шауқат Әбенұлы]], техн, 1994 # [[Бауэр Ембергенұлы Алтынбеков]], мед, 2003 # [[Мұхтар Рахымұлы Алшынбай]], техн, 2003 # [[Бәкет Амантайұлы Амантаев]], филос, 2003 # [[Қасым Әбуұлы Асанов]], ауыл, 1996 # [[Мәлік-Айдар Хантемірұлы Асылбеков]], тар, 2003 # [[Бахия Атшабарұлы Атшабаров]], мед, 2003 # [[Рахымжан Рахмединұлы Ауытов]], ауыл, 1997 # [[Жақан Уәлишерұлы Аханов]], биол, 2003 # [[Нәзира Бәдретдинқызы Ахматуллина]], биол, 2004 # [[Уфа Меңдібайұлы Ахмедсафин]], геол, 1961 # [[Зәки Ахметов]], филол, 1983 # [[Жабайхан Мүбәрәкұлы Әбділдин]], филос, 1983 # [[Мейірхан Мүбәрәкұлы Әбділдин]], физ-мат, 2003 # [[Сейфолла Әбдірайымов]], ауыл, 2003 # [[Жаңалық Ниязұлы Әбдірахманов]], мед, 2003 # [[Қайдар Айтжанұлы Әбдірахманов]], геол, 2004 # [[Ізтілеу Әбуғалиев]], ауыл, 1994 # [[Серғазы Мыңжасарұлы Әдекенов]], хим, 2003 # [[Қайыржан Нәукебайұлы Әділов]], тех, 2003 # [[Мақаш Тыныштықбайұлы Әлиакпаров]], мед, 2003 # [[Бірлесбек Қаниұлы Әлиаров]], тех, 2004 # [[Мұхтар Әлиұлы Әлиев]], мед, 1989 # [[Вильжан Мавлютинұлы Әмірбаев]], физ-мат, 1990 # [[Жақия Әубәкіров]], экон, 1989 # [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов]], филол, 1946 # [[Түймебай Әшімбаев]], экон, 1983 # [[Әбдіғаппар Әшімұлы Әшімов]], тех, 2003 # [[Оңдасын Байкенұлы Әшімов]], тех, 2003 # [[Нәйлә Оразғұлқызы Базанова]], биол, 1951 # [[Ешімбет Байбарақов]], экон, 2003 # [[Жұмаділ Жаңабайұлы Байкөншеков]], техн, 2003 # [[Сәбит Байзақов]], экон, 1996 # [[Өмірхан Аймағамбетұлы Байқоңыров]], техн, 1962 # [[Мұрат Тәжімұратұлы Баймақанов]], заң, 1983 # [[Ораз Баймұратов]], экон, 2003 # [[Карл Молдахметұлы Байпақов]], тар, 2003 # [[Иса Омарұлы Байтөлин]], биол, 1989 # [[Әбілхайыр Бақтыбаев]], физ-мат, 1996 # [[Оразалы Сәтімбекұлы Балабеков]], техн, 2003 # [[Шәбден Әбділғапарұлы Балғожин]], техн, 2003 # [[Сайым Балуанұлы Балмұқанов]], мед, 1967 # [[Шәрбан Батталқызы Батталова]], хим, 1989 # [[Бәйімбетов Фазылхан]], физ-мат, 2003 # [[Сақтаған Бәйішұлы Бәйішев]], экон, 1956 # [[Мұхтар Мұқашұлы Бәкенов]], геол, 2003 # [[Серікбай Бейсембаев]], тар, 1975 # [[Әлия Сәрсенқызы Бейсенова]], геогр, 2003 # [[Николай Дмитриевич Беклемишев]], мед, 1975 # [[Нұралы Сұлтанұлы Бектұрғанов]], техн, 2003 # [[Әбікен Бектұров]], техн, 1946 # [[Есен Әбікенұлы Бектұров]], хим, 2003 # [[Василий Григорьевич Беньковский]], техн, 1967 # [[Рахманқұл Бердібайұлы Бердібаев]], филол, 2003 # [[Рахметқажы Іскендірұлы Берсімбаев]], биол, 2003 # [[Уәлихан Қозыкеұлы Бишімбаев]], техн, 2003 # [[Ғақаш Зәкиұлы Бияшев]], ауыл, 1967 # [[Боев Сергей Николаевич]], вет, 1954 # [[Иван Иванович Бок]], геол, 1954 # [[Эрнст Гербертович Боос]], физ-мат, 2003 # [[Владимир Михайлович Боровский]], ауыл, 1983 # [[Рамазан Асланбекович Борукаев]], геол, 1954 # [[Ебіней Арыстанұлы Бөкетов]], техн, 1975 # [[Борис Александрович Быков]], биол, 1961 # [[Назарбай Қыдырұлы Білиев]], физ-мат, 2003 # [[Виктор Андреевич Вернигор]], ауыл, 1991 # [[Василий Васильевич Веселов]], техн, 2004 # [[Илларион Григорьевич Галузо]], биол, 1946 # [[Евгений Васильевич Гвоздев]], биол, 1979 # [[Мұрат Құрмашұлы Гильманов]], биол, 2003 # [[Владимир Андреевич Голиков]], техн, 2003 # [[Михаил Иванович Горяев]], техн, 1946 # [[Эрвин Францевич Госсен]], ауыл, 1992 # [[Анатолий Павлович Грибановский]], техн, 1996 # [[Владимир Васильевич Григорук]], экон, 2003 # [[Владимир Константинович Грузинов]], техн, 1962 # [[Арыстан Мәуленұлы Ғазалиев]], хим, 2003 # [[Темірбай Байбосынұлы Дарқанбаев]], биол, 1958 # [[Серікбек Жүсіпбекұлы Дәукеев]], геол, 2003 # [[Мұфтах Диаров]], геол, 2003 # [[Добротин Николай Алексеевич]], физ-мат, 1967 # [[Бронислав Александрович Домбровский]], биол, 1954 # [[Тұрғанбай Нұрланұлы Досжанов]], биол, 2003 # [[Дробжев Виктор Иванович]], физ-мат, 2003 # [[Қабдырахман Дүйсембин]], биол, 2003 # [[Зайролла Дүйсенбеков]], ауыл, 1996 # [[Борис Александрович Дьячков]], геол, 2003 # [[Николай Петрович Егоров]], ауыл, 2003 # [[Көпмағамбет Елемесұлы Елемесов]], ауыл, 1996 # [[Рақымжан Елешев]], ауыл, 1996 # [[Ғаппар Қасенұлы Ерғалиев]], геол, 2003 # [[Еділ Ерғожаұлы Ерғожин]], хим, 1989 # [[Жақан Сүлейменұлы Ержанов]], техн, 1970 # [[Ермолов Петр Васильевич]], геол, 2003 # [[Шахбаз Әлімгерейұлы Ершин]], техн, 2003 # [[Шаһмардан Есенұлы]], геол, 1967 # [[Тілектес Исабайұлы Есполов]], экон, 2008 # [[Ғарифолла Есім]], филос, 2004 # [[Аймақ Жанғалиұлы Жанғалиев]], биол, 2003 # [[Әбдіғаппар Кенжебайұлы Жәкелов]], геол, 2003 # [[Әбдірәсіл Алдашұлы Жәрменов]], техн, 2003 # [[Орымбек Ахметбекұлы Жәутіков]], физ-мат, 1962 # [[Александр Әліпқанұлы Жеңсікбаев]], физ-мат, 2003 # [[Өмірбек Арысланұлы Жолдасбеков]], техн, 1979 # [[Ахмет Қуанұлы Жұбанов]], өнер, 1946 # [[Болат Ахметұлы Жұбанов]], хим, 1975 # [[Қайыр Ахметұлы Жұбанов]], техн, 2003 # [[Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов]], техн, 2009 # [[Асқар Серқұлұлы Жұмаділдаев]], физ-мат, 2004 # [[Қажым Жұмалиев]], филол, 1967 # [[Хамза Жұматов]], мед, 1967 # [[Мұрат Жұрынұлы Жұрынов]], хим, 1994 # [[Гаухар Дәуленқызы Закүнбаева]], хим, 1994 # [[Вадим Павлович Захаров]], техн, 1958 # [[Салық Зиманұлы Зиманов]], заң, 1967 # [[Теодор Лазаревич Золотарев]], техн, 1963 # [[Дмитрий Андреевич Зыков]], ауыл, 1951 # [[Юрий Дмитриевич Зыков]], ауыл, 1995 # [[Шавкат Шигабутдинұлы Ибрагимов]], техн, 1970 # [[Николай Петрович Иванов]], вет, 2003 # [[Альфарид Низамұлы Илялетдинов]], биол, 1983 # [[Руфина Афанасьевна Исакова]], техн, 2003 # [[Исмұхамбетов Жұмабай Ділмағамбетұлы]], ауыл, 2003 # [[Сухан Мақсұтұлы Камалов]], геол, 2003 # [[Николай Григорьевич Кассин]], геол, 1946 # [[Тынысбек Шәріпұлы Кәлменов]], физ-мат, 2003 # [[Вениамин Моисеевич Кельман]], физ-мат, 1962 # [[Ісмет Кеңесбаев]], филол, 1946 # [[Михаил Тихонович Козловский]], хим, 1962 # [[Моисей Израилевич Корсунский]], физ-мат, 1962 # [[Раиса Сәлмағамбетқызы Күзденбаева]], мед, 2003 # [[Болат Ешмұхамбетұлы Көмеков]], тар, 2003 # [[Валентин Петрович Кузьмин]], ауыл, 1962 # [[Әбдәрахман Курскеев]], геол, 2003 # [[Досмұхамбет Кішібеков]], филом, 2003 # [[Зейнолла Қабдолов]], филол, 1989 # [[Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар]], филол, 1983 # [[Арықтай Қайыпұлы Қайыпов]], геол, 1972 # [[Қайыпов Мәлік Арықтайұлы]], техн, 2003 # [[Ғани Әлімұлы Қалиев]], экон, 1996 # [[Мұхамеджан Қожасбайұлы Қаратаев]], филол, 1975 # [[Сейіт Асқарұлы Қасқабасов]], филол, 2003 # [[Құлжабай Әбдіхалықұлы Қасымов]], физ-мат, 2003 # [[Серік Смайылұлы Қирабаев]], филол, 1994 # [[Зайнолла Қожабеков]], биол, 1996 # [[Төлеген Әбдісағиұлы Қожамқұлов]], физ-мат, 2009 # [[Сұлтанбек Мырзахметұлы Қожахметов]], техн, 1983 # [[Манаш Қабашұлы Қозыбаев]], тар, 1989 # [[Асқар Меңдіахметұлы Қонаев]], техн, 1981 # [[Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев]], техн, 1952 # [[Аманжол Қошанұлы Қошанов]], экон, 1989 # [[Қубатов Рашид Жүсіпбекұлы]], экон, 1995 # [[Ғабдұлла Әбдіқожаұлы Құлқыбаев]], мед, 2003 # [[Ілияс Райханұлы Құлмағамбетов]], мед, 1977 # [[Күләш Құнантайқызы Құнантаева]], пед, 2003 # [[Қыпшақбаев Иса]], , 2003 # [[Георгий Дмитриевич Латышев]], физ-мат, 1958 # [[Борис Львович Левинтов]], техн, 2003 # [[Алексей Тимофеевич Лукьянов]], физ-мат, 1994 # [[Нұрғали Құлшыманұлы Мамыров]], экон, 2003 # [[Әлкей Хақанұлы Марғұлан]], тар, 1958 # [[Өскенбай Қабылбекұлы Мәдиев]], техн, 2003 # [[Ережеп Әлхайырұлы Мәмбетқазиев]], хим, 2003 # [[Қилыбай Үсенұлы Медеубеков]], ауыл, 1996 # [[Мейірман Ғалиолла Төлендіұлы]], ауыл, 2003 # [[Әліхан Торғауытұлы Мелдебеков]], ауыл, 2003 # [[Владимир Владимирович Михайлов]], техн, 1958 # [[Мейірбек Молдабекұлы Молдабеков]], техн, 2003 # [[Зейнолла Молдахметов]], хим, 1989 # [[Сәбит Мұқанұлы Мұқанов]], , 1954 # [[Мұқашев Болат Нығметұлы]], физ-мат, 1994 # [[Мұсаев Кеңесбай Мұсаұлы]], филол, 2003 # [[Мұхамедғалиев Фазыл]], биол, 1967 # [[Серік Ишанұлы Мұхамеджанов]], геол, 1996 # [[Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов]], , 1958 # [[Мырзамәдиев Атжомарт]], биол, 2003 # [[Нәдір Кәрімұлы Нәдіров]], хим, 1983 # [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]], , 1993 # [[Көпжасар Нәрібайұлы Нәрібаев]], экон, 2003 # [[Неменов Леонид Михайлович]], техн, 1962 # [[Игорь Николаевич Нечаев]], ауыл, 2003 # [[Леонид Павлович Ни]], техн, 1994 # [[Рымғали Нұрғалиұлы Нұрғали]], филол, 2003 # [[Нұрлыбаев Әбдірахман Тұрлыбайұлы]], геол-петр, 2003 # [[Кеңес Нұрпейісов]], тар, 2003 # [[Ақай Нүсіпбекұлы Нүсіпбеков]], тар, 1967 # [[Әбдімәлік Нысанбаев]], филос, 2003 # [[Сұлтан Мәжитұлы Оздоев]], геол, 2003 # [[Владимир Николаевич Околович]], физ-мат, 1989 # [[Әшім Құрамбайұлы Омаров]], техн, 2003 # [[Төкен Бегалыұлы Омаров]], физ-мат, 2003 # [[Рахым Алмабекұлы Оразалиев]], биол, 1996 # [[Камал Сәруарұлы Ормантаев]], мед, 1994 # [[Мұхтарбай Өтелбаев]], физ-мат, 2003 # [[Павлов Николай Васильевич]], биол, 1946 # [[Николай Никитич Пальгов]], геогр, 1954 # [[Паталаха Евгений Иванович]], геол, 2003 # [[Пентковский Мстислав Вячеславович]], физ-мат, 1958 # [[Константин Петрович Персидский]], физ-мат, 1951 # [[Сергей Николаевич Покровский]], тар, 1951 # [[Александр Порфирьевич Полосухин]], мед, 1954 # [[Петр Иванович Полухин]], техн, 1975 # [[Фатима Әбілқайырқызы Полымбетова]], биол, 2003 # [[Пономарев Виктор Дмитриевич]], техн, 1962 # [[Пономарева Елизавета Ивановна]], техн, 2004 # [[Иван Иннокентьевич Попов]], техн, 1979 # [[Қалдыбай Жайлауұлы Пірәлиев]], хим, 2003 # [[Төлеген Қазезұлы Раисов]], биол, 2003 # [[Ізбасар Рақымбайұлы Рақымбаев]], биол, 2003 # [[Алшынбай Рақышев]], мед, 2003 # [[Баян Рақышұлы Рақышев]], техн, 2003 # [[Алексей Григорьевич Рау]], техн, 2004 # [[Сағид Рауфұлы Рафиков]], хим, 1962 # [[Евгений Иванович Рогов]], техн, 2003 # [[Михаил Петрович Русаков]], геол, 1946 # [[Кенжеғали Әбенұлы Сағадиев]], экон, 1994 # [[Сағитов Абай Оразұлы]], биол, 2003 # [[Әбілқас Сағынұлы Сағынов]], техн, 1970 # [[Тоқмұхамед Сәлменұлы Садықов]], тар, 2002 # [[Сайдулдин Тілеуберді]], вет, 2000 # [[Ғайрат Сапарғалиұлы Сапарғалиев]], заң, 2003 # [[Төлеуғали Ибраимұлы Сарбасов]], ауыл, 2003 # [[Сұлтан Сартайұлы Сартаев]], заң, 1996 # [[Шора Шамғалиұлы Сарыбаев]], филол, 1983 # [[Әзімхан Әбілқайырұлы Сатыбалдин]], экон, 2004 # [[Сағындық Сатыбалдин]], экон, 2003 # [[Нығмет Тінәліұлы Сауранбаев]], филол, 1946 # [[Саятов Марат Құсайынұлы]], биол, 2004 # [[Оразалы Сәбден]], экон, 2003 # [[Сәбікенов Салахиден Нұрсалиұлы]], заң, 2003 # [[Сәрсембинов Шәмші Шәріпұлы]], физм-мат, 2003 # [[Қаныш Имантайұлы Сәтбаев]], геол, 1946 # [[Игорь Васильевич Северский]], геогр, 2003 # [[Әжес Петрұлы Сейтешев]], пед, 2003 # [[Лесбек Сейітбеков]], техн, 1995 # [[Ғабдығапар Сағитұлы Сейітқасымов]], экон, 2003 # [[Дәурен Хамитұлы Сембаев]], хим, 2003 # [[Мырзатай Серғалиұлы Серғалиев]], филол, 2003 # [[Митрофан Семёнович Сильченко]], филол, 1962 # [[Оразақ Смағұлұлы]], тар, 2003 # [[Василий Иванович Смирнов (металлург)]], техн, 1954 # [[Дмитрий Владимирович Сокольский]], хим, 1951 # [[Борис Викторович Суворов]], хим, 1983 # [[Өмірзақ Махмұтұлы Сұлтанғазин]], физ-мат, 1983 # [[Досым Қасымұлы Сүлеев]], техн, 2008 # [[Жүсіпбек Тәшірбайұлы Сүлейменов]], техн, 2003 # [[Майдан Күнтуарұлы Сүлейменов]], заң, 2003 # [[Мехлис Қасымұлы Сүлейменов]], ауыл, 1990 # [[Рамазан Бимашұлы Сүлейменов]], тар, 1989 # [[Сұлтан Тәшімбайұлы Сүлейменов]], техн, 1972 # [[Жүрімбек Сыдықұлы Сыдықов]], геол, 1989 # [[Александр Николаевич Сызғанов]], мед, 1955 # [[Рәбиға Сәтіғалиқызы Сыздық]], филол, 2003 # [[Асан Дабысұлы Тайманов]], физ-мат, 1962 # [[Төлеген Тәжібайұлы Тәжібаев]], пед, 1954 # [[Жабағы Сүлейменұлы Тәкібаев]], физ-мат, 1958 # [[Нұрғали Жабағыұлы Тәкібаев]], физ-мат, 2003 # [[Тәліпов Шүкір Тәліпұлы]], хим, 1967 # [[Тәшенов Болат Төлешұлы]], физ-мат, 2003 # [[Тәшенов Қазис Тәшенұлы]], биол, 1994 # [[Қанапия Темірболатұлы Телжанов]], , 2003 # [[Гавриил Адрианович Тихов]], физ-мат, 1946 # [[Тойшыбеков Мәкен Молдабайұлы]], ауыл, 2003 # [[Тоқмұрзин Қыдырма Хамитұлы]], хим, 2003 # [[Тоқмұрзин Тайжан Хамитұлы]], ауыл, 2002 # [[Райыс Төлебаев]], мед, 2003 # [[Төлемісова Клара Ахмедияқызы]], биол, 1993 # [[Байдабек Ахметұлы Төлепбаев]], тар, 1975 # [[Түркебаев Едіге Айтжанұлы]], экон, 2003 # [[Уалиев Ғахип]], техн, 2003 # [[Михаил Ильич Усанович]], хим, 1962 # [[Устименко Борислав Петрович]], техн, 2004 # [[Хисемидолла Исхақұлы Үкібаев]], ауыл, 2003 # [[Василий Григорьевич Фесенков]], физ-мат, 1946 # [[Станислав Николаевич Харин]], физ-мат, 2001 # [[Адриан Лукьянович Цефт]], техн, 1958 # [[Иван Яковлевич Часников]], физ-мат, 2003 # [[Еренғайып Мәлікұлы Шайқұтдінов]], хим, 1994 # [[Төрегелді Шарманұлы Шарманов]], мед, 1994 # [[Еламан Шаханов]], биол, 2004 # [[Евгений Дмитриевич Шлыгин]], геол, 1972 # [[Өрісбай Шоманов]], техн, 2003 # [[Шапық Шөкіұлы Шөкин]], техн, 1954 # [[Майя Хажетдинқызы Шығаева]], биол, 2003 # [[Григорий Никифорович Щерба]], геол, 1972 # [[Әуелбек Ізтаев]], техн, 2003 # [[Намаз Ізімбергенов]], мед, 2004 # [[Серафим Владимирович Юшков]], тар, 1946 }} == Қазақстанның Ұлттық ғылым академиясының шетелдік академиктері== {{columns-list|3| # [[Ренат Сулейманович Акчурин]] # [[Алфёров, Жорес Иванович]] # [[Велихов, Евгений Павлович]] # [[Мамадшо Илолович Илолов]] # [[Карабасов, Юрий Сергеевич]] # [[Керимов, Махмуд Керим оглы]] # [[Лавёров, Николай Павлович]] # [[Никольский, Сергей Михайлович]] # [[Осипов, Юрий Сергеевич]] # [[Патон, Борис Евгеньевич]] # [[Платэ, Николай Альфредович]] # [[Садовничий, Виктор Антонович]] # [[Студеникин, Митрофан Яковлевич]] # [[Абдул Кадыр Хан]] # [[Юлдашев, Бехзод Садыкович]] }} == Қазақстанның Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшелері== {{columns-list|3| # [[Бақыт Нәрікбайұлы Абсадықов]], техн, 2012 # [[Хосров Кургинович Аветисян]], техн, 1946 # [[Петр Яковлевич Авров]], геол, 1962 # [[Эдуард Қасымұлы Азнабаев]], геол, 1995 # [[Жарқын Айталиұлы Айталиев]], геол, 1958 # [[Айтбаев Теміржан Ерқасұлы]], ауыл, 2012 # [[Акушский Израиль Яковлевич]], техн, 1970 # [[Сәрсен Аманжолұлы Аманжолов]], филол, 1954 # [[Төлеубай Ыдырысұлы Аманов]], физ-мат, 1972 # [[Жеткерген Әнесұлы Арзықұлов]], мед, 2012 # [[Хайдар Арыстанбекұлы Арыстанбеков]], экон, 1962 # [[Атажанова Гаянэ Абулхакимовна]], хим, 2012 # [[Кәкен Аханов]], филол, 1975 # [[Өскенбай Аяпұлы Аяпов]], техн, 1979 # [[Бақытжан Жарылқасынұлы Әбдірайым]], заң, 2012 # [[Жантөре Нұрланұлы Әбішев]], техн, 1983 # [[Медеу Ержанұлы Әбішев]], физ-мат, 2012 # [[Жексенбек Мәкейұлы Әділов]], экон, 2012 # [[Ерден Нығметұлы Әзірбаев]], хим, 1962 # [[Болатбек Бимендіұлы Баймаханов]], мед, 2012 # [[Дастанбек Асылбекұлы Баймұқанов]], ауыл, 2012 # [[Бауыржан Әбішұлы Байтанаев]], тар, 2012 # [[Мәулен Балақайұлы Балақаев]], филол, 1956 # [[Владимир Александрович Бальмонт]], ауыл, 1954 # [[Батищев–Тараслов Степан Дмитриевич]], геол?, 1958 # [[Сергей Алексеевич Бедарев]], биол, 1989 # [[Андрей Иванович Безсонов]], ауыл, 1946 # [[Болат Балтақайұлы Бейсембаев]], техн, 1989 # [[Ескендір Қалыбекұлы Бейсембетов]], экон, 2012 # [[Ермұхан Бекмаханұлы Бекмаханов]], тар, 1962 # [[Амангелді Қуанбайұлы Бисенбаев]], биол, 2012 # [[Сергей Николаевич Боголюбский]], биол, 1946 # [[Александр Васильевич Бричкин]], техн, 1946 # [[Николай Лазаревич Бубличенко]], геол, 1958 # [[Петр Александрович Буланов]], биол, 1954 # [[Батырбек Ахметұлы Бірімжанов]], хим, 1970 # [[Лев Соломонович Гецкин]], техн, 1967 # [[Араб Мақаұлы Ғаббасов]], ауыл, 1946 # [[Григорий Феодорович Дахшлейгер]], тар, 1972 # [[Әнуар Жақсығалиұлы Дербісәлин]], филол, 1983 # [[Леонид Георгиевич Добрунов]], биол, 1954 # [[Нұрлан Орынбасарұлы Дулатбеков]], заң, 2012 # [[Ысқақ Тәкімұлы Дүйсенбаев]], филол, 1975 # [[Азамат Тыржанұлы Ыдырысов]], хим, 2012 # [[Әбдірахым Еламанов]], ауыл, 1962 # [[Елікбаева Гүлжахан Жақпарқызы ]], хим, 2012 # [[Әбдуәлі Еренов]], заң, 1967 # [[Борис Гиршевич Ерзакович]], өнер, 1967 # [[Мағауия Әлімханұлы Ермеков]], геол, 1983 # [[Мүсілім Әмірханұлы Ермеков]], ауыл, 1962 # [[Төлеген Мүсілімұлы Ермеков]], техн, 1994 # [[Бауыржан Өміржанұлы Жақып]], филол, 2012 # [[Нұрымбек Жанділдин]], филос, 1970 # [[Әбіл Қуанғалиұлы Жетбаев]], физ-мат, 1994 # [[Герман Борисович Жилинский]], геол, 1970 # [[Рахмет Жанғазыұлы Жолаев]], техн, 1962 # [[Баян Өмірбекқызы Жолдасбекова]], филол, 2012 # [[Аркадий Иванович Зазубин]], техн, 1983 # [[Сергей Михайлович Зубаков]], техн, 1972 # [[Кенже Иманғазиев]], ауыл, 1962 # [[Сейілбек Мұқамеджарұлы Исаев]], филол, 1995 # [[Қорлан Есқожақызы Итжанова]], фарм, 2012 # [[Сергей Ксенофонтович Калинин]], техн, 1972 # [[Берекет Бақытжанұлы Кәрібаев]], тар, 2012 # [[Енгван Инсугович Ким]], физ-мат, 1962 # [[Яков Исаакович Клейнбок]], вет, 1951 # [[Владимир Николаевич Косов]], физ-мат, 2012 # [[Мәдениет Қаратайұлы Көкенов]], биол, 1995 # [[Георгий Леонтьевич Кушев]], геол, 1954 # [[Бейбіт Шайықұлы Күлпешов]], физ-мат, 2012 # [[Диляра Радикқызы Қайдарова]], мед, 2012 # [[Қайыпов Дүйсен]], физ-мат, 1970 # [[Дихан Қамзабекұлы]], филол, 2012 # [[Жамал Мұсағалиқызы Қаңлыбаева]], техн, 1966 # [[Ишанбай Қарақұлов]], мед, 1951 # [[Ағын Хайроллаұлы Қасымжанов]], филос, 1970 # [[Дария Пернешқызы Қожамжарова]], тар, 2012 # [[Қуанышев Арысбай Қуанышұлы]], экон, 1983 # [[Талғат Құралбекұлы Құлажанов]], техн, 2012 # [[Ақтолқын Тұрлыханқызы Құлсариева]], филос, 2012 # [[Динара Нұрсұлтанқызы Құлыбаева]], пед, 2012 # [[Құрманәлиев Кәрімбек]], филол, 2012 # [[Лұқпан Қылышұлы Қылышев]], биол, 1958 # [[Александр Григорьевич Лазуткин]], техн, 1987 # [[Евгения Васильевна Лизунова]], филол, 1975 # [[Ақжан Жақсыбекұлы әл-Машани]], геол, 1946 # [[Мәсенов Төлеген]], биол, 1983 # [[Георгий Цараевич Медоев]], геол, 1962 # [[Әлихан Шөжебайұлы Мусин]], техн, 1958 # [[Ғайнетдин Ғалиұлы Мұсабаев]], филол, 1962 # [[Ғабиден Мұстафин]], , 1958 # [[Әсия Мұстафақызы Мұстафина]], техн, 1972 # [[Ғалымқайыр Мұтанұлы Мұтанов]], техн, 2012 # [[Кәрім Мыңбаев]], биол, 1946 # [[Асқар Мырзахметұлы Нәметов]], вет, 2012 # [[Бейбіт Нәсиев]], ауыл, 2012 # [[Саяхат Оразұлы Нөкешев]], техн, 2012 # [[Ләззат Төлегенқызы Нұрқатова]], әлеум, 2012 # [[Қылыш Бейсенұлы Омаров]], техн, 2012 # [[Ибрагим Әбілғазыұлы Онаев]], техн, 1972 # [[Базарбай Мәмбетұлы Оразбаев]], физ-мат, 1967 # [[Өмірбек Оспанов]], геол, 1962 # [[Рэм Михайлович Петухов]], экон, 1967 # [[Глеб Борисович Померанцев]], техн, 1975 # [[Серік Жайлауұлы Пірәлиев]], пед, 2012 # [[Тілекқабыл Сәбитұлы Рамазанов]], физ-мат, 2012 # [[Резняков Александр Борисович]], техн, 1962 # [[Анатолий Калистратович Росляков]], биол, 1951 # [[Гожахмет Садвақасов]], филол, 1975 # [[Махмұд Әбдісәметұлы Садыбеков]], физ-мат, 2012 # [[Василий Антонович Сапа]], физ-мат, 1989 # [[Марат Исақұлы Сатаев]], техн, 2012 # [[Шәмшиябану Қанышқызы Сәтбаева]], филол, 1979 # [[Саид Шағимерденұлы Сейфуллин]], геол, 1970 # [[Наталья Львовна Сейітахметова]], филос, 2012 # [[Сергиев Николай Григорьевич]], геол, 1956 # [[Слудский Аркадий Александрович]], биол, 1967 # [[Нина Сергеевна Смирнова]], филол, 1951 # [[Михаил Александрович Соколов]], техн, 1970 # [[Ольга Альфредовна Сонгина]], хим, 1970 # [[Владимир Вильгельмович Стендер]], техн, 1954 # [[Бекежан Сүлейменов]], тар, 1972 # [[Иманбек Сүлейменов]], ауыл, 1970 # [[Ерлан Бәтташұлы Сыдықов]], тар, 2012 # [[Галина Ғалымжанқызы Таткеева]], техн, 2012 # [[Патшайым Тәжібаева]], геол, 1967 # [[Лесбек Тәшімұлы Тәшімов]], техн, 2012 # [[Серғали Еспембетұлы Толыбеков]], экон, 1962 # [[Қанат Маратұлы Тіреуов]], экон, 2012 # [[Удинцев Григорий Николаевич]], мед, 1946 # [[Удольская Надежда Львовна]], биол, 1967 # [[Үзенбаев Ештай Қолбекейұлы]], ауыл, 1962 # [[Дәулет Үмбетжанов]], физ-мат, 1994 # [[Борис Соломонович Фиалков]], техн, 1989 # [[Давид Лазаревич Шамис]], биол, 1958 # [[Ахметжан Шәріпқанов]], хим, 1972 # [[Зарема Кәукенқызы Шәукенова]], әлеум, ? # [[Пангерей Шолақов]], техн, 1983 # [[Ғабдолла Шоланов]], экон, 1962 # [[Ахмеди Ысқақұлы Ысқақов]], филол, 1972 # [[Есмағамбет Самұратұлы Ысмайылов]], филол, 1959 }} == Статистика == {| class="wikitable collapsible sortable" ! ғылыми сферасы ↓!! colspan="8" | академиктер !! colspan="9" | мүше-корреспонденттер !! rowspan="2" | Барлығы |- !онжылдықтар→ | 1940-шы жж || 1950-шы жж || 1960-шы жж || 1970-шы жж || 1980-шы жж || 1990-шы жж || 2000-шы жж || Всего || 1940-шы жж || 1950-шы жж || 1960-шы жж || 1970-шы жж || 1980-шы жж || 1990-шы жж || 2000-шы жж || 2010-шы жж || Всего |- ! биол | 2 || 3 || 2 || 1 || 3 || 4 || 16 || 31 || 2 || 5 || 2 || || 2 || 1 || || 1 || 13 || 44 |- ! вет | || 1 || || || || || 2 || 3 || || 1 || || || || || || 1 || 2 || 5 |- ! геогр | || 1 || || || || || 2 || 3 || || || || || || || || || || 3 |- ! геол | 3 || 2 || 2 || 4 || 1 || 1 || 12 || 25 || 1 || 5 || 4 || 2 || 1 || 1 || || || 14 || 39 |- ! геол-петр | || || || || || || 1 || 1 || || || || || || || || || || 1 |- ! өнер | 1 || || || || || || 1 || 2 || || || 1 || || || || || || 1 || 3 |- ! тар | 1 || 2 || 1 || 2 || 2 || || 6 || 14 || || || 1 || 2 || || || || 4 || 7 || 21 |- ! мед | || 2 || 2 || 2 || 1 || 2 || 9 || 18 || 1 || 1 || || || || || || 3 || 5 || 23 |- ! пед | || 1 || || || || || 2 || 3 || || || || || || || || 2 || 2 || 5 |- ! ауыл | || 1 || 2 || || 1 || 11 || 10 || 25 || 2 || 1 || 4 || 1 || || || || 3 || 11 || 36 |- ! соц | || || || || || || || || || || || || || || 1 || 1 || 2 || 2 |- ! тех | 2 || 6 || 6 || 8 || 2 || 5 || 33 || 62 || 2 || 2 || 4 || 8 || 6 || 1 || || 8 || 31 || 93 |- ! фарм | || || || || || || || || || || || || || || || 1 || 1 || 1 |- ! физ-мат | 2 || 4 || 5 || || 2 || 4 || 18 || 35 || || || 2 || 2 || 1 || 2 || || 5 || 12 || 47 |- ! филол | 3 || 2 || 2 || 1 || 4 || 1 || 7 || 20 || || 5 || 1 || 6 || 1 || 1 || || 4 || 18 || 38 |- ! филос | || || || || 1 || || 4 || 5 || || || || 2 || || || || 2 || 4 || 9 |- ! хим | || 1 || 4 || 1 || 5 || 3 || 7 || 21 || || || 1 || 3 || || || || 3 || 7 || 28 |- ! экон | || 1 || || || 3 || 5 || 11 || 20 || || || 4 || || 1 || || || 3 || 8 || 28 |- ! за4 | || || 1 || || 1 || 1 || 3 || 6 || || || 1 || || || || || 2 || 3 || 9 |- ! Барлығы | 14 || 27 || 27 || 19 || 26 || 37 || 144 || 294 || 8 || 20 || 25 || 26 || 12 || 6 || 1 || 43 || 141 || 435 |} <!-- == Қазақстанның қазіргі замандағы ғалымдары == --> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан ғалымдары]] [[Санат:Ғалымдар тізімдері]] ai1qm1e3434f11o2v0d1x88t5l7p9xd 0 685815 3061687 3056806 2022-08-17T16:34:10Z Kasymbot 15834 /* Өмірбаяны */clean up, replaced: Тоғыз-Тарау ауданы → Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер|Шынайы есімі={{lang-ky|Талант Турдумамат уулу Мамытов}}|Қазақша есімі=Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Суреті=Talant Mamytov.jpg|Титулы=[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]]тің 12-ші төрағасы|Ту=Logo of the Jogorku Kenesh.png|Ту2=Flag of Kyrgyzstan.svg|Басқара бастады=[[4 қараша]] [[2020 жыл]]|Президент=[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] (уақытша)<br>''өзі'' (уақытша)<br>[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]|Ізашары=[[Қанатбек Кедейқанұлы Исаев|Қанатбек Исаев]]|Титулы_2=[[Қырғызстан]]ның уақытша [[Қырғызстан президенті|президенті]]|Ту_2=Flag of the President of Kyrgyzstan.svg|Ту2_2=Emblem of Kyrgyzstan.svg|Басқара бастады_2=[[14 қараша]] [[2020 жыл]]|Басқаруын аяқтады_2=[[28 қаңтар]] [[2021 жыл]]|Ізашары_2=[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] (уақытша)|Ізбасары_2=[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]|Партиясы=[[Ынтымақ (партия)|Ынтымақ]]|Білімі=[[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]]|Туған жері=[[Майлы-Су]], [[Жалалабат облысы]], [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Жұбайы=Чинара Мамытова|Балалары=4-еу|Туған күні=14.3.1976}} '''Талант Тұрдымаматұлы Мамытов''' ({{Lang-ky|Талант Турдумамат уулу Мамытов}}) — [[Қырғызстан|қырғыз]] саясаткері, қызметін 2020 жылы 4 қараша күні бастаған [[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңестің]] 12-ші төрағасы. Ол [[Республика-Ата Жұрт]] фракциясының Жоғарғы Кеңестегі депутаты. Ол Кеңес төрағасы болып уақытша Президент [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаровтың]] отставкаға кетуінен кейін сайланды, президент орнының бос болғандығынан ол тағы [[Қырғызстан президенті|уақытша президент]] жұмысын атқарған еді. Бір жылдан кейін оның орынбасары жаңа президент Садыр Жапаров болды. == Өмірбаяны == 1976 жылы 14 наурыз күні [[Жалалабат облысы]] [[Майлы-Су|Майлуу-Суу]] қаласында дүниеге келген. 1993 жылы [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті|Қырғыз ұлттық университетінің]] заң факультетіне оқуға түсті. 1998 жылы оны бітірді. 2000 жылы [[Баткен облысы]] прокуратурасының заңдардың орындалуын және құқықтық актілердің заңдылығын қадағалау бөлімінің прокуроры болып жұмыс істей бастады. 2001-2002 жылдар аралығында [[Жалалабат облысы]]ның прокуратурасында сот шешімдерінің заң талаптары сақталуын қадағалау бөлімінің прокуроры қызметін атқарған. 2002-2004 жылдары - Жалал-Абад қалалық прокуратурасының аға тергеушісі. 2004-2005 жылдары [[Шатқал ауданы|Шатқал аудандық]] прокуратурасы прокурорының көмекшісі. 2005-2006 жылдары Қырғызстан Бас прокуратурасының Ұйымдастырушылық қамтамасыз ету және халықаралық байланыстар департаментінде бөлім прокуроры қызметін атқарған. 2006 жылдың сәуір-желтоқсан айлары аралығында [[Шу облысы]] [[Ыстық-Ата ауданы]] прокурорының орынбасары болды. 2006-2007 жылдары Жалалабат облысы [[Созақ ауданы]] прокурорының орынбасары, 2007-2009 жылдары Жалалабат облысы [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғыз-Торо ауданының]] прокуроры қызметтерін атқарған. 2010 жылы «[[Ата-Жұрт (партия)|Ата-Жұрт»]] саяси партиясынан 5-шақырылымдағы [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]] [[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңесінің]] депутаты болып сайланды. 2015 жылы «[[Республика-Ата Жұрт|Республика-Ата Жұрт»]] саяси партиясынан VI шақырылымдағы Қырғыз Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. Ол «Республика-Ата Жұрт» парламенттік фракциясы жетекшісінің орынбасары болды. 2020 жылдың 4 қарашасында Жоғарғы Кеңес Төрағасы сайланды. 2020 жылғы 14 қарашадан бастап 2021 жылғы 28 қаңтарға дейін президенттің міндетін атқарушы [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] президенттік сайлауға қатысу ниетімен отставкаға кеткеннен кейін [[Қырғызстан президенті]]нің уақытша міндетін атқарушысы болды.<ref>[https://ru.sputnik.kg/20201114/kyrgyzstan-prezident-talant-mamytov-obraschenie-1050435406.html Новый и. о. президента Талант Мамытов обратился к кыргызстанцам. Видео]</ref> 2020 жылдың 4 қарашасы мен 2021 жылдың 28 қазаны аралығында Жоғарғы Кеңес Төрағасы болды. 28 қазанда ол 2021 жылғы 28 қарашада өтетін парламенттік сайлауға қатысуына байланысты парламент төрағасының өкілеттігін уақытша тоқтатты. Сайлау біткен салысымен, ол 2021 жылғы 29 желтоқсанда VII сайланған Жоғарғы Кеңестің бірінші отырысында жасырын дауыс беру арқылы қайтадан Төрағасы болып сайланды. == Жеке өмірі == Талант Мамытов акушер Чинара Апсаматқызы Мамытоваға үйленген, төрт баласы бар.<ref>[https://sputnik.kg/society/20201217/1050806338/kmshnyn-zhany-prezidentterinin-zhubajlary.html Талант Мамытовдун жубайы — акушер. КМШдагы жаңы президенттердин жубайлары.] Бегимай Бакашева. 17 желтоқсан 2020.</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Қырғызстан саясаткерлері]] [[Санат:Қырғызстан президенттері]] 0uxt19ga9135iq51aursbjp8v0qlu9a 3061913 3061687 2022-08-18T11:24:24Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер|Шынайы есімі={{lang-ky|Талант Турдумамат уулу Мамытов}}|Қазақша есімі=Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Суреті=Talant Mamytov.jpg|Титулы=[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]]тің 12-ші төрағасы|Ту=Logo of the Jogorku Kenesh.png|Ту2=Flag of Kyrgyzstan.svg|Басқара бастады=[[4 қараша]] [[2020 жыл]]|Президент=[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] (уақытша)<br>''өзі'' (уақытша)<br>[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]|Ізашары=[[Қанатбек Кедейқанұлы Исаев|Қанатбек Исаев]]|Титулы_2=[[Қырғызстан]]ның уақытша [[Қырғызстан президенті|президенті]]|Ту_2=Flag of the President of Kyrgyzstan.svg|Ту2_2=Emblem of Kyrgyzstan.svg|Басқара бастады_2=[[14 қараша]] [[2020 жыл]]|Басқаруын аяқтады_2=[[28 қаңтар]] [[2021 жыл]]|Ізашары_2=[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] (уақытша)|Ізбасары_2=[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]|Партиясы=[[Ынтымақ (партия)|Ынтымақ]]|Білімі=[[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]]|Туған жері=[[Майлы-Су]], [[Жалалабат облысы]], [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Жұбайы=Чинара Мамытова|Балалары=4-еу|Туған күні=14.3.1976}} '''Талант Тұрдымаматұлы Мамытов''' ({{Lang-ky|Талант Турдумамат уулу Мамытов}}) — [[Қырғызстан|қырғыз]] саясаткері, қызметін 2020 жылы 4 қараша күні бастаған [[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңестің]] 12-ші төрағасы. Ол [[Республика-Ата Жұрт]] фракциясының Жоғарғы Кеңестегі депутаты. Ол Кеңес төрағасы болып уақытша Президент [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаровтың]] отставкаға кетуінен кейін сайланды, президент орнының бос болғандығынан ол тағы [[Қырғызстан президенті|уақытша президент]] жұмысын атқарған еді. Бір жылдан кейін оның орынбасары жаңа президент Садыр Жапаров болды. == Өмірбаяны == 1976 жылы 14 наурыз күні [[Жалалабат облысы]] [[Майлы-Су|Майлуу-Суу]] қаласында дүниеге келген. 1993 жылы [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті|Қырғыз ұлттық университетінің]] заң факультетіне оқуға түсті. 1998 жылы оны бітірді. 2000 жылы [[Баткен облысы]] прокуратурасының заңдардың орындалуын және құқықтық актілердің заңдылығын қадағалау бөлімінің прокуроры болып жұмыс істей бастады. 2001-2002 жылдар аралығында [[Жалалабат облысы]]ның прокуратурасында сот шешімдерінің заң талаптары сақталуын қадағалау бөлімінің прокуроры қызметін атқарған. 2002-2004 жылдары - Жалал-Абад қалалық прокуратурасының аға тергеушісі. 2004-2005 жылдары [[Шатқал ауданы|Шатқал аудандық]] прокуратурасы прокурорының көмекшісі. 2005-2006 жылдары Қырғызстан Бас прокуратурасының Ұйымдастырушылық қамтамасыз ету және халықаралық байланыстар департаментінде бөлім прокуроры қызметін атқарған. 2006 жылдың сәуір-желтоқсан айлары аралығында [[Шу облысы]] [[Ыстықата ауданы]] прокурорының орынбасары болды. 2006-2007 жылдары Жалалабат облысы [[Созақ ауданы]] прокурорының орынбасары, 2007-2009 жылдары Жалалабат облысы [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданының]] прокуроры қызметтерін атқарған. 2010 жылы «[[Ата-Жұрт (партия)|Ата-Жұрт»]] саяси партиясынан 5-шақырылымдағы [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]] [[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңесінің]] депутаты болып сайланды. 2015 жылы «[[Республика-Ата Жұрт|Республика-Ата Жұрт»]] саяси партиясынан VI шақырылымдағы Қырғыз Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. Ол «Республика-Ата Жұрт» парламенттік фракциясы жетекшісінің орынбасары болды. 2020 жылдың 4 қарашасында Жоғарғы Кеңес Төрағасы сайланды. 2020 жылғы 14 қарашадан бастап 2021 жылғы 28 қаңтарға дейін президенттің міндетін атқарушы [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] президенттік сайлауға қатысу ниетімен отставкаға кеткеннен кейін [[Қырғызстан президенті]]нің уақытша міндетін атқарушысы болды.<ref>[https://ru.sputnik.kg/20201114/kyrgyzstan-prezident-talant-mamytov-obraschenie-1050435406.html Новый и. о. президента Талант Мамытов обратился к кыргызстанцам. Видео]</ref> 2020 жылдың 4 қарашасы мен 2021 жылдың 28 қазаны аралығында Жоғарғы Кеңес Төрағасы болды. 28 қазанда ол 2021 жылғы 28 қарашада өтетін парламенттік сайлауға қатысуына байланысты парламент төрағасының өкілеттігін уақытша тоқтатты. Сайлау біткен салысымен, ол 2021 жылғы 29 желтоқсанда VII сайланған Жоғарғы Кеңестің бірінші отырысында жасырын дауыс беру арқылы қайтадан Төрағасы болып сайланды. == Жеке өмірі == Талант Мамытов акушер Чинара Апсаматқызы Мамытоваға үйленген, төрт баласы бар.<ref>[https://sputnik.kg/society/20201217/1050806338/kmshnyn-zhany-prezidentterinin-zhubajlary.html Талант Мамытовдун жубайы — акушер. КМШдагы жаңы президенттердин жубайлары.] Бегимай Бакашева. 17 желтоқсан 2020.</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Қырғызстан саясаткерлері]] [[Санат:Қырғызстан президенттері]] mas7yry5a8q9mmwp47srffr9u9rw7gc 3 686005 3061663 3060158 2022-08-17T15:54:10Z Kasymov 10777 /* Байрақ немесе ту */ wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=SSHTALBI}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 11:40, 2022 ж. тамыздың 7 (+06) == Байрақ немесе ту == Байрақ немесе ту деген қазақша дұрыс аударылған үлгі бар, ''flagicon, flag'' үлгілері жойылады [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:35, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) :Тағы да қайталаймын, жоғарыда аталған үлгіні қолдануға болмайды, дұрысы {{tl|байрақ}} немесе {{tl|ту}}. Сосын үлгіні мақаланың ортасына емес, бас жағына қояды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) il4sfxg9bhmdulpqfgb3jfedp84kimf 0 686040 3061679 3061232 2022-08-17T16:29:22Z Kasymov 10777 «[[Санат:Ресейлік автомобиль компаниялары|Ресейлік автомобиль компаниялары]]» деген санатты аластады; «[[Санат:Ресей автомобиль компаниялары|Ресей автомобиль компаниялары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = Lada |логотипі = Logo de Lada.svg |түрі = |биржадағы листингі = |қызметі = |құрылды = [[1973 жыл|1973]] |жабылды = |жабылуының себебі = |ізбасары = |бұрынғы атауы = |құрушы = |орналасуы = {{байрақ|Ресей}} |басты адамдары = |саласы = [[Автомобиль өнеркәсібі]] |өнімі = [[автомобиль]]дер, [[қозғалтқыш]]тар |айналым = |операциялық кіріс = |таза табысы = |қызметкерлер саны = |басшы компания = [[АвтоВАЗ]] |бағынышты компания = |аудитор = |сайты = {{URL|lada.ru}} }} '''Lada''' (Лада, {{lang-ru|Лада}}) — ресейлік «[[АвтоВАЗ]]<nowiki/>» автоөндіруші (орыс. АвтоВАЗ) шығаратын жеңіл автокөліктердің бренді. 1970 жылдан 2004 жылға дейін автомобильдер ішкі нарыққа ВАЗ зауыттық белгісімен және «Жигули» (орыс. Жигули) немесе Sputnik (Самара үлгілері жағдайында) маркасымен сатылды<ref>[https://oborudow.ru/en/electrical-equipment/istoriya-proishozhdeniya-nazvaniya-avtomobilya-zhiguli-smotret-chto-takoe-zhiguli/ «The history of the origin of the name of the car "Zhiguli"»]</ref>. 1971 жылдан бастап экспортқа және 2004 жылдан бастап [[Ресей|Ресейде]], бұл көліктер Lada брендімен ұсынылған. 1966 жылдың мамыр айында жасалған келісім-шарт негізінде (Фиат 124 лицензиясы), 1970 жылдың сәуірінде ВАЗ 2101 Жигули автокөлігін шығару басталды. Бұл модель 1988 жылға дейін шығарылды (ВАЗ 2102 атауымен 1971 дейін 1986 жж. вагон). VAZ 2101 дизайнын әзірлеу барысында келесі модельдер жасалды: [[ВАЗ-2103|VAZ 2103]], [[ВАЗ 2104|VAZ 2104]], [[ВАЗ-2105|VAZ 2105]],  [[ВАЗ-2106|VAZ 2106]] және [[ВАЗ-2107|VAZ 2107]]. «Жигули» сериясынан басқа келесі өнімдер шығарылды: 1977 жылғы жол талғамайтын шағын үлгідегі Lada Нива, 1984 жылғы танымал Lada Самара ықшам жеңіл автомобильі, 1996 жылдан бастап ВАЗ 2110 (Ресейде Lada 110 деген атпен белгілі) және Надежда 1997 ж.. 2002 жылы Мәскеу салонында ол, атап айтқанда, 2151 классик (станция вагоны) моделі ұсынылды<ref>[https://www.company-histories.com/AVTOVAZ-Joint-Stock-Company-Company-History.html «AvtoVAZ Joint Stock Company Company History»]</ref>. Брендтің соңғы үлгісі - Lada Веста. Super Auto компаниялары 2004 жылы Lada және SeAZ маркаларымен 717 981 жеңіл автокөлік шығарған AvtoVAZ (АвтоВАЗ) өндірушісімен құрылған<ref>[https://www.just-auto.com/news/russia-gm-and-avtovaz-may-announce-new-engine-plant-in-may/ «AvtoVAZ statistics and reports»]</ref>. Бұл автомобильдер қазіргі уақытта Ресейден тыс 5 елде шығарылады: [[Украина]], [[Эквадор]], [[Мысыр|Египет]], [[Қазақстан]] және [[Уругвай]] (2003 дейін 2004 жылдар аралығында). 2008 жылдың наурызында Рено 1 миллиард АҚШ доллары көлеміндегі мәміле бойынша АвтоВАЗ-дағы азшылықтың 25% акциясын сатып алды, ал қалған 75% Ростекте қалды. Рено-пен бірлесіп жасалған Гранта кішігірім автокөліктің сатылымы 2011 жылдың желтоқсанында басталды<ref>[https://1cars.org/849-lada-granta-specifications-equipment-photos-videos-overview.html «Lada Granta»]</ref>. Рено технологиясы бар тағы бір көлік Ларгус Ресей нарығында 2012 жылдың шілде айының ортасында шығарылды<ref>[https://leftlanenews.com/2012/07/23/lada-largus/ «Lada Largus»]</ref>. 2012 жылдың тамызында XRAY концепті автомобильі Мәскеу халықаралық автосалонында көрсетілді<ref>[https://www.topspeed.com/cars/others/2012-lada-xray-concept-ar134346.amp.html «Lada XRAY»]</ref>. XRAY дизайнын сол кездегі бас дизайнер Стив Маттин, бұрын вольво және Мерседес Бенц жасаған. == Модельдері == * Lada Гранта * Lada Веста * Lada XRAY * Lada Ларгус * Lada Нива == Галерея == <gallery widths="300" heights="270" class="center"> Сурет:Bruna Lada XRAY en Tjumeno 02.jpg|LADA XRAY Сурет:Lada Vesta (cropped).jpg|LADA Vesta Сурет:Nezvankin, Lada Vesta Turbo, Kazan, RCRS 2017.jpg|LADA Vesta Turbo <br>(Lada Sport) Сурет:Lada Vesta SW Cross 02.jpg|LADA Vesta SW Cross Сурет:Lada Granta 2018 facelift.jpg|LADA Granta Сурет:LADA Niva Travel (2021).jpg|LADA Niva Travel Сурет:Niva-Bronto 213102-771-40 Force Comdiv.jpg|LADA Niva Legend (Бронто) Сурет:VIS-294601 firetruck.jpg|LADA Niva Legend (өрт сөндіретін) Сурет:Integrated Safety and Security Exhibition 2013 (501-35).jpg|LADA Niva Legend (апаттық) Сурет:VIS-234900-40 (front view).jpg|LADA Granta фургон<br>(ВИС-АВТО) </gallery> === Өндірістен алынып тасталғандар === <gallery widths="300" heights="270" class="center"> Сурет:Lada Kalina II (VAZ-2194) front.jpg|LADA Kalina Сурет:LADA Priora 2170 front.jpg|LADA Priora Сурет:VAZ-2115.jpg|LADA Samara Сурет:Vaz-2107.JPG|Жигули (классика) Сурет:Elektryczna Łada Oka.jpg|Ока автокөлігі </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://www.lada.ru/ Ресми сайты] {{ref-ru}}. ''lada.ru''. * [https://lada-kazakhstan.kz/ Қазақстандағы ресми дистрибьюторы] {{ref-ru}}. ''lada-kazakhstan.kz''. [[Санат:1973 жылы құрылған компаниялар]] [[Санат:Ресей автомобиль компаниялары]] [[Санат:Lada]] akg0acm6s1yhcr20hewz2epkumnrx8g 0 686266 3061835 3060135 2022-08-18T07:43:00Z Kaiyr 3134 wikitext text/x-wiki '''Республикалық және облыстық кітапханалар 2022 жылға.''' Қазақстандағы кітапханалардың барлық кітап қорын қосқанда – 112 млн кітап қоры шығады. Оның ішінде 28 миллион кітап қазақ тілінде, қалған 70 миллионы – орыс, ағылшын, француз және неміс, қытай тілінде жазылған кітаптар. == Қысқартылған сөздер == * ОӘҒК – Облыстық әмбебап ғылыми кітапхана * ОӘК – Облыстық әмбебап кітапхана * ОК – Облыстық кітапхана == Тізім == {| class="wikitable collapsible sortable" ! № !! Кітапхана атауы !! Қала !! Мекен-жайы !! Түрі/типі (әмбебап, ғылыми, балалар-жасөспірімдер, арнаулы) |- | 1 || [[Семейдің Абай атындағы ғылыми-әмбебап кітапханасы|Абай облысы Абай атындағы ОӘК]] || Семей қ., || Абай көшесі, 86 || Әмбебап |- | 2 || [[Ақмола облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|М. Жұмабаев атындағы Ақмола ОӘҒК]] || Көкшетау қ., || Абай көшесі, 111 || Әмбебап, ғылыми |- | 3 || [[Ақтөбе облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|С.Бәйішев атындағы Ақтөбе ОӘҒК]]|| Ақтөбе қ.,|| 11 шағын ауданы, 112 үй «Е», секциясы || Әмбебап, ғылыми |- | 4 || Ақтөбе облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапхана || Ақтөбе қ.,|| Орынбор к., 11 үй || Арнаулы |- | 5 || [[С.Жиенбаев атындағы Ақтөбе облыстық жасөспірімдер кітапханасы|С.Жиенбаев атындағы Ақтөбе облыстық жасөспірімдер кітапханасы]] || Ақтөбе қ., || М.С. Прохоров к.,11 үй || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 6 || Н.Байғанин атындағы Ақтөбе облыстық балалар кітапханасы || Ақтөбе қ., || Кериева к., 2 үй || Балалар кітапханасы |- | 7 || [[Алматы Облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|С. Сейфуллин атындағы Алматы ОӘК]]|| Алматы қ.,|| Медеу шағын ауд., С. Тәтібек к., 27 үй || Әмбебап |- | 8 || Ғ.Сланов атындағы Атырау ОҒӘК|| Атырау қ.,|| Әбілқайырхан даңғылы, 52 үй || Әмбебап, ғылыми |- | 9 || «Атырау облыстық балалар кітапханасы» КММ || Атырау қ.,|| Студенттер даңғылы, құрылыс 31 || Балалар кітапханасы |- | 10 || [[Батыс Қазақстан облыстық ғылыми кітапханасы|Ж.Молдағалиев атындағы Батыс Қазақстан ОӘҒК]] || БҚО, Орал қ,|| Карев көшесі, 47 || Әмбебап, ғылыми |- | 11 || [[Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы(Орал қаласы)|Хамза Есенжанов атындағы облыстық балалар және жасөспірімдер кітапханасы]] || БҚО, Орал қ. || Н.Ә.Назарбаев к.,166/2 || Балалар және жасөспірімдер кітапханасы |- | 12 || Батыс Қазақстан облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапхана || БҚО, Орал қ. || Солтүстік – Шығыс шағын ауданы, 2/2 || Арнаулы |- | 13 || [[Жамбыл облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|Ш.Уәлиханов атындағы Жамбыл ОӘҒК]]|| Тараз қ.,|| Сүлейменов көшесі, 17 а || Әмбебап, ғылыми |- | 14 || Жамбыл облыстық көзі көрмейтін және әлсіз көретін азаматтар кітапханасы || Тараз қ.,|| Аққозиева к., 5 үй || Арнаулы |- | 15 || Д.А.Конаев атындагы Жамбыл облыстық балалар мен жасөспірімдер китапханасы || Тараз қ., || Д.А.Қонаев к., 4 || Балалар және жасөспірімдер кітапханасы |- | 16 || Жетісу облыстық кітапханасы|| Талдықорған қ., || Н.Ә.Назарбаев даңғылы, 91-99 || Әмбебап |- | 17 || [[Н.В. Гоголь атындағы Қарағанды облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Н.В.Гоголь атындағы Қарағанды ОҒӘК]] || Қарағанды қ., || С.Ерубаев көшесі, 44. || Әмбебап, ғылыми |- | 18 || Қарағанды облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапханасы || Қарағанды қ.,|| Коммуны к., 1 || Арнаулы |- | 19 || [[Абай атындағы Қарағанды облыстық балалар кітапханасы]] || Қарағанды қ.,|| Бұқар жырау даңғылы, 30 үй || Балалар кітапханасы |- | 20 || Ж. Бектұров атындағы Қарағанды облыстық жасөспірімдер кітапханасы || Қарағанды қ., || Ержанов көшесі 8а || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 21 || [[Л.Н.Толстой атындағы Қостанай облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Л.Н.Толстой атындағы Қостанай ОӘҒК]]|| Қостанай қ.,|| Алтынсарин көшесі, 111 || Әмбебап, ғылыми |- | 22 || Арқалық қаласындағы облыстық № 2 әмбебап ғылыми кітапханасы|| Қостанай облысы, Аркалық қ., || Абай даңғылы, 62 || Әмбебап, ғылыми |- | 23 || [[Ы. Алтынсарин атындағы Қостанай облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы|Ы. Алтынсарин атындағы облыстық балалар мен жасөспірімдерге арналған кітапханасы]] || Қостанай қ., || Қасымхан к., 74 үй || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 24 || [[Ә.Тәжібаев атындағы Қызылорда облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Ә.Тәжібаев атындағы Қызылорда ОӘҒК]] || Қызылорда қ., || Абай даңғылы н/з || Әмбебап, ғылыми |- | 25 || Қызылорда облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнаулы кітапханасы || Қызылорда қ., || Жүргенов к., 64 «А» || Арнаулы |- | 26 || [[Маңғыстау облыстық әмбебап кітапханасы|Қ.Сыдиықов Маңғыстау ОӘК]] || Актау қ., || 19 А шағын ауд., 1/1 ғимарат || Әмбебап |- | 27 || С.Торайғыров атындағы Павлодар облыстық бірлескен ӘҒК|| Павлодар қ., || Ак. Сәтбаев көшесі, 104 || Әмбебап, ғылыми |- | 28 || Көзі көрмейтін және нашар көретін азаматтарға арналған облыстық арнайы кітапханасы || Павлодар қ.,|| Амангелді, 17/1 || Арнаулы |- | 29 || [[С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан ОӘҒК]] || Петропавл қ., || Конституция к., 25 || Әмбебап, ғылыми |- | 30 || [[Ғ.Мүсірепов атындағы Облыстық балалар-жасөспірімдер кітапханасы|Ғ. Мүсірепов атындағы облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы]] || СҚО, Петропавл қ.,|| Пушкин к., 57 үй || Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы |- | 31 || [[А.С.Пушкин атындағы Оңтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Түркістан облысының А.С.Пушкин атындағы ОӘҒК]] || Түркістан қ., || Әмір Темір, 28 || Әмбебап, ғылыми |- | 32 || Ы.Алтынсарин атындағы Түркістан облыстық балалар кітапханасы || Шымкент қ.|| Әл-Фараби к., 1 || |- | 33 || Ұлытау облыстық кітапханасы|| Жезқазған қ. || || Әмбебап |- | 34 || А.С.Пушкин атындағы Шығыс Қазақстан ОК || Өскемен к., || Қазақстан көшесі, 102 || Әмбебап |- | 35 || Шығыс Қазақстан облыстық зағиптар мен көзі нашар көретін азаматтардың арнаулы кітапханасы || ШҚО, Өскемен қ.,|| Новаторов к., 11/1 || Арнаулы |- | 36 || Шығыс Қазақстан облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы || ШҚО, Өскемен қ.,|| Ғарышкерлер, 6/2 || Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы |- | 37 || [[Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасы]] || Нұр-Сұлтан қ.,|| Достық к., 11 үй || Республикалық, әмбебап |- | 38 || [[Қазақстан Республикасы зағип және көру қабілеті төмен азаматтарға арналған кітапхана|Зағип және нашар көретін азаматтарға арналған республикалық кітапхана]] || Алматы қ.,|| Бөгенбай батыр көшесі, 214. || Республикалық, арнаулы |- | 39 || [[Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы|Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы]] || Алматы қ.,|| Абай даңғылы, 14 үй || Республикалық, әмбебап |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан кітапханалары]] [[Санат:Тізімдер]] qnk1b7sceccea3c7ofaes1z6nv4wpsy 3061837 3061835 2022-08-18T07:43:21Z Kaiyr 3134 wikitext text/x-wiki '''Республикалық және облыстық кітапханалар 2022 жылға.''' Қазақстандағы кітапханалардың барлық кітап қорын қосқанда – 112 млн кітап қоры шығады. Оның ішінде 28 миллион кітап қазақ тілінде, қалған 70 миллионы – орыс, ағылшын, француз және неміс, қытай тілінде жазылған кітаптар.<ref>https://massaget.kz/layfstayl/alemtanu/Qazaqstanym/63564/</ref> == Қысқартылған сөздер == * ОӘҒК – Облыстық әмбебап ғылыми кітапхана * ОӘК – Облыстық әмбебап кітапхана * ОК – Облыстық кітапхана == Тізім == {| class="wikitable collapsible sortable" ! № !! Кітапхана атауы !! Қала !! Мекен-жайы !! Түрі/типі (әмбебап, ғылыми, балалар-жасөспірімдер, арнаулы) |- | 1 || [[Семейдің Абай атындағы ғылыми-әмбебап кітапханасы|Абай облысы Абай атындағы ОӘК]] || Семей қ., || Абай көшесі, 86 || Әмбебап |- | 2 || [[Ақмола облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|М. Жұмабаев атындағы Ақмола ОӘҒК]] || Көкшетау қ., || Абай көшесі, 111 || Әмбебап, ғылыми |- | 3 || [[Ақтөбе облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|С.Бәйішев атындағы Ақтөбе ОӘҒК]]|| Ақтөбе қ.,|| 11 шағын ауданы, 112 үй «Е», секциясы || Әмбебап, ғылыми |- | 4 || Ақтөбе облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапхана || Ақтөбе қ.,|| Орынбор к., 11 үй || Арнаулы |- | 5 || [[С.Жиенбаев атындағы Ақтөбе облыстық жасөспірімдер кітапханасы|С.Жиенбаев атындағы Ақтөбе облыстық жасөспірімдер кітапханасы]] || Ақтөбе қ., || М.С. Прохоров к.,11 үй || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 6 || Н.Байғанин атындағы Ақтөбе облыстық балалар кітапханасы || Ақтөбе қ., || Кериева к., 2 үй || Балалар кітапханасы |- | 7 || [[Алматы Облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|С. Сейфуллин атындағы Алматы ОӘК]]|| Алматы қ.,|| Медеу шағын ауд., С. Тәтібек к., 27 үй || Әмбебап |- | 8 || Ғ.Сланов атындағы Атырау ОҒӘК|| Атырау қ.,|| Әбілқайырхан даңғылы, 52 үй || Әмбебап, ғылыми |- | 9 || «Атырау облыстық балалар кітапханасы» КММ || Атырау қ.,|| Студенттер даңғылы, құрылыс 31 || Балалар кітапханасы |- | 10 || [[Батыс Қазақстан облыстық ғылыми кітапханасы|Ж.Молдағалиев атындағы Батыс Қазақстан ОӘҒК]] || БҚО, Орал қ,|| Карев көшесі, 47 || Әмбебап, ғылыми |- | 11 || [[Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы(Орал қаласы)|Хамза Есенжанов атындағы облыстық балалар және жасөспірімдер кітапханасы]] || БҚО, Орал қ. || Н.Ә.Назарбаев к.,166/2 || Балалар және жасөспірімдер кітапханасы |- | 12 || Батыс Қазақстан облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапхана || БҚО, Орал қ. || Солтүстік – Шығыс шағын ауданы, 2/2 || Арнаулы |- | 13 || [[Жамбыл облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|Ш.Уәлиханов атындағы Жамбыл ОӘҒК]]|| Тараз қ.,|| Сүлейменов көшесі, 17 а || Әмбебап, ғылыми |- | 14 || Жамбыл облыстық көзі көрмейтін және әлсіз көретін азаматтар кітапханасы || Тараз қ.,|| Аққозиева к., 5 үй || Арнаулы |- | 15 || Д.А.Конаев атындагы Жамбыл облыстық балалар мен жасөспірімдер китапханасы || Тараз қ., || Д.А.Қонаев к., 4 || Балалар және жасөспірімдер кітапханасы |- | 16 || Жетісу облыстық кітапханасы|| Талдықорған қ., || Н.Ә.Назарбаев даңғылы, 91-99 || Әмбебап |- | 17 || [[Н.В. Гоголь атындағы Қарағанды облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Н.В.Гоголь атындағы Қарағанды ОҒӘК]] || Қарағанды қ., || С.Ерубаев көшесі, 44. || Әмбебап, ғылыми |- | 18 || Қарағанды облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапханасы || Қарағанды қ.,|| Коммуны к., 1 || Арнаулы |- | 19 || [[Абай атындағы Қарағанды облыстық балалар кітапханасы]] || Қарағанды қ.,|| Бұқар жырау даңғылы, 30 үй || Балалар кітапханасы |- | 20 || Ж. Бектұров атындағы Қарағанды облыстық жасөспірімдер кітапханасы || Қарағанды қ., || Ержанов көшесі 8а || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 21 || [[Л.Н.Толстой атындағы Қостанай облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Л.Н.Толстой атындағы Қостанай ОӘҒК]]|| Қостанай қ.,|| Алтынсарин көшесі, 111 || Әмбебап, ғылыми |- | 22 || Арқалық қаласындағы облыстық № 2 әмбебап ғылыми кітапханасы|| Қостанай облысы, Аркалық қ., || Абай даңғылы, 62 || Әмбебап, ғылыми |- | 23 || [[Ы. Алтынсарин атындағы Қостанай облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы|Ы. Алтынсарин атындағы облыстық балалар мен жасөспірімдерге арналған кітапханасы]] || Қостанай қ., || Қасымхан к., 74 үй || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 24 || [[Ә.Тәжібаев атындағы Қызылорда облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Ә.Тәжібаев атындағы Қызылорда ОӘҒК]] || Қызылорда қ., || Абай даңғылы н/з || Әмбебап, ғылыми |- | 25 || Қызылорда облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнаулы кітапханасы || Қызылорда қ., || Жүргенов к., 64 «А» || Арнаулы |- | 26 || [[Маңғыстау облыстық әмбебап кітапханасы|Қ.Сыдиықов Маңғыстау ОӘК]] || Актау қ., || 19 А шағын ауд., 1/1 ғимарат || Әмбебап |- | 27 || С.Торайғыров атындағы Павлодар облыстық бірлескен ӘҒК|| Павлодар қ., || Ак. Сәтбаев көшесі, 104 || Әмбебап, ғылыми |- | 28 || Көзі көрмейтін және нашар көретін азаматтарға арналған облыстық арнайы кітапханасы || Павлодар қ.,|| Амангелді, 17/1 || Арнаулы |- | 29 || [[С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан ОӘҒК]] || Петропавл қ., || Конституция к., 25 || Әмбебап, ғылыми |- | 30 || [[Ғ.Мүсірепов атындағы Облыстық балалар-жасөспірімдер кітапханасы|Ғ. Мүсірепов атындағы облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы]] || СҚО, Петропавл қ.,|| Пушкин к., 57 үй || Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы |- | 31 || [[А.С.Пушкин атындағы Оңтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Түркістан облысының А.С.Пушкин атындағы ОӘҒК]] || Түркістан қ., || Әмір Темір, 28 || Әмбебап, ғылыми |- | 32 || Ы.Алтынсарин атындағы Түркістан облыстық балалар кітапханасы || Шымкент қ.|| Әл-Фараби к., 1 || |- | 33 || Ұлытау облыстық кітапханасы|| Жезқазған қ. || || Әмбебап |- | 34 || А.С.Пушкин атындағы Шығыс Қазақстан ОК || Өскемен к., || Қазақстан көшесі, 102 || Әмбебап |- | 35 || Шығыс Қазақстан облыстық зағиптар мен көзі нашар көретін азаматтардың арнаулы кітапханасы || ШҚО, Өскемен қ.,|| Новаторов к., 11/1 || Арнаулы |- | 36 || Шығыс Қазақстан облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы || ШҚО, Өскемен қ.,|| Ғарышкерлер, 6/2 || Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы |- | 37 || [[Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасы]] || Нұр-Сұлтан қ.,|| Достық к., 11 үй || Республикалық, әмбебап |- | 38 || [[Қазақстан Республикасы зағип және көру қабілеті төмен азаматтарға арналған кітапхана|Зағип және нашар көретін азаматтарға арналған республикалық кітапхана]] || Алматы қ.,|| Бөгенбай батыр көшесі, 214. || Республикалық, арнаулы |- | 39 || [[Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы|Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы]] || Алматы қ.,|| Абай даңғылы, 14 үй || Республикалық, әмбебап |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан кітапханалары]] [[Санат:Тізімдер]] 5cxxqpjm7lwz26y6l574mjq01g7fug6 3061841 3061837 2022-08-18T07:45:18Z Kaiyr 3134 /* Дереккөздер */ wikitext text/x-wiki '''Республикалық және облыстық кітапханалар 2022 жылға.''' Қазақстандағы кітапханалардың барлық кітап қорын қосқанда – 112 млн кітап қоры шығады. Оның ішінде 28 миллион кітап қазақ тілінде, қалған 70 миллионы – орыс, ағылшын, француз және неміс, қытай тілінде жазылған кітаптар.<ref>https://massaget.kz/layfstayl/alemtanu/Qazaqstanym/63564/</ref> == Қысқартылған сөздер == * ОӘҒК – Облыстық әмбебап ғылыми кітапхана * ОӘК – Облыстық әмбебап кітапхана * ОК – Облыстық кітапхана == Тізім == {| class="wikitable collapsible sortable" ! № !! Кітапхана атауы !! Қала !! Мекен-жайы !! Түрі/типі (әмбебап, ғылыми, балалар-жасөспірімдер, арнаулы) |- | 1 || [[Семейдің Абай атындағы ғылыми-әмбебап кітапханасы|Абай облысы Абай атындағы ОӘК]] || Семей қ., || Абай көшесі, 86 || Әмбебап |- | 2 || [[Ақмола облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|М. Жұмабаев атындағы Ақмола ОӘҒК]] || Көкшетау қ., || Абай көшесі, 111 || Әмбебап, ғылыми |- | 3 || [[Ақтөбе облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|С.Бәйішев атындағы Ақтөбе ОӘҒК]]|| Ақтөбе қ.,|| 11 шағын ауданы, 112 үй «Е», секциясы || Әмбебап, ғылыми |- | 4 || Ақтөбе облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапхана || Ақтөбе қ.,|| Орынбор к., 11 үй || Арнаулы |- | 5 || [[С.Жиенбаев атындағы Ақтөбе облыстық жасөспірімдер кітапханасы|С.Жиенбаев атындағы Ақтөбе облыстық жасөспірімдер кітапханасы]] || Ақтөбе қ., || М.С. Прохоров к.,11 үй || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 6 || Н.Байғанин атындағы Ақтөбе облыстық балалар кітапханасы || Ақтөбе қ., || Кериева к., 2 үй || Балалар кітапханасы |- | 7 || [[Алматы Облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|С. Сейфуллин атындағы Алматы ОӘК]]|| Алматы қ.,|| Медеу шағын ауд., С. Тәтібек к., 27 үй || Әмбебап |- | 8 || Ғ.Сланов атындағы Атырау ОҒӘК|| Атырау қ.,|| Әбілқайырхан даңғылы, 52 үй || Әмбебап, ғылыми |- | 9 || «Атырау облыстық балалар кітапханасы» КММ || Атырау қ.,|| Студенттер даңғылы, құрылыс 31 || Балалар кітапханасы |- | 10 || [[Батыс Қазақстан облыстық ғылыми кітапханасы|Ж.Молдағалиев атындағы Батыс Қазақстан ОӘҒК]] || БҚО, Орал қ,|| Карев көшесі, 47 || Әмбебап, ғылыми |- | 11 || [[Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы(Орал қаласы)|Хамза Есенжанов атындағы облыстық балалар және жасөспірімдер кітапханасы]] || БҚО, Орал қ. || Н.Ә.Назарбаев к.,166/2 || Балалар және жасөспірімдер кітапханасы |- | 12 || Батыс Қазақстан облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапхана || БҚО, Орал қ. || Солтүстік – Шығыс шағын ауданы, 2/2 || Арнаулы |- | 13 || [[Жамбыл облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|Ш.Уәлиханов атындағы Жамбыл ОӘҒК]]|| Тараз қ.,|| Сүлейменов көшесі, 17 а || Әмбебап, ғылыми |- | 14 || Жамбыл облыстық көзі көрмейтін және әлсіз көретін азаматтар кітапханасы || Тараз қ.,|| Аққозиева к., 5 үй || Арнаулы |- | 15 || Д.А.Конаев атындагы Жамбыл облыстық балалар мен жасөспірімдер китапханасы || Тараз қ., || Д.А.Қонаев к., 4 || Балалар және жасөспірімдер кітапханасы |- | 16 || Жетісу облыстық кітапханасы|| Талдықорған қ., || Н.Ә.Назарбаев даңғылы, 91-99 || Әмбебап |- | 17 || [[Н.В. Гоголь атындағы Қарағанды облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Н.В.Гоголь атындағы Қарағанды ОҒӘК]] || Қарағанды қ., || С.Ерубаев көшесі, 44. || Әмбебап, ғылыми |- | 18 || Қарағанды облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапханасы || Қарағанды қ.,|| Коммуны к., 1 || Арнаулы |- | 19 || [[Абай атындағы Қарағанды облыстық балалар кітапханасы]] || Қарағанды қ.,|| Бұқар жырау даңғылы, 30 үй || Балалар кітапханасы |- | 20 || Ж. Бектұров атындағы Қарағанды облыстық жасөспірімдер кітапханасы || Қарағанды қ., || Ержанов көшесі 8а || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 21 || [[Л.Н.Толстой атындағы Қостанай облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Л.Н.Толстой атындағы Қостанай ОӘҒК]]|| Қостанай қ.,|| Алтынсарин көшесі, 111 || Әмбебап, ғылыми |- | 22 || Арқалық қаласындағы облыстық № 2 әмбебап ғылыми кітапханасы|| Қостанай облысы, Аркалық қ., || Абай даңғылы, 62 || Әмбебап, ғылыми |- | 23 || [[Ы. Алтынсарин атындағы Қостанай облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы|Ы. Алтынсарин атындағы облыстық балалар мен жасөспірімдерге арналған кітапханасы]] || Қостанай қ., || Қасымхан к., 74 үй || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 24 || [[Ә.Тәжібаев атындағы Қызылорда облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Ә.Тәжібаев атындағы Қызылорда ОӘҒК]] || Қызылорда қ., || Абай даңғылы н/з || Әмбебап, ғылыми |- | 25 || Қызылорда облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнаулы кітапханасы || Қызылорда қ., || Жүргенов к., 64 «А» || Арнаулы |- | 26 || [[Маңғыстау облыстық әмбебап кітапханасы|Қ.Сыдиықов Маңғыстау ОӘК]] || Актау қ., || 19 А шағын ауд., 1/1 ғимарат || Әмбебап |- | 27 || С.Торайғыров атындағы Павлодар облыстық бірлескен ӘҒК|| Павлодар қ., || Ак. Сәтбаев көшесі, 104 || Әмбебап, ғылыми |- | 28 || Көзі көрмейтін және нашар көретін азаматтарға арналған облыстық арнайы кітапханасы || Павлодар қ.,|| Амангелді, 17/1 || Арнаулы |- | 29 || [[С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан ОӘҒК]] || Петропавл қ., || Конституция к., 25 || Әмбебап, ғылыми |- | 30 || [[Ғ.Мүсірепов атындағы Облыстық балалар-жасөспірімдер кітапханасы|Ғ. Мүсірепов атындағы облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы]] || СҚО, Петропавл қ.,|| Пушкин к., 57 үй || Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы |- | 31 || [[А.С.Пушкин атындағы Оңтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Түркістан облысының А.С.Пушкин атындағы ОӘҒК]] || Түркістан қ., || Әмір Темір, 28 || Әмбебап, ғылыми |- | 32 || Ы.Алтынсарин атындағы Түркістан облыстық балалар кітапханасы || Шымкент қ.|| Әл-Фараби к., 1 || |- | 33 || Ұлытау облыстық кітапханасы|| Жезқазған қ. || || Әмбебап |- | 34 || А.С.Пушкин атындағы Шығыс Қазақстан ОК || Өскемен к., || Қазақстан көшесі, 102 || Әмбебап |- | 35 || Шығыс Қазақстан облыстық зағиптар мен көзі нашар көретін азаматтардың арнаулы кітапханасы || ШҚО, Өскемен қ.,|| Новаторов к., 11/1 || Арнаулы |- | 36 || Шығыс Қазақстан облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы || ШҚО, Өскемен қ.,|| Ғарышкерлер, 6/2 || Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы |- | 37 || [[Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасы]] || Нұр-Сұлтан қ.,|| Достық к., 11 үй || Республикалық, әмбебап |- | 38 || [[Қазақстан Республикасы зағип және көру қабілеті төмен азаматтарға арналған кітапхана|Зағип және нашар көретін азаматтарға арналған республикалық кітапхана]] || Алматы қ.,|| Бөгенбай батыр көшесі, 214. || Республикалық, арнаулы |- | 39 || [[Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы|Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы]] || Алматы қ.,|| Абай даңғылы, 14 үй || Республикалық, әмбебап |} == Статистика == Дереккөз<ref name="автоссылка1" /> {| class="wikitable collapsible sortable" ! !!Число библиотек|| colspan="4" | в том числе |- | || Барлығы || ғылыми|| әмбебап (көпшілік) || арнайы|| өзгелер |- | Қазақстан Республикасы || 3 920 || 19 || 3 877 || 20 || 4 |- | Ақмола || 340 || 1 || 338 || x || - |- | Ақтөбе || 237 || 2 || 234 || 1 || - |- | Алматы || 281 || - || 278 || 2 || x |- | Атырау || 144 || x || 143 || - || - |- | Батыс Қазақстан || 362 || 2 || 359 || x || - |- | Жамбыл || 276 || 1 || 274 || 1 || - |- | Қарағанды || 314 || x || 312 || x || - |- | Қостанай || 342 || x || 341 || - || - |- | Қызылорда || 209 || - || 208 || 1 || - |- | Маңғыстау || 66 || - || 65 || 1 || - |- | Павлодар || 228 || 2 || 225 || 1 || - |- | Солтүстік Қазақстан || 321 || 1 || 319 || 1 || - |- | Түркістан || 396 || x || 394 || 1 || - |- | Шығыс Қазақстан || 307 || x || 301 || 5 || - |- | Нұр-Сұлтан қаласы || 23 || x || 19 || x || 2 |- | Алматы қаласы || 32 || 3 || 27 || x || x |- | Шымкент қаласы || 42 || x || 40 || 1 || - |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан кітапханалары]] [[Санат:Тізімдер]] l8htwyzmenpcuhvj1h1fzsq5j3o2w5k 3061848 3061841 2022-08-18T07:52:53Z Kaiyr 3134 /* Статистика */ wikitext text/x-wiki '''Республикалық және облыстық кітапханалар 2022 жылға.''' Қазақстандағы кітапханалардың барлық кітап қорын қосқанда – 112 млн кітап қоры шығады. Оның ішінде 28 миллион кітап қазақ тілінде, қалған 70 миллионы – орыс, ағылшын, француз және неміс, қытай тілінде жазылған кітаптар.<ref>https://massaget.kz/layfstayl/alemtanu/Qazaqstanym/63564/</ref> == Қысқартылған сөздер == * ОӘҒК – Облыстық әмбебап ғылыми кітапхана * ОӘК – Облыстық әмбебап кітапхана * ОК – Облыстық кітапхана == Тізім == {| class="wikitable collapsible sortable" ! № !! Кітапхана атауы !! Қала !! Мекен-жайы !! Түрі/типі (әмбебап, ғылыми, балалар-жасөспірімдер, арнаулы) |- | 1 || [[Семейдің Абай атындағы ғылыми-әмбебап кітапханасы|Абай облысы Абай атындағы ОӘК]] || Семей қ., || Абай көшесі, 86 || Әмбебап |- | 2 || [[Ақмола облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|М. Жұмабаев атындағы Ақмола ОӘҒК]] || Көкшетау қ., || Абай көшесі, 111 || Әмбебап, ғылыми |- | 3 || [[Ақтөбе облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|С.Бәйішев атындағы Ақтөбе ОӘҒК]]|| Ақтөбе қ.,|| 11 шағын ауданы, 112 үй «Е», секциясы || Әмбебап, ғылыми |- | 4 || Ақтөбе облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапхана || Ақтөбе қ.,|| Орынбор к., 11 үй || Арнаулы |- | 5 || [[С.Жиенбаев атындағы Ақтөбе облыстық жасөспірімдер кітапханасы|С.Жиенбаев атындағы Ақтөбе облыстық жасөспірімдер кітапханасы]] || Ақтөбе қ., || М.С. Прохоров к.,11 үй || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 6 || Н.Байғанин атындағы Ақтөбе облыстық балалар кітапханасы || Ақтөбе қ., || Кериева к., 2 үй || Балалар кітапханасы |- | 7 || [[Алматы Облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|С. Сейфуллин атындағы Алматы ОӘК]]|| Алматы қ.,|| Медеу шағын ауд., С. Тәтібек к., 27 үй || Әмбебап |- | 8 || Ғ.Сланов атындағы Атырау ОҒӘК|| Атырау қ.,|| Әбілқайырхан даңғылы, 52 үй || Әмбебап, ғылыми |- | 9 || «Атырау облыстық балалар кітапханасы» КММ || Атырау қ.,|| Студенттер даңғылы, құрылыс 31 || Балалар кітапханасы |- | 10 || [[Батыс Қазақстан облыстық ғылыми кітапханасы|Ж.Молдағалиев атындағы Батыс Қазақстан ОӘҒК]] || БҚО, Орал қ,|| Карев көшесі, 47 || Әмбебап, ғылыми |- | 11 || [[Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы(Орал қаласы)|Хамза Есенжанов атындағы облыстық балалар және жасөспірімдер кітапханасы]] || БҚО, Орал қ. || Н.Ә.Назарбаев к.,166/2 || Балалар және жасөспірімдер кітапханасы |- | 12 || Батыс Қазақстан облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапхана || БҚО, Орал қ. || Солтүстік – Шығыс шағын ауданы, 2/2 || Арнаулы |- | 13 || [[Жамбыл облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы|Ш.Уәлиханов атындағы Жамбыл ОӘҒК]]|| Тараз қ.,|| Сүлейменов көшесі, 17 а || Әмбебап, ғылыми |- | 14 || Жамбыл облыстық көзі көрмейтін және әлсіз көретін азаматтар кітапханасы || Тараз қ.,|| Аққозиева к., 5 үй || Арнаулы |- | 15 || Д.А.Конаев атындагы Жамбыл облыстық балалар мен жасөспірімдер китапханасы || Тараз қ., || Д.А.Қонаев к., 4 || Балалар және жасөспірімдер кітапханасы |- | 16 || Жетісу облыстық кітапханасы|| Талдықорған қ., || Н.Ә.Назарбаев даңғылы, 91-99 || Әмбебап |- | 17 || [[Н.В. Гоголь атындағы Қарағанды облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Н.В.Гоголь атындағы Қарағанды ОҒӘК]] || Қарағанды қ., || С.Ерубаев көшесі, 44. || Әмбебап, ғылыми |- | 18 || Қарағанды облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнайы кітапханасы || Қарағанды қ.,|| Коммуны к., 1 || Арнаулы |- | 19 || [[Абай атындағы Қарағанды облыстық балалар кітапханасы]] || Қарағанды қ.,|| Бұқар жырау даңғылы, 30 үй || Балалар кітапханасы |- | 20 || Ж. Бектұров атындағы Қарағанды облыстық жасөспірімдер кітапханасы || Қарағанды қ., || Ержанов көшесі 8а || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 21 || [[Л.Н.Толстой атындағы Қостанай облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Л.Н.Толстой атындағы Қостанай ОӘҒК]]|| Қостанай қ.,|| Алтынсарин көшесі, 111 || Әмбебап, ғылыми |- | 22 || Арқалық қаласындағы облыстық № 2 әмбебап ғылыми кітапханасы|| Қостанай облысы, Аркалық қ., || Абай даңғылы, 62 || Әмбебап, ғылыми |- | 23 || [[Ы. Алтынсарин атындағы Қостанай облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы|Ы. Алтынсарин атындағы облыстық балалар мен жасөспірімдерге арналған кітапханасы]] || Қостанай қ., || Қасымхан к., 74 үй || Жасөспірімдер кітапханасы |- | 24 || [[Ә.Тәжібаев атындағы Қызылорда облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Ә.Тәжібаев атындағы Қызылорда ОӘҒК]] || Қызылорда қ., || Абай даңғылы н/з || Әмбебап, ғылыми |- | 25 || Қызылорда облыстық зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнаулы кітапханасы || Қызылорда қ., || Жүргенов к., 64 «А» || Арнаулы |- | 26 || [[Маңғыстау облыстық әмбебап кітапханасы|Қ.Сыдиықов Маңғыстау ОӘК]] || Актау қ., || 19 А шағын ауд., 1/1 ғимарат || Әмбебап |- | 27 || С.Торайғыров атындағы Павлодар облыстық бірлескен ӘҒК|| Павлодар қ., || Ак. Сәтбаев көшесі, 104 || Әмбебап, ғылыми |- | 28 || Көзі көрмейтін және нашар көретін азаматтарға арналған облыстық арнайы кітапханасы || Павлодар қ.,|| Амангелді, 17/1 || Арнаулы |- | 29 || [[С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан ОӘҒК]] || Петропавл қ., || Конституция к., 25 || Әмбебап, ғылыми |- | 30 || [[Ғ.Мүсірепов атындағы Облыстық балалар-жасөспірімдер кітапханасы|Ғ. Мүсірепов атындағы облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы]] || СҚО, Петропавл қ.,|| Пушкин к., 57 үй || Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы |- | 31 || [[А.С.Пушкин атындағы Оңтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы|Түркістан облысының А.С.Пушкин атындағы ОӘҒК]] || Түркістан қ., || Әмір Темір, 28 || Әмбебап, ғылыми |- | 32 || Ы.Алтынсарин атындағы Түркістан облыстық балалар кітапханасы || Шымкент қ.|| Әл-Фараби к., 1 || |- | 33 || Ұлытау облыстық кітапханасы|| Жезқазған қ. || || Әмбебап |- | 34 || А.С.Пушкин атындағы Шығыс Қазақстан ОК || Өскемен к., || Қазақстан көшесі, 102 || Әмбебап |- | 35 || Шығыс Қазақстан облыстық зағиптар мен көзі нашар көретін азаматтардың арнаулы кітапханасы || ШҚО, Өскемен қ.,|| Новаторов к., 11/1 || Арнаулы |- | 36 || Шығыс Қазақстан облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы || ШҚО, Өскемен қ.,|| Ғарышкерлер, 6/2 || Балалар мен жасөспірімдер кітапханасы |- | 37 || [[Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасы]] || Нұр-Сұлтан қ.,|| Достық к., 11 үй || Республикалық, әмбебап |- | 38 || [[Қазақстан Республикасы зағип және көру қабілеті төмен азаматтарға арналған кітапхана|Зағип және нашар көретін азаматтарға арналған республикалық кітапхана]] || Алматы қ.,|| Бөгенбай батыр көшесі, 214. || Республикалық, арнаулы |- | 39 || [[Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы|Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы]] || Алматы қ.,|| Абай даңғылы, 14 үй || Республикалық, әмбебап |} == Басқа ірі кітапханалар == * [[Орталық ғылыми кітапхана]] * [[Республикалық ғылыми-педагогикалық кітапхана]] * [[Ғылыми-техникалық кітапхана]] * Бегалин атындағы [[Балалар Кітапханасы]] == Статистика == Дереккөз<ref name="автоссылка1" /> {| class="wikitable collapsible sortable" ! !!Число библиотек|| colspan="4" | в том числе |- | || Барлығы || ғылыми|| әмбебап (көпшілік) || арнайы|| өзгелер |- | Қазақстан Республикасы || 3 920 || 19 || 3 877 || 20 || 4 |- | Ақмола || 340 || 1 || 338 || x || - |- | Ақтөбе || 237 || 2 || 234 || 1 || - |- | Алматы || 281 || - || 278 || 2 || x |- | Атырау || 144 || x || 143 || - || - |- | Батыс Қазақстан || 362 || 2 || 359 || x || - |- | Жамбыл || 276 || 1 || 274 || 1 || - |- | Қарағанды || 314 || x || 312 || x || - |- | Қостанай || 342 || x || 341 || - || - |- | Қызылорда || 209 || - || 208 || 1 || - |- | Маңғыстау || 66 || - || 65 || 1 || - |- | Павлодар || 228 || 2 || 225 || 1 || - |- | Солтүстік Қазақстан || 321 || 1 || 319 || 1 || - |- | Түркістан || 396 || x || 394 || 1 || - |- | Шығыс Қазақстан || 307 || x || 301 || 5 || - |- | Нұр-Сұлтан қаласы || 23 || x || 19 || x || 2 |- | Алматы қаласы || 32 || 3 || 27 || x || x |- | Шымкент қаласы || 42 || x || 40 || 1 || - |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан кітапханалары]] [[Санат:Тізімдер]] 0ryrxwy1o39m7oeyqij4zom6mc4y8la 0 686301 3061756 3060262 2022-08-17T19:19:41Z Kas77777 100404 /* Медальдық есеп */ wikitext text/x-wiki {{Жеңіл атлетикалық жарыс |Атауы = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1997<br />IAAF World Championships Athens 1997 |Эмблема = 1997 World Championships in Athletics logo.png |Өлшемі = 200px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Афины]], {{GRE}} |Елдер = 198 |Қатысушылар = 1882 |Медальдар = 44 |Ашылуы = [[1 тамыз]] [[1997]] |Жабылуы = [[10 тамыз]] [[1997]] |Стадион = [[Олимпиялық]] |Алдыңғы = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1995|1995]] |Келесі = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1999|1999]] }} '''Жеңіл атлетикадан VI әлем чемпионаты''' [[Грекия]], [[Афины]] қаласында [[1997 жыл]]дың [[1 тамыз]] - [[10 тамыз]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиялық]]» стадионында өтті. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align=center | 1 | align=left|{{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | '''6''' | style="background:#DCE5E5;" | '''3''' | style="background:#FFDAB9;" | '''8''' |'''17''' |- align=center | 2 | align=left|{{GER}} | style="background:#F7F6A8;" | 5 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 4 |10 |- align=center | 3 | align=left|{{CUB}} | style="background:#F7F6A8;" | 4 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |6 |- align=center | 4 | align=left|{{KEN}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 2 |7 |- align=center |5 | align=left|{{UKR}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 4 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |7 |- align=center | 6 | align=left|{{MAR}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |4 |- align=center |rowspan="2"|7 | align=left|{{CZE}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 0 |2 |- align=center |align=left|{{NOR}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 0 |2 |- align=center |9 | align=left|{{RUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 4 | style="background:#FFDAB9;" | 3 |8 |- align=center | 10 | align=left|{{GBR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 4 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |6 |-align=center |colspan="2"|'''Барлығы''' | style="background:#F7F6A8;" |'''44''' | style="background:#DCE5E5;" |'''45''' | style="background:#FFDAB9;" |'''43''' | '''132''' |} == Сыртқы сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20041212065020/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH97/index.html IAAF 1997] [[Санат:1997 жылғы жеңіл атлетика]] [[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]] bk3w2cpo3w2dlv2xxzy8iabijcs0w3f 0 686377 3061754 3061414 2022-08-17T19:06:32Z Kas77777 100404 wikitext text/x-wiki {{Жеңіл атлетикалық жарыс |Атауы = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993<br />IAAF World Championships Stuttgart 1993 |Эмблема = 1993 World Championships in Athletics logo.png |Өлшемі = 200px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Штутгарт]], {{GER}} |Елдер = 187 |Қатысушылар = 1689 |Медальдар = 44 |Ашылуы = [[13 тамыз]] [[1993]] |Жабылуы = [[22 тамыз]] [[1993]] |Стадион = [[Мерседес-Бенц-Арена]] |Алдыңғы = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991|1991]] |Келесі = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1995|1995]] }} '''Жеңіл атлетикадан IV әлем чемпионаты''' [[Германия]], [[Штутгарт]] қаласында [[1993 жыл]]дың [[13 тамыз]] - [[22 тамыз]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Мерседес-Бенц-Арена]]» стадионында өтті. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align=center | 1 | align=left|{{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | '''13''' | style="background:#DCE5E5;" | '''7''' | style="background:#FFDAB9;" | '''5''' |'''25''' |- align=center | 2 | align=left|{{BLR}} | style="background:#F7F6A8;" | 4 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 2 |8 |- align=center | 3 | align=left|{{GER}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 8 | style="background:#FFDAB9;" | 5 |16 |- align=center | 4 | align=left|{{ITA}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 4 |10 |- align=center |5 | align=left|{{CUB}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 4 |8 |- align=center | 6 | align=left|{{KEN}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 2 |5 |- align=center |rowspan="2"|7 | align=left|{{CAN}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 0 |3 |- align=center |align=left|{{POR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 0 |3 |- align=center |9 | align=left|{{UKR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 3 |5 |- align=center | 10 | align=left|{{ALG}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 3 |5 |-align=center |colspan="2"|'''Барлығы''' | style="background:#F7F6A8;" |'''44''' | style="background:#DCE5E5;" |'''44''' | style="background:#FFDAB9;" |'''44''' | '''132''' |} == Сыртқы сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20041212065450/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH93/index.html IAAF 1993] [[Санат:1993 жылғы жеңіл атлетика]] [[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]] rrgogmhs1n5emcri0w4h1b2r46hdrzv 3061755 3061754 2022-08-17T19:13:36Z Kas77777 100404 /* Медальдық есеп */ wikitext text/x-wiki {{Жеңіл атлетикалық жарыс |Атауы = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993<br />IAAF World Championships Stuttgart 1993 |Эмблема = 1993 World Championships in Athletics logo.png |Өлшемі = 200px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Штутгарт]], {{GER}} |Елдер = 187 |Қатысушылар = 1689 |Медальдар = 44 |Ашылуы = [[13 тамыз]] [[1993]] |Жабылуы = [[22 тамыз]] [[1993]] |Стадион = [[Мерседес-Бенц-Арена]] |Алдыңғы = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991|1991]] |Келесі = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1995|1995]] }} '''Жеңіл атлетикадан IV әлем чемпионаты''' [[Германия]], [[Штутгарт]] қаласында [[1993 жыл]]дың [[13 тамыз]] - [[22 тамыз]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Мерседес-Бенц-Арена]]» стадионында өтті. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align=center | 1 | align=left|{{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | '''13''' | style="background:#DCE5E5;" | '''7''' | style="background:#FFDAB9;" | '''5''' |'''25''' |- align=center | 2 | align=left|{{CHN}} | style="background:#F7F6A8;" | 4 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 2 |8 |- align=center | 3 | align=left|{{RUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 8 | style="background:#FFDAB9;" | 5 |16 |- align=center |rowspan="2"| 4 | align=left|{{GBR}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 4 |10 |- align=center | align=left|{{KEN}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 4 |10 |- align=center | 6 | align=left|{{GER}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 4 |8 |- align=center |7 | align=left|{{ESP}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 2 |5 |- align=center |8 |align=left|{{CUB}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 0 |3 |- align=center |9 | align=left|{{FIN}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 0 |3 |- align=center | 10 | align=left|{{JAM}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 3 |5 |-align=center |colspan="2"|'''Барлығы''' | style="background:#F7F6A8;" |'''44''' | style="background:#DCE5E5;" |'''44''' | style="background:#FFDAB9;" |'''45''' | '''133''' |} == Сыртқы сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20041212065450/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH93/index.html IAAF 1993] [[Санат:1993 жылғы жеңіл атлетика]] [[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]] inq97npwh7noyaij2vah6dmykghpjen 0 686384 3061664 3061022 2022-08-17T15:58:13Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Жуаз''' - майлы өсімдіктердің тұқымынан, жемісінен, май алынатын өсімдіктерден ([[мәскергүл]], [[зығыр]], [[күнжіт]], [[ұндау]], [[шабдалы]], [[өрік]], [[қауын]], [[асқабақ]] т.б) май айыратын ағаш құрал. ==Жуаз мынандай бөліктерден тұрады== [[File:Жуаз.jpg|thumb|Жуаз - майлы өсімдіктердің тұқымынан, жемісінен, май алынатын өсімдіктерден май айыратын ағаш құрал.]] 1. Тұрық(гүндә) - жуаздың оқты кигізіп майлы өсімдік сығатын шұңғыл ойықты ыдысы бар май айыратын және қозғалыс тірегін атқаратын, келі тәріздес негізгі бөлігі. Қарағаш не тұт ағаштарынын жуан діңінің ұзын, тұтас кесіндісінен үңгіп ойын жасалады. Ыдысы тұтас не алмалы-салмалы болады. Өлшем биіктігы 112-220 см шамасында, диаметрі 75-80см. Тұрық қозғалыс үшін түп жағынан жартысынан жоғары жерге көміледі. 2. Оқ - жуаздың май сығатын келісіп тәріздес бөлігі. Төменгі және жоғары бас жағы ыдыстың, гәжәктің ойығынан тайып шығып кетпес үшін домалақ, жұмыр, кертпектеп жасалады Өлшемі: ұзындығы-260см, жуандығы-20см. 3. Құлақ - оқты көтеріп түсіретін және жуаздың қақпағын бекітетін тұтқа. 4. Гәжәк-оқты төбесінен салмақ басатын жетек ағаш. Гәжәк екі бөліктен тұрады. Жоғарғы бөлігі оқтың басына кигізіліп, төменгі бөлігі ауырлық тастың ортасындағы тесіктен өткізіліп, кеспек ағашты қашап тесіп, киістіріліп бекітіледі. 5. Тіркіс - гәжәктің жоғарғы және төменгі бөліктерін бір-біріне тартып бекітетін таспадан өрілгенілмекті бау. 6. Оқтық - жуаздың оқты айналдыратын жетек ағашы, тәртісі, тартқы ағашы. 7. Мойынтұрық - жуаздың айналдыратын өгіздің мойнына салатын қамыт. Басқа мойынтұрықтардан айырмашылығы, бір басы тіректің қызметін атақарады. 8. Кеспек-құрсау мен оқтықты, мойынтұрықтың тірегін қосатын, ауырлық тасты бекітетін бөлік. Өлшемі 100х55х15см. 9. Ауырлық тас - майлы өсімдікті, дақылды сығып, жентектеуде оқтың салмағын арттыратын бөлік. Ауырлық тастың жалпақтығы 55х100см, қалыңдығы 15см шамасында болады. Оны ортасын қашап тесіп гәжәктің төменгі бөлігіне кигізіп, кеспектің үстіне бекітеді. 10. Құрсау - тұрықтың сыртын айналып тұратын шеңбер тірек ағаш. Құрсау кеспек ағашқа бекітіледі. <ref>Шаммат-Ишан музейінен алынған ақпарат</ref> s2e513x12ljmula09po0ny8vc14b9z2 0 686389 3061669 3061137 2022-08-17T16:03:43Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Юкола''' - Шығыс Сібір мен Қиыр Шығыс халықтары дайындаған кептірілген балық немесе бұғы еті. Кейбір аудандарда юколу пештің үстіне ысталған немесе кептіру алдында аздап тұздалған. Юкола Куриль аралдары мен Беринг теңізінің жағалауларының жергілікті тұрғындары өз қажеттіліктері үшін өндіреді. Ол ұзақ уақыт сақтауға және тасымалдауға ыңғайлы консервілер ретінде адамның тамақтануына, сондай-ақ ұзақ уақыт өту кезінде жүру мүмкіндігімен қосымша өңдеусіз тамақтануға дайындалады. Аштықты жақсы қанағаттандырады, шөлдемейді. Дайындау үшін лосось етінің еті, сондай-ақ шортан, ақ балық және т.б. пайдаланылады. Төменгі сорттардың балығы ит тағамына кептіріледі. Юкол астындағы балық қабатқа кесіліп, кептіру үшін рельстерге ілінеді. Түнде балық қатып қалады, бір күнде ериді, дегидратация процесі жүреді. Тұрақты теріс ауа температурасында мұздың сублимациясы жүреді. Юкола қасиеттері бойынша стокфиске жақын.<ref>pikabu.ru</ref> 7emxsaxbyn65donzjbpvua7vt6y6l4x 1 686403 3061676 3061155 2022-08-17T16:26:00Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki Бұл мақаланың атауын Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігіне ауыстырған жөн болар, егер ешкім қарсы болмаса атауын ауыстырам :{{@|Ерқанат Рыскулбеков}} Иә өзгерте беріңіз, сосын Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті үлгісін, әрі Қазақстан үкіметін жаңартып жіберсеңіз, әрине уақыт болғанда)) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:25, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 2tq9uxuan51rctlql86kut4i90s11r9 3061773 3061676 2022-08-18T02:20:42Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Ерқанат Рыскулбеков [[Талқылау:Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу жөніндегі агенттігі]] бетін [[Талқылау:Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі]] бетіне жылжытты: Атауы ауысты wikitext text/x-wiki Бұл мақаланың атауын Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігіне ауыстырған жөн болар, егер ешкім қарсы болмаса атауын ауыстырам :{{@|Ерқанат Рыскулбеков}} Иә өзгерте беріңіз, сосын Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті үлгісін, әрі Қазақстан үкіметін жаңартып жіберсеңіз, әрине уақыт болғанда)) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:25, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 2tq9uxuan51rctlql86kut4i90s11r9 0 686432 3061699 3061303 2022-08-17T16:50:34Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''"Шымкент ескі қалашығы" ( Цитадель )''' - жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткiштерiнiң мемлекеттік тізіміне енгiзiлген Қазақстан Республикасының археологиялық объектісі. 2021 жылдың 31 наурызында Шымкент қаласының әкімі [[Мұрат Әйтенов]] Шымкент қаласының мәдениет, тілдерді дамыту және архивтер басқармасының "қымбат қала" тарихи-мәдени кешенін құру турал Қаулысына қол қойды. 14 сәуірде бұл мекеме мемлекеттік тіркеуден өтті. Халық арасында "Шым қала" тарихи - мәдени кешенi "Қамал" деп аталады, бұл "бекiнiс" дегенді білдіреді. Цитадель 6 бөліктен тұрады: *1. Оңтүстік қақпа *2. Шығыс қабырға *3. Солтүстік-шығыс қабырға және Цитадель *4. Сайрам бағанасы *5. Батыс баспалдақ *6. Батыс қақпасы ==Оңтүстік қақпа== 2020 жылғы 29 қыркүйекте Шымкент қаласына ( [[Цитадель]] ) [[Қазақстан Республикасы]]ның Тұңғыш Президенті - [[Елбасы]] Н.Ә. Назарбаев келді. Сапар барысында Елбасы [[археология]]лық жұмыстардың нәтижелерiмен және мәдени кешенді одан әрi дамыту жоспарларымен танысты. Соңғы 15 жылда Шымкент қалашығында археологиялык жұмыстар археолог [[Бауыржан Байтанаевтың]] жетекшiлiгiмен жүргiзiлдi. Шахристан мен Шымкент қалашығының Цитаделінде жүргізілген 2003-2008 жылдардағы археологиялық жұмыстардың нәтижелерi бойынша осы ежелгі қаланың мекендеуiнiң толық көрiнiсi сипатталды. 2003 жылы стратиграфиялык сипаттағы қазба жұмыстары жүргiзiлiп, шахристандағы өмiр б . з . д . III - II ғасырлардан кеш болмағанын көрсетті. Қалашықта "Мәдени мұра" бағдарламасы аясында археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, ежелгі және ортағасырлық қаланың даму динамикасын сипаттайтын қызықты материалдар берiлді. 2005-2007 жылдары Шахристанның Батыс қасбеті бойынша [[Цитадель]] мен шығыс қорғаныс мұнарасына 3 қазба жұмысы жүргiзiлдi. 2008 жылы [[Шахристан]]ның оңтүстік - шығыс бұрышында ортағасырлық кезеңнің құрылыс көкжиегі деңгейі бойынша тандырдың қалдықтары табылды. Археологтар қаланын калыптасу уақытын б.з.д. II ғ . деп анықтайды. Осылайша Шымкентке 2 200 жыл. Қаланың мәдени қабаттары жалпы 14 метрді құрады. Біз тұрған жерде артевактілер табылды, олардың жасы 2200 жыл. Төменгі қабатта керамика кешені табылды, ол біздің дәуірімізге дейінгі 3 ғасырдың соңы 4 ғасырдың басы. Қаңлы мемлекетінің орталығы орта [[Сырдария]]да орналасқан. "XVI - XVII ғасырлардағы тұрғын квартал" Шахристанның оңтүстік - батыс бөлігінде XVI - XVII ғасырлардағы тұрғын квартал бар. Бұл жерде қазақ хандығының гүлдену кезеңінде адамдар тұрған тұрғын үйлердің қазба жұмыстары жүргізіледі. Сол жақта Уфа мен тандыр кiрпiштерi көрiнедi. Суфа - бұл қазiргi заманғы диван ретінде қызмет еткен кірпіштен жасалған шығыршық. Оған төменгі белiгiнде құбыр арқылы орналасқан тандырдан жылу берілді. Бұл ерекше жылы еденнің әсерін берді. Тұрғын үй кварталы бірнеше үй мен қоғамдық үй жайлардан тұрды. ==Шығыс қабырға== Қарахан дәуірінде Таразда "[[Қарахан]]" және "[[Айша бибі]]" сияқты сәулет ескерткіштері салынды. Караханидтер түрлi жазулар мен символдардан тұратын көптеген монеталарды шығарды. Караханид монеталары мен Сасанидтер арасындағы айырмашылықтардың бiрi жануарлардың бейнесі болды: [[құстар]] , [[мысық жыртқышы]], [[піл]], [[қоян]], [[короз]], [[көгершін]], [[балық]] және т.б. Бүгінгі таңда солтүстік-шығыс бөлігінде тереңдігі 12 метр кұдық бар. Бейбіт уақытта Шахристан тұрғындары бекiнiстiң шығыс өткелінде серуендеген. Шығыс қабырғасында Шығыс мұнарасы орналасқан. Ол "[[Махаббат мұнарасы]]" деп аталған екен. Бірде жаулар бекініске шабуыл жасап, билеушіден оларға жалғыз қызын беруін талап етеді. Қыз ата-анасы мен халқын қатты жақсы көргендіктен, ерекше шешім қабылдайды . Ол садақ пен жебені қолына алып, өзiнiң ең әдемi киiмiн киеді де, мұнараға шығып, жаулардың жетекшісіне: "Сiз менiң халқымның қанын аңсап, денемді игергiңiз келеді. Онда алыңыз " - деп садақтан отты жебені тартып, мұнарадан секіріп кетеді. Содан бері жау шығыс шағынан қамалға жақындауға қорыққан. Ғасырлар өткен соң ғана орыс әскерлері Шымкент Цитаделін шығыс қабырға жағынан басып алуға бел буды. "Махаббат мұнарасы" ұзақ уақыт бойы жауға қарсы тұру мүмкін болмаған кезде құтқару орны болды. Одан "[[Үміт баспалдағы]]" арқылы жерасты өткеліне түсуге болатын баспалдақ бар. ==Солтүстік-шығыс қабырға және Цитадель== Қазақстандағы өзінің тарихи негізін сақтаған жалғыз қалалық құрылым Шымкенттің "Ескі қалашығы" - қазіргі заманғы қала құрылысының орталығындағы Цитаделi болып табылады. Дәл осы аумақта 2200 жыл бұрын қазіргі [[Шымкент каласы]] ғана емес, қалалық қоныс та пайда болған. Қазіргі таңда "Ескі қалашық" - бұл бесінші - жетінші буындағы отбасылар тұратын саман үйлерін көруге болатын ерекше және әсем орын. "Ескі қалашық" көшелері өткен ғасырлардың құрылымын қайталайды. Бірақ қазіргі уақытқа дейін ХІХ ғасырдың екi сәулет нысаны ғана сақталған. [[Қошқар Ата]] мешіті және уездік бастықтың үйі. Қазір уезд бастығының үйінде тарихи мұражай бар. Қалашықтың Цитаделі Шахристанның солтүстік бөлігінде орналасқан. Қазіргі уақытта Шахристанның солтүстік - батыс бұрышына жақын жерде көлемі 40 х 50 м, және биіктігі орта есеппен солтүстік және батыс бөліктерінде 25 м - ден астам , оңтүстiк және шығыс бөлiктерiнде 5-8 м. Цитадельдің қалдықтары ерекшеленеді. Ол биiктiгi 25 м - ге дейін төбе түрінде болады. ==Сайрам бағанасы== Испиджаб-Сайрам колоннасы 1054 жылдан бастау алады. Ол [[Ыдырыс Пайғамбар]] (Пророка Идриса) мешітінде орналасқан. Аңыз бойынша, Ыдырыс Пайғамбар Испиджабтың немесе Сайрамның негізін қалаушы болып саналады. Дөңес пішінді құмыралардың бейнесіне назар аударатын зерттеулер бар. Уақыт өте келе бұл Караханид кезеңінің стилі. Осындай өрнектерді [[Қарахан]] мен [[Айша бибі]] кесенесінен көруге болады. Егер сіз бағанды кұшақтасаңыз, онда үйленбеген адамдар үйленеді, ал тұрмыс құрмағандар тұрмысқа шығады деген сенiм бар. Жалпы, кез келген тiлек орындалады. ==Батыс баспалдақ== Аңыз бойынша, мұнда ортағасырлық алхимиктердің зертханасы орналасқан. Сондықтан оны "[[алхимик]]тер мұнарасы" деп атайды . Тарихи мұражайдың бiрiншi залында сфералық конустар бар. Оларды тәжірибе кезiнде алхимиктер жиі қолданған. Қалың қабырғалар, массивті түбі, сфероконустың жоғарғы бөлігі [[сфера]]ға, төменгі бөлігі конусқа ұқсайды. Өте тұрақсыз заттар олар арнайы құрылғыларға ілінген. Әрине, алхимиктердің арасында көзбояушылар аз болған жоқ, бірақ нақты ғалымдар көп болды, олардың көпшiлiгi теориялық бiлiмдерiн iс жүзінде қолданды. Кейбіреулері жалған ақша жасаушыларға айналды, басқа [[метал]]дармен араласқан ақша [[археолог]]тардың жиі табыстары болып табылады. Бұл алхимиктердің тағдыры қайғылы болды, олардың кейбіреулерi өте қартайғанға дейін өмiр сүрдi олардың кейбіреулерi отқа жағылды , ал басқалары философтың тасы мен жасанды алтынын ойлап табуға тырысқандықтан, олар өте зиянды ингредиенттерді қолданды. Мысалы, [[сынап]], оның буы адамды тез арада өлімге әкелетіні белгілі. [[Әл-Фараби]] өзінің "[[Химия]] өнерінің қажеттілігі туралы" трактатында былай деп жазды : "Бұл өнердегі жаңылыстар екі түрге бөлінеді : бiрiншiсi оны қабылдамайды және бұрмалайды, екіншісі оны мойындайды, бірақ оның мүмкіндіктерінен асып түседі. Бәрі де қателесіп жатады". Оның трактатына сүйенсек, әл - Фараби алхимияны жаксы бiлген. Ал өзі зертханалық зерттеулерге жат емес едi. Сфероконустар осы ұлы ғалымның қолында болған. ==Батыс қақпасы== Батыс қақпасы ресми делегациялардың және [[Цитадель]] мен [[Шахристан]] келушілерінің кіру есігі болды. ==Дереккөз== <ref>Шымкент қаласында орналасқан Цитадельдің мұражайынан алынған мәлімет</ref> 1nq96o4kgtpi1r6xpcxho6wndfncp94 0 686435 3061700 3061317 2022-08-17T16:51:28Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Шинейд Мойра Кьюсак''' - ирландиялық актриса. Оның алғашқы рөлдері Дублиндегі Эбби театрында болды, ол 1969 жылы Лондонға Шекспирдің корольдік труппасына қосылу үшін көшіп келгенге дейін. Себастьян Барридің "Слиго ханымы"фильміндегі рөлі үшін ол Critics' Circle және Evening Standard Awards марапаттарына ие болды. Кусак Джейн Мойра Кусак Далькиде, Дублин округінде дүниеге келді, актриса Морин Кусактың қызы (Мэри Маргарет Кили) және актер Сирил Кусак.Ол актриса Сорчи Кусактың қарындасы, Ниам Кусак және Кэтрин Кусактың қарындасы. Оның әкесі Оңтүстік Африкада, ирландиялық әке және ағылшын ана отбасында дүниеге келді және Дублин Гейт театрында Майкл Мак Лиаммоирмен бірге жұмыс істеді. ==Мансап== ''Театр'' Оның алғашқы актерлік рөлдері Дублиндегі Эбби театрында болды. 1975 жылы ол Лондонға көшіп, корольдік Шекспир труппасына (RSC) қосылып, Дион Бусиконың "Лондонның батыс аяғына деген сенімі"фильмінде басты рөлді сомдады. Кьюсактың RSC-мен жұмысы Кларенс Дервент сыйлығы мен оның Оливье сыйлығының бірінші номинациясын қамтитын "сізге қалай ұнайды" фильміндегі Селия ретінде марапаттарға ие болды. 1981 жылы ол Фрэнсис Бомонт пен Джон Флетчердің "Горничная" трагедиясындағы рөлі үшін Оливье сыйлығының екінші номинациясын алды, ал екі жылдан кейін ол Оливье сыйлығының үшінші номинациясын алды. ''Кино және тв'' Кусак "Хоффман" фильмінде Питер Селлерспен бірге ойнады (1970).Ол "сендіру" сериясының эпизодында қонақ жұлдыз ретінде ойнады! (1971), Тони Кертис пен Роджер Мурмен бірге сериал Дженни Линдлидің рөлін сомдады, ол марқұм ағасы ретінде көрінетін ер адам шынымен алдамшы деп күдіктенеді. The Persuaders!, 1971.3-Серия, 1-Маусым."Жетінші Дубль". Оның жұмыстарының кең тізімімен мына мекен-жай бойынша танысуға болады filmreference.com .1975 жылы ол "раушан" кейіпкері ретінде "Квиллер"телехикаясында үш рет пайда болды. ==Жеке өмірі== Айронсқа тұрмысқа шықпас бұрын, Кусак 1967 жылы ұл туып, баланы асырап алуға берді. 2007 жылы Ирландияның Sunday Independent газетінің журналисі Дэниэл Макконнелл Кусактың жалпы сайлауда солшыл кандидаттың анасы және қазір Ирландия парламентінің мүшесі Ричард Бойд Барретт екенін айтты.Содан бері олар қайта қауышты.Кусак 2007 жылы Ирландияда өткен жалпы сайлауда "пайда алдындағы халық" Альянсының үміткері ретінде Дун Лаогэр сайлау округінде сәтсіз болған кезде Бойд Барретт үшін үгіт жүргізді.Ол сонымен бірге оған 2011 жылғы жалпы сайлаудың нәтижелерін күткен кезде, ол Дэйл Эйраннға сайланды.2013 жылдың мамыр айында Бойд Барретт өзінің биологиялық әкесі театр режиссері Винсент. <ref>Nick Curtis Cusack continues to Rock – Theatre & Dance – Arts – London Evening Standard. Standard.co.uk (14 July 2006). Тексерілді, 4 желтоқсан 2012. McConnell Red hot Richard is son of actress. Independent.ie (13 May 2007). Т PR-Inside.com Entertainment News » Irons' Wife Reunited with Adopted Son Taafe Cusack reunited with son she gave up for adoption. The Independent (27 June 2007). Richard BOYD BARRETT Ingle, Róisín. "Fresh-minted TDs emerge from 'Group of Death'". 28 February 2011. The Irish Times. Template error: argument title is required. Roche Tom Stoppard; A Life-A great biography of a great playwright. www.irishtimes.com.</ref> dutfpruz1foff45zay85nerjmx1nhvl 0 686438 3061702 3061341 2022-08-17T16:53:41Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Владимир Александрович Кожевников''' ( 1852 - 1917 ) - орыс мәдениет тарихшысы, философ және публицист. ==Өмірбаяны== Ол негізгі еуропалық және ежелгі тілдерді үйренуді қамтитын үйде тамаша білім алды. Платон мен Никомахтың, Архимед пен Птолемейдің, Аристотель мен Евклидтің, Теофраст пен Плинийдің еңбектері көпестің ұлына оқу құралы болды. Владимир Кожевников өмірінің соңында 14 тілді, оның ішінде санскритті де білген, сегізде еркін сөйлеген. Ата-анасынан ерте айырылған Владимир інілерін тәрбиелеумен айналысты. Бұл оның жүйелі білім алуына кедергі болды: ол Мәскеу университетінде волонтер ретінде тарих және философия курстарына қатысты (1868-1873), бірақ інілеріне қарағанда ол жоғары білім туралы диплом алмады. Оның «II ғасырдағы Рим қоғамының моральдық және интеллектуалдық дамуы» атты алғашқы баспа жұмысы. (Козлов, 1874). 1880-1894 жылдары В.А. Кожевников шетелде болды, Батыс Еуропадағы ең ірі кітап сақтау қоймаларында жұмыс істеді; көп саяхаттады (еуропалық елдерден басқа Арабия, Алжир, Тунис, Палестинада болды). Философия, тарих, дін, лингвистика бойынша энциклопедиялық біліммен қатар, ол музыка мен сурет өнерін де жетік меңгерген. Ежелгі шіркеу мен оның ата-бабаларының тарихын тамаша білуші ол тек шығыс шіркеуінің мистикалық-аскеттік теологиясын ғана емес, сонымен қатар христиандық батыс мистиктерінің ілімдерін де жақсы меңгерген. Ол аскеттік идеалдарды салыстырмалы түрде зерттеумен айналысты және христиан аскетизмінің тарихы туралы шағын, бірақ өте құнды және бай кітап жазды; өмірінің соңына қарай «Христиандықпен салыстырғанда буддизм» атты үлкен екі томдық шығармасын жасады. Қайта өрлеу дәуірінің мәдениетіне, ең алдымен оның эстетикалық мұраттарына арналған 1500 бетке жуық іргелі зерттеу оған 14 қолжазба том болып дайын тұрды, бірақ басылмай қалды. <ref>Фёдоров Н. Ф. Философия общего дела: Статьи, мысли и письма Н. Ф. Федорова, изданные под редакцией В. А. Кожевникова и Н. П. Петерсона:</ref> <ref>«Кожевников» — статья в Новой философской энциклопедии Владимир Александрович Кожевников.</ref> 56wrbl3lqlxlb1nuzpcyw82xnzyjg2p 0 686452 3061715 3061405 2022-08-17T17:16:21Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Митохондриялық ДНҚ''' ('''мтДНҚ''') — [[Эукариоттар|эукариоттық]] жасушалардың органеллалары болып табылатын [[Митохондрия|митохондрияларда]] ([[Жасуша ядросы|ядролық]] ДНҚ-дан айырмашылығы) табылған [[ДНҚ]] . Митохондриялық ДНҚ-да кодталған [[Ген|гендер]] ядродан тыс ([[Хромосомалар|хромосоманың]] сыртында) орналасқан плазмагендер тобына жатады. [[Цитоплазма|Жасушаның цитоплазмасында]] шоғырланған осы тұқым қуалаушылық факторларының жиынтығы организмнің берілген түрінің плазмоны (геномынан айырмашылығы) құрайды <ref>Джинкс Д., Нехромосомная наследственность, пер. с англ., М., 1966; Сэджер Р., Гены вне хромосом, в кн.: Молекулы и клетки, пер. с англ., М., 1966.</ref> . == Ашылу тарихы == Митохондриялық ДНҚ-ны [[1963 жыл|1963]] жылы Стокгольм университетінде Маргит Насс пен Сильвен Насс [[Электронды микроскоп|электронды микроскопия]] көмегімен және тәуелсіз ғалымдар Эллен Харлсбруннер, Ганс Туппи және Готфрид Шац [[Вена университеті|университетте]] [[Ашытқылар|ашытқы]] митохондриялық фракцияларының биохимиялық талдауында ашты. [[1964 жыл|1964 жылы]] . <ref>Ellen Haslbrunner, [[Hans Tuppy]] and [[Gottfried Schatz]] (1964 at the Institut for Biochemistry at the [[Medical faculty|Medical Faculty]] of the [[University of Vienna]] in [[Vienna]], [[Австрия]]): ''[https://web.archive.org/web/20080910184516/http://www.biozentrum.unibas.ch/emeritus/schatz/pdf/Schatz_BBRC_1964.pdf «Deoxyribonucleic Acid Associated with Yeast Mitochondria»]'' (PDF) Biochem. Biophys. Res. Commun. 15, 127—132.</ref> == Митохондриялық ДНҚ-ның шығу тегі туралы теориялар == [[Симбиогенез|Эндосимбиотикалық]] теорияға сәйкес, митохондриялық ДНҚ [[Бактериялар|бактериялардың]] дөңгелек ДНҚ молекулаларынан пайда болды, сондықтан ядролық [[Геном|геномнан]] басқа шығу тегі бар. Енді митохондриялар монофилиялық текті, яғни оларды эукариоттардың ата-бабалары бір рет қана алған деген көзқарас басым. ДНҚ нуклеотидтер тізбегінің ұқсастығына сүйене отырып, тірі прокариоттардың ішіндегі митохондриялардың ең жақын туыстары альфа-протеобактериялар болып табылады (атап айтқанда, риккетсиялар митохондрияларға жақын деген болжам жасалды). Митохондриялық геномдарды салыстырмалы талдау эволюция барысында қазіргі митохондриялардың ата-бабаларының гендерінің жасуша ядросына біртіндеп ауысқанын көрсетеді. Митохондриялық ДНҚ-ның кейбір ерекшеліктері эволюциялық тұрғыдан түсіндірілмеген күйінде қалады (мысалы, [[Интрон|интрондардың]] едәуір көп саны, триплеттердің дәстүрлі емес қолданылуы және т.б.). Митохондриялық геномның өлшемі шектеулі болғандықтан, митохондриялық ақуыздардың көпшілігі ядрода кодталады. Сонымен қатар митохондриялық тРНҚ-ның көпшілігі митохондриялық геноммен кодталады. == Митохондриялық ДНҚ молекулаларының пішіні мен саны == [[Сурет:Electron_microscopy_reveals_mitochondrial_DNA_in_discrete_foci.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Electron_microscopy_reveals_mitochondrial_DNA_in_discrete_foci.jpg/300px-Electron_microscopy_reveals_mitochondrial_DNA_in_discrete_foci.jpg|нобай|388x388 нүкте| Электрондық микроскопия адам митохондрияларында mtDNA-ның нақты орнын көрсетеді. Ажыратымдылық 200 нм. (A) Алтын бөлшектермен mtDNA бояғаннан кейін цитоплазма арқылы кесінді. B) Экстракциядан кейінгі цитоплазма; Алтын бөлшектерімен байланысты mtDNA орнында қалды. Iborra et al., 2004. <ref name="pmid15157274">{{Мақала|pmid=15157274|DOI=10.1186/1741-7007-2-9}}</ref>]] Зерттелетін организмдердің көпшілігінде митохондрияларда тек қана дөңгелек ДНҚ молекулалары болады, кейбір өсімдіктерде дөңгелек және сызықты молекулалар бір уақытта болады, ал бірқатар [[Споралылар|протисталарда]] (мысалы, [[Инфузориялар|кірпікшелілер]] ) тек сызықты молекулалар болады. <ref>{{Cite web|url=http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NATURE/06_02/MITO.HTM|title=Дымшиц Г. М. Сюрпризы митохондриального генома. Природа, 2002, N 6|accessdate=2014-05-18|archivedate=2012-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120728183334/http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NATURE/06_02/MITO.HTM|deadlink=no}}</ref> Сүтқоректілердің митохондрияларында әдетте дөңгелек ДНҚ молекулаларының екі-он бірдей көшірмесі болады. Өсімдіктерде әрбір митохондрияда рекомбинацияға қабілетті әртүрлі мөлшердегі бірнеше ДНҚ молекулалары болады. [[Кинетопластидалар|Кинетопласидтік қатардағы протисталарда]] (мысалы, [[Трипаносомалар|трипаносомаларда]]) митохондриялардың арнайы бөлімінде (кинетопласт) ДНҚ молекулаларының екі түрі бар - ұзындығы шамамен 21 кб бірдей макси-сақиналар (20-50 дана). және шағын сақиналар (20 000-55 000 дана, 300-ге жуық сорттар, орташа ұзындығы шамамен 1000 б.б.). Барлық сақиналар бір желіге қосылады (катенендер), ол әрбір репликация циклімен жойылады және қалпына келеді. Максималды сақиналар басқа организмдердің митохондриялық ДНҚ-сына гомолог болып табылады. Әрбір шағын сақина төрт ұқсас сақталған аймақты және төрт бірегей гиперайнымалы аймақты қамтиды. <ref>{{Cite web|url=http://gemi.mpl.ird.fr/PDF/jt01.pdf|title=doi:10.1016/j.exppara.2006.04.005<!-- Заголовок добавлен ботом -->|accessdate=2009-05-11|archivedate=2011-03-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110331202556/http://gemi.mpl.ird.fr/PDF/jt01.pdf|deadlink=yes}}</ref> Қысқа бағыттаушы РНҚ молекулалары (гидРНҚ) шағын шеңберлерде кодталған, олар жоғарғы шеңберлердің гендерінен транскрипцияланған РНҚ өңдейді. == Митохондриялық ДНҚ тұрақтылығы == Митохондриялық ДНҚ тыныс алу тізбегі тудыратын реактивті оттегі түрлеріне олардың жақын орналасуына байланысты ерекше сезімтал. Митохондриялық ДНҚ белоктармен байланысқанымен, ядролық ДНҚ-ға қарағанда олардың қорғаныш рөлі азырақ. Мутациялар митохондриялық ДНҚ тудыруы мүмкін ана арқылы берілетін [[тұқым қуалайтын аурулар]] . Сондай-ақ митохондриялық ДНҚ мутациясының қартаю процесіне және жасқа байланысты патологиялардың дамуына ықтимал үлесін көрсететін деректер бар. <ref> {{Мақала|DOI=10.1042/CS20040148|pmid=15279618}}</ref> Адамдарда митохондриялық ДНҚ әдетте әр жасушада 100-10 000 көшірмеде болады ([[Сперматозоид|сперматозоидтар]] мен [[Аналық жыныс жасушасы|жұмыртқалар]] ерекшелік болып табылады). Митохондриялық геномдардың көптігі митохондриялық аурулардың көріну ерекшеліктерімен байланысты - әдетте олардың кеш басталуы және өте өзгермелі белгілері. == Митохондриялық тұқым қуалаушылық == === Аналық мұрагерлік === Көп жасушалы организмдердің көпшілігінде митохондриялық ДНҚ анадан тұқым қуалайды. Жұмыртқада сперматозоидқа қарағанда митохондриялық ДНҚ-ның бірнеше рет көп көшірмелері бар. Сперматозоидта әдетте оннан аспайтын митохондрия (адамда бір спираль тәрізді бұралған митохондрия), ұсақ теңіз кірпі жұмыртқаларында – бірнеше жүз мың, ал ірі бақа жұмыртқаларында – ондаған миллион болады. Сонымен қатар, ұрық митохондриялары әдетте ұрықтанғаннан кейін деградацияға ұшырайды . Жыныстық көбею кезінде митохондриялар әдетте аналық жолмен ғана тұқым қуалайды, ұрық митохондриялары әдетте ұрықтанғаннан кейін жойылады. Сонымен қатар, сперматозоидтардың митохондрияларының көп бөлігі ұрықтандыру кезінде кейде жоғалып кететін жікшенің негізінде орналасқан. [[1999 жыл|1999 жылы]] сперматозоидтардың митохондриялары убиквитинмен (зиготадағы аталық митохондриялардың бұзылуына әкелетін белгі белок) таңбаланғаны анықталды . Митохондриялық ДНҚ жоғары деңгейде сақталмағандықтан және мутация жылдамдығы жоғары, ол тірі организмдердің филогенезін (эволюциялық қатынасын) зерттеу үшін жақсы объект болып табылады. Ол үшін әртүрлі түрлердегі митохондриялық ДНҚ реттілігі арнайы компьютерлік бағдарламалардың көмегімен анықталып, салыстырылады және зерттелетін түрге эволюциялық ағаш алынады. Иттердің митохондриялық ДНҚ-сын зерттеу иттердің шығу тегін жабайы қасқырлардан анықтауға мүмкіндік берді <ref name="Vila">{{Мақала|DOI=10.1126/science.276.5319.1687|issn=0036-8075|pmid=9180076}}</ref> . Адам популяцияларындағы митохондриялық ДНҚ-ны зерттеу қазіргі уақытта өмір сүретін барлық адамдардың гипотетикалық тегі « митохондриялық Хауаны » есептеуге мүмкіндік берді. '''Әкелік мұрагерлік''' Кейбір түрлер үшін митохондриялық ДНҚ-ның аталық линия арқылы берілуі, мысалы, мидияларда көрсетілген <ref name="Hoeh">{{Мақала|pmid=1672472|DOI=10.1126/science.1672472}}</ref> . [[Дрозофиль шыбындары|Дрозофила]], <ref>{{Мақала|pmid=1628820}}</ref> бал аралары <ref>{{Мақала|pmid=8299176|DOI=10.1007/BF00351719}}</ref> және цикадалар сияқты кейбір жәндіктер үшін де митохондриялардың аталық [[Тұқым қуалаушылық|тұқым]] қуалауы сипатталған. <ref>{{Мақала|DOI=10.1371/journal.pone.0000892}}</ref> Сондай-ақ сүтқоректілердің митохондриялық аталық тұқым қуалауының дәлелі бар. Тышқандар үшін мұндай тұқым қуалаушылық жағдайлары сипатталған, <ref>{{Мақала|pmid=1857422|DOI=10.1038/352255a0}}</ref> <ref>{{Мақала|pmid=9504930}}</ref> сонымен бірге аталықтан алынған митохондриялар кейіннен қабылданбайды. Бұл құбылыс қой <ref>{{Мақала|pmid=15266295|DOI=10.1038/sj.hdy.6800516}}</ref> және клондалған ірі қара мал үшін көрсетілді. <ref>{{Мақала|pmid=9600265|DOI=10.1016/S0014-5793(98)00350-0}}</ref> ==== Адамдардағы әкелік тұқым қуалаушылық ==== Соңғы уақытқа дейін адамның митохондриялары тек аналық тегі арқылы тұқым қуалайды деп есептелді. 2002 жылы аталық митохондриялық ДНҚ сенімді түрде анықталған науқастың бір ғана белгілі жағдайы болды <ref>{{Мақала|pmid=12192017|DOI=10.1056/NEJMoa020350}}</ref> . Тек жақында 2018 жылы жүргізілген зерттеу адамның митохондриялық ДНҚ-сы кейде әлі де әкелік жолмен берілуі мүмкін екенін көрсетті. Аталық митохондриялардың аз мөлшері аналық жұмыртқаға сперматозоид цитоплазмасымен бірге ене алады, бірақ, әдетте, аталық митохондриялар содан кейін зиготадан жоғалады. Дегенмен, кейбір адамдарда «әкесінің митохондрияларының аман қалуына көмектесетін мутация» бар екені анықталды <ref>{{Cite web|url=http://elementy.ru/novosti_nauki/433372/Mitokhondrialnaya_DNK_mozhet_peredavatsya_po_ottsovskoy_linii/t2584639/Mikrobiologiya|title=Митохондриальная ДНК может передаваться по отцовской линии • Полина Лосева • Новости науки на «Элементах» • Генетика, Микробиология<!-- Заголовок добавлен ботом -->|accessdate=2018-12-24|archivedate=2018-12-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181224121920/http://elementy.ru/novosti_nauki/433372/Mitokhondrialnaya_DNK_mozhet_peredavatsya_po_ottsovskoy_linii/t2584639/Mikrobiologiya|deadlink=no}}</ref> . == Митохондриялық геном == Сүтқоректілерде әрбір mtDNA молекуласында 15000-17000 негіз жұбы (адамда 16565 негізгі жұп – зерттеу 1981 жылы аяқталды <ref name="Ial">Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.</ref>, басқа дереккөз бойынша 16569 негізгі жұп <ref>{{Cite web|url=http://chemistry.umeche.maine.edu/CHY431/MitoDNA.html|title=Архивированная копия|accessdate=2009-10-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110813123936/http://chemistry.umeche.maine.edu/CHY431/MitoDNA.html|archivedate=2011-08-13|deadlink=yes}}</ref> ) және құрамында 37 ген бар – <ref>Даниленко Н. Г., Давыденко О.Г — Миры геномов органелл</ref> 13 кодтаушы ақуыздар. <ref>Даниленко Н. Г., Давыденко О.Г — Миры геномов органелл</ref>, 22 - [[Тасымалдаушы РНҚ|тРНҚ]] гендер, 2 - рРНҚ (12S және 16S рРНҚ үшін бір ген). Басқа көп жасушалы жануарларда митохондриялық гендердің ұқсас жиынтығы бар, дегенмен кейбір гендер кейде болмауы мүмкін. Әртүрлі өсімдік түрлерінің, саңырауқұлақтардың және әсіресе протистердің mtDNA гендік құрамы айтарлықтай ерекшеленеді. Осылайша, белгілі митохондриялық геномдардың ең толықсы Якобид ''жгутяты Reclinomonas americana'' табылды: оның құрамында 97 [[ген]] бар, оның ішінде белоктарды кодтайтын 62 ген (27 [[Рибосома|рибосомалық]] белок, 23 электрон тасымалдау тізбегінің жұмысына және тотығу, фосфорлануға қатысатын ақуыз) сондай-ақ РНҚ-полимеразаның суббірліктері). Ең кішкентай митохондриялық геномдардың бірінде безгек плазмодийі бар (шамамен 6000 бит). o., құрамында екі рРНҚ гені және үш белокты кодтайтын ген бар). Кейбір протистердің ([[Дизентерия амебасы|амеба дизентериясы]], [[микроспоридиялар]] және лямблиялар) жақында ашылған вестигиальды митохондрияларында (митосомалар) ДНҚ жоқ. Саңырауқұлақтардың әртүрлі түрлерінің митохондриялық геномдарында 19431 (бөліну ашытқысы ''Schizosaccharomyces pombe'') бастап 100314 (sordariomycete ''Podospora anserina'') жұптары бар . Кейбір өсімдіктерде үлкен митохондриялық ДНҚ молекулалары (25 миллион негізгі жұпқа дейін) бар, оларда шамамен бірдей гендер және кіші mtDNA мөлшері бар. Митохондриялық ДНҚ ұзындығы тіпті бір тұқымдас өсімдіктерде де әртүрлі болуы мүмкін. Өсімдік митохондриялық ДНҚ кодталмаған қайталанатын тізбектерді қамтиды. Адам геномында әрбір комплементарлы ДНҚ тізбегі үшін бір ғана промотор бар <ref name="Ial">Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.</ref> . Адамның митохондриялық геномы келесі белоктар мен РНҚ-ны кодтайды: {| class="wikitable" |'''Белоктар немесе РНҚ''' | '''Гендер''' |- | NADH дегидрогеназа (I Кешен) | MT -ND1, MT-ND2, MT-ND3, MT-ND4, MT-ND4L, MT-ND5, MT-ND6 |- | Коэнзим Q - цитохром с редуктаза/цитохром b(III Кешен) | MT-CYB |- | цитохром с оксидаза<br />(IV Кешен) | MT-CO1, MT-CO2, MT-CO3 |- | ATP синтазасы | MT-ATP6, MT-ATP8 |- | рРНҚ | MT-RNR1 (12S), MT- RNR2 (16S) |- | [[Тасымалдаушы РНҚ|тРНҚ]] | MT-TA, MT-TC, MT-TD, MT-TE, MT-TF, MT-TG, MT-TH, MT-TI, MT-TK, MT-TL1, MT-TL2, MT-TM, MT- TN, MT-TP, MT-TQ, MT-TR, MT -TS1, MT-TS2, MT-TT, MT-TV, MT-TW, MT-TY, MT1X |} == Митохондриялық ДНҚ-ның ерекшеліктері == Митохондриялық геномның кодтау тізбегінің ([[Кодон|кодондардың]]) әмбебап ядролық ДНҚ кодтау тізбегінен кейбір айырмашылықтары бар. Осылайша, AUA кодоны митохондриялық геномдағы [[Метионин|метионинді]] кодтайды (ядролық ДНҚ-дағы изолейциннің орнына), AGA және AGG кодондары терминатор кодондары (ядролық ДНҚ-да [[Аргинин|аргининді]] кодтайды), митохондриялық геномдағы UGA кодоны <ref name="Ial">Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.</ref> триптопанды кодтайды. Дәлірек айтсақ, біз митохондриялық ДНҚ туралы емес, ақуыз синтезі басталғанға дейін осы ДНҚ-дан шығарылатын (транскрипцияланған) [[Ақпараттық РНҚ|мРНҚ]] туралы айтып отырмыз. [[Кодон]] белгілеуіндегі U ген РНҚ-ға транскрипцияланған кезде [[Урацил|тиминді]] алмастыратын [[Тимин|урацилді]] білдіреді. тРНҚ гендерінің саны (22 ген) 32 тРНҚ гендері бар ядролық геномға қарағанда аз <ref name="Ial">Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.</ref> . Адамның митохондриялық геномында ақпараттың шоғырланғандығы соншалық, әдетте, 3'-терминатор кодондарына сәйкес келетін нуклеотидтер мРНҚ-кодтау тізбектерінде ішінара жойылады <ref name="Ial">Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.</ref> . == Қолдану == Әртүрлі филогенетикалық теорияларды құруда қолданудан басқа, митохондриялық геномды зерттеу идентификацияның негізгі құралы болып табылады. Сәйкестендіру мүмкіндігі адамның митохондриялық геномында бар топтық және тіпті жеке айырмашылықтармен байланысты. Митохондриялық ДНҚ-да кодталған цитохром с оксидаза суббірлігі I ген аймағының тізбегі жануарлардың ДНҚ штрих-кодтауымен байланысты жобаларда кеңінен қолданылады, яғни организмнің ДНҚ-дағы қысқа маркерлер негізінде белгілі бір таксонға жататынын анықтау <ref>{{Мақала|DOI=10.1098/rspb.2002.2218}}</ref> <ref>{{Мақала|DOI=10.1007/s13353-013-0180-y}}</ref> . Өсімдіктерді штрих-кодтау үшін негізінен пластидтік ДНҚ-дағы екі маркердің комбинациясы қолданылады <ref>{{Мақала|DOI=10.1073/pnas.0905845106}}</ref> . Орегон университетінің эмбриондық жасушалар және гендік терапия орталығындағы Шухрат Миталиповтың тобы тұқым қуалайтын митохондриялық ауруларды емдеу үшін митохондриялық ДНҚ ауыстыру әдісін ойлап тапты. Қазір Ұлыбританияда бұл әдістің клиникалық сынақтары басталды, олар «3-ата-аналық нәресте техникасы» - «үш ата-анадан шыққан бала» бейресми атауын алды. Бұл процедураның нәтижесінде Мексикада баланың дүниеге келгені туралы да белгілі <ref>{{Cite web|url=http://alla-astakhova.ru/tonkaya-rabota-2/|title=Тонкая работа - 2|author=Алла Астахова|work=Блог о здравоохранении|date=2017-08-22|publisher=|accessdate=2017-08-23|archivedate=2017-08-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170823160943/http://alla-astakhova.ru/tonkaya-rabota-2/|deadlink=no}}</ref> . == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.mitomap.org/ Митомап] – адамның митохондриялық геномының мәліметтер базасы * [http://mtdna.gentis.ru/index.htm Адам mtDNA] - адам mtDNA толық реттілігінің деректер базасы * [http://www.phylotree.org Филотри] М. Ван Овен және М. Кайзер * [http://gentis.ru/info/mtdna-tutorial/mtdna-faq/1 Митохондриялық ДНҚ: ұмтылатын молекулалық генеалогқа арналған нұсқаулық] == Сондай-ақ қараңыз == * [[Митохондрия]] * Митохондриялық Хауа * Гаплогруппалар * Митохондриялық аурулар * Ерлердің цитоплазмалық бедеулігі [[Санат:ДНҚ]] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] i1qr7qczx3dktbphcf9v65dl4xjjrup 0 686455 3061713 3061434 2022-08-17T17:16:06Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Субстраттық фосфорлану''' – жоғары энергиялы аралық өнімнен фосфаттың (РО₃) АДФ немесе ЖІӨ-ге тікелей ауысуы арқылы [[Аденозинүшфосфор қышқылы|АТФ]] немесе ГТФ синтезі үшін барлық тірі организмдерге тән реакция. Тірі жасушалардағы [[Органикалық қосылыстар|органикалық қосылыстардың]] тотығуы кезінде [[Фосфаттар|бейорганикалық фосфат]] органикалық заттарға ауысып, энергияға бай молекулалар түзеді, одан АДФ немесе ЖҰӨ-ге ауысады. Бұл жағдайда тасымалдау тек жеткілікті жоғары топтық тасымалдау потенциалы бар молекулалардан болуы мүмкін. Энергия конъюгациясы есебінен АТФ және _Fn -ден АТФ синтезін қамтамасыз ету үшін мұндай молекулалардың [[Химиялық байланыстар|химиялық байланыстарының]] гидролизінің энергиясы АТФ гидролизінің энергиясынан жоғары болуы керек. Топтық тасымалдау потенциалы жоғары мұндай молекулаларға фосфоэнолпируват, 1,3-бисфосфоглицерат, А коферментінің ацил туындылары және креатинфосфат жатады. == Механизм == [[Сурет:Substrate-level_phosphorylation_generating_ATP.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Substrate-level_phosphorylation_generating_ATP.svg/220px-Substrate-level_phosphorylation_generating_ATP.svg.png|нобай| Субстраттың фосфорлануының жалпыланған реакциясы]] Аралық фосфорланғаннан кейін оның фосфаттық тобы (бейорганикалық [[Фосфаттар|фосфат]] ) АДФ-ға ауысады. Аралық заттың топтық тасымалдау потенциалы АТФ-тен жоғары болғандықтан, реакция бір бағытта жүреді. Субстраттың фосфорлануы көбінесе [[Тотығу|алдын ала тотығу сатысынан]] тұрады. Егер [[Альдегидтер|альдегид тобын]] [[Карбон қышқылдары|карбоксил]] тобына дейін тотықтырса, бұл процесте бөлінген энергия фосфат тобын карбоксил тобымен эфирлеуге жұмсалады. Нәтиже – [[Ангидридтер|фосфоангидрид]], топтық тасымалдау потенциалы жоғары қосылыс. Баламалы түрде [[Кетондар|кето тобы]] бар [[Молекула|молекуланы]] тотықтыруға болады (пируват және оның тотығу декарбоксилдеуі ). Бұл жағдайда тотығу энергиясы А коферментімен тиоэфирлік байланыс түзу арқылы сақталады. Фосфаттық топпен трансэтерификациядан кейін субстратты фосфорлану үшін қолданылатын жеткілікті жоғары топтық тасымалдау потенциалы бар фосфоқосылыс түзіледі. == Мағынасы == Субстратты фосфорлану тыныс алу тізбегі үшін электронды акцепторлардың болуына қарамастан, яғни оттегі болмаған кезде АТФ-ны тез қалпына келтіруге қызмет етеді. Эритроциттердегі адамдарда аэробты тыныс алу мүлдем жоқ және барлық энергия тек гликолиздің субстратты фосфорлануынан пайда болады. Оттегінің жетіспеушілігімен бұлшықеттер дәл осы жолмен немесе креатинфосфат арқылы энергия алады. Сондай-ақ, субстраттың фосфорлануы тотықтырғыш заттардың энергиясын толық пайдалануға ықпал етеді. Онсыз энергияның бір бөлігі жай жоғалып, жылуға айналады. <ref>Georg Fuchs (Hrsg.), Hans. G. Schlegel (Autor): ''Allgemeine Mikrobiologie''. Thieme Verlag Stuttgart, 8. Auflage 2007, ISBN 3-13-444608-1, S. 200.</ref> . * * Үшкарбон қышқылының айналымында : == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} == Әдебиет == * Нетрусов А. И., Котова И. Б. Микробиология. — 4-е изд., перераб. и доп.. — М.: Издательский центр «Академия», 2012. — С. 46. — 384 с. — <nowiki>ISBN 978-5-7695-7979-0</nowiki>. [[Санат:Биологиялық процестер]] gdu9euyotl4g4k0xa2oa8nupaqh12st 0 686457 3061714 3061464 2022-08-17T17:16:15Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''SPQR''', {{Lang-la|'''Senātus Populusque Rōmānus'''}} сөзінің аббревиатурасы ({{Lang-kk|"Рим сенаты және халқы"}}) — бұл ежелгі Рим республикасының [[Үкімет|үкіметіне]] қатысты эмблемалық қысқартылған сөз тіркесі. Ол римдік валютада, тасқа немесе металлға жазу арқылы жария етілген құжаттардың соңында, ескерткіштер мен қоғамдық және азаматтық жұмыстарға арнауларда кездеседі. Толық фраза [[Цицерон]] мен ''Аб Урбе Кондита Либридің'' («Қаланың негізі қаланған кітаптары») [[Тит Ливий|Ливидің]] сөйлеген сөздері сияқты римдік саяси, құқықтық және тарихи әдебиеттерде кездеседі. == Аударма == SPQR: '''''S'''enātus '''P'''opulus '''q'''ue '''R'''ōmānus'' . [[Латын тілі|Латын тілінде]] ''[[wiktionary:senatus|Senātus]]'' – «Сенат» дегенді білдіретін атау септігінде тұрған жекеше түрдегі зат есім. ''[[wiktionary:populus|Populus]] [[wiktionary:-que|que]]'' сөзі «халық» дегенді білдіретін зат есім ''[[wiktionary:populus|Populus]]'' және екі зат есімді байланыстыратын «және» мағынасындағы энклитикалық [[жалғаулық шылаулар|жалғаулық]] ''[[wiktionary:-que|-que]]'' арқылы жасалған. Соңғы сөз, ''[[wiktionary:romanus|Rōmānus]]'' (« [[wiktionary:Rome|Рим]]<nowiki/>») бүкіл ''[[wiktionary:senatus|Senatus]] [[wiktionary:populus|Populusque]]'' зат есімдерін сипаттап тұрған [[сын есім]]: тұтас алғанда «Рим Сенаты және халқы». Осылайша, сөз тіркесі сөзбе -сөз аударғанда «Рим сенаты және халқы» немесе еркінірек «Рим сенаты және халқы» деп аударылады. [[Сурет:Romeinse_vlag.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Romeinse_vlag.jpg/170px-Romeinse_vlag.jpg|нобай| Рим стандартының заманауи рекреациясы.]] Титулдың құрылған күні белгісіз, бірақ ол алғаш рет Соңғы Республиканың жазуларында кездеседі, б.з.б. 80 ж. бастап. Бұрын Рим мемлекетінің ресми атауы тиындардан көрінетіндей, жай ғана ''ROMA'' болды. Аббревиатура соңғы рет [[Христиандық|Христиан дінін]] қолдаған Рим императоры [[Ұлы Константин|Ұлы Константиннің]] (б.з. 312–337 жж.) монеталарында кездеседі. Аталған екі заңды тұлға, Сенат және ''Популус'' ''Романус'' біріктірілген кезде егемен болып табылады. Алайда, ''халық егемендігі жалғыз болған жерде Сенат'' ''емес'' . Рим патшалығы тұсында бірде-бір ұйым егеменді болмады. Демек, бұл сөз тіркесін Республиканың құрылған күнінен ертерек атауға болмайды. Бұл қолтаңба [[Рим империясы]] кезінде де қолданыла берді. Сенат ''кеңесі'' немесе Сенат жарлықтары императордың ''[[Де-факто|іс жүзінде]]'' қалауы бойынша жасалса да, императорлар халықтың ''[[де-юре]]'' өкілдері болып саналды. Рим әдебиетіндегі ''Populus Rōmanus'' — халық үкіметін білдіретін сөз тіркесі. Римдіктер шет мемлекеттердің үкіметтерін атағанда, ''populus'' дегенді жекеше немесе көпше түрде пайдаланды, мысалы ''populī Prīscōrum Latinōrum'', «ескі латындардың үкіметтері». ''Rōmanus'' - римдіктерді ажырату үшін қолданылатын сын есім, ''Cīvis Rōmānus'', «Рим азаматы » сияқты. Рим халқы құқық пен тарихта ''dignitas'', ''maiestas'', ''auctoritas'', ''libertas populī Rōmanī'', «рим халқының қадір-қасиеті, ұлылығы, беделі, бостандығы» сияқты тіркестерде жиі кездеседі. Олар ''популус либер'', «еркін халық» болды. Дәл осы ''халықтың exercitus, imperium, iudicia, honorēs, consulēs, voluntās'' ''болды'' : «Рим халқының әскері, билігі, соттары, кеңселері, консулдары және еркі». Олар ерте латын тілінде ''Пополус'' және ''Поплюс'' ретінде пайда болады, сондықтан өздерін еркін және егемен деп санау әдеті әбден сіңген. Римдіктер барлық билік халықтан келеді деп есептеді. Қазіргі саяси-әлеуметтік төңкерістерде байқалатын ұқсас тіл тікелей осы қолданудан туындайды деп айтуға болады. Бұл мағынада адамдар бүкіл үкіметті білдіреді. Алайда, соңғысы негізінен өсиетін консулдар мен преторлар орындайтын ақсүйектер Сенатына және өсиетін Трибуналар қорғайтын «ғасырлар комитеті» comitia ''centuriata'' деп бөлді. Император Комодтың (180–192) қайырымдылық пен бұқаралық ойын-сауық үшін төлейтін тәсілдерінің бірі сенаторлық тәртіпке салық салу болды, ал көптеген жазбаларда дәстүрлі тәртіп арандатушылық түрде жойылды (''Populus Senatusque.'' ''.'' ''.''). 1184 жылдан бастап Рим Коммунасы SENATVS PQ R атына тиындар соға бастады. 1414 жылдан 1517 жылға дейін Рим Сенаты SPQR жазуы бар қалқанмен монеталарды соға бастады. <ref>Monete e Zecche Medievalli Italiane, Elio Biaggi, coins 2081 and 2141</ref> [[Бенито Муссолини]] режимі кезінде SPQR оның диктатурасын «Жаңа Рим империясы» ретінде алға жылжыту мақсатында бірқатар қоғамдық ғимараттар мен кәріз қақпақтарында безендірілген.  == Заманауи қолдану == [[Сурет:Insigne_Romanum_coronatum.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Insigne_Romanum_coronatum.svg/110px-Insigne_Romanum_coronatum.svg.png|оңға|нобай|181x181 нүкте| Рим муниципалитетінің қазіргі заманғы елтаңбасы.]] Тіпті қазіргі қолданыста SPQR әлі де Римнің муниципалды гербінде және ресми құжаттарда Рим [[Италия коммуналары|коммунасының]] аббревиатурасы ретінде қолданылады. <ref name="romeHome">{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/web/it/home.page|title=Roma Capitale - Sito Istituzionale - Home|accessdate=2019-10-29|lang=it|archivedate=18 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191018083830/https://www.comune.roma.it/web/it/home.page}}</ref> <ref name="revocaDeleghe">{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf|publisher=S.P.Q.R. - ROMA CAPITALE - MUNICIPIO ROMA CENTRO STORICO|title=OGGETTO: Revoca deleghe Consigliera Nathalie Naim|lang=it|date=2011-02-02|accessdate=2019-10-29|archivedate=29 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191029112123/https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf}}</ref> Итальяндықтар бұл аббревиатураның әртүрлі және әзіл-оспақ кеңеюін бұрыннан қолданып келеді, « ''Sono Pazzi Questi Romani'' » (сөзбе-сөз: «Олар ақылсыз, бұл римдіктер»). [[Испания|Испанияда]] SPQR Сабиньяниго туы мен елтаңбасында да қолданылады. Бизнесте, ағылшын тілінде сөйлейтін елдерде SPQR кейде (әзілмен) «Шағын пайда, жылдам қайтару» дегенді білдіреді, көбінесе мектепте латын тілін оқыған адамдар. <ref>{{Cite web|url=https://www.theglasgowstory.com/image/?inum=TGSA00163|title=Francis Spite & Co.|work=TheGlasgowStory.com}}</ref> === Азаматтық анықтамалар === [[Сурет:2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg/220px-2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|оңға|нобай| Гамбург Ратаусындағы «SPQH».]] [[Сурет:Kraków_1644.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Krak%C3%B3w_1644.jpg/220px-Krak%C3%B3w_1644.jpg|оңға|нобай| Вавель сарайындағы Ваза қақпасының үстіндегі « ''Сенатус Популуск Краковиенсис'' », [[Краков]], Польша]] ''SPQ x'' кейде муниципалдық мақтаныш пен азаматтық құқықтарды бекіту ретінде пайдаланылады. Мысалы, итальяндық [[Реджо-Эмилия|Реджио Эмилия]] қаласының елтаңбасында {{Lang|la|Senatus Populusque Regiensis}} . . "SPQ x " үлгісін қолдану және қолдану туралы есептер расталды; {| class="wikitable sortable" !City !Country !SPQ{{math|{{var|x}}}} !Latin !Where has it been used |- |[[Алкмар|Alkmaar]] |{{flag|Netherlands}} |SPQA | |On the facade of the Waag building. |- |[[Амстердам|Amsterdam]] |{{flag|Netherlands}} |SPQA |{{Lang|la|Senatus Populusque Amstelodamensis}}<ref name="Amsterdam" /> |At one of the major [[Театр|theatres]]{{which|date=July 2020}}{{Citation needed}} and some of the [[Көпір|bridges]].<ref name="Amsterdam">{{Cite web|url=https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|title=Heraldic symbols of Amsterdam|work=Livius|date=2 December 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061210204739/https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|archivedate=2006-12-10}}</ref> |- |[[Антверпен|Antwerp]] |{{flag|Belgium}} |SPQA |{{Lang|la|Senatus Populusque Antverpensis}} |On Antwerp City Hall and other public buildings and schools.<ref>{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/woesinger/353095889/|title=SPQA|author=Woesinger|work=Flickr|date=2007-01-05|accessdate=2014-02-17}}</ref> |- |[[Базель|Basel]] |{{flag|Switzerland}} |SPQB |{{Lang|la|Senatus Populusque Basilea}} |On the Webern-Brunnen in Steinenvorstadt.<ref>{{Cite web|url=http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm|work=Basler Brunnenführer|date=2003-01-01|accessdate=2015-10-30|lang=de|title=Webern-Brunnen|archivedate=4 March 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304075927/http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm}}</ref> |- |[[Беневенто|Benevento]] |{{flag|Italy}} |SPQB<ref name="fotw" /> |{{Lang|la|Senatus Populusque Beneventanus}}<ref name="fotw" /> |On manhole covers.<ref name="fotw">{{Cite web|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html|title=Rome - Historical Flags (Italy)|work=Flags of the World|date=14 November 2003|accessdate=6 February 2007|archivedate=8 February 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070208221539/http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html}}</ref> |- |Bremen |{{flag|Germany}} |SPQB | |In the Bremen City Hall.<ref>{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39|title=Evaluations of Cultural Properties|publisher=UNESCO|author=International Council on Monuments and Sites|format=PDF|date=2003|accessdate=2014-02-17|pages=39–42|archivedate=23 June 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200623175633/http://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39}}</ref> |- |Bruges |{{flag|Belgium}} |SPQB | |On its coat of arms.<ref>{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge|title=Crest of Brugge|work=Heraldry of the World|accessdate=2014-02-17|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726121238/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge}}</ref> |- |Brussels |{{flag|Belgium}} |SPQB |{{Lang|la|Senatus Populusque Bruxellensis}} (of the city) or {{Lang|la|Senatus Populusque Belgicus}} (of the country) |Found repeatedly on the Palais de Justice,<ref>{{Cite web|url=http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|title=SPQB sign on the court of Justice of Brussels|work=Eupedia|accessdate=2014-02-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100417011651/http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|archivedate=17 April 2010}}</ref> over the main stage of La Monnaie,{{Citation needed}} and on the ceiling of the hemicycle of the Belgian Senate in the Palais de la Nation. |- |[[Капуя|Capua]] |{{flag|Italy}} |SPQC | | |- |[[Катания|Catania]] |{{flag|Italy}} |SPQC | |Can be found on manhole covers. |- |[[Чикаго|Chicago]] |{{flag|United States}} |SPQC | |Can be found on the George N. Leighton Cook County Criminal Courthouse. |- |[[Дублин|Dublin]] |{{flag|Ireland}} |SPQH |{{Lang|la|Senatus Populusque [[Hibernia|Hibernicus]]}} |On the City Hall, built in 1769. |- |Florianópolis |{{flag|Brazil}} |SPQF<ref name="fotw" /> |{{Lang|la|Senatus Populusque Florianopolitanus}}<ref name="fotw" /> | |- |Franeker |{{flag|Netherlands}} |SPQF | |At the a gate on the Westerbolwerk and Academiestraat 16.<ref>{{Cite web|url=http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm|title=Franeker|work=gevelstenen.net|accessdate=26 January 2018|archivedate=27 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180127202411/http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm}}</ref> |- |[[Фрайзинг|Freising]] |{{flag|Germany}} |SPQF | |Above the door of the town hall. |- |Ghent |{{flag|Belgium}} |SPQG |{{Lang|la|Senatus Populusque Gandavensis}} |On the Opera, Theater and some other major buildings. Inscribed on a shield on coins struck in Ghent in 1583, during the [[Нидерланд буржуазиялық революциясы|Dutch Revolt]]. |- |[[Гаага|The Hague]] |{{flag|Netherlands}} |SPQH | |Above the stage in Koninklijke Schouwburg. |- |[[Гамбург|Hamburg]] |{{flag|Germany}} |SPQH | |On a door in the Hamburg Rathaus.<ref>{{Cite web|lang=de|url=http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm|title=Hamburg|work=Nefers Hapiland|accessdate=6 January 2009|archivedate=3 November 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081103234408/http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm}}</ref> |- |[[Ганновер|Hanover]] |{{flag|Germany}} | | | |- |Haarlem |{{flag|Netherlands}} |SPQH | |On the face of the town hall at the "Grote Markt". |- |Hasselt |{{flag|Belgium}} |SPQH | | |- |Kortrijk |{{flag|Belgium}} |SPQC |{{Lang|la|Senatus Populusque Cortoriacum}} |City hall. |- |[[Краков|Kraków]] |{{flag|Poland}} |SPQC |''Senatus Populusque Cracoviensis'' |Over the Waza Gate in Wawel Castle. |- |La Plata |{{flag|Argentina}} |SPQR | |On a monument outside of the city's "casco urbano". |- |Leeuwarden |{{flag|Netherlands}} |SPQL |{{Lang|la|Senatus Populusque Leovardia}} |On the mayor's chain of office.<ref>{{Cite web|lang=nl|url=http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|work=gemeentearchief.nl|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110719040336/http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|archivedate=2011-07-19|title=De Ambtsketen Van De Burgemeester}}</ref> |- |[[Ливерпуль|Liverpool]] |{{flag|United Kingdom}} |SPQL |{{Lang|la|Senatus Populusque Liverpudliensis}} |On various gold doors in St George's Hall.<ref>{{Cite web|first=Paul|author=Coslett|url=https://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml|title=St George's Hall|publisher=BBC Liverpool|accessdate=2014-02-17|archivedate=25 September 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150925070631/http://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml}}</ref> |- |[[Сити (Лондон)|City of London]] |{{flag|United Kingdom}} |SPQL |{{Lang|la|Senatus Populusque Londiniensis}} |On historic variants of the City's coat of arms<ref>{{Cite web|url=http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|work=cityoflondon.gov.uk|title=The City Arms|quote=The letters SPQL [{{lang|la|Senatus Populusque Londinii}} – literally, The Senate and People of London] also occasionally appear in imitation of the SPQR of ancient Rome.|publisher=The Corporation of the City of London|author=Corporation of London Records Office|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110927154602/http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|archivedate=27 September 2011}}</ref> |- |Lübeck |{{flag|Germany}} |SPQL |{{Lang|la|Senatus Populusque Lubecca}} |On the Holstentor.<ref>{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/|author=Roberto|title=Holstentor - SPQL: Senatus Populusque Lubecensis|work=Flickr|date=2007-03-01|accessdate=2014-02-17|archivedate=9 December 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191209154054/https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/}}</ref> |- |[[Люцерн|Lucerne]] |{{flag|Switzerland}} | | | |- |[[Мадрид|Madrid]] |{{flag|Spain}} |SPQM |{{Lang|la|Senatus Populusque Matritensis}} |On the {{ill|Fuente de Apolo|es|Fuente de Apolo (Madrid)}}, built in 1780. |- |[[Милан|Milan]] |{{flag|Italy}} |SPQM | |The Holy Roman Emperor Charles V struck coins at Milan with the inscription {{Lang|la|S P Q Mediol Optimo Principi}}. |- |[[Модика|Modica]] |{{flag|Italy}} |SPQM | |On the coat of arms.<ref>{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica|title=Modica|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144653/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica}}</ref> |- |[[Мольфетта|Molfetta]] |{{flag|Italy}} |SPQM | |On the coat of arms.<ref>{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta|title=Molfetta|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726113520/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta}}</ref> |- |[[Неаполь|Naples]] |{{flag|Italy}} |SPQN |{{Lang|la|Senatus Populusque Neāpolis}} |Inscribed on a shield on coins struck during [[Томазо Мазаньелло|Masaniello]]'s 1647 revolt. |- |[[Ното (Сицилия)|Noto]] |{{flag|Italy}} |SPQN |{{Lang|la|Senatus Populusque Netum}} |On the coat of arms.<ref>{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto|title=Noto|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144706/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto}}</ref> and the façade of Noto Cathedral |- |[[Нюрнберг|Nuremberg]] |{{flag|Germany}} |SPQN |{{Lang|la|Senatus Populusque Norimbergensis}} |On the Fleisch Bridge (one of the major bridges over river Pegnitz in the inner city). |- |Oudenburg |{{flag|Belgium}} |SPQO |{{Lang|la|Senatus Populusque Odenburgensis}} |On its water pump next to the market square.<ref>{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837|title=Stadspomp, Oudenburg|work=Flickr|date=30 May 2009|accessdate=20 December 2017|archivedate=26 January 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190126022700/https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837/}}</ref> |- |Olomouc |{{flag|Czechia}} |SPQO<ref name="fotw" /> |{{Lang|la|Senatus Populusque Olomucensis}} |On its coat of arms.{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Olomouc|title=Olomouc|work=Heraldry of the World}}<cite class="citation web cs1">''Heraldry of the World''.</cite><nowiki></ref></nowiki> |- |[[Палермо|Palermo]] |{{flag|Italy}} |SPQP | |<ref name="Flickr.com">{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/|title=SPQP|author=mypixbox|work=Flickr|date=2007-12-05|accessdate=2014-02-17|archivedate=4 November 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121104112706/http://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/}}</ref> |- |[[Пенне|Penne, Abruzzo]] |{{flag|Italy}} |SPQP | |<ref name="Flickr.com" /> |- |[[Риети|Rieti]] |{{flag|Italy}} |SPQS |{{Lang|la|Senatus Populusque [[Sabines|Sabinus]]}} |On the coat of arms. Present also in the modern composite [[Лацио|Lazio]] coat-of-arms. |- |[[Роттердам|Rotterdam]] |{{flag|Netherlands}} |SPQR | |On a wall painting in the Rotterdam City Hall. |- |Severn Beach |{{flag|United Kingdom}} |SPQR | |On the crest of Pilning & Severn Beach Parish Council. |- |[[Севилья|Seville]] |{{flag|Spain}} |SPQH |{{Lang|la|Senatus Populusque Hispalensis}} |On the historic banner of the city. |- |[[Сиена|Siena]] |{{flag|Italy}} |SPQS | |On the base of a status of the Capitoline Wolf.<ref>{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/rut/2688830684/|title=SPQS|author=Moree|work=Flickr|date=2008-06-17|accessdate=2014-02-17}}</ref> |- |[[Золотурн|Solothurn]] |{{flag|Switzerland}} |SPQS |{{Lang|la|Senatus Populusque Solodori}} |On the Cathedral of St Ursus and Victor. |- |Terracina |{{flag|Italy}} |SPQT | | |- |Tivoli, Lazio |{{flag|Italy}} |SPQT | |<ref>{{Cite web|url=http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm|lang=en|title=Walking in Pomata|work=Tibursuperbum|accessdate=2014-02-17|publisher=Con il patrocinio del Comune di Tivoli Assessorato al Turismo|archivedate=25 December 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081225225455/http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm}}</ref> |- |Toruń |{{flag|Poland}} |SPQT |''Senatus Populusque Thorunensis'' |City Hall.<ref>{{Cite web|title=Sala Rady (Senatu) w Ratuszu Staromiejskim - Atrakcje Torunia - Przewodnik po Toruniu {{!}} Toruń Tour Toruński Portal Turystyczny|url=http://www.toruntour.pl/4726/sala-rady-senatu-w-ratuszu-staromiejskim-torun|accessdate=2021-03-10|work=Toruński Portal Turystyczny|lang=pl}}</ref> |- |[[Валенсия|Valencia]] |{{flag|Spain}} |SPQV |{{Lang|la|Senatus Populusque Valentinus}} |In several places and buildings, including the Silk Exchange<ref>{{Cite web|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm|title=Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes|publisher=Cervantesvirtual.com|accessdate=2014-02-17|archivedate=22 September 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922185552/http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm}}</ref> and the University of Valencia Historic Building.<ref>{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/elena_gallardo/2927782582/|title=SPQV|first=Elena|author=Gallardo|work=Flickr|date=27 September 2008}}</ref> |- |Verviers |{{flag|Belgium}} |SPQV | |On the Grand Theatre.<ref>{{Cite web|lang=fr|url=http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&view=article&id=186:le-grand-theatre-de-verviers&catid=15:nos-lieux&Itemid=23|work=bestofverviers.be|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141112213250/http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&view=article&id=186:le-grand-theatre-de-verviers&catid=15:nos-lieux&Itemid=23|archivedate=2014-11-12|title=Le Grand-Théâtre de Verviers}}</ref> |- |[[Вена|Vienna]] |{{flag|Austria}} |SPQV<ref name="fotw" /> |{{Lang|la|Senatus Populusque Viennensis}}<ref name="fotw" /> |Schönbrunn Palace |} === Танымал мәдениет === SPQR көбінесе Рим империясы мен Рим Республикасына сілтеме жасау үшін қолданылады, мысалы, видео ойындар мен фильмдерде. 2000 жылы "Гладиатор" фильмінде Рим генералы Максимус (Расселл Кроу ойнаған) иығында "SPQR" татуировкасы бар, ол құлдыққа сатылғаннан кейін куретаж арқылы жойылады. === Ақ ұлтшылдар пайдаланады === Ақ ұлтшыл топтардың кейбір мүшелері SPQR аббревиатурасын жалауларда, өз тұлғасында (мысалы, [[татуировка]]) және сәйкестендірудің басқа түрлерінде пайдаланады. <ref>{{Cite web|url=https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/|first=Sarah E.|author=Bond|title=The misuse of an ancient Roman acronym by white nationalist groups|work=Hyperallergic|date=August 30, 2018|accessdate=16 April 2019|archivedate=11 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190411130650/https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/}}</ref> <ref name="Pharos1">{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/scholars-respond-to-spqr-and-white-nationalism/#more-1068|title=Scholars Respond to SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=July 27, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019}}</ref> <ref name="Pharos2">{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/|title=SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=June 15, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019|archivedate=16 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190416115012/http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/}}</ref> <ref name="splc">{{Cite web|url=https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville|title=Flags and Other Symbols Used By Far-Right Groups in Charlottesville|date=August 12, 2017|work=[[Southern Poverty Law Center]]|accessdate=16 April 2019|archivedate=13 August 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170813181324/https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville}}</ref> Дегенмен, жаламен күресу лигасы SPQR-ді өзінің жек көрушілік символдарының дерекқорына қоспайды және ұйымның Марк Питкаваж бұл аббревиатураны «экстремистерге қарағанда экстремистік емес адамдар жиі немесе жиі қолданады» деп мәлімдеді. <ref name="APNews">{{Cite news|title=NC candidate defends posts; says he despises racism|url=https://apnews.com/05b48973950cdc05f523b7cf34ba3f42}}</ref> == Галерея == <gallery mode="packed"> Сурет:Arch.of.Titus-Inscription.jpg|[[Arch of Titus|Тит аркасындағы]] жазу Сурет:Rome SPQR 1979-08-06.jpg|SPQR жазуы бар Римдегі [[Manhole|люк]] қақпағы Сурет:Stemma reggio emilia municipio.jpg|[[Reggio Emilia|Реджио Эмилия]] елтаңбасындағы SPQR Сурет:3492 - Milano - Galleria Vittorio Emanuele - Stemma di Roma - Foto Giovanni Dall'Orto, 22-June-2007.jpg|[[Milan|Миландағы]] [[Galleria Vittorio Emanuele II|Витторио Эмануэле II галереясындағы]] мозаикалық еденнің бөлшектері Сурет:Wenceslas Hollar - Superiority of the warrior class (State 2).jpg|«Жауынгер класының артықшылығы», [[Wenceslaus Hollar|Венслав Холлар]] Сурет:Arch of Septimius Severus Top Inscription.JPG|[[Arch of Septimius Severus|Септимий доғасы Северус]] жоғарғы жазуы Сурет:Fellini plaque, Via Veneto.jpg|[[Via Veneto]] жолындағы [[Federico Fellini|Федерико]] Феллиниге арналған тақта Сурет:20080423 Rotterdam Stadhuis Burgerzaal Pricker SPQR1.jpg|[[Rotterdam City Hall|Роттердам Сити Холлының]] Бургерзаалындағы қабырға суреті </gallery> == Анықтамалар == {{Дереккөздер}} *  [[Санат:Pages with unreviewed translations]] s4xpkfkglhp0if9yet7ebg8yhb0ce5l 0 686466 3061710 3061492 2022-08-17T17:15:02Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Хайд Роуд''' – Англияның Манчестер қаласының Вест Гортон ауданындағы футбол стадионы. Бұл 1887 жылы салынғаннан бастап 1923 жыл клуб Мэн Роудқа көшкенге дейін «Манчестер Сити» футбол клубының стадионы болды. Ол Ардуиктің шығыс шетінен басталып, шығысқа Хайдқа қарай созылатын жол Хайд Роудтың атымен аталды. == Тарихы == Футбол алаңы ретінде пайдаланылғанға дейін бұл жер бос алаңқай болды, ал оның алғашқы күндерінде бұл жерде жайлылық болмады. Бірінші трибуна 1888 жылы салынды. Стадионда 1896 жылға дейін киім ауыстыратын орын болмады; ойыншылар жақын маңдағы Hyde Road қонақүйінде киім ауыстыруға мәжбүр болды. 1904 жылы стадион 40 000 орындық стадионға айналып, келесі жылы Ньюкасл Юнайтед пен Уенсдей ойнаған Англия Кубогының жартылай финалын өткізді. Трибуналар мен террассалар ретсіз орналасқандықтан орын жетпеді. Ал 1920 жылға қарай клуб тар алаңның деңгейін асып түсті. Баламалы орын іздеу туралы шешім 1920 жылы қарашада, негізгі трибуна өрттен қираған кезде қабылданды. Манчестер Сити 1923 жылы 80 000 сыйымдылығы бар Мэйн Роудқа көшті, ал Хайд Роуд көп ұзамай бұзылды. Жерден жоғары құрылым 21-ші ғасырда әлі де қолданылуда, шатырдың бір бөлігі Галифакстағы The Shay стадионында пайдалану үшін сатылған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Англия]] jjfy5jt4zmlr3a0rl17yfpiu4iw2inz 0 686470 3061711 3061505 2022-08-17T17:15:27Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Биурет ерітіндісі''' - түрлі нысандардағы нәруыздарды анықтау үшін қолданылатын ерітінді. Оның құрамындағы NaOH ерітіндісінің pH көрсеткіші жоғарылап, сілтілендіреді. Ал CuSO4 құрамындағы [[мыс]] [[ион]]ы 2(Cu2+) сілтілі ортада екі [[аминқышқылы]]ның арасындағы байланысқа әсер етіп, [[көміртек]] [[атом]]дарымен қосылып кешен түзеді. Осы кешеннің пайда болуынан ерітіндінің түсі өзгереді. Аминқышқылдарының саны артқан сайын олардың арасындағы байланыстың да саны артады, ал [[нәруыз]] көп болған сайын, [[ерітінді]] де соғұрлым қанық түске боялады. [[Санат:биология]] <ref>Назарбаев зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық\ Имашпаева Г.А, Зияхметова Н.М, Оспанкулова Э.Б 18 бет</ref> {{айрық}} djg06avhkgeeeim79taxe3t8i71yp0j 0 686471 3061712 3061508 2022-08-17T17:16:01Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Сутектің асқын тотығы''' - ағзаның тіршілік үдерісі барысында жасушада пайда болатын улы зат. [[Санат:биология]] {{айрық}} <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 32бет</ref> j3qzz5q1ojegd2syueaiom53k1mhttu 0 686472 3061718 3061513 2022-08-17T17:18:10Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Шашыраңқы склероз ауруы''' 15-40 жастағы европоидты нәсілді адамдарда жиі байқалады. [[Ми]] мен [[жұлын]] [[нейрон]]дарының [[миелин]]ді қабықтары жойылады. Бастапқыда адамның көруі нашарлап, шаршау, аяқ-қолдың ұюы, қозғалыс дәлдігінің бұзылуы, бас айналу байқалады. Ауру күшейгенде сөйлеу мен жұтыну қиындап, [[бұлшықет]]тердің күші жойылғаннан мүлдем қозғала алмай, дененің сезімталдығы жойылады. [[Санат:биология]] {{айрық}} <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 87бет</ref> nyu9jdj30646xc2ln5wrv0vouxotclv 0 686473 3061719 3061516 2022-08-17T17:18:15Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Остеокластар''' - сүйектің ең ірі жасушалары.[[Санат:биология]] Қызметі: ескірген сүйектерді бұзу. Остеокластар қышқыл фосфатаза ферментін бөлу арқылы сүйектегі кальцийды шығарады. Остеокластардың көмегімен сүйектен қанға бөлінген минералдар ағзаның ішкі ортасындағы кальций концентрациясын реттеуге қатысады. {{айрық}} <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 97бет</ref> nk9iat20iqre4i6nr6rhxlpu2c0ohw4 0 686474 3061720 3061521 2022-08-17T17:18:19Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Остеоциттер''' - жетілген, бөлінуге қабілетсіз, сүйек ұлпасының негізгі жасушалары. Сүйектің қалыпты құрылымын сақтауға жауапты. Олар сүйек матрикстегі тұздардың алмасуын реттейді.[[Санат:биология]] {{айрық}} <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 97бет</ref> 6vbztin0axrgnamlsfmymkpduqmyrfs 0 686475 3061722 3061530 2022-08-17T17:20:31Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Синовиалды буын''' ''синовия'' (синовиалды сұйықтық) сөзінен шыққан - буындардың қуысын толтыратын қалың серпімді қоспа. Қалыпты жағдайда мөлдір немесе сәл сарғыш түсті. Синовиалды сұйықтық буын қозғалысын арттырады. Буынды сыртынан қаптайтын сіңір, екі сүйекті біріктіріп, ажырауға жол жібермейді. ==Синовиалды буынның құрылысы== {|class="wikitable" !Буын құрылымы !Ерекшелігі !Қызметі |- |Буын шеміршегі |Буындағы екі сүйектің басын қаптаған ақ түсті иілгіш дәнекер ұлпасы |Үйкелісті азайту, синовиалды сұйықтықтың құрамын реттеу |- |Талшықты капсула |Коллаген талшықтарынан тұрады, иілгіштің қасиетке ие |Буындағы қимылды жеңілдетеді және буынның шығып кетуінен қорғайды |- |Синовиалды мембрана |Май және нәруыз талшықтарынан тұрады |Синовиалды сұйықтық бөледі |- |Синовиалды сұйықтық |Синовиалды капсуланың ішін толықтырып тұрады |Буындағы үйкелісті азайтып, ылғандырады |- |Буын сыртындағы байлам |Буындағы екі сүйектің басын жалғастырған сіңірлер шоғырынан тұрады |Буындағы сүйектерді байланыстыру, буындағы қозғалыстың нақты бағытта жүзеге асырылуын қамтамасыз ету |- {|class="wikitable" |} [[Санат:биология]] <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 32бет</ref> gdjp32hnnzpqvugv8190d9htwpl8411 0 686476 3061723 3061533 2022-08-17T17:20:39Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki '{{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> ''Ооцит''' немесе '''овоцит''' ( көне грекше: ᾠόν, жұмыртқа + κύτος - «жасуша»), - көбеюге қатысатын аналық гаметоцит немесе жыныс жасушасы. Ооцит аналық безде аналық гаметогенез кезінде түзіледі. Әйел жыныс жасушалары бастапқы ұрық жасушаларын (ПГК) жасайды, олар митоздан өтіп, оогония түзеді. Оогенез кезінде оогония біріншілік овоцитке айналады. Ооцит - криоконсервациялау үшін жинауға болатын генетикалық материалдың бір түрі. ==Қалыптастыру== Ооциттің түзілуі оогенездің бөлігі болып табылатын ооцитогенез деп аталады . Оогенез овуляцияның бір бөлігі ретінде ұрық кезеңінде біріншілік жұмыртқа жасушаларын да, одан кейінгі екіншілік ооциттерді де өндіруге әкеледі. ==Сипаттамалары== '''Ядро''' Оогенездің бастапқы кезеңінде аналық жасушаның ядросы ұрық көпіршігі деп аталады . Адамның екінші реттік ооцитінің жалғыз қалыпты түрі 23-ші (жыныстық) хромосомаға 23,X (әйел), ал сперматозоидта 23,X (әйел) немесе 23,Y (еркек) болуы мүмкін.[[Санат:Эукариот жасушалары]] [[Санат:Эмбриология]] [[Санат:Жыныстық көбею]] [[Санат:Биология]] <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 146бет</ref> 67deo6yjubkl6ptdprqy5d4usl87xsf 0 686477 3061724 3061539 2022-08-17T17:20:44Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Биореактор''' - микроағзаларды қоректік ортада инкубациялап мол, таза өнім алуға негізделген прибор. Биотехнологиялық өнеркәсіпте дәрілік және ветеринарлық препараттар, вакциналар, тамақ өнімдері ( ферменттер, тағамдық қоспалар, глюкоза сироптары), сонымен қатар крахмалдың биоконверсиясында және полисахаридтер мен май ыдыратушылар өндірісінде қолданылады. Механикалық, аэролифттік және газ-құйынды биореакторлар, сонымен қатар аэробты (ауаны немесе газ қоспаларын оттегімен қамтамасыз ететін), анаэробты (оттегісіз) және аралас - аэробты-анаэробты бар. Соңғы жағдайда аэробты да, анаэробты да культуралар біріктірілген биореакторда бір мезгілде өсіріледі. Бұл әдетте биогаз өндіру үшін қолданылады, мұнда аэробты процестің жылуы анаэробты дақылды қыздыру үшін пайдаланылады. ==Биореактордың жұмыс істеу принципі== Кез келген биореактордың мақсаты - онда өсірілетін жасушалар мен микроорганизмдердің тіршілік әрекеті үшін оңтайлы жағдай жасау, атап айтқанда, тыныс алуды қамтамасыз ету, тамақпен қамтамасыз ету және биореактор құрамындағы газ және сұйық компоненттерді біркелкі араластыру арқылы метаболиттерді жою. Бұл жағдайда жасушалардың термиялық немесе механикалық кернеуге ұшырауы қажет емес. Механикалық биореакторда араластыру механикалық араластырғыш арқылы жүзеге асырылады, бұл бір жағынан жеткіліксіз біркелкі араластыруға, ал екінші жағынан микроорганизмдердің өлуіне әкеледі. Аэрлифттік биореакторда араластыру газ фазасын сұйықтық арқылы үрлеу арқылы жүзеге асырылады ( көпіршікті араластыру ), бұл әрқашан жеткілікті қарқынды араластыруды қамтамасыз етпейді және жағымсыз көбіктенуге әкеледі. [[Санат:Биотехнология]] <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 251бет</ref> dw00lrx277580dhhahpq4uxaicf9wmm 3061853 3061724 2022-08-18T08:06:01Z DariaUrinbasarova21nis 117340 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Биореактор''' - микроағзаларды қоректік ортада инкубациялап мол, таза өнім алуға негізделген прибор. Биотехнологиялық өнеркәсіпте дәрілік және ветеринарлық препараттар, вакциналар, тамақ өнімдері ( ферменттер, тағамдық қоспалар, глюкоза сироптары), сонымен қатар крахмалдың биоконверсиясында және полисахаридтер мен май ыдыратушылар өндірісінде қолданылады. Механикалық, аэролифттік және газ-құйынды биореакторлар, сонымен қатар аэробты (ауаны немесе газ қоспаларын оттегімен қамтамасыз ететін), анаэробты (оттегісіз) және аралас - аэробты-анаэробты бар. Соңғы жағдайда аэробты да, анаэробты да культуралар біріктірілген биореакторда бір мезгілде өсіріледі. Бұл әдетте биогаз өндіру үшін қолданылады, мұнда аэробты процестің жылуы анаэробты дақылды қыздыру үшін пайдаланылады. ==Биореактордың жұмыс істеу принципі== Кез келген биореактордың мақсаты - онда өсірілетін жасушалар мен микроорганизмдердің тіршілік әрекеті үшін оңтайлы жағдай жасау, атап айтқанда, тыныс алуды қамтамасыз ету, тамақпен қамтамасыз ету және биореактор құрамындағы газ және сұйық компоненттерді біркелкі араластыру арқылы метаболиттерді жою. Бұл жағдайда жасушалардың термиялық немесе механикалық кернеуге ұшырауы қажет емес. Механикалық биореакторда араластыру механикалық араластырғыш арқылы жүзеге асырылады, бұл бір жағынан жеткіліксіз біркелкі араластыруға, ал екінші жағынан микроорганизмдердің өлуіне әкеледі. Аэролифттік биореакторда араластыру газ фазасын сұйықтық арқылы үрлеу арқылы жүзеге асырылады ( көпіршікті араластыру ), бұл әрқашан жеткілікті қарқынды араластыруды қамтамасыз етпейді және жағымсыз көбіктенуге әкеледі. <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 251бет</ref> [[Санат:Биотехнология]] lhzqi5vow5ni9q813keu2llpx8pqx7g 0 686478 3061725 3061540 2022-08-17T17:20:49Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Бенедикт ерітіндісі''' - жай көмірсуларды анықтауда қолданылатын сапалық реакция. [[Санат:Биология]] <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 265бет сөздіктен алынған</ref> {{айрық}} i71zlvdlxou2aaxnx3vauzwdfo4931s 0 686480 3061726 3061542 2022-08-17T17:20:55Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Толымсыз доминанттылық''' - аллельдер толық доминантты болмаған жағдайда гетерезиготалы ағзалар аралық белгіні көрсетеді. Мысалы, қызыл гүл мен ақ гүлдің будандастыру нәтижесінде қызғылт гүлдің пайда болуы. [[Санат:Биология]] {{айрық}} <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 269бет сөздіктен алынған</ref> sng70iu8znbfvo0x7itbn25x3i3rx3a 0 686481 3061727 3061543 2022-08-17T17:21:00Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Цинга''' - [[С дәрумені]]нің жетіспеуінен қантамырлар қабырғаларының әлсіреуі, [[қызылиек]]тің қабынуы, [[тіс]]тің босауы сияқты белгілерімен жүзеге асатын ауру түрі. [[Санат:дәрумендер]] [[Санат:Биология]] [[Санат:Аурулар]] {{айрық}} <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан сөздіктен алынған</ref> 5gxf9kqm8ybmelxk5qyhwahyw9sx0bf 0 686482 3061728 3061545 2022-08-17T17:21:45Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> [[Сурет:Methyl.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6b/Methyl.png|нобай| Метил]] '''Метил''' - [[Метан|метанның]] бір валентті радикалы. Бөлшекті - CH₃ бос радикалын (сыртқы орбитальда жұпталмаған электроны бар бөлшек) және атомдар тобын - '''метил тобын''' -CH₃ (сондай-ақ -Me деп те аталады), оның бөлігі болып табылатын бөлу қажет химиялық қосылыс. == Метил радикалы == Өмір сүру уақыты - 0,0084 секунд (сутегі ағынында және 1-2 мм рт.ст. сирек кезде. Өнер. ) <ref>{{Cite web|url=http://www.pereplet.ru/obrazovanie/stsoros/996.html|title=Берберова Н. Т. Из жизни свободных радикалов, ХИМИЯ 2000|accessdate=2009-02-01|archivedate=2006-04-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060423214650/http://www.pereplet.ru/obrazovanie/stsoros/996.html|deadlink=no}}</ref>, бірақ оны катализаторлар немесе ингибиторлар арқылы азайтуға немесе ұзартуға болады. Химиялық тұрғыдан өте белсенді, [[этан]] түзу үшін оңай димерленеді : CH ₃ + CH ₃ → CH ₃ -CH ₃ Кейбір реакцияларда бос күйінде түзіледі: * тетраметил қорғасынының ыдырауы кезінде : Pb(CH ₃ ) ₄ →(t) Pb + 4CH ₃ * кейбір [[Азоқосылыстар|азоқосылыстардың]] ыдырауы кезінде (құрамында -N=N- тобы бар) * [[Ацетаттар|ацетаттардың]] сулы ерітінділерінің электролизі ([[Анод|анодта]]) : CH ₃ COO ^- - e ^- → CH ₃ COO· : CH ₃ COO → CH ₃ + CO ₂ ↑ * хлорлау <ref>[http://www.chemistry.ssu.samara.ru/chem2/flash/clor0.swf Хлорирование метана]{{Недоступная ссылка|date=Июль 2018|bot=InternetArchiveBot}}</ref>, нитрлеу, метан тотығу реакциясында : Cl ₂ (hν немесе) → 2Cl : Cl + CH ₄ → HCl + CH ₃ Химия өнеркәсібінде метанол, формальдегид синтезінде қолданылады, кейбір препараттарды, уларды (формальдегид), полимерлі маталарды (дегидрлеу, полиметилен) өндіру үшін қолданылады. == Метил тобы == Ол көптеген органикалық қосылыстардың алмастырғышы болып табылады. Сондай-ақ [[Көмірсутек|көмірсутектердегі]] терминалдық алмастырғыш . Метил тобын енгізуді жүзеге асыруға болады: * сәйкес SN ₂ алмастыру реакциясы йодометан, диметилсульфат, метилтозилат пайдалана отырып. : Et ₂ NH + MeI → Et ₂ NMe*HI * электрофильді топтармен (С-Hal, С=O, -CN) қосылыстардың металлорганикалық қосылыстармен (MeMgCl, Zn(CH ₃ ) ₂ ) реакциясында : Me ₂ CO + MeMgCl → Me ₃ CO-MgCl * радикалды механизммен, атап айтқанда, диазометанмен реакция арқылы : RCOOH + CH ₂ N ₂ → RCOOCH ₃ + N ₂ * биохимиялық процестерде метилтрансферазалар арқылы S-аденозилметиониннен <ref>{{Cite web|url=http://www.newchemistry.ru/glossary/glossary.php?gloss_id=29|title=S-АДЕНОЗИЛМЕТИОНИН<!-- Заголовок добавлен ботом -->|accessdate=2009-02-01|archivedate=2010-01-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100103151803/http://www.newchemistry.ru/glossary/glossary.php?gloss_id=29|deadlink=no}}</ref> субстратқа өту арқылы жүзеге асады. Қосылысқа метил тобын енгізу заттың липофильділігін арттырады. Метил тобының белсенділігі ол қосылған атомдар тобымен анықталады. Алкандарда ол өте белсенді емес. == Дереккөздер == <references group="" responsive="1"></references> '''Қатысты мақалалар''' * [[Метилдеу|Метилдену]] * Дистаннан bcvhvnd4q7r4qi7hul4wai2gmqzwqm0 0 686485 3061729 3061554 2022-08-17T17:21:51Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Пульмонолог''' - тыныс алу жолдары мен өкпенің диогностикасымен, емдеу және аурулардың алдын алу жолдарымен айналысатын дәрігер. ==Пульмонолог емдейтін аурулардың түрлері== *Өкпе қабынуы ([[пневномия]]) - өкпе ұлпаларының қабынуы *[[Туберкулез]] - [[Кох таяқшасы]] тудыратын ауру *Бронх қабынуы - бронхылардың шырышты қабықшасының қабынуы *Тыныс демікпесі - бронхылардың тарылуынан туындайтын созылмалы ауру *[[Плеврит]] - өкпеқап жапырақшаларының қабынып зақымдануы *Тыныс алу жүйесіне химиялық заттардың түсуінен туындайтын аурулар *[[Өкпе эмфиземасы]] - өкпе альвеолалары қабырғаларының бұзылуы [[Санат:Аурулар]] [[Санат:Биология]] [[Санат:Медицина]] <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 8-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 80бет</ref> 79rgfs80mnrac26lq8by225d9s0q5x5 0 686486 3061731 3061560 2022-08-17T17:22:40Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Селекционер''' сөзі латынша "selectio" - таңдау сөзінен шыққан. Селекция тарихы мыңдаған жылдарға есептеледі жіне өсімдіктер мен жануарларды қолға үйрету сәтінен бастау алады. Ежелгі ата-бабаларымыз өсімдіктер мен жануарлардың үздік үлгілерін таңдау арқылы селекцияның ең қарапайым әдісін қолданған. Адамзат дамыған сайын, селекция ғылымы негізге қойылды, өсімдіктер мен жануарлардың жаңа іріктемелерін шығаруға өздерін арнаған ғалымдар ғылыми әлемге селекционер ретінде танылды. [[Санат:Биология]] [[Санат:Химия]][[Санат:Генетика]] [[Санат:Ғылым]] <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 8-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 124бет</ref> {{айрық}} r4x6zef129z6znrqmso1sgrv0ic7gi3 3061850 3061731 2022-08-18T08:02:42Z DariaUrinbasarova21nis 117340 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Селекционер''' сөзі латынша "selectio" - таңдау сөзінен шыққан. Селекция тарихы мыңдаған жылдарға есептеледі және өсімдіктер мен жануарларды қолға үйрету сәтінен бастау алады. Ежелгі ата-бабаларымыз өсімдіктер мен жануарлардың үздік үлгілерін таңдау арқылы селекцияның ең қарапайым әдісін қолданған. Адамзат дамыған сайын, селекция ғылымы негізге қойылды, өсімдіктер мен жануарлардың жаңа іріктемелерін шығаруға өздерін арнаған ғалымдар ғылыми әлемге селекционер ретінде танылды. <ref> Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 8-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 124бет</ref> [[Санат:Биология]] [[Санат:Химия]] [[Санат:Генетика]] [[Санат:Ғылым]] {{айрық}} r2og3b4dikioikbf7etbz0bj2wgqwxv 3 686490 3061569 2022-08-17T12:01:47Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Goldsteinal}} -- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]]) 18:01, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 3bl6a3zgodktxd1yegmrrjw5uc5yrzv 3 686491 3061573 2022-08-17T12:17:15Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ncpie}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 18:17, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 7xfnf9min0wsfhn0yxg5d2yck1fgj3o 3 686492 3061575 2022-08-17T12:44:03Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Lollideath}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 18:44, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) ropbg96qhzke67jq1m5ip5yk1z341dq 0 686493 3061576 2022-08-17T12:45:03Z Arruah 35 «[[:en:Special:Redirect/revision/1094865189|Succinic acid]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki   [[Category:Articles containing unverified chemical infoboxes]] [[Category:Chembox image size set]] <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''Сукцин қышқылы''' ( {{IPAc-en|s|ə|k|ˈ|s|ɪ|n|ᵻ|k}} ) — [[Химиялық формула|химиялық формуласы]] (CH ₂)₂ (CO₂ H)₂ болатын [[Қымыздық қышқылы|дикарбон қышқылы]] . <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}</ref> Бұл атау латын тілінен алынған ''succinum'', яғни [[Янтарь|кәріптас]] . Тірі организмдерде янтарь қышқылы [[Аденозинүшфосфор қышқылы|АТФ түзуге]] қатысатын электронды тасымалдау тізбегінің 2-комплексіндегі сукцинатдегидрогеназа ферментінің әсерінен фумаратқа айналатын метаболикалық аралық зат ретінде көптеген биологиялық рөлдерге ие [[Ион (электроника)|анион]], сукцинат түрінде болады. жасушаның зат алмасу күйін көрсететін сигналдық молекула.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}</ref> Ол E363 тағамдық қоспасы ретінде сатылады. Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] трикарбон қышқылының циклі (TCA) арқылы түзіледі. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, цитоплазмада, сондай-ақ жасушадан тыс кеңістікте жұмыс істей алады, ген экспрессиясының үлгілерін өзгертеді, эпигенетикалық ландшафтты модуляциялайды немесе гормонға ұқсас сигналды көрсете алады. <ref name="Tretter2016rev" /> Осылайша, сукцинат жасушалық [[Зат алмасу|метаболизмді]], әсіресе АТФ түзілуін жасушалық функцияның реттелуімен байланыстырады. Сукцинат синтезінің, демек, АТФ синтезінің реттелуінің бұзылуы Лей синдромы және Мелас синдромы сияқты кейбір генетикалық митохондриялық ауруларда орын алады және деградация қатерлі трансформация, [[Ісіну|қабыну]] және тіндердің зақымдануы сияқты патологиялық жағдайларға әкелуі мүмкін. <ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}</ref> <ref name="Chouchani|2014primary">{{Cite journal|title=Ischaemic accumulation of succinate controls reperfusion injury through mitochondrial ROS.|date=20 November 2014}}</ref> == Физикалық қасиеттері == Сукцин қышқылы жоғары қышқыл дәмі бар ақ түсті, иіссіз қатты зат. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Сулы ерітіндіде янтарь қышқылы конъюгат негізін – сукцинатты ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|eɪ|t}}) түзу үшін оңай [[Ион (электроника)|иондалады]]. [[Қышқыл|Дипрот қышқылы]] ретінде янтарь қышқылы екі дәйекті депротонация реакциясынан өтеді: : (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H) ₂ → (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H) (CO ₂ ) ⁻ + H ⁺ : (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H)(CO ₂ ) ⁻ → (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ ) ₂ ²⁻ + H ⁺ Бұл процестердің pK_a сәйкесінше 4,3 және 5,6. Екі анион да түссіз және тұздар ретінде оқшаулануы мүмкін, мысалы, Na(CH₂)₂ (CO₂ H) (CO₂ ) және Na₂ (CH₂) ₂ (CO₂)₂. Тірі организмдерде сукцин қышқылы емес, ең алдымен сукцинат кездеседі. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Радикалды топ ретінде сукцинил ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|əl}}) тобы деп аталады. <ref>{{Cite web|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/succinyl|title=Definition of SUCCINYL|work=www.merriam-webster.com|accessdate=2017-03-09}}</ref> Көптеген қарапайым моно- және дикарбон қышқылдары сияқты, ол зиянды емес, бірақ тері мен көзге тітіркендіргіш болуы мүмкін. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> == Коммерциялық өндіріс == Тарихи тұрғыдан янтарь қышқылы [[Янтарь|янтарьдан]] айдау арқылы алынған және осылайша янтарь рухы ретінде белгілі. Жалпы өнеркәсіптік жолдарға малеин қышқылын [[Гидрогениздеу|гидрлеу]], 1,4-бутандиолды тотығу және [[Этиленгликоль|этиленгликольді]] карбонилдеу жатады. Сукцинат сонымен қатар бутаннан малеин ангидриді арқылы өндіріледі. Дүниежүзілік өндіріс жылына 16 000-нан 30 000 тоннаға дейін бағаланады, жылдық өсу қарқыны 10% құрайды.<ref>{{Cite web|url=http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|title=NNFCC Renewable Chemicals Factsheet: Succinic Acid|date=3 February 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110720182449/http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|archivedate=20 July 2011}}</ref> [[Глюкоза|Глюкозаны]] ашыту арқылы коммерциялық өндіріске генетикалық инженерияланған ''[[Ішек таяқшасы|ішек таяқшалары]]'' мен ''Saccharomyces cerevisiae'' ұсынылған. <ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|last1=Thakker|first1=Chandresh|last2=Martínez|first2=Irene|last3=San|first3=Ka-Yiu|last4=Bennett|first4=George N.|date=2017-03-07|title=Succinate production in Escherichia coli|journal=Biotechnology Journal|volume=7|issue=2|pages=213–224|doi=10.1002/biot.201100061|pmc=3517001|pmid=21932253}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Otero|first1=José Manuel|last2=Cimini|first2=Donatella|last3=Patil|first3=Kiran R.|last4=Poulsen|first4=Simon G.|date=2013-01-21|title=Industrial Systems Biology of Saccharomyces cerevisiae Enables Novel Succinic Acid Cell Factory|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=1|pages=e54144|doi=10.1371/journal.pone.0054144|pmc=3549990|pmid=23349810}}</ref> == Химиялық реакциялар == Сукцин қышқылын фумар қышқылына дейін сусыздандыруға немесе диэтилсуцинат (CH₂ CO₂ CH₂ CH₃)₂ сияқты диэфирлерге айналдыруға болады. Бұл диэтил эфирі Стоббе конденсациясындағы субстрат болып табылады. Сукцин қышқылының сусыздануы янтарь ангидридін береді.<ref>{{Cite journal|title=Succinic Anhydride}}</ref> Сукцинатты 1,4-бутандиол, малеин ангидриді, сукцинимид, 2-пирролидинон және тетрагидрофуран алу үшін пайдалануға болады.<ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|title=Succinate production in Escherichia coli}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFThakkerMartínezSanBennett2017">Thakker, Chandresh; Martínez, Irene; San, Ka-Yiu; Bennett, George N. (2017-03-07). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 "Succinate production in Escherichia coli"]. ''Biotechnology Journal''. '''7''' (2): 213–224. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/biot.201100061|10.1002/biot.201100061]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 3517001]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21932253 21932253].</cite></ref> == Қолданбалар == 2004 жылы сукцинат АҚШ Энергетика министрлігінің биомассадан алынатын платформалық химиялық заттардың ең жақсы 12 тізіміне енгізілді.<ref>{{Cite web|url=http://www1.eere.energy.gov/bioenergy/pdfs/35523.pdf|title=Top Value Added Chemicals from Biomass, Volume 1: Results of Screening for Potential Candidates from Sugars and Synthesis Gas|date=November 1, 2004|publisher=U.S. Department of Energy|accessdate=2013-11-12}}</ref> === Полимерлердің, шайырлардың және еріткіштердің прекурсоры === Сукцин қышқылы кейбір [[Полиэфирлер|полиэфирлердің]] [[Прекурсор|прекурсоры]] және кейбір алкидті шайырлардың құрамдас бөлігі болып табылады. 1,4-бутандиолды (BDO) прекурсор ретінде янтарь қышқылын пайдаланып синтездеуге болады.<ref>{{Citation|title=Ashford's Dictionary of Industrial Chemicals|year=2011|author=Ashford|first=Robert D.}}</ref> Автокөлік және электроника өнеркәсібі коннекторларды, оқшаулағыштарды, доңғалақ қақпақтарын, беріліс ауыстыратын тұтқаларды және арматуралық арқалықтарды өндіру үшін BDO-ға қатты сенеді.<ref>{{Cite web|url=http://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/1-4-butanediol-market|work=Grand View Research|title=1,4-Butanediol (BDO) Market Analysis By Application (Tetrahydrofuran, Polybutylene Teraphthalate, Gamma-Butyrolactone & Polyurethanes), And Segment Forecasts To 2020|date=September 2015|accessdate=2015-11-18}}</ref> Сукцин қышқылы сонымен қатар тіндік инженерияда қызығушылық тудыратын кейбір биологиялық ыдырайтын полимерлердің негізі ретінде қызмет етеді. [[Ацилдеу|Сукцин]] қышқылымен ацилдену ''сукцинация'' деп аталады. ''Асқын сукцинация'' субстратқа бірнеше сукцинаттар қосылғанда орын алады.  === Азық-түлік және диеталық қосымша === Азық- түлік қоспасы және [[Биологиялық белсенді қоспалар|диеталық қосымша]] ретінде янтарь қышқылы әдетте АҚШ-тың Азық-түлік және дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету басқармасымен қауіпсіз деп танылады . <ref>{{Cite web|work=FDA GRAS Database|url=http://wayback.archive-it.org/7993/20171031060940/https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/GRAS/SCOGS/ucm261458.htm|title=Succinic acid in the FDA SCOGS Database|date=31 October 2015}}</ref> Сукцин қышқылы негізінен тамақ және сусын өнеркәсібінде қышқылдықты реттегіш ретінде қолданылады. Ол сонымен қатар хош иістендіргіш ретінде қол жетімді, ол умами дәміне біршама қышқыл және тұтқыр компонентті қосады. Фармацевтикалық өнімдерде қосалқы зат ретінде ол қышқылдықты бақылау үшін де қолданылады <ref>{{Cite web|url=http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|title=Overview of pharmaceutical excipients used in tablets and capsules|date=24 October 2008|publisher=Modern Medicine Network|accessdate=7 November 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120219203453/http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|archivedate=19 February 2012}}</ref> немесе қарсы ион ретінде. <ref name="Thakker2012rev" /> Сукцинатты қамтитын препараттарға метопролол сукцинаты, суматриптан сукцинаты, доксиламин сукцинаты немесе солифенацин сукцинаты жатады .  == Биосинтез == === Үшкарбон қышқылының (TCA) циклі === Сукцинат - трикарбон қышқылының цикліндегі негізгі аралық өнім, O ₂ қатысуымен химиялық энергияны өндіру үшін қолданылатын негізгі метаболикалық жол. Сукцинат сукцинил-КоА-дан сукцинил -КоА синтетаза ферменті арқылы GTP / [[Аденозинүшфосфор қышқылы|ATP]] түзетін сатыда түзіледі: : 17.1-бөлім  Сукцинил-КоА + NDP + Pi → Сукцинат + КоА + NTP Сукцинатдегидрогеназа (SDH) ферментімен катализделген сукцинат кейіннен фумаратқа дейін тотығады: : 17.1-бөлім  Сукцинат + FAD → Фумарат + FADH ₂ SDH сонымен қатар митохондриялық электрондарды тасымалдау тізбегіне қатысады, онда ол тыныс алу кешені II ретінде белгілі. Бұл ферменттік кешен аралық электронды тасымалдаушылар [[Флавинадениндинуклеотид|FAD]] және үш 2Fe-2S кластері арқылы сукцинаттың тотығуын убихинонның тотықсыздануына қосатын 4 суббірлік мембранамен байланысқан липопротеин болып табылады. Осылайша, сукцинат электронды тасымалдау тізбегіне тікелей электронды донор ретінде қызмет етеді және өзі фумаратқа айналады. <ref name="Drose2013rev">{{Cite journal|date=2013-05-01|title=Differential effects of complex II on mitochondrial ROS production and their relation to cardioprotective pre- and postconditioning}}</ref>{{TCACycle WP78|highlight=Succinic_acid}} <div style="overflow:auto;"> <div class="thumb tleft"> <div class="thumbinner" style="width: 377px;"> <div class="thumbimage" style="width: 375px; height: 350px; overflow: hidden;"> <div style="position: relative; top: -425.214458049474px; left: -140.593372998431px; width: {{{bSize}}}px"><div class="noresize">[[File:<div class="noresize thumb tnone" style="; "> <div class="thumbinner" style="overflow:hidden;width:977px;"> <div class="thumbimage" style=" overflow:hidden; position:relative; background-color:white;"> <div style=";left:0px; top:0px; width:975px; position:absolute;"> <imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> <div style="text-align:left; background-color:transparent; color:white; line-height:110%;"> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:618.183677024482px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:451.54940095851265px; top:725.259641298615px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.297px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:819.1964349793448px; top:515.561643190949px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:571.2810609698606px; top:282.326162748253px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.7681761528873px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:350.5471779257774px; top:309.738513963747px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:82px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:277.2304299889747px; top:277.842906199475px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:479.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70.9637798844278px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:315.5372607603804px; top:537.162326999765px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.9824561403508px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:635.9031232725265px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:76px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:653.938775510203px; top:269.24082996719px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39.3831123868514px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:319.4107134124872px; top:411.851622955204px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:181px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:141.0px; top:124.074190177638px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.8532982134678px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:661.6074074840087px; top:426.763659180771px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:490.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:88px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:712.6652805322755px; top:389.520408163265px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:183px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:310.0px; top:92px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.2611679545706px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:612.9882600793883px; top:592.237750094656px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:726.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:47.2000923036619px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:636.0744175002592px; top:180.675862731503px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:35.0113378684808px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:287.9068504408506px; top:243.69018283712px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:71.0094500492967px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:322.0734715675278px; top:510.567280274845px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:241.35832414553488px; top:380.1871727164px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:706.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:682.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:74.0690423162581px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:570.214458049474px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695596px; top:562.105454574384px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:499.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:530.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:46.2956622035883px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:797.5998960197005px; top:348.045370937004px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.2086167800452px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:431.49670017260775px; top:171.725649438501px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.7294003600621px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:220.204704152885px; top:338.176239522068px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:73.3148283021269px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:258.0px; top:207.5px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:84.9238578680197px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:689.7918950998334px; top:575.825930372149px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:44.2885215390222px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:664.2350006605998px; top:479.486479726442px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:550.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:174.797362167969px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:104.24739103744628px; top:670.621588958849px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:603.812674892287px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:510.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:514.3572972065928px; top:601.330609050841px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:42.6019239578559px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.164857593634px; top:532.419807121538px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.621221037988px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:367.5646397813722px; top:175.627991937516px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:52.4198466377163px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:495.1992009813314px; top:197.595238095238px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.5478699038022px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:646.7852384280694px; top:592.237750094655px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:815.2888118210254px; top:429.010364344743px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:459.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:90px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:89.69578349531633px; top:454.6161912946px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176794px; top:702.001875326864px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:154.310540655952px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:550.9275545821426px; top:120.030923235774px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:36.5px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:817.7808628897307px; top:535.894776444251px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:662.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:103.0px; top:152.25px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.582089552239px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:201.5903502425638px; top:432.957397302731px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:61.4143272597748px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:237.33003246869183px; top:483.279092135411px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:48.2984700306043px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:213.07607497243674px; top:320.442722989244px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:80px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:513.8335230453816px; top:685.255102040816px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.7844725620888px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.563025210084px; top:511.09306302521px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:27.0336779387258px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:604.787037037037px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:457.2720726749515px; top:710.888639166419px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:769.357891702148px; top:312.642489278866px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695534px; top:547.734452442188px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:520.0799689230324px; top:586.959606918642px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:541.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:521.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:67.0690423162581px; height:12px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:553.214458049474px; background:transparent; border:4px black solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> </div> <div style="visibility:hidden"><imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> </div> <div class="thumbcaption"></div> </div></div>|alt=TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit]]]</div></div> </div> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify"> </div>TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit] </div> </div> </div> <div style="clear:both;"></div><templatestyles src="Reflist/styles.css" /><div class="reflist "> <references group="§" responsive="1"></references> </div> </div> === TCA циклінің редукциялық тармағы === Сукцинат SDH кері белсенділігі арқылы балама түрде түзілуі мүмкін. Анаэробты жағдайда кейбір бактериялар, мысалы, ''A. succinogenes'', ''A.'' succiniciproducens және ''M.'' succiniciproducens, TCA циклін кері бағытта жүргізеді және оксалоацетат, [[Алма қышқылы|малат]] және фумарат аралық өнімдері арқылы глюкозаны сукцинацияға айналдырады. <ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|last1=Cheng|first1=Ke-Ke|last2=Wang|first2=Gen-Yu|last3=Zeng|first3=Jing|last4=Zhang|first4=Jian-An|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering|journal=BioMed Research International|volume=2013|pages=538790|doi=10.1155/2013/538790|pmc=3652112|pmid=23691505}}</ref> Бұл жол метаболикалық инженерияда адам қолдануы үшін сукцинат түзу үшін пайдаланылады. <ref name="Cheng2013rev" /> Сонымен қатар, қантты ашыту кезінде пайда болатын янтарь қышқылы ашытылған спирттерге тұздылық, ащылық және қышқылдықтың үйлесімін береді. Фумаратты жинақтау SDH кері белсенділігін тудыруы мүмкін, осылайша сукцинат генерациясын арттырады. Патологиялық және физиологиялық жағдайларда малат-аспартат шаттл немесе пуринді нуклеотидтер митохондриялық фумаратты көбейте алады, ол кейіннен сукцинатқа оңай айналады. <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|last1=Haas|first1=Robert|last2=Cucchi|first2=Danilo|last3=Smith|first3=Joanne|last4=Pucino|first4=Valentina|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|journal=Trends in Biochemical Sciences|volume=41|issue=5|pages=460–471|doi=10.1016/j.tibs.2016.02.003|pmid=26935843}}</ref> === Глиоксилат циклі === Сукцинат сонымен қатар екі екі көміртекті ацетил бірлігін төрт көміртекті сукцинатқа түрлендіретін глиоксилат циклінің өнімі болып табылады. Глиоксилат циклін көптеген бактериялар, өсімдіктер мен саңырауқұлақтар пайдаланады және бұл организмдерге ацетат немесе ацетил КоА түзетін қосылыстарда өмір сүруге мүмкіндік береді. Бұл жол изоцитратты сукцинат пен глиоксилатқа бөлетін изоцитрат - лиаза ферменті арқылы TCA циклінің декарбоксилдену кезеңдерін болдырмайды. Жасалған сукцинат содан кейін энергия өндіру немесе биосинтез үшін қол жетімді. : 17.4-бөлім  === GABA шунты === Сукцинат гамма-аминобутир қышқылының (GABA) TCA цикліне қайта кіру нүктесі болып табылады, ол GABA синтездейтін және қайта өңдейтін жабық цикл. GABA шунты альфа-кетоглутаратты сукцинатқа түрлендірудің балама жолы ретінде қызмет етеді, TCA циклінің аралық сукцинил-КоА-сын айналып өтіп, оның орнына аралық GABA өндіреді. Альфа-кетоглутараттың трансаминденуі және кейіннен декарбоксилденуі ГАМҚ түзілуіне әкеледі. Содан кейін ГАМҚ метаболизденеді ГАМҚ трансаминаза арқылы сукцинді жартылай альдегидке дейін. Соңында сукцинді жартылай альдегид сукцинді жартылай альдегид дегидрогеназа (SSADH) арқылы тотығады, сукцинат түзеді, TCA цикліне қайта кіреді және циклды жабады. GABA шунты үшін қажетті ферменттер нейрондарда, глиальды жасушаларда, макрофагтарда және ұйқы безі жасушаларында экспрессияланады. <ref name="BasicNeurochemTextChapter" /> [[Сурет:Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png/540px-Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|нобай|540x540 нүкте| Сукцинаттың биологиялық рөлі. Митохондриялардың ішінде сукцинат көптеген метаболикалық жолдарда аралық зат ретінде қызмет етеді және ROS генерациясына ықпал етеді. Митохондриядан тыс сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. OOA=оксалоацетат; a-KG=альфа кетоглутарат; GLUT = глутамат; ГАМҚ = гамма-аминобутир қышқылы; SSA = Сукцинді жартылай альдегид ; PHD= пролилгидроксилаза; HIF-1a=гипоксияның индукциялық факторы 1a; TET= Он-он бір транслокациялық ферменттер; JMJD3 = гистон деметилаза Джумонжи D3]] == Жасушалық зат алмасу == === Метаболикалық аралық === Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] өндіріледі және шоғырланады және оның негізгі биологиялық қызметі метаболикалық аралық зат болып табылады.<ref name="Tretter2016rev" /> : 17.1-бөлім Көмірсулардың, аминқышқылдарының, май қышқылдарының, холестериннің және гемнің метаболизмін қоса алғанда, TCA циклімен өзара байланысты барлық метаболикалық жолдар сукцинаттың уақытша түзілуіне сүйенеді.<ref name="Tretter2016rev" /> Аралық өнім сукцинаттың таза өндірісін қозғауға қабілетті TCA циклінің немесе глиоксилат циклінің редукциялық тармағын қоса алғанда, көптеген жолдар арқылы биосинтетикалық процестерге қол жетімді болады. <ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFChengWangZengZhang2013">Cheng, Ke-Ke; Wang, Gen-Yu; Zeng, Jing; Zhang, Jian-An (2013-04-18). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 "Improved Succinate Production by Metabolic Engineering"]. ''BioMed Research International''. '''2013''': 538790. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1155/2013/538790|10.1155/2013/538790]]</span>. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/2314-6133 2314-6133]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 3652112]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23691505 23691505].</cite></ref> Кеміргіштерде митохондриялық концентрациялар шамамен ~0,5 мМ <ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref>, ал плазмадағы концентрация небәрі 2–20 мкм құрайды.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}</ref> === ROS өндірісі === Сукцинатты фумаратқа айналдыратын сукцинатдегидрогеназаның (SDH) белсенділігі электронды тасымалдау тізбегіндегі электронды ағынды бағыттау арқылы митохондриялық реактивті оттегі түрлерін (ROS) өндіруге қатысады. Сукцинаттың жинақталуы жағдайында сукцинаттың SDH арқылы жылдам тотығуы кері электрондардың тасымалдануын (RET) қозғай алады. Егер митохондриялық III тыныс алу кешені сукцинат тотығуымен қамтамасыз етілген артық электрондарды орналастыра алмаса, ол электрондарды электронды тасымалдау тізбегі бойымен кері ағуға мәжбүр етеді. Митохондриялық респираторлық кешен 1 -дегі RET, әдетте электронды тасымалдау тізбегіндегі SDH-дан бұрын болатын кешен, ROS өндірісіне әкеледі және тотықтырғыш микроорта жасайды.<ref name="Pell2016rev" /> == Қосымша биологиялық функциялар == Метаболикалық рөлдерден басқа, сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. Митохондриядан тыс сукцинат 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназалар тобын тежеу арқылы эпигенетикалық ландшафтты өзгертеді. <ref name="Haas2016rev" /> Балама, сукцинат жасушадан тыс ортаға және мақсатты рецепторлармен танылатын қан ағымына шығарылуы мүмкін. Жалпы, митохондриялардан ағып кету сукцинаттың артық өндірілуін немесе аз тұтынуын талап етеді және SDH белсенділігінің төмендеуіне, кері немесе мүлдем болмауына немесе метаболикалық күйдегі балама өзгерістерге байланысты болады. SDH мутациялары, [[гипоксия]] немесе энергетикалық теңгерімсіздік TCA циклі арқылы ағынның өзгеруімен және сукцинаттың жинақталуымен байланысты.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Haas2016rev" /> Митохондриядан шыққаннан кейін сукцинат метаболикалық күйдің сигналы ретінде қызмет етеді, көрші жасушаларға бастапқы жасуша популяциясының метаболикалық белсенділігі туралы хабарлайды.<ref name="Haas2016rev" /> Осылайша, сукцинат TCA циклінің дисфункциясын немесе метаболикалық өзгерістерді жасуша арасындағы байланысқа және тотығу стрессіне байланысты жауаптарға байланыстырады. === Тасымалдаушылар === Сукцинат митохондриялық және плазмалық мембрана арқылы қозғалу үшін арнайы тасымалдаушыларды қажет етеді. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, дикарбоксилат тасымалдаушылары, ең алдымен, SLC25A10, сукцинат-фумарат/малат тасымалдаушысы арқылы ішкі митохондриялық мембрана арқылы өтеді.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> Митохондриялық экспорттың екінші сатысында сукцинат 1,5 кДа-дан аз молекулалардың диффузиясын жеңілдететін пориндер, спецификалық емес ақуыз арналары арқылы сыртқы митохондриялық мембрананы оңай кесіп өтеді. <ref name="Fonseca2016rev" /> Плазмалық мембрана арқылы тасымалдау тінге тән болуы мүмкін. Негізгі кандидатты тасымалдаушы - INDY (мен әлі өлген жоқпын), натрийге тәуелсіз анион алмастырғыш, ол дикарбоксилат пен цитратты қанға қосады. <ref name="Fonseca2016rev" /> [[Сурет:Snake_diagram_of_GPR91.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Snake_diagram_of_GPR91.png/546px-Snake_diagram_of_GPR91.png|нобай|546x546 нүкте| GPR91 аминқышқылдарының реттілігі. Сукцинат GPR91, 7-трансмембраналық G-белокпен байланысқан рецептормен байланысады, әртүрлі жасуша түрлерінде орналасқан. Қызыл аминқышқылдары сукцинатты байланыстыруға қатысатындарды білдіреді. Барлық қалған аминқышқылдары химиялық қасиеттеріне қарай боялады (сұр=полярлы емес, көгілдір=теріс заряд, қою көк = оң заряд, жасыл=ароматты, қою күлгін=полярлы және зарядсыз, қызғылт сары/ашық күлгін = ерекше жағдайлар).]] === Жасушадан тыс сигнализация === Жасушадан тыс сукцинат қан жасушалары, май тіндері, иммундық жасушалар, бауыр, жүрек, тор қабық және ең алдымен бүйрек сияқты әртүрлі тіндерге бағытталған гормон тәрізді функциясы бар сигналдық молекула ретінде әрекет ете алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> G-белокпен байланысқан рецептор, GPR91, сонымен қатар SUCNR1 ретінде белгілі, жасушадан тыс сукцинат детекторы ретінде қызмет етеді.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}</ref> Арг⁹⁹, His¹⁰³, Arg²⁵² және Arg²⁸¹ рецептордың ортасына жақын жерде сукцинат үшін оң зарядталған байланыстыру орнын жасайды.<ref name="Gilissen2016rev" /> GPR91 лигандының ерекшелігі 800 фармакологиялық белсенді қосылыстар мен 200 карбон қышқылы мен сукцинат тәрізді қосылыстардың көмегімен қатаң сыналған, олардың барлығы айтарлықтай төмен байланысу жақындығын көрсетті. <ref name="Gilissen2016rev" /> Жалпы, сукцинат-GPR91 үшін EC<nowiki><sub id="mwAhE">50</sub></nowiki> 20–50 uM диапазонында.<ref name="Fonseca2016rev" /> Жасуша түріне байланысты GPR91 бірнеше G протеиндерімен, соның ішінде G<nowiki><sub id="mwAhU">s</sub></nowiki>, G<nowiki><sub id="mwAhc">i</sub></nowiki> және G<nowiki><sub id="mwAhk">q</sub></nowiki>, өзара әрекеттесе алады және көптеген сигнал беру нәтижелерін береді. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Адипоциттерге әсері ==== Адипоциттерде сукцинатпен белсендірілген GPR91 сигналдық каскады липолизді тежейді. ==== Бауыр мен көз торына әсері ==== Сукцинат сигналы жиі гипоксиялық жағдайларға жауап ретінде пайда болады. Бауырда сукцинат аноксидті [[Гепатоцит|гепатоциттер]] шығаратын паракриндік сигнал ретінде қызмет етеді және GPR91 арқылы жұлдызды жасушаларды нысанаға алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> Бұл жұлдызша жасушаларының белсендірілуіне және фиброгенезге әкеледі. Осылайша, сукцинат бауыр [[Гомеостаз|гомеостазында]] рөл атқарады деп саналады. Тор қабықта сукцинат ишемиялық жағдайларға жауап ретінде ретинальды ганглион жасушаларында жиналады. Автокриндік сукцинат сигналы ретинальды неоваскуляризацияға ықпал етеді, эндотелий өсу факторы (VEGF) сияқты ангиогендік факторлардың белсендірілуін тудырады.<ref name="Fonseca2016rev" /> <ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> ==== Жүрекке әсері ==== Жасушадан тыс сукцинат GPR91 белсендіру арқылы [[Жүрек бұлшықеті|кардиомиоциттердің]] өміршеңдігін реттейді; Сукцинаттың ұзақ мерзімді экспозициясы кардиомиоциттердің патологиялық [[Гипертрофия|гипертрофиясына]] әкеледі.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> GPR91 стимуляциясы жүректегі кем дегенде екі сигналдық жолды іске қосады: гипертрофиялық ген экспрессиясын белсендіретін MEK1/ 2 және ERK1/2 жолы және Ca²⁺ сіңіру мен таралу үлгісін өзгертетін және CaM -ге тәуелді гипертрофиялық генді қоздыратын фосфолипаза С жолы. белсендіру. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Иммундық жасушаларға әсері ==== SUCNR1 жоғары дәрежеде жетілмеген дендритті жасушаларда көрінеді, онда сукцинаттың байланысуы [[Хемотаксис|хемотаксисті]] ынталандырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Сонымен қатар, SUCNR1 TNF альфа және интерлейкин-1бета сияқты қабынуға қарсы цитокиндердің өндірісін арттыру үшін ақылы рецепторлармен синергетика жасайды.<ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> <ref name="Gilissen2016rev" /> Сукцинат антигенді ұсынатын жасушалардың белсенділігін қоздыру арқылы [[Бейімделген иммунды жүйе|адаптивті иммунитетті]] күшейте алады, бұл өз кезегінде Т-жасушаларын белсендіреді.<ref name="Mills2014rev" /> ==== Тромбоциттерге әсері ==== SUCNR1 – [[Тромбоцит|тромбоциттер агрегациясындағы]] сукцинат сигналының рөлі талқыланса да, P2Y<nowiki><sub id="mwAlQ">12</sub></nowiki> деңгейіне ұқсас деңгейде болатын адам тромбоциттеріндегі ең жоғары экспрессивті G ақуызымен байланысқан рецепторлардың бірі. Көптеген зерттеулер сукцинатпен индукцияланған агрегацияны көрсетті, бірақ әсердің индивид аралық жоғары өзгергіштігі бар.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> ==== Бүйректерге әсері ==== Сукцинат GPR91 арқылы макула денса және юкстагломерулярлық аппарат жасушаларында рениннің бөлінуін ынталандыру арқылы қан қысымының модуляторы ретінде қызмет етеді.<ref>{{Cite journal|title=Metabolic control of renin secretion}}</ref> Жүрек-тамыр және гипертония қаупін азайту үшін сукцинатқа бағытталған терапия қазіргі уақытта зерттелуде.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> === Жасуша ішілік сигнализация === [[Сурет:Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png/544px-Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|нобай|544x544 нүкте| Жиналған сукцинат диоксигеназаларды, мысалы, гистон және ДНҚ деметилазалары немесе пролил гидроксилазаларын бәсекелес тежеу арқылы тежейді. Осылайша, сукцинат эпигендік ландшафтты өзгертеді және ген экспрессиясын реттейді.]] Фумараттың немесе сукцинаттың жинақталуы бәсекелес тежелу арқылы 2-оксоглутаратқа тәуелді диоксигеназалардың, соның ішінде гистон мен ДНҚ деметилазаларының, пролил гидроксилазаларының және коллаген пролил-4-гидроксилазаларының белсенділігін төмендетеді.<ref>{{Cite journal|date=2012-06-15|title=Inhibition of α-KG-dependent histone and DNA demethylases by fumarate and succinate that are accumulated in mutations of FH and SDH tumor suppressors}}</ref> 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар гидроксилдену, десатурация және сақина тұйықталуын катализдеу үшін темір кофакторын қажет етеді.<ref name="Hewitson2005rev">{{Cite journal|date=2005-04-15|title=Oxidation by 2-oxoglutarate oxygenases: non-haem iron systems in catalysis and signalling}}</ref> Субстраттың тотығуымен бір мезгілде олар альфа-кетоглутарат деп те аталатын 2-оксоглутаратты сукцинатқа және СО₂ ге айналдырады. 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар субстраттарды ретті, ретті түрде байланыстырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Біріншіден, 2-оксоглютарат ферменттік орталықта бар сақталған 2-гистидинил-1-аспартил/глутамил триада қалдығымен байланысқан Fe(II) ионымен координатады. Кейіннен біріншілік субстрат байланыстырушы қалтаға түседі және ең соңында диоттегі фермент-субстрат кешенімен байланысады. Содан кейін тотығу декарбоксилдену байланыстырылған бастапқы субстратты тотықтыруға қызмет ететін сукцинатпен үйлестірілген феррил аралық өнімін тудырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Сукцинат 2-оксоглутараттың байланысуына тыйым салып, алдымен Fe(II) орталығына қосылу арқылы ферментативті процеске кедергі келтіруі мүмкін. Осылайша, ферментативті тежелу арқылы сукцинат жүктемесінің жоғарылауы транскрипция факторының белсенділігінің өзгеруіне және гистон мен ДНҚ метилденуіндегі геномдық өзгерістерге әкелуі мүмкін. ==== Эпигенетикалық әсерлер ==== Сукцинат пен фумарат 5-метилцитозин ДНҚ-ны өзгертетін ферменттердің TET (он-он бір транслокация) тобын және құрамында JmjC домені бар гистон-лизин-деметилазаны (KDM) тежейді.<ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}</ref> Сукцинаттың патологиялық жоғарылауы гиперметиляцияға, эпигенетикалық үнсіздікке және нейроэндокринді дифференциацияның өзгеруіне әкеледі, бұл қатерлі ісік пайда болуы мүмкін.<ref name="Yang2013comment" /> <ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}</ref> ==== Гендік реттеу ==== Пролил гидроксилазаларының (PHDs) сукцинатты тежелуі транскрипция факторының гипоксия индукциялық факторын (HIF) 1α тұрақтандырады.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref> <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|url=http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHaasCucchiSmithPucino2016">Haas, Robert; Cucchi, Danilo; Smith, Joanne; Pucino, Valentina; Macdougall, Claire Elizabeth; Mauro, Claudio (2016). [http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257 "Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules"]. ''Trends in Biochemical Sciences''. '''41''' (5): 460–471. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tibs.2016.02.003|10.1016/j.tibs.2016.02.003]]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26935843 26935843].</cite></ref> <ref name="Koivunen2007rev">{{Cite journal|title=Inhibition of hypoxia-inducible factor (HIF) hydroxylases by citric acid cycle intermediates: possible links between cell metabolism and stabilization of HIF.|date=16 February 2007}}</ref> PHD пролинді тотығу декарбоксилдейтін 2-оксиглутараттан сукцинатқа және СО ₂ -ге параллель гидроксилдейді. Адамдарда үш HIF пролил 4-гидроксилаза HIF тұрақтылығын реттейді.<ref name="Koivunen2007rev" /> HIF1α-дағы екі пролил қалдығының гидроксилденуі убиквитинді байланыстыруды жеңілдетеді, осылайша оны убиквитин/протеазома жолы арқылы протеолитикалық деструкция үшін белгілейді. PHD молекулалық оттегіге абсолютті қажеттілік болғандықтан, бұл процесс HIF1α жойылуына мүмкіндік беретін гипоксия кезінде басылады. Сукцинаттың жоғары концентрациясы гипоксия жағдайын PHD басу арқылы имитациялайды,<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> сондықтан HIF1α тұрақтандырады және қалыпты оттегі жағдайында да HIF1-тәуелді гендердің транскрипциясын индукциялайды. HIF1 60-тан астам гендердің, соның ішінде васкуляризацияға және ангиогенезге, энергия [[Зат алмасу|алмасуына]], жасушалардың өмір сүруіне және ісіктердің инвазиясына қатысатын гендердің транскрипциясын индукциялайтыны белгілі.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Koivunen2007rev" /> == Адам денсаулығындағы рөлі == === Қабыну === Сукцинатты қамтитын метаболикалық сигнал туа біткен иммундық жасушаларда HIF1-альфа немесе GPR91 сигналын тұрақтандыру арқылы [[Ісіну|қабынуға]] қатысуы мүмкін. Осы механизмдер арқылы сукцинаттың жинақталуы қабыну цитокиндерінің өндірісін реттейтіні көрсетілген. <ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> Дендритті жасушалар үшін сукцинат химиатрактант ретінде қызмет етеді және рецепторлық ынталандырылған цитокиндердің өндірісі арқылы олардың антигенді ұсыну функциясын арттырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Қабыну [[Макрофаг|макрофагтарында]] сукцинат-индукцияланған HIF1 тұрақтылығы HIF1-тәуелді гендердің, соның ішінде қабынуға қарсы цитокин интерлейкин-1β транскрипциясының жоғарылауына әкеледі.<ref>{{Cite journal|title=Succinate is a danger signal that induces IL-1β via HIF-1α}}</ref> Ісік некрозының факторы немесе интерлейкин 6 сияқты белсендірілген макрофагтар өндіретін басқа қабыну цитокиндері сукцинат пен HIF1 тікелей әсер етпейді.<ref name="Mills2014rev" /> Сукцинаттың иммундық жасушаларда жиналу механизмі толық түсінілмеген.<ref name="Mills2014rev" /> Тол тәрізді рецепторлар арқылы қабыну макрофагтарын белсендіру гликолизге қарай метаболикалық ығысуды тудырады. <ref>{{Cite journal|title=Metabolic reprogramming in macrophages and dendritic cells in innate immunity}}</ref> Осы жағдайларда TCA циклінің жалпы төмендеуіне қарамастан, сукцинат концентрациясы жоғарылайды. Дегенмен, макрофагтарды белсендіруге қатысатын липополисахаридтер [[Глутамин қышқылы|глутамин]] мен ГАМҚ тасымалдаушыларын арттырады.<ref name="Mills2014rev" /> Осылайша, сукцинат альфа-кетоглутарат немесе GABA шунты арқылы күшейтілген глутамин метаболизмінен өндірілуі мүмкін.  === Ісіктердің пайда болуы === Сукцинат үш [[Канцерогенез|онкометаболиттің]] бірі болып табылады, метаболикалық аралық өнімдердің жинақталуы ісік пайда болуына әсер ететін метаболикалық және метаболикалық емес дисрегуляцияны тудырады.<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> <ref name="Sciacovelli2017rev">{{Cite journal|date=2017-03-06|title=Oncometabolites: Unconventional triggers of oncogenic signalling cascades}}</ref> Тұқым қуалайтын [[параганглиома]] мен [[Феохромоцитома|феохромоцитомада]] жиі кездесетін сукцинатдегидрогеназаны кодтайтын гендердегі функцияның бұзылуы мутациялары сукцинаттың патологиялық жоғарылауын тудырады. <ref name="Bardella2011rev">{{Cite journal|date=2011-11-01|title=SDH mutations in cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBardellaPollardTomlinson2011">Bardella, Chiara; Pollard, Patrick J.; Tomlinson, Ian (2011-11-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2011.07.003|"SDH mutations in cancer"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. '''1807''' (11): 1432–1443. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2011.07.003|10.1016/j.bbabio.2011.07.003]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21771581 21771581].</cite></ref> Сондай-ақ SDH мутациялары асқазан- ішек жолдарының стромальды ісіктерінде, бүйрек ісіктерінде, қалқанша безінің ісіктерінде, тестикулярлық семиномаларда және [[Нейробластома|нейробластомаларда]] анықталды. <ref name="Yang2013rev" /> Мутацияланған SHD тудырған онкогендік механизм сукцинаттың 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназаларды тежеу қабілетіне қатысты деп есептеледі. KDMs және TET гидроксилазаларының тежелуі жасушалардың дифференциациясына қатысатын гендерге әсер ететін эпигенетикалық дисрегуляция мен гиперметиляцияға әкеледі. <ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangPollard2013">Yang, Ming; Pollard, Patrick J. (10 June 2013). [[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|"Succinate: A New Epigenetic Hacker"]]. ''Cancer Cell''. '''23''' (6): 709–711. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|10.1016/j.ccr.2013.05.015]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23763995 23763995].</cite></ref> Сонымен қатар, HIF-1α-ның сукцинат арқылы белсендірілуі пролиферацияға, метаболизмге және ангиогенезге қатысатын гендердің транскрипциялық белсендіруі арқылы ісік тудыруы мүмкін жалған гипоксиялық күйді тудырады. <ref>{{Cite journal|date=2006-01-01|title=Succinate dehydrogenase and fumarate hydratase: linking mitochondrial dysfunction and cancer}}</ref> Қалған екі онкометаболит, фумарат және 2-гидроксиглутарат сукцинациялау үшін ұқсас құрылымдарға ие және параллельді HIF-индукциялайтын онкогендік механизмдер арқылы жұмыс істейді. <ref name="Sciacovelli2017rev" /> === Ишемияның реперфузиялық зақымдануы === Гипоксидті жағдайларда сукцинаттың жиналуы ROS өндірісінің жоғарылауы арқылы реперфузиялық зақымдануға ықпал етті. <ref name="Pell2016rev" /> Ишемия кезінде сукцинат жиналады. Реперфузиядан кейін сукцинат тез тотығады, бұл ROS кенеттен және кең көлемде өндірілуіне әкеледі. <ref name="Chouchani|2014primary" /> Содан кейін ROS жасушалық апоптотикалық механизмді іске қосады немесе ақуыздарға, мембраналарға, органеллаларға және т.б. тотығу зақымдалуын тудырады. Жануарлар үлгілерінде ишемиялық сукцинат жинақталуының фармакологиялық тежелуі ишемия-реперфузиялық зақымдануды жақсартты. 2016 жылдан бастап сукцинат арқылы жүретін ROS өндірісін тежеу терапиялық дәрілік мақсат ретінде зерттелуде. <ref name="Pell2016rev" /> == Сондай-ақ қараңыз == * Отқа төзімді <ref>[https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0734904109105511 Flame Retardant Finishing of Cotton Fleece Fabric: Part IV-Bifunctional Carboxylic Acids]</ref> * Янтарь қышқылын қыздыру арқылы алынған янтарь [[Янтарь|майы]] * Лимон қышқылының айналымы * Метаболит * Онкометаболизм == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/FoodAdditivesIngredients/ucm115326.htm FDA] * [http://chemicalland21.com/industrialchem/organic/SUCCINIC%20ACID.htm Сукцин қышқылы] * [http://www.aim.env.uea.ac.uk/aim/accent2/inputpage.php Калькулятор: Суксин қышқылында су мен еріген заттардың белсенділігі] * [https://www.sciencedirect.com/topics/agricultural-and-biological-sciences/succinic-acid ScienceDirect: Succinic Acid - тамақ қалдықтарынан органикалық қышқылдар мен ферменттер / биокатализаторлар өндірісі] * [https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/1110 PubChem: янтарь қышқылының қосындысы] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] 3tuc1gp9i2p4l4xvbtfsfhulcdv48vn 3061577 3061576 2022-08-17T12:46:37Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki   [[Category:Articles containing unverified chemical infoboxes]] [[Category:Chembox image size set]] <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''Сукцин қышқылы''' ( {{IPAc-en|s|ə|k|ˈ|s|ɪ|n|i|k}} ) — [[Химиялық формула|химиялық формуласы]] (CH ₂)₂ (CO₂ H)₂ болатын [[Қымыздық қышқылы|дикарбон қышқылы]] . <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}</ref> Бұл атау латын тілінен алынған ''succinum'', яғни [[Янтарь|кәріптас]] . Тірі организмдерде янтарь қышқылы [[Аденозинүшфосфор қышқылы|АТФ түзуге]] қатысатын электронды тасымалдау тізбегінің 2-комплексіндегі сукцинатдегидрогеназа ферментінің әсерінен фумаратқа айналатын метаболикалық аралық зат ретінде көптеген биологиялық рөлдерге ие [[Ион (электроника)|анион]], сукцинат түрінде болады. жасушаның зат алмасу күйін көрсететін сигналдық молекула.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}</ref> Ол E363 тағамдық қоспасы ретінде сатылады. Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] трикарбон қышқылының циклі (TCA) арқылы түзіледі. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, цитоплазмада, сондай-ақ жасушадан тыс кеңістікте жұмыс істей алады, ген экспрессиясының үлгілерін өзгертеді, эпигенетикалық ландшафтты модуляциялайды немесе гормонға ұқсас сигналды көрсете алады. <ref name="Tretter2016rev" /> Осылайша, сукцинат жасушалық [[Зат алмасу|метаболизмді]], әсіресе АТФ түзілуін жасушалық функцияның реттелуімен байланыстырады. Сукцинат синтезінің, демек, АТФ синтезінің реттелуінің бұзылуы Лей синдромы және Мелас синдромы сияқты кейбір генетикалық митохондриялық ауруларда орын алады және деградация қатерлі трансформация, [[Ісіну|қабыну]] және тіндердің зақымдануы сияқты патологиялық жағдайларға әкелуі мүмкін. <ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}</ref> <ref name="Chouchani|2014primary">{{Cite journal|title=Ischaemic accumulation of succinate controls reperfusion injury through mitochondrial ROS.|date=20 November 2014}}</ref> == Физикалық қасиеттері == Сукцин қышқылы жоғары қышқыл дәмі бар ақ түсті, иіссіз қатты зат. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Сулы ерітіндіде янтарь қышқылы конъюгат негізін – сукцинатты ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|eɪ|t}}) түзу үшін оңай [[Ион (электроника)|иондалады]]. [[Қышқыл|Дипрот қышқылы]] ретінде янтарь қышқылы екі дәйекті депротонация реакциясынан өтеді: : (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H) ₂ → (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H) (CO ₂ ) ⁻ + H ⁺ : (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H)(CO ₂ ) ⁻ → (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ ) ₂ ²⁻ + H ⁺ Бұл процестердің pK_a сәйкесінше 4,3 және 5,6. Екі анион да түссіз және тұздар ретінде оқшаулануы мүмкін, мысалы, Na(CH₂)₂ (CO₂ H) (CO₂ ) және Na₂ (CH₂) ₂ (CO₂)₂. Тірі организмдерде сукцин қышқылы емес, ең алдымен сукцинат кездеседі. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Радикалды топ ретінде сукцинил ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|əl}}) тобы деп аталады. <ref>{{Cite web|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/succinyl|title=Definition of SUCCINYL|work=www.merriam-webster.com|accessdate=2017-03-09}}</ref> Көптеген қарапайым моно- және дикарбон қышқылдары сияқты, ол зиянды емес, бірақ тері мен көзге тітіркендіргіш болуы мүмкін. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> == Коммерциялық өндіріс == Тарихи тұрғыдан янтарь қышқылы [[Янтарь|янтарьдан]] айдау арқылы алынған және осылайша янтарь рухы ретінде белгілі. Жалпы өнеркәсіптік жолдарға малеин қышқылын [[Гидрогениздеу|гидрлеу]], 1,4-бутандиолды тотығу және [[Этиленгликоль|этиленгликольді]] карбонилдеу жатады. Сукцинат сонымен қатар бутаннан малеин ангидриді арқылы өндіріледі. Дүниежүзілік өндіріс жылына 16 000-нан 30 000 тоннаға дейін бағаланады, жылдық өсу қарқыны 10% құрайды.<ref>{{Cite web|url=http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|title=NNFCC Renewable Chemicals Factsheet: Succinic Acid|date=3 February 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110720182449/http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|archivedate=20 July 2011}}</ref> [[Глюкоза|Глюкозаны]] ашыту арқылы коммерциялық өндіріске генетикалық инженерияланған ''[[Ішек таяқшасы|ішек таяқшалары]]'' мен ''Saccharomyces cerevisiae'' ұсынылған. <ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|last1=Thakker|first1=Chandresh|last2=Martínez|first2=Irene|last3=San|first3=Ka-Yiu|last4=Bennett|first4=George N.|date=2017-03-07|title=Succinate production in Escherichia coli|journal=Biotechnology Journal|volume=7|issue=2|pages=213–224|doi=10.1002/biot.201100061|pmc=3517001|pmid=21932253}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Otero|first1=José Manuel|last2=Cimini|first2=Donatella|last3=Patil|first3=Kiran R.|last4=Poulsen|first4=Simon G.|date=2013-01-21|title=Industrial Systems Biology of Saccharomyces cerevisiae Enables Novel Succinic Acid Cell Factory|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=1|pages=e54144|doi=10.1371/journal.pone.0054144|pmc=3549990|pmid=23349810}}</ref> == Химиялық реакциялар == Сукцин қышқылын фумар қышқылына дейін сусыздандыруға немесе диэтилсуцинат (CH₂ CO₂ CH₂ CH₃)₂ сияқты диэфирлерге айналдыруға болады. Бұл диэтил эфирі Стоббе конденсациясындағы субстрат болып табылады. Сукцин қышқылының сусыздануы янтарь ангидридін береді.<ref>{{Cite journal|title=Succinic Anhydride}}</ref> Сукцинатты 1,4-бутандиол, малеин ангидриді, сукцинимид, 2-пирролидинон және тетрагидрофуран алу үшін пайдалануға болады.<ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|title=Succinate production in Escherichia coli}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFThakkerMartínezSanBennett2017">Thakker, Chandresh; Martínez, Irene; San, Ka-Yiu; Bennett, George N. (2017-03-07). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 "Succinate production in Escherichia coli"]. ''Biotechnology Journal''. '''7''' (2): 213–224. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/biot.201100061|10.1002/biot.201100061]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 3517001]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21932253 21932253].</cite></ref> == Қолданбалар == 2004 жылы сукцинат АҚШ Энергетика министрлігінің биомассадан алынатын платформалық химиялық заттардың ең жақсы 12 тізіміне енгізілді.<ref>{{Cite web|url=http://www1.eere.energy.gov/bioenergy/pdfs/35523.pdf|title=Top Value Added Chemicals from Biomass, Volume 1: Results of Screening for Potential Candidates from Sugars and Synthesis Gas|date=November 1, 2004|publisher=U.S. Department of Energy|accessdate=2013-11-12}}</ref> === Полимерлердің, шайырлардың және еріткіштердің прекурсоры === Сукцин қышқылы кейбір [[Полиэфирлер|полиэфирлердің]] [[Прекурсор|прекурсоры]] және кейбір алкидті шайырлардың құрамдас бөлігі болып табылады. 1,4-бутандиолды (BDO) прекурсор ретінде янтарь қышқылын пайдаланып синтездеуге болады.<ref>{{Citation|title=Ashford's Dictionary of Industrial Chemicals|year=2011|author=Ashford|first=Robert D.}}</ref> Автокөлік және электроника өнеркәсібі коннекторларды, оқшаулағыштарды, доңғалақ қақпақтарын, беріліс ауыстыратын тұтқаларды және арматуралық арқалықтарды өндіру үшін BDO-ға қатты сенеді.<ref>{{Cite web|url=http://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/1-4-butanediol-market|work=Grand View Research|title=1,4-Butanediol (BDO) Market Analysis By Application (Tetrahydrofuran, Polybutylene Teraphthalate, Gamma-Butyrolactone & Polyurethanes), And Segment Forecasts To 2020|date=September 2015|accessdate=2015-11-18}}</ref> Сукцин қышқылы сонымен қатар тіндік инженерияда қызығушылық тудыратын кейбір биологиялық ыдырайтын полимерлердің негізі ретінде қызмет етеді. [[Ацилдеу|Сукцин]] қышқылымен ацилдену ''сукцинация'' деп аталады. ''Асқын сукцинация'' субстратқа бірнеше сукцинаттар қосылғанда орын алады.  === Азық-түлік және диеталық қосымша === Азық- түлік қоспасы және [[Биологиялық белсенді қоспалар|диеталық қосымша]] ретінде янтарь қышқылы әдетте АҚШ-тың Азық-түлік және дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету басқармасымен қауіпсіз деп танылады . <ref>{{Cite web|work=FDA GRAS Database|url=http://wayback.archive-it.org/7993/20171031060940/https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/GRAS/SCOGS/ucm261458.htm|title=Succinic acid in the FDA SCOGS Database|date=31 October 2015}}</ref> Сукцин қышқылы негізінен тамақ және сусын өнеркәсібінде қышқылдықты реттегіш ретінде қолданылады. Ол сонымен қатар хош иістендіргіш ретінде қол жетімді, ол умами дәміне біршама қышқыл және тұтқыр компонентті қосады. Фармацевтикалық өнімдерде қосалқы зат ретінде ол қышқылдықты бақылау үшін де қолданылады <ref>{{Cite web|url=http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|title=Overview of pharmaceutical excipients used in tablets and capsules|date=24 October 2008|publisher=Modern Medicine Network|accessdate=7 November 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120219203453/http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|archivedate=19 February 2012}}</ref> немесе қарсы ион ретінде. <ref name="Thakker2012rev" /> Сукцинатты қамтитын препараттарға метопролол сукцинаты, суматриптан сукцинаты, доксиламин сукцинаты немесе солифенацин сукцинаты жатады .  == Биосинтез == === Үшкарбон қышқылының (TCA) циклі === Сукцинат - трикарбон қышқылының цикліндегі негізгі аралық өнім, O ₂ қатысуымен химиялық энергияны өндіру үшін қолданылатын негізгі метаболикалық жол. Сукцинат сукцинил-КоА-дан сукцинил -КоА синтетаза ферменті арқылы GTP / [[Аденозинүшфосфор қышқылы|ATP]] түзетін сатыда түзіледі: : 17.1-бөлім  Сукцинил-КоА + NDP + Pi → Сукцинат + КоА + NTP Сукцинатдегидрогеназа (SDH) ферментімен катализделген сукцинат кейіннен фумаратқа дейін тотығады: : 17.1-бөлім  Сукцинат + FAD → Фумарат + FADH ₂ SDH сонымен қатар митохондриялық электрондарды тасымалдау тізбегіне қатысады, онда ол тыныс алу кешені II ретінде белгілі. Бұл ферменттік кешен аралық электронды тасымалдаушылар [[Флавинадениндинуклеотид|FAD]] және үш 2Fe-2S кластері арқылы сукцинаттың тотығуын убихинонның тотықсыздануына қосатын 4 суббірлік мембранамен байланысқан липопротеин болып табылады. Осылайша, сукцинат электронды тасымалдау тізбегіне тікелей электронды донор ретінде қызмет етеді және өзі фумаратқа айналады. <ref name="Drose2013rev">{{Cite journal|date=2013-05-01|title=Differential effects of complex II on mitochondrial ROS production and their relation to cardioprotective pre- and postconditioning}}</ref>{{TCACycle WP78|highlight=Succinic_acid}} <div style="overflow:auto;"> <div class="thumb tleft"> <div class="thumbinner" style="width: 377px;"> <div class="thumbimage" style="width: 375px; height: 350px; overflow: hidden;"> <div style="position: relative; top: -425.214458049474px; left: -140.593372998431px; width: {{{bSize}}}px"><div class="noresize">[[File:<div class="noresize thumb tnone" style="; "> <div class="thumbinner" style="overflow:hidden;width:977px;"> <div class="thumbimage" style=" overflow:hidden; position:relative; background-color:white;"> <div style=";left:0px; top:0px; width:975px; position:absolute;"> <imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> <div style="text-align:left; background-color:transparent; color:white; line-height:110%;"> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:618.183677024482px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:451.54940095851265px; top:725.259641298615px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.297px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:819.1964349793448px; top:515.561643190949px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:571.2810609698606px; top:282.326162748253px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.7681761528873px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:350.5471779257774px; top:309.738513963747px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:82px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:277.2304299889747px; top:277.842906199475px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:479.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70.9637798844278px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:315.5372607603804px; top:537.162326999765px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.9824561403508px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:635.9031232725265px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:76px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:653.938775510203px; top:269.24082996719px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39.3831123868514px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:319.4107134124872px; top:411.851622955204px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:181px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:141.0px; top:124.074190177638px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.8532982134678px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:661.6074074840087px; top:426.763659180771px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:490.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:88px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:712.6652805322755px; top:389.520408163265px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:183px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:310.0px; top:92px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.2611679545706px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:612.9882600793883px; top:592.237750094656px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:726.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:47.2000923036619px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:636.0744175002592px; top:180.675862731503px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:35.0113378684808px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:287.9068504408506px; top:243.69018283712px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:71.0094500492967px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:322.0734715675278px; top:510.567280274845px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:241.35832414553488px; top:380.1871727164px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:706.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:682.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:74.0690423162581px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:570.214458049474px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695596px; top:562.105454574384px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:499.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:530.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:46.2956622035883px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:797.5998960197005px; top:348.045370937004px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.2086167800452px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:431.49670017260775px; top:171.725649438501px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.7294003600621px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:220.204704152885px; top:338.176239522068px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:73.3148283021269px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:258.0px; top:207.5px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:84.9238578680197px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:689.7918950998334px; top:575.825930372149px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:44.2885215390222px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:664.2350006605998px; top:479.486479726442px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:550.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:174.797362167969px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:104.24739103744628px; top:670.621588958849px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:603.812674892287px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:510.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:514.3572972065928px; top:601.330609050841px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:42.6019239578559px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.164857593634px; top:532.419807121538px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.621221037988px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:367.5646397813722px; top:175.627991937516px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:52.4198466377163px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:495.1992009813314px; top:197.595238095238px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.5478699038022px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:646.7852384280694px; top:592.237750094655px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:815.2888118210254px; top:429.010364344743px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:459.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:90px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:89.69578349531633px; top:454.6161912946px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176794px; top:702.001875326864px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:154.310540655952px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:550.9275545821426px; top:120.030923235774px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:36.5px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:817.7808628897307px; top:535.894776444251px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:662.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:103.0px; top:152.25px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.582089552239px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:201.5903502425638px; top:432.957397302731px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:61.4143272597748px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:237.33003246869183px; top:483.279092135411px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:48.2984700306043px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:213.07607497243674px; top:320.442722989244px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:80px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:513.8335230453816px; top:685.255102040816px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.7844725620888px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.563025210084px; top:511.09306302521px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:27.0336779387258px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:604.787037037037px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:457.2720726749515px; top:710.888639166419px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:769.357891702148px; top:312.642489278866px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695534px; top:547.734452442188px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:520.0799689230324px; top:586.959606918642px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:541.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:521.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:67.0690423162581px; height:12px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:553.214458049474px; background:transparent; border:4px black solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> </div> <div style="visibility:hidden"><imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> </div> <div class="thumbcaption"></div> </div></div>|alt=TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit]]]</div></div> </div> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify"> </div>TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit] </div> </div> </div> <div style="clear:both;"></div><templatestyles src="Reflist/styles.css" /><div class="reflist "> <references group="§" responsive="1"></references> </div> </div> === TCA циклінің редукциялық тармағы === Сукцинат SDH кері белсенділігі арқылы балама түрде түзілуі мүмкін. Анаэробты жағдайда кейбір бактериялар, мысалы, ''A. succinogenes'', ''A.'' succiniciproducens және ''M.'' succiniciproducens, TCA циклін кері бағытта жүргізеді және оксалоацетат, [[Алма қышқылы|малат]] және фумарат аралық өнімдері арқылы глюкозаны сукцинацияға айналдырады. <ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|last1=Cheng|first1=Ke-Ke|last2=Wang|first2=Gen-Yu|last3=Zeng|first3=Jing|last4=Zhang|first4=Jian-An|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering|journal=BioMed Research International|volume=2013|pages=538790|doi=10.1155/2013/538790|pmc=3652112|pmid=23691505}}</ref> Бұл жол метаболикалық инженерияда адам қолдануы үшін сукцинат түзу үшін пайдаланылады. <ref name="Cheng2013rev" /> Сонымен қатар, қантты ашыту кезінде пайда болатын янтарь қышқылы ашытылған спирттерге тұздылық, ащылық және қышқылдықтың үйлесімін береді. Фумаратты жинақтау SDH кері белсенділігін тудыруы мүмкін, осылайша сукцинат генерациясын арттырады. Патологиялық және физиологиялық жағдайларда малат-аспартат шаттл немесе пуринді нуклеотидтер митохондриялық фумаратты көбейте алады, ол кейіннен сукцинатқа оңай айналады. <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|last1=Haas|first1=Robert|last2=Cucchi|first2=Danilo|last3=Smith|first3=Joanne|last4=Pucino|first4=Valentina|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|journal=Trends in Biochemical Sciences|volume=41|issue=5|pages=460–471|doi=10.1016/j.tibs.2016.02.003|pmid=26935843}}</ref> === Глиоксилат циклі === Сукцинат сонымен қатар екі екі көміртекті ацетил бірлігін төрт көміртекті сукцинатқа түрлендіретін глиоксилат циклінің өнімі болып табылады. Глиоксилат циклін көптеген бактериялар, өсімдіктер мен саңырауқұлақтар пайдаланады және бұл организмдерге ацетат немесе ацетил КоА түзетін қосылыстарда өмір сүруге мүмкіндік береді. Бұл жол изоцитратты сукцинат пен глиоксилатқа бөлетін изоцитрат - лиаза ферменті арқылы TCA циклінің декарбоксилдену кезеңдерін болдырмайды. Жасалған сукцинат содан кейін энергия өндіру немесе биосинтез үшін қол жетімді. : 17.4-бөлім  === GABA шунты === Сукцинат гамма-аминобутир қышқылының (GABA) TCA цикліне қайта кіру нүктесі болып табылады, ол GABA синтездейтін және қайта өңдейтін жабық цикл. GABA шунты альфа-кетоглутаратты сукцинатқа түрлендірудің балама жолы ретінде қызмет етеді, TCA циклінің аралық сукцинил-КоА-сын айналып өтіп, оның орнына аралық GABA өндіреді. Альфа-кетоглутараттың трансаминденуі және кейіннен декарбоксилденуі ГАМҚ түзілуіне әкеледі. Содан кейін ГАМҚ метаболизденеді ГАМҚ трансаминаза арқылы сукцинді жартылай альдегидке дейін. Соңында сукцинді жартылай альдегид сукцинді жартылай альдегид дегидрогеназа (SSADH) арқылы тотығады, сукцинат түзеді, TCA цикліне қайта кіреді және циклды жабады. GABA шунты үшін қажетті ферменттер нейрондарда, глиальды жасушаларда, макрофагтарда және ұйқы безі жасушаларында экспрессияланады. <ref name="BasicNeurochemTextChapter" /> [[Сурет:Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png/540px-Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|нобай|540x540 нүкте| Сукцинаттың биологиялық рөлі. Митохондриялардың ішінде сукцинат көптеген метаболикалық жолдарда аралық зат ретінде қызмет етеді және ROS генерациясына ықпал етеді. Митохондриядан тыс сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. OOA=оксалоацетат; a-KG=альфа кетоглутарат; GLUT = глутамат; ГАМҚ = гамма-аминобутир қышқылы; SSA = Сукцинді жартылай альдегид ; PHD= пролилгидроксилаза; HIF-1a=гипоксияның индукциялық факторы 1a; TET= Он-он бір транслокациялық ферменттер; JMJD3 = гистон деметилаза Джумонжи D3]] == Жасушалық зат алмасу == === Метаболикалық аралық === Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] өндіріледі және шоғырланады және оның негізгі биологиялық қызметі метаболикалық аралық зат болып табылады.<ref name="Tretter2016rev" /> : 17.1-бөлім Көмірсулардың, аминқышқылдарының, май қышқылдарының, холестериннің және гемнің метаболизмін қоса алғанда, TCA циклімен өзара байланысты барлық метаболикалық жолдар сукцинаттың уақытша түзілуіне сүйенеді.<ref name="Tretter2016rev" /> Аралық өнім сукцинаттың таза өндірісін қозғауға қабілетті TCA циклінің немесе глиоксилат циклінің редукциялық тармағын қоса алғанда, көптеген жолдар арқылы биосинтетикалық процестерге қол жетімді болады. <ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFChengWangZengZhang2013">Cheng, Ke-Ke; Wang, Gen-Yu; Zeng, Jing; Zhang, Jian-An (2013-04-18). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 "Improved Succinate Production by Metabolic Engineering"]. ''BioMed Research International''. '''2013''': 538790. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1155/2013/538790|10.1155/2013/538790]]</span>. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/2314-6133 2314-6133]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 3652112]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23691505 23691505].</cite></ref> Кеміргіштерде митохондриялық концентрациялар шамамен ~0,5 мМ <ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref>, ал плазмадағы концентрация небәрі 2–20 мкм құрайды.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}</ref> === ROS өндірісі === Сукцинатты фумаратқа айналдыратын сукцинатдегидрогеназаның (SDH) белсенділігі электронды тасымалдау тізбегіндегі электронды ағынды бағыттау арқылы митохондриялық реактивті оттегі түрлерін (ROS) өндіруге қатысады. Сукцинаттың жинақталуы жағдайында сукцинаттың SDH арқылы жылдам тотығуы кері электрондардың тасымалдануын (RET) қозғай алады. Егер митохондриялық III тыныс алу кешені сукцинат тотығуымен қамтамасыз етілген артық электрондарды орналастыра алмаса, ол электрондарды электронды тасымалдау тізбегі бойымен кері ағуға мәжбүр етеді. Митохондриялық респираторлық кешен 1 -дегі RET, әдетте электронды тасымалдау тізбегіндегі SDH-дан бұрын болатын кешен, ROS өндірісіне әкеледі және тотықтырғыш микроорта жасайды.<ref name="Pell2016rev" /> == Қосымша биологиялық функциялар == Метаболикалық рөлдерден басқа, сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. Митохондриядан тыс сукцинат 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназалар тобын тежеу арқылы эпигенетикалық ландшафтты өзгертеді. <ref name="Haas2016rev" /> Балама, сукцинат жасушадан тыс ортаға және мақсатты рецепторлармен танылатын қан ағымына шығарылуы мүмкін. Жалпы, митохондриялардан ағып кету сукцинаттың артық өндірілуін немесе аз тұтынуын талап етеді және SDH белсенділігінің төмендеуіне, кері немесе мүлдем болмауына немесе метаболикалық күйдегі балама өзгерістерге байланысты болады. SDH мутациялары, [[гипоксия]] немесе энергетикалық теңгерімсіздік TCA циклі арқылы ағынның өзгеруімен және сукцинаттың жинақталуымен байланысты.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Haas2016rev" /> Митохондриядан шыққаннан кейін сукцинат метаболикалық күйдің сигналы ретінде қызмет етеді, көрші жасушаларға бастапқы жасуша популяциясының метаболикалық белсенділігі туралы хабарлайды.<ref name="Haas2016rev" /> Осылайша, сукцинат TCA циклінің дисфункциясын немесе метаболикалық өзгерістерді жасуша арасындағы байланысқа және тотығу стрессіне байланысты жауаптарға байланыстырады. === Тасымалдаушылар === Сукцинат митохондриялық және плазмалық мембрана арқылы қозғалу үшін арнайы тасымалдаушыларды қажет етеді. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, дикарбоксилат тасымалдаушылары, ең алдымен, SLC25A10, сукцинат-фумарат/малат тасымалдаушысы арқылы ішкі митохондриялық мембрана арқылы өтеді.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> Митохондриялық экспорттың екінші сатысында сукцинат 1,5 кДа-дан аз молекулалардың диффузиясын жеңілдететін пориндер, спецификалық емес ақуыз арналары арқылы сыртқы митохондриялық мембрананы оңай кесіп өтеді. <ref name="Fonseca2016rev" /> Плазмалық мембрана арқылы тасымалдау тінге тән болуы мүмкін. Негізгі кандидатты тасымалдаушы - INDY (мен әлі өлген жоқпын), натрийге тәуелсіз анион алмастырғыш, ол дикарбоксилат пен цитратты қанға қосады. <ref name="Fonseca2016rev" /> [[Сурет:Snake_diagram_of_GPR91.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Snake_diagram_of_GPR91.png/546px-Snake_diagram_of_GPR91.png|нобай|546x546 нүкте| GPR91 аминқышқылдарының реттілігі. Сукцинат GPR91, 7-трансмембраналық G-белокпен байланысқан рецептормен байланысады, әртүрлі жасуша түрлерінде орналасқан. Қызыл аминқышқылдары сукцинатты байланыстыруға қатысатындарды білдіреді. Барлық қалған аминқышқылдары химиялық қасиеттеріне қарай боялады (сұр=полярлы емес, көгілдір=теріс заряд, қою көк = оң заряд, жасыл=ароматты, қою күлгін=полярлы және зарядсыз, қызғылт сары/ашық күлгін = ерекше жағдайлар).]] === Жасушадан тыс сигнализация === Жасушадан тыс сукцинат қан жасушалары, май тіндері, иммундық жасушалар, бауыр, жүрек, тор қабық және ең алдымен бүйрек сияқты әртүрлі тіндерге бағытталған гормон тәрізді функциясы бар сигналдық молекула ретінде әрекет ете алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> G-белокпен байланысқан рецептор, GPR91, сонымен қатар SUCNR1 ретінде белгілі, жасушадан тыс сукцинат детекторы ретінде қызмет етеді.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}</ref> Арг⁹⁹, His¹⁰³, Arg²⁵² және Arg²⁸¹ рецептордың ортасына жақын жерде сукцинат үшін оң зарядталған байланыстыру орнын жасайды.<ref name="Gilissen2016rev" /> GPR91 лигандының ерекшелігі 800 фармакологиялық белсенді қосылыстар мен 200 карбон қышқылы мен сукцинат тәрізді қосылыстардың көмегімен қатаң сыналған, олардың барлығы айтарлықтай төмен байланысу жақындығын көрсетті. <ref name="Gilissen2016rev" /> Жалпы, сукцинат-GPR91 үшін EC<nowiki><sub id="mwAhE">50</sub></nowiki> 20–50 uM диапазонында.<ref name="Fonseca2016rev" /> Жасуша түріне байланысты GPR91 бірнеше G протеиндерімен, соның ішінде G<nowiki><sub id="mwAhU">s</sub></nowiki>, G<nowiki><sub id="mwAhc">i</sub></nowiki> және G<nowiki><sub id="mwAhk">q</sub></nowiki>, өзара әрекеттесе алады және көптеген сигнал беру нәтижелерін береді. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Адипоциттерге әсері ==== Адипоциттерде сукцинатпен белсендірілген GPR91 сигналдық каскады липолизді тежейді. ==== Бауыр мен көз торына әсері ==== Сукцинат сигналы жиі гипоксиялық жағдайларға жауап ретінде пайда болады. Бауырда сукцинат аноксидті [[Гепатоцит|гепатоциттер]] шығаратын паракриндік сигнал ретінде қызмет етеді және GPR91 арқылы жұлдызды жасушаларды нысанаға алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> Бұл жұлдызша жасушаларының белсендірілуіне және фиброгенезге әкеледі. Осылайша, сукцинат бауыр [[Гомеостаз|гомеостазында]] рөл атқарады деп саналады. Тор қабықта сукцинат ишемиялық жағдайларға жауап ретінде ретинальды ганглион жасушаларында жиналады. Автокриндік сукцинат сигналы ретинальды неоваскуляризацияға ықпал етеді, эндотелий өсу факторы (VEGF) сияқты ангиогендік факторлардың белсендірілуін тудырады.<ref name="Fonseca2016rev" /> <ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> ==== Жүрекке әсері ==== Жасушадан тыс сукцинат GPR91 белсендіру арқылы [[Жүрек бұлшықеті|кардиомиоциттердің]] өміршеңдігін реттейді; Сукцинаттың ұзақ мерзімді экспозициясы кардиомиоциттердің патологиялық [[Гипертрофия|гипертрофиясына]] әкеледі.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> GPR91 стимуляциясы жүректегі кем дегенде екі сигналдық жолды іске қосады: гипертрофиялық ген экспрессиясын белсендіретін MEK1/ 2 және ERK1/2 жолы және Ca²⁺ сіңіру мен таралу үлгісін өзгертетін және CaM -ге тәуелді гипертрофиялық генді қоздыратын фосфолипаза С жолы. белсендіру. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Иммундық жасушаларға әсері ==== SUCNR1 жоғары дәрежеде жетілмеген дендритті жасушаларда көрінеді, онда сукцинаттың байланысуы [[Хемотаксис|хемотаксисті]] ынталандырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Сонымен қатар, SUCNR1 TNF альфа және интерлейкин-1бета сияқты қабынуға қарсы цитокиндердің өндірісін арттыру үшін ақылы рецепторлармен синергетика жасайды.<ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> <ref name="Gilissen2016rev" /> Сукцинат антигенді ұсынатын жасушалардың белсенділігін қоздыру арқылы [[Бейімделген иммунды жүйе|адаптивті иммунитетті]] күшейте алады, бұл өз кезегінде Т-жасушаларын белсендіреді.<ref name="Mills2014rev" /> ==== Тромбоциттерге әсері ==== SUCNR1 – [[Тромбоцит|тромбоциттер агрегациясындағы]] сукцинат сигналының рөлі талқыланса да, P2Y<nowiki><sub id="mwAlQ">12</sub></nowiki> деңгейіне ұқсас деңгейде болатын адам тромбоциттеріндегі ең жоғары экспрессивті G ақуызымен байланысқан рецепторлардың бірі. Көптеген зерттеулер сукцинатпен индукцияланған агрегацияны көрсетті, бірақ әсердің индивид аралық жоғары өзгергіштігі бар.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> ==== Бүйректерге әсері ==== Сукцинат GPR91 арқылы макула денса және юкстагломерулярлық аппарат жасушаларында рениннің бөлінуін ынталандыру арқылы қан қысымының модуляторы ретінде қызмет етеді.<ref>{{Cite journal|title=Metabolic control of renin secretion}}</ref> Жүрек-тамыр және гипертония қаупін азайту үшін сукцинатқа бағытталған терапия қазіргі уақытта зерттелуде.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> === Жасуша ішілік сигнализация === [[Сурет:Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png/544px-Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|нобай|544x544 нүкте| Жиналған сукцинат диоксигеназаларды, мысалы, гистон және ДНҚ деметилазалары немесе пролил гидроксилазаларын бәсекелес тежеу арқылы тежейді. Осылайша, сукцинат эпигендік ландшафтты өзгертеді және ген экспрессиясын реттейді.]] Фумараттың немесе сукцинаттың жинақталуы бәсекелес тежелу арқылы 2-оксоглутаратқа тәуелді диоксигеназалардың, соның ішінде гистон мен ДНҚ деметилазаларының, пролил гидроксилазаларының және коллаген пролил-4-гидроксилазаларының белсенділігін төмендетеді.<ref>{{Cite journal|date=2012-06-15|title=Inhibition of α-KG-dependent histone and DNA demethylases by fumarate and succinate that are accumulated in mutations of FH and SDH tumor suppressors}}</ref> 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар гидроксилдену, десатурация және сақина тұйықталуын катализдеу үшін темір кофакторын қажет етеді.<ref name="Hewitson2005rev">{{Cite journal|date=2005-04-15|title=Oxidation by 2-oxoglutarate oxygenases: non-haem iron systems in catalysis and signalling}}</ref> Субстраттың тотығуымен бір мезгілде олар альфа-кетоглутарат деп те аталатын 2-оксоглутаратты сукцинатқа және СО₂ ге айналдырады. 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар субстраттарды ретті, ретті түрде байланыстырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Біріншіден, 2-оксоглютарат ферменттік орталықта бар сақталған 2-гистидинил-1-аспартил/глутамил триада қалдығымен байланысқан Fe(II) ионымен координатады. Кейіннен біріншілік субстрат байланыстырушы қалтаға түседі және ең соңында диоттегі фермент-субстрат кешенімен байланысады. Содан кейін тотығу декарбоксилдену байланыстырылған бастапқы субстратты тотықтыруға қызмет ететін сукцинатпен үйлестірілген феррил аралық өнімін тудырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Сукцинат 2-оксоглутараттың байланысуына тыйым салып, алдымен Fe(II) орталығына қосылу арқылы ферментативті процеске кедергі келтіруі мүмкін. Осылайша, ферментативті тежелу арқылы сукцинат жүктемесінің жоғарылауы транскрипция факторының белсенділігінің өзгеруіне және гистон мен ДНҚ метилденуіндегі геномдық өзгерістерге әкелуі мүмкін. ==== Эпигенетикалық әсерлер ==== Сукцинат пен фумарат 5-метилцитозин ДНҚ-ны өзгертетін ферменттердің TET (он-он бір транслокация) тобын және құрамында JmjC домені бар гистон-лизин-деметилазаны (KDM) тежейді.<ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}</ref> Сукцинаттың патологиялық жоғарылауы гиперметиляцияға, эпигенетикалық үнсіздікке және нейроэндокринді дифференциацияның өзгеруіне әкеледі, бұл қатерлі ісік пайда болуы мүмкін.<ref name="Yang2013comment" /> <ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}</ref> ==== Гендік реттеу ==== Пролил гидроксилазаларының (PHDs) сукцинатты тежелуі транскрипция факторының гипоксия индукциялық факторын (HIF) 1α тұрақтандырады.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref> <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|url=http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHaasCucchiSmithPucino2016">Haas, Robert; Cucchi, Danilo; Smith, Joanne; Pucino, Valentina; Macdougall, Claire Elizabeth; Mauro, Claudio (2016). [http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257 "Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules"]. ''Trends in Biochemical Sciences''. '''41''' (5): 460–471. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tibs.2016.02.003|10.1016/j.tibs.2016.02.003]]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26935843 26935843].</cite></ref> <ref name="Koivunen2007rev">{{Cite journal|title=Inhibition of hypoxia-inducible factor (HIF) hydroxylases by citric acid cycle intermediates: possible links between cell metabolism and stabilization of HIF.|date=16 February 2007}}</ref> PHD пролинді тотығу декарбоксилдейтін 2-оксиглутараттан сукцинатқа және СО ₂ -ге параллель гидроксилдейді. Адамдарда үш HIF пролил 4-гидроксилаза HIF тұрақтылығын реттейді.<ref name="Koivunen2007rev" /> HIF1α-дағы екі пролил қалдығының гидроксилденуі убиквитинді байланыстыруды жеңілдетеді, осылайша оны убиквитин/протеазома жолы арқылы протеолитикалық деструкция үшін белгілейді. PHD молекулалық оттегіге абсолютті қажеттілік болғандықтан, бұл процесс HIF1α жойылуына мүмкіндік беретін гипоксия кезінде басылады. Сукцинаттың жоғары концентрациясы гипоксия жағдайын PHD басу арқылы имитациялайды,<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> сондықтан HIF1α тұрақтандырады және қалыпты оттегі жағдайында да HIF1-тәуелді гендердің транскрипциясын индукциялайды. HIF1 60-тан астам гендердің, соның ішінде васкуляризацияға және ангиогенезге, энергия [[Зат алмасу|алмасуына]], жасушалардың өмір сүруіне және ісіктердің инвазиясына қатысатын гендердің транскрипциясын индукциялайтыны белгілі.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Koivunen2007rev" /> == Адам денсаулығындағы рөлі == === Қабыну === Сукцинатты қамтитын метаболикалық сигнал туа біткен иммундық жасушаларда HIF1-альфа немесе GPR91 сигналын тұрақтандыру арқылы [[Ісіну|қабынуға]] қатысуы мүмкін. Осы механизмдер арқылы сукцинаттың жинақталуы қабыну цитокиндерінің өндірісін реттейтіні көрсетілген. <ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> Дендритті жасушалар үшін сукцинат химиатрактант ретінде қызмет етеді және рецепторлық ынталандырылған цитокиндердің өндірісі арқылы олардың антигенді ұсыну функциясын арттырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Қабыну [[Макрофаг|макрофагтарында]] сукцинат-индукцияланған HIF1 тұрақтылығы HIF1-тәуелді гендердің, соның ішінде қабынуға қарсы цитокин интерлейкин-1β транскрипциясының жоғарылауына әкеледі.<ref>{{Cite journal|title=Succinate is a danger signal that induces IL-1β via HIF-1α}}</ref> Ісік некрозының факторы немесе интерлейкин 6 сияқты белсендірілген макрофагтар өндіретін басқа қабыну цитокиндері сукцинат пен HIF1 тікелей әсер етпейді.<ref name="Mills2014rev" /> Сукцинаттың иммундық жасушаларда жиналу механизмі толық түсінілмеген.<ref name="Mills2014rev" /> Тол тәрізді рецепторлар арқылы қабыну макрофагтарын белсендіру гликолизге қарай метаболикалық ығысуды тудырады. <ref>{{Cite journal|title=Metabolic reprogramming in macrophages and dendritic cells in innate immunity}}</ref> Осы жағдайларда TCA циклінің жалпы төмендеуіне қарамастан, сукцинат концентрациясы жоғарылайды. Дегенмен, макрофагтарды белсендіруге қатысатын липополисахаридтер [[Глутамин қышқылы|глутамин]] мен ГАМҚ тасымалдаушыларын арттырады.<ref name="Mills2014rev" /> Осылайша, сукцинат альфа-кетоглутарат немесе GABA шунты арқылы күшейтілген глутамин метаболизмінен өндірілуі мүмкін.  === Ісіктердің пайда болуы === Сукцинат үш [[Канцерогенез|онкометаболиттің]] бірі болып табылады, метаболикалық аралық өнімдердің жинақталуы ісік пайда болуына әсер ететін метаболикалық және метаболикалық емес дисрегуляцияны тудырады.<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> <ref name="Sciacovelli2017rev">{{Cite journal|date=2017-03-06|title=Oncometabolites: Unconventional triggers of oncogenic signalling cascades}}</ref> Тұқым қуалайтын [[параганглиома]] мен [[Феохромоцитома|феохромоцитомада]] жиі кездесетін сукцинатдегидрогеназаны кодтайтын гендердегі функцияның бұзылуы мутациялары сукцинаттың патологиялық жоғарылауын тудырады. <ref name="Bardella2011rev">{{Cite journal|date=2011-11-01|title=SDH mutations in cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBardellaPollardTomlinson2011">Bardella, Chiara; Pollard, Patrick J.; Tomlinson, Ian (2011-11-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2011.07.003|"SDH mutations in cancer"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. '''1807''' (11): 1432–1443. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2011.07.003|10.1016/j.bbabio.2011.07.003]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21771581 21771581].</cite></ref> Сондай-ақ SDH мутациялары асқазан- ішек жолдарының стромальды ісіктерінде, бүйрек ісіктерінде, қалқанша безінің ісіктерінде, тестикулярлық семиномаларда және [[Нейробластома|нейробластомаларда]] анықталды. <ref name="Yang2013rev" /> Мутацияланған SHD тудырған онкогендік механизм сукцинаттың 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназаларды тежеу қабілетіне қатысты деп есептеледі. KDMs және TET гидроксилазаларының тежелуі жасушалардың дифференциациясына қатысатын гендерге әсер ететін эпигенетикалық дисрегуляция мен гиперметиляцияға әкеледі. <ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangPollard2013">Yang, Ming; Pollard, Patrick J. (10 June 2013). [[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|"Succinate: A New Epigenetic Hacker"]]. ''Cancer Cell''. '''23''' (6): 709–711. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|10.1016/j.ccr.2013.05.015]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23763995 23763995].</cite></ref> Сонымен қатар, HIF-1α-ның сукцинат арқылы белсендірілуі пролиферацияға, метаболизмге және ангиогенезге қатысатын гендердің транскрипциялық белсендіруі арқылы ісік тудыруы мүмкін жалған гипоксиялық күйді тудырады. <ref>{{Cite journal|date=2006-01-01|title=Succinate dehydrogenase and fumarate hydratase: linking mitochondrial dysfunction and cancer}}</ref> Қалған екі онкометаболит, фумарат және 2-гидроксиглутарат сукцинациялау үшін ұқсас құрылымдарға ие және параллельді HIF-индукциялайтын онкогендік механизмдер арқылы жұмыс істейді. <ref name="Sciacovelli2017rev" /> === Ишемияның реперфузиялық зақымдануы === Гипоксидті жағдайларда сукцинаттың жиналуы ROS өндірісінің жоғарылауы арқылы реперфузиялық зақымдануға ықпал етті. <ref name="Pell2016rev" /> Ишемия кезінде сукцинат жиналады. Реперфузиядан кейін сукцинат тез тотығады, бұл ROS кенеттен және кең көлемде өндірілуіне әкеледі. <ref name="Chouchani|2014primary" /> Содан кейін ROS жасушалық апоптотикалық механизмді іске қосады немесе ақуыздарға, мембраналарға, органеллаларға және т.б. тотығу зақымдалуын тудырады. Жануарлар үлгілерінде ишемиялық сукцинат жинақталуының фармакологиялық тежелуі ишемия-реперфузиялық зақымдануды жақсартты. 2016 жылдан бастап сукцинат арқылы жүретін ROS өндірісін тежеу терапиялық дәрілік мақсат ретінде зерттелуде. <ref name="Pell2016rev" /> == Сондай-ақ қараңыз == * Отқа төзімді <ref>[https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0734904109105511 Flame Retardant Finishing of Cotton Fleece Fabric: Part IV-Bifunctional Carboxylic Acids]</ref> * Янтарь қышқылын қыздыру арқылы алынған янтарь [[Янтарь|майы]] * Лимон қышқылының айналымы * Метаболит * Онкометаболизм == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/FoodAdditivesIngredients/ucm115326.htm FDA] * [http://chemicalland21.com/industrialchem/organic/SUCCINIC%20ACID.htm Сукцин қышқылы] * [http://www.aim.env.uea.ac.uk/aim/accent2/inputpage.php Калькулятор: Суксин қышқылында су мен еріген заттардың белсенділігі] * [https://www.sciencedirect.com/topics/agricultural-and-biological-sciences/succinic-acid ScienceDirect: Succinic Acid - тамақ қалдықтарынан органикалық қышқылдар мен ферменттер / биокатализаторлар өндірісі] * [https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/1110 PubChem: янтарь қышқылының қосындысы] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] hufuy19of8x4rc13k7kodh3bo1wfxty 3061736 3061577 2022-08-17T17:26:24Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki  {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> [[Category:Articles containing unverified chemical infoboxes]] [[Category:Chembox image size set]] <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''Сукцин қышқылы''' ( {{IPAc-en|s|ə|k|ˈ|s|ɪ|n|i|k}} ) — [[Химиялық формула|химиялық формуласы]] (CH ₂)₂ (CO₂ H)₂ болатын [[Қымыздық қышқылы|дикарбон қышқылы]] . <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}</ref> Бұл атау латын тілінен алынған ''succinum'', яғни [[Янтарь|кәріптас]] . Тірі организмдерде янтарь қышқылы [[Аденозинүшфосфор қышқылы|АТФ түзуге]] қатысатын электронды тасымалдау тізбегінің 2-комплексіндегі сукцинатдегидрогеназа ферментінің әсерінен фумаратқа айналатын метаболикалық аралық зат ретінде көптеген биологиялық рөлдерге ие [[Ион (электроника)|анион]], сукцинат түрінде болады. жасушаның зат алмасу күйін көрсететін сигналдық молекула.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}</ref> Ол E363 тағамдық қоспасы ретінде сатылады. Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] трикарбон қышқылының циклі (TCA) арқылы түзіледі. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, цитоплазмада, сондай-ақ жасушадан тыс кеңістікте жұмыс істей алады, ген экспрессиясының үлгілерін өзгертеді, эпигенетикалық ландшафтты модуляциялайды немесе гормонға ұқсас сигналды көрсете алады. <ref name="Tretter2016rev" /> Осылайша, сукцинат жасушалық [[Зат алмасу|метаболизмді]], әсіресе АТФ түзілуін жасушалық функцияның реттелуімен байланыстырады. Сукцинат синтезінің, демек, АТФ синтезінің реттелуінің бұзылуы Лей синдромы және Мелас синдромы сияқты кейбір генетикалық митохондриялық ауруларда орын алады және деградация қатерлі трансформация, [[Ісіну|қабыну]] және тіндердің зақымдануы сияқты патологиялық жағдайларға әкелуі мүмкін. <ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}</ref> <ref name="Chouchani|2014primary">{{Cite journal|title=Ischaemic accumulation of succinate controls reperfusion injury through mitochondrial ROS.|date=20 November 2014}}</ref> == Физикалық қасиеттері == Сукцин қышқылы жоғары қышқыл дәмі бар ақ түсті, иіссіз қатты зат. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Сулы ерітіндіде янтарь қышқылы конъюгат негізін – сукцинатты ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|eɪ|t}}) түзу үшін оңай [[Ион (электроника)|иондалады]]. [[Қышқыл|Дипрот қышқылы]] ретінде янтарь қышқылы екі дәйекті депротонация реакциясынан өтеді: : (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H) ₂ → (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H) (CO ₂ ) ⁻ + H ⁺ : (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H)(CO ₂ ) ⁻ → (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ ) ₂ ²⁻ + H ⁺ Бұл процестердің pK_a сәйкесінше 4,3 және 5,6. Екі анион да түссіз және тұздар ретінде оқшаулануы мүмкін, мысалы, Na(CH₂)₂ (CO₂ H) (CO₂ ) және Na₂ (CH₂) ₂ (CO₂)₂. Тірі организмдерде сукцин қышқылы емес, ең алдымен сукцинат кездеседі. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Радикалды топ ретінде сукцинил ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|əl}}) тобы деп аталады. <ref>{{Cite web|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/succinyl|title=Definition of SUCCINYL|work=www.merriam-webster.com|accessdate=2017-03-09}}</ref> Көптеген қарапайым моно- және дикарбон қышқылдары сияқты, ол зиянды емес, бірақ тері мен көзге тітіркендіргіш болуы мүмкін. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> == Коммерциялық өндіріс == Тарихи тұрғыдан янтарь қышқылы [[Янтарь|янтарьдан]] айдау арқылы алынған және осылайша янтарь рухы ретінде белгілі. Жалпы өнеркәсіптік жолдарға малеин қышқылын [[Гидрогениздеу|гидрлеу]], 1,4-бутандиолды тотығу және [[Этиленгликоль|этиленгликольді]] карбонилдеу жатады. Сукцинат сонымен қатар бутаннан малеин ангидриді арқылы өндіріледі. Дүниежүзілік өндіріс жылына 16 000-нан 30 000 тоннаға дейін бағаланады, жылдық өсу қарқыны 10% құрайды.<ref>{{Cite web|url=http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|title=NNFCC Renewable Chemicals Factsheet: Succinic Acid|date=3 February 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110720182449/http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|archivedate=20 July 2011}}</ref> [[Глюкоза|Глюкозаны]] ашыту арқылы коммерциялық өндіріске генетикалық инженерияланған ''[[Ішек таяқшасы|ішек таяқшалары]]'' мен ''Saccharomyces cerevisiae'' ұсынылған. <ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|last1=Thakker|first1=Chandresh|last2=Martínez|first2=Irene|last3=San|first3=Ka-Yiu|last4=Bennett|first4=George N.|date=2017-03-07|title=Succinate production in Escherichia coli|journal=Biotechnology Journal|volume=7|issue=2|pages=213–224|doi=10.1002/biot.201100061|pmc=3517001|pmid=21932253}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Otero|first1=José Manuel|last2=Cimini|first2=Donatella|last3=Patil|first3=Kiran R.|last4=Poulsen|first4=Simon G.|date=2013-01-21|title=Industrial Systems Biology of Saccharomyces cerevisiae Enables Novel Succinic Acid Cell Factory|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=1|pages=e54144|doi=10.1371/journal.pone.0054144|pmc=3549990|pmid=23349810}}</ref> == Химиялық реакциялар == Сукцин қышқылын фумар қышқылына дейін сусыздандыруға немесе диэтилсуцинат (CH₂ CO₂ CH₂ CH₃)₂ сияқты диэфирлерге айналдыруға болады. Бұл диэтил эфирі Стоббе конденсациясындағы субстрат болып табылады. Сукцин қышқылының сусыздануы янтарь ангидридін береді.<ref>{{Cite journal|title=Succinic Anhydride}}</ref> Сукцинатты 1,4-бутандиол, малеин ангидриді, сукцинимид, 2-пирролидинон және тетрагидрофуран алу үшін пайдалануға болады.<ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|title=Succinate production in Escherichia coli}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFThakkerMartínezSanBennett2017">Thakker, Chandresh; Martínez, Irene; San, Ka-Yiu; Bennett, George N. (2017-03-07). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 "Succinate production in Escherichia coli"]. ''Biotechnology Journal''. '''7''' (2): 213–224. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/biot.201100061|10.1002/biot.201100061]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 3517001]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21932253 21932253].</cite></ref> == Қолданбалар == 2004 жылы сукцинат АҚШ Энергетика министрлігінің биомассадан алынатын платформалық химиялық заттардың ең жақсы 12 тізіміне енгізілді.<ref>{{Cite web|url=http://www1.eere.energy.gov/bioenergy/pdfs/35523.pdf|title=Top Value Added Chemicals from Biomass, Volume 1: Results of Screening for Potential Candidates from Sugars and Synthesis Gas|date=November 1, 2004|publisher=U.S. Department of Energy|accessdate=2013-11-12}}</ref> === Полимерлердің, шайырлардың және еріткіштердің прекурсоры === Сукцин қышқылы кейбір [[Полиэфирлер|полиэфирлердің]] [[Прекурсор|прекурсоры]] және кейбір алкидті шайырлардың құрамдас бөлігі болып табылады. 1,4-бутандиолды (BDO) прекурсор ретінде янтарь қышқылын пайдаланып синтездеуге болады.<ref>{{Citation|title=Ashford's Dictionary of Industrial Chemicals|year=2011|author=Ashford|first=Robert D.}}</ref> Автокөлік және электроника өнеркәсібі коннекторларды, оқшаулағыштарды, доңғалақ қақпақтарын, беріліс ауыстыратын тұтқаларды және арматуралық арқалықтарды өндіру үшін BDO-ға қатты сенеді.<ref>{{Cite web|url=http://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/1-4-butanediol-market|work=Grand View Research|title=1,4-Butanediol (BDO) Market Analysis By Application (Tetrahydrofuran, Polybutylene Teraphthalate, Gamma-Butyrolactone & Polyurethanes), And Segment Forecasts To 2020|date=September 2015|accessdate=2015-11-18}}</ref> Сукцин қышқылы сонымен қатар тіндік инженерияда қызығушылық тудыратын кейбір биологиялық ыдырайтын полимерлердің негізі ретінде қызмет етеді. [[Ацилдеу|Сукцин]] қышқылымен ацилдену ''сукцинация'' деп аталады. ''Асқын сукцинация'' субстратқа бірнеше сукцинаттар қосылғанда орын алады.  === Азық-түлік және диеталық қосымша === Азық- түлік қоспасы және [[Биологиялық белсенді қоспалар|диеталық қосымша]] ретінде янтарь қышқылы әдетте АҚШ-тың Азық-түлік және дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету басқармасымен қауіпсіз деп танылады . <ref>{{Cite web|work=FDA GRAS Database|url=http://wayback.archive-it.org/7993/20171031060940/https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/GRAS/SCOGS/ucm261458.htm|title=Succinic acid in the FDA SCOGS Database|date=31 October 2015}}</ref> Сукцин қышқылы негізінен тамақ және сусын өнеркәсібінде қышқылдықты реттегіш ретінде қолданылады. Ол сонымен қатар хош иістендіргіш ретінде қол жетімді, ол умами дәміне біршама қышқыл және тұтқыр компонентті қосады. Фармацевтикалық өнімдерде қосалқы зат ретінде ол қышқылдықты бақылау үшін де қолданылады <ref>{{Cite web|url=http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|title=Overview of pharmaceutical excipients used in tablets and capsules|date=24 October 2008|publisher=Modern Medicine Network|accessdate=7 November 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120219203453/http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|archivedate=19 February 2012}}</ref> немесе қарсы ион ретінде. <ref name="Thakker2012rev" /> Сукцинатты қамтитын препараттарға метопролол сукцинаты, суматриптан сукцинаты, доксиламин сукцинаты немесе солифенацин сукцинаты жатады .  == Биосинтез == === Үшкарбон қышқылының (TCA) циклі === Сукцинат - трикарбон қышқылының цикліндегі негізгі аралық өнім, O ₂ қатысуымен химиялық энергияны өндіру үшін қолданылатын негізгі метаболикалық жол. Сукцинат сукцинил-КоА-дан сукцинил -КоА синтетаза ферменті арқылы GTP / [[Аденозинүшфосфор қышқылы|ATP]] түзетін сатыда түзіледі: : 17.1-бөлім  Сукцинил-КоА + NDP + Pi → Сукцинат + КоА + NTP Сукцинатдегидрогеназа (SDH) ферментімен катализделген сукцинат кейіннен фумаратқа дейін тотығады: : 17.1-бөлім  Сукцинат + FAD → Фумарат + FADH ₂ SDH сонымен қатар митохондриялық электрондарды тасымалдау тізбегіне қатысады, онда ол тыныс алу кешені II ретінде белгілі. Бұл ферменттік кешен аралық электронды тасымалдаушылар [[Флавинадениндинуклеотид|FAD]] және үш 2Fe-2S кластері арқылы сукцинаттың тотығуын убихинонның тотықсыздануына қосатын 4 суббірлік мембранамен байланысқан липопротеин болып табылады. Осылайша, сукцинат электронды тасымалдау тізбегіне тікелей электронды донор ретінде қызмет етеді және өзі фумаратқа айналады. <ref name="Drose2013rev">{{Cite journal|date=2013-05-01|title=Differential effects of complex II on mitochondrial ROS production and their relation to cardioprotective pre- and postconditioning}}</ref>{{TCACycle WP78|highlight=Succinic_acid}} <div style="overflow:auto;"> <div class="thumb tleft"> <div class="thumbinner" style="width: 377px;"> <div class="thumbimage" style="width: 375px; height: 350px; overflow: hidden;"> <div style="position: relative; top: -425.214458049474px; left: -140.593372998431px; width: {{{bSize}}}px"><div class="noresize">[[File:<div class="noresize thumb tnone" style="; "> <div class="thumbinner" style="overflow:hidden;width:977px;"> <div class="thumbimage" style=" overflow:hidden; position:relative; background-color:white;"> <div style=";left:0px; top:0px; width:975px; position:absolute;"> <imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> <div style="text-align:left; background-color:transparent; color:white; line-height:110%;"> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:618.183677024482px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:451.54940095851265px; top:725.259641298615px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.297px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:819.1964349793448px; top:515.561643190949px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:571.2810609698606px; top:282.326162748253px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.7681761528873px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:350.5471779257774px; top:309.738513963747px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:82px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:277.2304299889747px; top:277.842906199475px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:479.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70.9637798844278px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:315.5372607603804px; top:537.162326999765px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.9824561403508px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:635.9031232725265px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:76px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:653.938775510203px; top:269.24082996719px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39.3831123868514px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:319.4107134124872px; top:411.851622955204px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:181px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:141.0px; top:124.074190177638px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.8532982134678px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:661.6074074840087px; top:426.763659180771px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:490.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:88px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:712.6652805322755px; top:389.520408163265px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:183px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:310.0px; top:92px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.2611679545706px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:612.9882600793883px; top:592.237750094656px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:726.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:47.2000923036619px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:636.0744175002592px; top:180.675862731503px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:35.0113378684808px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:287.9068504408506px; top:243.69018283712px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:71.0094500492967px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:322.0734715675278px; top:510.567280274845px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:241.35832414553488px; top:380.1871727164px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:706.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:682.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:74.0690423162581px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:570.214458049474px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695596px; top:562.105454574384px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:499.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:530.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:46.2956622035883px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:797.5998960197005px; top:348.045370937004px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.2086167800452px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:431.49670017260775px; top:171.725649438501px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.7294003600621px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:220.204704152885px; top:338.176239522068px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:73.3148283021269px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:258.0px; top:207.5px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:84.9238578680197px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:689.7918950998334px; top:575.825930372149px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:44.2885215390222px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:664.2350006605998px; top:479.486479726442px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:550.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:174.797362167969px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:104.24739103744628px; top:670.621588958849px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:603.812674892287px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:510.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:514.3572972065928px; top:601.330609050841px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:42.6019239578559px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.164857593634px; top:532.419807121538px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.621221037988px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:367.5646397813722px; top:175.627991937516px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:52.4198466377163px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:495.1992009813314px; top:197.595238095238px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.5478699038022px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:646.7852384280694px; top:592.237750094655px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:815.2888118210254px; top:429.010364344743px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:459.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:90px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:89.69578349531633px; top:454.6161912946px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176794px; top:702.001875326864px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:154.310540655952px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:550.9275545821426px; top:120.030923235774px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:36.5px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:817.7808628897307px; top:535.894776444251px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:662.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:103.0px; top:152.25px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.582089552239px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:201.5903502425638px; top:432.957397302731px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:61.4143272597748px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:237.33003246869183px; top:483.279092135411px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:48.2984700306043px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:213.07607497243674px; top:320.442722989244px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:80px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:513.8335230453816px; top:685.255102040816px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.7844725620888px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.563025210084px; top:511.09306302521px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:27.0336779387258px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:604.787037037037px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:457.2720726749515px; top:710.888639166419px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:769.357891702148px; top:312.642489278866px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695534px; top:547.734452442188px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:520.0799689230324px; top:586.959606918642px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:541.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:521.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:67.0690423162581px; height:12px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:553.214458049474px; background:transparent; border:4px black solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> </div> <div style="visibility:hidden"><imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> </div> <div class="thumbcaption"></div> </div></div>|alt=TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit]]]</div></div> </div> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify"> </div>TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit] </div> </div> </div> <div style="clear:both;"></div><templatestyles src="Reflist/styles.css" /><div class="reflist "> <references group="§" responsive="1"></references> </div> </div> === TCA циклінің редукциялық тармағы === Сукцинат SDH кері белсенділігі арқылы балама түрде түзілуі мүмкін. Анаэробты жағдайда кейбір бактериялар, мысалы, ''A. succinogenes'', ''A.'' succiniciproducens және ''M.'' succiniciproducens, TCA циклін кері бағытта жүргізеді және оксалоацетат, [[Алма қышқылы|малат]] және фумарат аралық өнімдері арқылы глюкозаны сукцинацияға айналдырады. <ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|last1=Cheng|first1=Ke-Ke|last2=Wang|first2=Gen-Yu|last3=Zeng|first3=Jing|last4=Zhang|first4=Jian-An|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering|journal=BioMed Research International|volume=2013|pages=538790|doi=10.1155/2013/538790|pmc=3652112|pmid=23691505}}</ref> Бұл жол метаболикалық инженерияда адам қолдануы үшін сукцинат түзу үшін пайдаланылады. <ref name="Cheng2013rev" /> Сонымен қатар, қантты ашыту кезінде пайда болатын янтарь қышқылы ашытылған спирттерге тұздылық, ащылық және қышқылдықтың үйлесімін береді. Фумаратты жинақтау SDH кері белсенділігін тудыруы мүмкін, осылайша сукцинат генерациясын арттырады. Патологиялық және физиологиялық жағдайларда малат-аспартат шаттл немесе пуринді нуклеотидтер митохондриялық фумаратты көбейте алады, ол кейіннен сукцинатқа оңай айналады. <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|last1=Haas|first1=Robert|last2=Cucchi|first2=Danilo|last3=Smith|first3=Joanne|last4=Pucino|first4=Valentina|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|journal=Trends in Biochemical Sciences|volume=41|issue=5|pages=460–471|doi=10.1016/j.tibs.2016.02.003|pmid=26935843}}</ref> === Глиоксилат циклі === Сукцинат сонымен қатар екі екі көміртекті ацетил бірлігін төрт көміртекті сукцинатқа түрлендіретін глиоксилат циклінің өнімі болып табылады. Глиоксилат циклін көптеген бактериялар, өсімдіктер мен саңырауқұлақтар пайдаланады және бұл организмдерге ацетат немесе ацетил КоА түзетін қосылыстарда өмір сүруге мүмкіндік береді. Бұл жол изоцитратты сукцинат пен глиоксилатқа бөлетін изоцитрат - лиаза ферменті арқылы TCA циклінің декарбоксилдену кезеңдерін болдырмайды. Жасалған сукцинат содан кейін энергия өндіру немесе биосинтез үшін қол жетімді. : 17.4-бөлім  === GABA шунты === Сукцинат гамма-аминобутир қышқылының (GABA) TCA цикліне қайта кіру нүктесі болып табылады, ол GABA синтездейтін және қайта өңдейтін жабық цикл. GABA шунты альфа-кетоглутаратты сукцинатқа түрлендірудің балама жолы ретінде қызмет етеді, TCA циклінің аралық сукцинил-КоА-сын айналып өтіп, оның орнына аралық GABA өндіреді. Альфа-кетоглутараттың трансаминденуі және кейіннен декарбоксилденуі ГАМҚ түзілуіне әкеледі. Содан кейін ГАМҚ метаболизденеді ГАМҚ трансаминаза арқылы сукцинді жартылай альдегидке дейін. Соңында сукцинді жартылай альдегид сукцинді жартылай альдегид дегидрогеназа (SSADH) арқылы тотығады, сукцинат түзеді, TCA цикліне қайта кіреді және циклды жабады. GABA шунты үшін қажетті ферменттер нейрондарда, глиальды жасушаларда, макрофагтарда және ұйқы безі жасушаларында экспрессияланады. <ref name="BasicNeurochemTextChapter" /> [[Сурет:Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png/540px-Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|нобай|540x540 нүкте| Сукцинаттың биологиялық рөлі. Митохондриялардың ішінде сукцинат көптеген метаболикалық жолдарда аралық зат ретінде қызмет етеді және ROS генерациясына ықпал етеді. Митохондриядан тыс сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. OOA=оксалоацетат; a-KG=альфа кетоглутарат; GLUT = глутамат; ГАМҚ = гамма-аминобутир қышқылы; SSA = Сукцинді жартылай альдегид ; PHD= пролилгидроксилаза; HIF-1a=гипоксияның индукциялық факторы 1a; TET= Он-он бір транслокациялық ферменттер; JMJD3 = гистон деметилаза Джумонжи D3]] == Жасушалық зат алмасу == === Метаболикалық аралық === Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] өндіріледі және шоғырланады және оның негізгі биологиялық қызметі метаболикалық аралық зат болып табылады.<ref name="Tretter2016rev" /> : 17.1-бөлім Көмірсулардың, аминқышқылдарының, май қышқылдарының, холестериннің және гемнің метаболизмін қоса алғанда, TCA циклімен өзара байланысты барлық метаболикалық жолдар сукцинаттың уақытша түзілуіне сүйенеді.<ref name="Tretter2016rev" /> Аралық өнім сукцинаттың таза өндірісін қозғауға қабілетті TCA циклінің немесе глиоксилат циклінің редукциялық тармағын қоса алғанда, көптеген жолдар арқылы биосинтетикалық процестерге қол жетімді болады. <ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFChengWangZengZhang2013">Cheng, Ke-Ke; Wang, Gen-Yu; Zeng, Jing; Zhang, Jian-An (2013-04-18). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 "Improved Succinate Production by Metabolic Engineering"]. ''BioMed Research International''. '''2013''': 538790. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1155/2013/538790|10.1155/2013/538790]]</span>. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/2314-6133 2314-6133]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 3652112]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23691505 23691505].</cite></ref> Кеміргіштерде митохондриялық концентрациялар шамамен ~0,5 мМ <ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref>, ал плазмадағы концентрация небәрі 2–20 мкм құрайды.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}</ref> === ROS өндірісі === Сукцинатты фумаратқа айналдыратын сукцинатдегидрогеназаның (SDH) белсенділігі электронды тасымалдау тізбегіндегі электронды ағынды бағыттау арқылы митохондриялық реактивті оттегі түрлерін (ROS) өндіруге қатысады. Сукцинаттың жинақталуы жағдайында сукцинаттың SDH арқылы жылдам тотығуы кері электрондардың тасымалдануын (RET) қозғай алады. Егер митохондриялық III тыныс алу кешені сукцинат тотығуымен қамтамасыз етілген артық электрондарды орналастыра алмаса, ол электрондарды электронды тасымалдау тізбегі бойымен кері ағуға мәжбүр етеді. Митохондриялық респираторлық кешен 1 -дегі RET, әдетте электронды тасымалдау тізбегіндегі SDH-дан бұрын болатын кешен, ROS өндірісіне әкеледі және тотықтырғыш микроорта жасайды.<ref name="Pell2016rev" /> == Қосымша биологиялық функциялар == Метаболикалық рөлдерден басқа, сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. Митохондриядан тыс сукцинат 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназалар тобын тежеу арқылы эпигенетикалық ландшафтты өзгертеді. <ref name="Haas2016rev" /> Балама, сукцинат жасушадан тыс ортаға және мақсатты рецепторлармен танылатын қан ағымына шығарылуы мүмкін. Жалпы, митохондриялардан ағып кету сукцинаттың артық өндірілуін немесе аз тұтынуын талап етеді және SDH белсенділігінің төмендеуіне, кері немесе мүлдем болмауына немесе метаболикалық күйдегі балама өзгерістерге байланысты болады. SDH мутациялары, [[гипоксия]] немесе энергетикалық теңгерімсіздік TCA циклі арқылы ағынның өзгеруімен және сукцинаттың жинақталуымен байланысты.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Haas2016rev" /> Митохондриядан шыққаннан кейін сукцинат метаболикалық күйдің сигналы ретінде қызмет етеді, көрші жасушаларға бастапқы жасуша популяциясының метаболикалық белсенділігі туралы хабарлайды.<ref name="Haas2016rev" /> Осылайша, сукцинат TCA циклінің дисфункциясын немесе метаболикалық өзгерістерді жасуша арасындағы байланысқа және тотығу стрессіне байланысты жауаптарға байланыстырады. === Тасымалдаушылар === Сукцинат митохондриялық және плазмалық мембрана арқылы қозғалу үшін арнайы тасымалдаушыларды қажет етеді. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, дикарбоксилат тасымалдаушылары, ең алдымен, SLC25A10, сукцинат-фумарат/малат тасымалдаушысы арқылы ішкі митохондриялық мембрана арқылы өтеді.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> Митохондриялық экспорттың екінші сатысында сукцинат 1,5 кДа-дан аз молекулалардың диффузиясын жеңілдететін пориндер, спецификалық емес ақуыз арналары арқылы сыртқы митохондриялық мембрананы оңай кесіп өтеді. <ref name="Fonseca2016rev" /> Плазмалық мембрана арқылы тасымалдау тінге тән болуы мүмкін. Негізгі кандидатты тасымалдаушы - INDY (мен әлі өлген жоқпын), натрийге тәуелсіз анион алмастырғыш, ол дикарбоксилат пен цитратты қанға қосады. <ref name="Fonseca2016rev" /> [[Сурет:Snake_diagram_of_GPR91.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Snake_diagram_of_GPR91.png/546px-Snake_diagram_of_GPR91.png|нобай|546x546 нүкте| GPR91 аминқышқылдарының реттілігі. Сукцинат GPR91, 7-трансмембраналық G-белокпен байланысқан рецептормен байланысады, әртүрлі жасуша түрлерінде орналасқан. Қызыл аминқышқылдары сукцинатты байланыстыруға қатысатындарды білдіреді. Барлық қалған аминқышқылдары химиялық қасиеттеріне қарай боялады (сұр=полярлы емес, көгілдір=теріс заряд, қою көк = оң заряд, жасыл=ароматты, қою күлгін=полярлы және зарядсыз, қызғылт сары/ашық күлгін = ерекше жағдайлар).]] === Жасушадан тыс сигнализация === Жасушадан тыс сукцинат қан жасушалары, май тіндері, иммундық жасушалар, бауыр, жүрек, тор қабық және ең алдымен бүйрек сияқты әртүрлі тіндерге бағытталған гормон тәрізді функциясы бар сигналдық молекула ретінде әрекет ете алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> G-белокпен байланысқан рецептор, GPR91, сонымен қатар SUCNR1 ретінде белгілі, жасушадан тыс сукцинат детекторы ретінде қызмет етеді.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}</ref> Арг⁹⁹, His¹⁰³, Arg²⁵² және Arg²⁸¹ рецептордың ортасына жақын жерде сукцинат үшін оң зарядталған байланыстыру орнын жасайды.<ref name="Gilissen2016rev" /> GPR91 лигандының ерекшелігі 800 фармакологиялық белсенді қосылыстар мен 200 карбон қышқылы мен сукцинат тәрізді қосылыстардың көмегімен қатаң сыналған, олардың барлығы айтарлықтай төмен байланысу жақындығын көрсетті. <ref name="Gilissen2016rev" /> Жалпы, сукцинат-GPR91 үшін EC<nowiki><sub id="mwAhE">50</sub></nowiki> 20–50 uM диапазонында.<ref name="Fonseca2016rev" /> Жасуша түріне байланысты GPR91 бірнеше G протеиндерімен, соның ішінде G<nowiki><sub id="mwAhU">s</sub></nowiki>, G<nowiki><sub id="mwAhc">i</sub></nowiki> және G<nowiki><sub id="mwAhk">q</sub></nowiki>, өзара әрекеттесе алады және көптеген сигнал беру нәтижелерін береді. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Адипоциттерге әсері ==== Адипоциттерде сукцинатпен белсендірілген GPR91 сигналдық каскады липолизді тежейді. ==== Бауыр мен көз торына әсері ==== Сукцинат сигналы жиі гипоксиялық жағдайларға жауап ретінде пайда болады. Бауырда сукцинат аноксидті [[Гепатоцит|гепатоциттер]] шығаратын паракриндік сигнал ретінде қызмет етеді және GPR91 арқылы жұлдызды жасушаларды нысанаға алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> Бұл жұлдызша жасушаларының белсендірілуіне және фиброгенезге әкеледі. Осылайша, сукцинат бауыр [[Гомеостаз|гомеостазында]] рөл атқарады деп саналады. Тор қабықта сукцинат ишемиялық жағдайларға жауап ретінде ретинальды ганглион жасушаларында жиналады. Автокриндік сукцинат сигналы ретинальды неоваскуляризацияға ықпал етеді, эндотелий өсу факторы (VEGF) сияқты ангиогендік факторлардың белсендірілуін тудырады.<ref name="Fonseca2016rev" /> <ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> ==== Жүрекке әсері ==== Жасушадан тыс сукцинат GPR91 белсендіру арқылы [[Жүрек бұлшықеті|кардиомиоциттердің]] өміршеңдігін реттейді; Сукцинаттың ұзақ мерзімді экспозициясы кардиомиоциттердің патологиялық [[Гипертрофия|гипертрофиясына]] әкеледі.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> GPR91 стимуляциясы жүректегі кем дегенде екі сигналдық жолды іске қосады: гипертрофиялық ген экспрессиясын белсендіретін MEK1/ 2 және ERK1/2 жолы және Ca²⁺ сіңіру мен таралу үлгісін өзгертетін және CaM -ге тәуелді гипертрофиялық генді қоздыратын фосфолипаза С жолы. белсендіру. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Иммундық жасушаларға әсері ==== SUCNR1 жоғары дәрежеде жетілмеген дендритті жасушаларда көрінеді, онда сукцинаттың байланысуы [[Хемотаксис|хемотаксисті]] ынталандырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Сонымен қатар, SUCNR1 TNF альфа және интерлейкин-1бета сияқты қабынуға қарсы цитокиндердің өндірісін арттыру үшін ақылы рецепторлармен синергетика жасайды.<ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> <ref name="Gilissen2016rev" /> Сукцинат антигенді ұсынатын жасушалардың белсенділігін қоздыру арқылы [[Бейімделген иммунды жүйе|адаптивті иммунитетті]] күшейте алады, бұл өз кезегінде Т-жасушаларын белсендіреді.<ref name="Mills2014rev" /> ==== Тромбоциттерге әсері ==== SUCNR1 – [[Тромбоцит|тромбоциттер агрегациясындағы]] сукцинат сигналының рөлі талқыланса да, P2Y<nowiki><sub id="mwAlQ">12</sub></nowiki> деңгейіне ұқсас деңгейде болатын адам тромбоциттеріндегі ең жоғары экспрессивті G ақуызымен байланысқан рецепторлардың бірі. Көптеген зерттеулер сукцинатпен индукцияланған агрегацияны көрсетті, бірақ әсердің индивид аралық жоғары өзгергіштігі бар.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> ==== Бүйректерге әсері ==== Сукцинат GPR91 арқылы макула денса және юкстагломерулярлық аппарат жасушаларында рениннің бөлінуін ынталандыру арқылы қан қысымының модуляторы ретінде қызмет етеді.<ref>{{Cite journal|title=Metabolic control of renin secretion}}</ref> Жүрек-тамыр және гипертония қаупін азайту үшін сукцинатқа бағытталған терапия қазіргі уақытта зерттелуде.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> === Жасуша ішілік сигнализация === [[Сурет:Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png/544px-Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|нобай|544x544 нүкте| Жиналған сукцинат диоксигеназаларды, мысалы, гистон және ДНҚ деметилазалары немесе пролил гидроксилазаларын бәсекелес тежеу арқылы тежейді. Осылайша, сукцинат эпигендік ландшафтты өзгертеді және ген экспрессиясын реттейді.]] Фумараттың немесе сукцинаттың жинақталуы бәсекелес тежелу арқылы 2-оксоглутаратқа тәуелді диоксигеназалардың, соның ішінде гистон мен ДНҚ деметилазаларының, пролил гидроксилазаларының және коллаген пролил-4-гидроксилазаларының белсенділігін төмендетеді.<ref>{{Cite journal|date=2012-06-15|title=Inhibition of α-KG-dependent histone and DNA demethylases by fumarate and succinate that are accumulated in mutations of FH and SDH tumor suppressors}}</ref> 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар гидроксилдену, десатурация және сақина тұйықталуын катализдеу үшін темір кофакторын қажет етеді.<ref name="Hewitson2005rev">{{Cite journal|date=2005-04-15|title=Oxidation by 2-oxoglutarate oxygenases: non-haem iron systems in catalysis and signalling}}</ref> Субстраттың тотығуымен бір мезгілде олар альфа-кетоглутарат деп те аталатын 2-оксоглутаратты сукцинатқа және СО₂ ге айналдырады. 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар субстраттарды ретті, ретті түрде байланыстырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Біріншіден, 2-оксоглютарат ферменттік орталықта бар сақталған 2-гистидинил-1-аспартил/глутамил триада қалдығымен байланысқан Fe(II) ионымен координатады. Кейіннен біріншілік субстрат байланыстырушы қалтаға түседі және ең соңында диоттегі фермент-субстрат кешенімен байланысады. Содан кейін тотығу декарбоксилдену байланыстырылған бастапқы субстратты тотықтыруға қызмет ететін сукцинатпен үйлестірілген феррил аралық өнімін тудырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Сукцинат 2-оксоглутараттың байланысуына тыйым салып, алдымен Fe(II) орталығына қосылу арқылы ферментативті процеске кедергі келтіруі мүмкін. Осылайша, ферментативті тежелу арқылы сукцинат жүктемесінің жоғарылауы транскрипция факторының белсенділігінің өзгеруіне және гистон мен ДНҚ метилденуіндегі геномдық өзгерістерге әкелуі мүмкін. ==== Эпигенетикалық әсерлер ==== Сукцинат пен фумарат 5-метилцитозин ДНҚ-ны өзгертетін ферменттердің TET (он-он бір транслокация) тобын және құрамында JmjC домені бар гистон-лизин-деметилазаны (KDM) тежейді.<ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}</ref> Сукцинаттың патологиялық жоғарылауы гиперметиляцияға, эпигенетикалық үнсіздікке және нейроэндокринді дифференциацияның өзгеруіне әкеледі, бұл қатерлі ісік пайда болуы мүмкін.<ref name="Yang2013comment" /> <ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}</ref> ==== Гендік реттеу ==== Пролил гидроксилазаларының (PHDs) сукцинатты тежелуі транскрипция факторының гипоксия индукциялық факторын (HIF) 1α тұрақтандырады.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref> <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|url=http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHaasCucchiSmithPucino2016">Haas, Robert; Cucchi, Danilo; Smith, Joanne; Pucino, Valentina; Macdougall, Claire Elizabeth; Mauro, Claudio (2016). [http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257 "Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules"]. ''Trends in Biochemical Sciences''. '''41''' (5): 460–471. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tibs.2016.02.003|10.1016/j.tibs.2016.02.003]]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26935843 26935843].</cite></ref> <ref name="Koivunen2007rev">{{Cite journal|title=Inhibition of hypoxia-inducible factor (HIF) hydroxylases by citric acid cycle intermediates: possible links between cell metabolism and stabilization of HIF.|date=16 February 2007}}</ref> PHD пролинді тотығу декарбоксилдейтін 2-оксиглутараттан сукцинатқа және СО ₂ -ге параллель гидроксилдейді. Адамдарда үш HIF пролил 4-гидроксилаза HIF тұрақтылығын реттейді.<ref name="Koivunen2007rev" /> HIF1α-дағы екі пролил қалдығының гидроксилденуі убиквитинді байланыстыруды жеңілдетеді, осылайша оны убиквитин/протеазома жолы арқылы протеолитикалық деструкция үшін белгілейді. PHD молекулалық оттегіге абсолютті қажеттілік болғандықтан, бұл процесс HIF1α жойылуына мүмкіндік беретін гипоксия кезінде басылады. Сукцинаттың жоғары концентрациясы гипоксия жағдайын PHD басу арқылы имитациялайды,<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> сондықтан HIF1α тұрақтандырады және қалыпты оттегі жағдайында да HIF1-тәуелді гендердің транскрипциясын индукциялайды. HIF1 60-тан астам гендердің, соның ішінде васкуляризацияға және ангиогенезге, энергия [[Зат алмасу|алмасуына]], жасушалардың өмір сүруіне және ісіктердің инвазиясына қатысатын гендердің транскрипциясын индукциялайтыны белгілі.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Koivunen2007rev" /> == Адам денсаулығындағы рөлі == === Қабыну === Сукцинатты қамтитын метаболикалық сигнал туа біткен иммундық жасушаларда HIF1-альфа немесе GPR91 сигналын тұрақтандыру арқылы [[Ісіну|қабынуға]] қатысуы мүмкін. Осы механизмдер арқылы сукцинаттың жинақталуы қабыну цитокиндерінің өндірісін реттейтіні көрсетілген. <ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> Дендритті жасушалар үшін сукцинат химиатрактант ретінде қызмет етеді және рецепторлық ынталандырылған цитокиндердің өндірісі арқылы олардың антигенді ұсыну функциясын арттырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Қабыну [[Макрофаг|макрофагтарында]] сукцинат-индукцияланған HIF1 тұрақтылығы HIF1-тәуелді гендердің, соның ішінде қабынуға қарсы цитокин интерлейкин-1β транскрипциясының жоғарылауына әкеледі.<ref>{{Cite journal|title=Succinate is a danger signal that induces IL-1β via HIF-1α}}</ref> Ісік некрозының факторы немесе интерлейкин 6 сияқты белсендірілген макрофагтар өндіретін басқа қабыну цитокиндері сукцинат пен HIF1 тікелей әсер етпейді.<ref name="Mills2014rev" /> Сукцинаттың иммундық жасушаларда жиналу механизмі толық түсінілмеген.<ref name="Mills2014rev" /> Тол тәрізді рецепторлар арқылы қабыну макрофагтарын белсендіру гликолизге қарай метаболикалық ығысуды тудырады. <ref>{{Cite journal|title=Metabolic reprogramming in macrophages and dendritic cells in innate immunity}}</ref> Осы жағдайларда TCA циклінің жалпы төмендеуіне қарамастан, сукцинат концентрациясы жоғарылайды. Дегенмен, макрофагтарды белсендіруге қатысатын липополисахаридтер [[Глутамин қышқылы|глутамин]] мен ГАМҚ тасымалдаушыларын арттырады.<ref name="Mills2014rev" /> Осылайша, сукцинат альфа-кетоглутарат немесе GABA шунты арқылы күшейтілген глутамин метаболизмінен өндірілуі мүмкін.  === Ісіктердің пайда болуы === Сукцинат үш [[Канцерогенез|онкометаболиттің]] бірі болып табылады, метаболикалық аралық өнімдердің жинақталуы ісік пайда болуына әсер ететін метаболикалық және метаболикалық емес дисрегуляцияны тудырады.<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> <ref name="Sciacovelli2017rev">{{Cite journal|date=2017-03-06|title=Oncometabolites: Unconventional triggers of oncogenic signalling cascades}}</ref> Тұқым қуалайтын [[параганглиома]] мен [[Феохромоцитома|феохромоцитомада]] жиі кездесетін сукцинатдегидрогеназаны кодтайтын гендердегі функцияның бұзылуы мутациялары сукцинаттың патологиялық жоғарылауын тудырады. <ref name="Bardella2011rev">{{Cite journal|date=2011-11-01|title=SDH mutations in cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBardellaPollardTomlinson2011">Bardella, Chiara; Pollard, Patrick J.; Tomlinson, Ian (2011-11-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2011.07.003|"SDH mutations in cancer"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. '''1807''' (11): 1432–1443. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2011.07.003|10.1016/j.bbabio.2011.07.003]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21771581 21771581].</cite></ref> Сондай-ақ SDH мутациялары асқазан- ішек жолдарының стромальды ісіктерінде, бүйрек ісіктерінде, қалқанша безінің ісіктерінде, тестикулярлық семиномаларда және [[Нейробластома|нейробластомаларда]] анықталды. <ref name="Yang2013rev" /> Мутацияланған SHD тудырған онкогендік механизм сукцинаттың 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназаларды тежеу қабілетіне қатысты деп есептеледі. KDMs және TET гидроксилазаларының тежелуі жасушалардың дифференциациясына қатысатын гендерге әсер ететін эпигенетикалық дисрегуляция мен гиперметиляцияға әкеледі. <ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangPollard2013">Yang, Ming; Pollard, Patrick J. (10 June 2013). [[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|"Succinate: A New Epigenetic Hacker"]]. ''Cancer Cell''. '''23''' (6): 709–711. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|10.1016/j.ccr.2013.05.015]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23763995 23763995].</cite></ref> Сонымен қатар, HIF-1α-ның сукцинат арқылы белсендірілуі пролиферацияға, метаболизмге және ангиогенезге қатысатын гендердің транскрипциялық белсендіруі арқылы ісік тудыруы мүмкін жалған гипоксиялық күйді тудырады. <ref>{{Cite journal|date=2006-01-01|title=Succinate dehydrogenase and fumarate hydratase: linking mitochondrial dysfunction and cancer}}</ref> Қалған екі онкометаболит, фумарат және 2-гидроксиглутарат сукцинациялау үшін ұқсас құрылымдарға ие және параллельді HIF-индукциялайтын онкогендік механизмдер арқылы жұмыс істейді. <ref name="Sciacovelli2017rev" /> === Ишемияның реперфузиялық зақымдануы === Гипоксидті жағдайларда сукцинаттың жиналуы ROS өндірісінің жоғарылауы арқылы реперфузиялық зақымдануға ықпал етті. <ref name="Pell2016rev" /> Ишемия кезінде сукцинат жиналады. Реперфузиядан кейін сукцинат тез тотығады, бұл ROS кенеттен және кең көлемде өндірілуіне әкеледі. <ref name="Chouchani|2014primary" /> Содан кейін ROS жасушалық апоптотикалық механизмді іске қосады немесе ақуыздарға, мембраналарға, органеллаларға және т.б. тотығу зақымдалуын тудырады. Жануарлар үлгілерінде ишемиялық сукцинат жинақталуының фармакологиялық тежелуі ишемия-реперфузиялық зақымдануды жақсартты. 2016 жылдан бастап сукцинат арқылы жүретін ROS өндірісін тежеу терапиялық дәрілік мақсат ретінде зерттелуде. <ref name="Pell2016rev" /> == Сондай-ақ қараңыз == * Отқа төзімді <ref>[https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0734904109105511 Flame Retardant Finishing of Cotton Fleece Fabric: Part IV-Bifunctional Carboxylic Acids]</ref> * Янтарь қышқылын қыздыру арқылы алынған янтарь [[Янтарь|майы]] * Лимон қышқылының айналымы * Метаболит * Онкометаболизм == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/FoodAdditivesIngredients/ucm115326.htm FDA] * [http://chemicalland21.com/industrialchem/organic/SUCCINIC%20ACID.htm Сукцин қышқылы] * [http://www.aim.env.uea.ac.uk/aim/accent2/inputpage.php Калькулятор: Суксин қышқылында су мен еріген заттардың белсенділігі] * [https://www.sciencedirect.com/topics/agricultural-and-biological-sciences/succinic-acid ScienceDirect: Succinic Acid - тамақ қалдықтарынан органикалық қышқылдар мен ферменттер / биокатализаторлар өндірісі] * [https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/1110 PubChem: янтарь қышқылының қосындысы] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] ncisky8k6v3ymyulma3zivcdqdlntgy 3061805 3061736 2022-08-18T06:51:16Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki  {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> [[Category:Articles containing unverified chemical infoboxes]] [[Category:Chembox image size set]] <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''Сукцин қышқылы''' ( {{IPAc-en|s|ə|k|ˈ|s|ɪ|n|i|k}} ) — [[Химиялық формула|химиялық формуласы]] (CH ₂)₂ (CO₂ H)₂ болатын [[Қымыздық қышқылы|дикарбон қышқылы]] . <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}</ref> Бұл атау латын тілінен алынған ''succinum'', яғни [[Янтарь|кәріптас]] . Тірі организмдерде янтарь қышқылы [[Аденозинүшфосфор қышқылы|АТФ түзуге]] қатысатын электронды тасымалдау тізбегінің 2-комплексіндегі сукцинатдегидрогеназа ферментінің әсерінен фумаратқа айналатын метаболикалық аралық зат ретінде көптеген биологиялық рөлдерге ие [[Ион (электроника)|анион]], сукцинат түрінде болады. жасушаның зат алмасу күйін көрсететін сигналдық молекула.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}</ref> Ол E363 тағамдық қоспасы ретінде сатылады. Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] трикарбон қышқылының циклі (TCA) арқылы түзіледі. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, цитоплазмада, сондай-ақ жасушадан тыс кеңістікте жұмыс істей алады, ген экспрессиясының үлгілерін өзгертеді, эпигенетикалық ландшафтты модуляциялайды немесе гормонға ұқсас сигналды көрсете алады. <ref name="Tretter2016rev" /> Осылайша, сукцинат жасушалық [[Зат алмасу|метаболизмді]], әсіресе АТФ түзілуін жасушалық функцияның реттелуімен байланыстырады. Сукцинат синтезінің, демек, АТФ синтезінің реттелуінің бұзылуы Лей синдромы және Мелас синдромы сияқты кейбір генетикалық митохондриялық ауруларда орын алады және деградация қатерлі трансформация, [[Ісіну|қабыну]] және тіндердің зақымдануы сияқты патологиялық жағдайларға әкелуі мүмкін. <ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}</ref> <ref name="Chouchani|2014primary">{{Cite journal|title=Ischaemic accumulation of succinate controls reperfusion injury through mitochondrial ROS.|date=20 November 2014}}</ref> == Физикалық қасиеттері == Сукцин қышқылы жоғары қышқыл дәмі бар ақ түсті, иіссіз қатты зат. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Сулы ерітіндіде янтарь қышқылы конъюгат негізін – сукцинатты ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|eɪ|t}}) түзу үшін оңай [[Ион (электроника)|иондалады]]. [[Қышқыл|Дипрот қышқылы]] ретінде янтарь қышқылы екі дәйекті депротонация реакциясынан өтеді: : (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H) ₂ → (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H) (CO ₂ ) ⁻ + H ⁺ : (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ H)(CO ₂ ) ⁻ → (CH ₂ ) ₂ (CO ₂ ) ₂ ²⁻ + H ⁺ Бұл процестердің pK_a сәйкесінше 4,3 және 5,6. Екі анион да түссіз және тұздар ретінде оқшаулануы мүмкін, мысалы, Na(CH₂)₂ (CO₂ H) (CO₂ ) және Na₂ (CH₂) ₂ (CO₂)₂. Тірі организмдерде сукцин қышқылы емес, ең алдымен сукцинат кездеседі. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Радикалды топ ретінде сукцинил ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|əl}}) тобы деп аталады. <ref>{{Cite web|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/succinyl|title=Definition of SUCCINYL|work=www.merriam-webster.com|accessdate=2017-03-09}}</ref> Көптеген қарапайым моно- және дикарбон қышқылдары сияқты, ол зиянды емес, бірақ тері мен көзге тітіркендіргіш болуы мүмкін. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> == Коммерциялық өндіріс == Тарихи тұрғыдан янтарь қышқылы [[Янтарь|янтарьдан]] айдау арқылы алынған және осылайша янтарь рухы ретінде белгілі. Жалпы өнеркәсіптік жолдарға малеин қышқылын [[Гидрогениздеу|гидрлеу]], 1,4-бутандиолды тотығу және [[Этиленгликоль|этиленгликольді]] карбонилдеу жатады. Сукцинат сонымен қатар бутаннан малеин ангидриді арқылы өндіріледі. Дүниежүзілік өндіріс жылына 16 000-нан 30 000 тоннаға дейін бағаланады, жылдық өсу қарқыны 10% құрайды.<ref>{{Cite web|url=http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|title=NNFCC Renewable Chemicals Factsheet: Succinic Acid|date=3 February 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110720182449/http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|archivedate=20 July 2011}}</ref> [[Глюкоза|Глюкозаны]] ашыту арқылы коммерциялық өндіріске генетикалық инженерияланған ''[[Ішек таяқшасы|ішек таяқшалары]]'' мен ''Saccharomyces cerevisiae'' ұсынылған. <ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|last1=Thakker|first1=Chandresh|last2=Martínez|first2=Irene|last3=San|first3=Ka-Yiu|last4=Bennett|first4=George N.|date=2017-03-07|title=Succinate production in Escherichia coli|journal=Biotechnology Journal|volume=7|issue=2|pages=213–224|doi=10.1002/biot.201100061|pmc=3517001|pmid=21932253}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Otero|first1=José Manuel|last2=Cimini|first2=Donatella|last3=Patil|first3=Kiran R.|last4=Poulsen|first4=Simon G.|date=2013-01-21|title=Industrial Systems Biology of Saccharomyces cerevisiae Enables Novel Succinic Acid Cell Factory|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=1|pages=e54144|doi=10.1371/journal.pone.0054144|pmc=3549990|pmid=23349810}}</ref> == Химиялық реакциялар == Сукцин қышқылын фумар қышқылына дейін сусыздандыруға немесе диэтилсуцинат (CH₂ CO₂ CH₂ CH₃)₂ сияқты диэфирлерге айналдыруға болады. Бұл диэтил эфирі Стоббе конденсациясындағы субстрат болып табылады. Сукцин қышқылының сусыздануы янтарь ангидридін береді.<ref>{{Cite journal|title=Succinic Anhydride}}</ref> Сукцинатты 1,4-бутандиол, малеин ангидриді, сукцинимид, 2-пирролидинон және тетрагидрофуран алу үшін пайдалануға болады.<ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|title=Succinate production in Escherichia coli}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFThakkerMartínezSanBennett2017">Thakker, Chandresh; Martínez, Irene; San, Ka-Yiu; Bennett, George N. (2017-03-07). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 "Succinate production in Escherichia coli"]. ''Biotechnology Journal''. '''7''' (2): 213–224. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/biot.201100061|10.1002/biot.201100061]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 3517001]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21932253 21932253].</cite></ref> == Қолданбалар == 2004 жылы сукцинат АҚШ Энергетика министрлігінің биомассадан алынатын платформалық химиялық заттардың ең жақсы 12 тізіміне енгізілді.<ref>{{Cite web|url=http://www1.eere.energy.gov/bioenergy/pdfs/35523.pdf|title=Top Value Added Chemicals from Biomass, Volume 1: Results of Screening for Potential Candidates from Sugars and Synthesis Gas|date=November 1, 2004|publisher=U.S. Department of Energy|accessdate=2013-11-12}}</ref> === Полимерлердің, шайырлардың және еріткіштердің прекурсоры === Сукцин қышқылы кейбір [[Полиэфирлер|полиэфирлердің]] [[Прекурсор|прекурсоры]] және кейбір алкидті шайырлардың құрамдас бөлігі болып табылады. 1,4-бутандиолды (BDO) прекурсор ретінде янтарь қышқылын пайдаланып синтездеуге болады.<ref>{{Citation|title=Ashford's Dictionary of Industrial Chemicals|year=2011|author=Ashford|first=Robert D.}}</ref> Автокөлік және электроника өнеркәсібі коннекторларды, оқшаулағыштарды, доңғалақ қақпақтарын, беріліс ауыстыратын тұтқаларды және арматуралық арқалықтарды өндіру үшін BDO-ға қатты сенеді.<ref>{{Cite web|url=http://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/1-4-butanediol-market|work=Grand View Research|title=1,4-Butanediol (BDO) Market Analysis By Application (Tetrahydrofuran, Polybutylene Teraphthalate, Gamma-Butyrolactone & Polyurethanes), And Segment Forecasts To 2020|date=September 2015|accessdate=2015-11-18}}</ref> Сукцин қышқылы сонымен қатар тіндік инженерияда қызығушылық тудыратын кейбір биологиялық ыдырайтын полимерлердің негізі ретінде қызмет етеді. [[Ацилдеу|Сукцин]] қышқылымен ацилдену ''сукцинация'' деп аталады. ''Асқын сукцинация'' субстратқа бірнеше сукцинаттар қосылғанда орын алады.  === Азық-түлік және диеталық қосымша === Азық- түлік қоспасы және [[Биологиялық белсенді қоспалар|диеталық қосымша]] ретінде янтарь қышқылы әдетте АҚШ-тың Азық-түлік және дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету басқармасымен қауіпсіз деп танылады . <ref>{{Cite web|work=FDA GRAS Database|url=http://wayback.archive-it.org/7993/20171031060940/https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/GRAS/SCOGS/ucm261458.htm|title=Succinic acid in the FDA SCOGS Database|date=31 October 2015}}</ref> Сукцин қышқылы негізінен тамақ және сусын өнеркәсібінде қышқылдықты реттегіш ретінде қолданылады. Ол сонымен қатар хош иістендіргіш ретінде қол жетімді, ол умами дәміне біршама қышқыл және тұтқыр компонентті қосады. Фармацевтикалық өнімдерде қосалқы зат ретінде ол қышқылдықты бақылау үшін де қолданылады <ref>{{Cite web|url=http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|title=Overview of pharmaceutical excipients used in tablets and capsules|date=24 October 2008|publisher=Modern Medicine Network|accessdate=7 November 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120219203453/http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|archivedate=19 February 2012}}</ref> немесе қарсы ион ретінде. <ref name="Thakker2012rev" /> Сукцинатты қамтитын препараттарға метопролол сукцинаты, суматриптан сукцинаты, доксиламин сукцинаты немесе солифенацин сукцинаты жатады .  == Биосинтез == === Үшкарбон қышқылының (TCA) циклі === Сукцинат - трикарбон қышқылының цикліндегі негізгі аралық өнім, O ₂ қатысуымен химиялық энергияны өндіру үшін қолданылатын негізгі метаболикалық жол. Сукцинат сукцинил-КоА-дан сукцинил -КоА синтетаза ферменті арқылы GTP / [[Аденозинүшфосфор қышқылы|ATP]] түзетін сатыда түзіледі: : 17.1-бөлім  Сукцинил-КоА + NDP + Pi → Сукцинат + КоА + NTP Сукцинатдегидрогеназа (SDH) ферментімен катализделген сукцинат кейіннен фумаратқа дейін тотығады: : 17.1-бөлім  Сукцинат + FAD → Фумарат + FADH ₂ SDH сонымен қатар митохондриялық электрондарды тасымалдау тізбегіне қатысады, онда ол тыныс алу кешені II ретінде белгілі. Бұл ферменттік кешен аралық электронды тасымалдаушылар [[Флавинадениндинуклеотид|FAD]] және үш 2Fe-2S кластері арқылы сукцинаттың тотығуын убихинонның тотықсыздануына қосатын 4 суббірлік мембранамен байланысқан липопротеин болып табылады. Осылайша, сукцинат электронды тасымалдау тізбегіне тікелей электронды донор ретінде қызмет етеді және өзі фумаратқа айналады. <ref name="Drose2013rev">{{Cite journal|date=2013-05-01|title=Differential effects of complex II on mitochondrial ROS production and their relation to cardioprotective pre- and postconditioning}}</ref>{{TCACycle WP78|highlight=Succinic_acid}} <div style="overflow:auto;"> <div class="thumb tleft"> <div class="thumbinner" style="width: 377px;"> <div class="thumbimage" style="width: 375px; height: 350px; overflow: hidden;"> <div style="position: relative; top: -425.214458049474px; left: -140.593372998431px; width: {{{bSize}}}px"><div class="noresize">[[File:<div class="noresize thumb tnone" style="; "> <div class="thumbinner" style="overflow:hidden;width:977px;"> <div class="thumbimage" style=" overflow:hidden; position:relative; background-color:white;"> <div style=";left:0px; top:0px; width:975px; position:absolute;"> <imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> <div style="text-align:left; background-color:transparent; color:white; line-height:110%;"> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:618.183677024482px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:451.54940095851265px; top:725.259641298615px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.297px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:819.1964349793448px; top:515.561643190949px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:571.2810609698606px; top:282.326162748253px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.7681761528873px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:350.5471779257774px; top:309.738513963747px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:82px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:277.2304299889747px; top:277.842906199475px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:479.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70.9637798844278px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:315.5372607603804px; top:537.162326999765px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.9824561403508px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:635.9031232725265px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:76px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:653.938775510203px; top:269.24082996719px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39.3831123868514px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:319.4107134124872px; top:411.851622955204px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:181px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:141.0px; top:124.074190177638px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.8532982134678px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:661.6074074840087px; top:426.763659180771px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:490.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:88px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:712.6652805322755px; top:389.520408163265px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:183px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:310.0px; top:92px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.2611679545706px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:612.9882600793883px; top:592.237750094656px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:726.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:47.2000923036619px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:636.0744175002592px; top:180.675862731503px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:35.0113378684808px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:287.9068504408506px; top:243.69018283712px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:71.0094500492967px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:322.0734715675278px; top:510.567280274845px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:241.35832414553488px; top:380.1871727164px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:706.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:682.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:74.0690423162581px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:570.214458049474px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695596px; top:562.105454574384px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:499.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:530.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:46.2956622035883px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:797.5998960197005px; top:348.045370937004px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.2086167800452px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:431.49670017260775px; top:171.725649438501px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.7294003600621px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:220.204704152885px; top:338.176239522068px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:73.3148283021269px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:258.0px; top:207.5px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:84.9238578680197px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:689.7918950998334px; top:575.825930372149px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:44.2885215390222px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:664.2350006605998px; top:479.486479726442px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:550.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:174.797362167969px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:104.24739103744628px; top:670.621588958849px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:603.812674892287px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:510.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:514.3572972065928px; top:601.330609050841px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:42.6019239578559px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.164857593634px; top:532.419807121538px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.621221037988px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:367.5646397813722px; top:175.627991937516px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:52.4198466377163px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:495.1992009813314px; top:197.595238095238px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.5478699038022px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:646.7852384280694px; top:592.237750094655px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:815.2888118210254px; top:429.010364344743px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:459.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:90px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:89.69578349531633px; top:454.6161912946px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176794px; top:702.001875326864px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:154.310540655952px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:550.9275545821426px; top:120.030923235774px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:36.5px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:817.7808628897307px; top:535.894776444251px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:662.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:103.0px; top:152.25px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.582089552239px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:201.5903502425638px; top:432.957397302731px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:61.4143272597748px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:237.33003246869183px; top:483.279092135411px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:48.2984700306043px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:213.07607497243674px; top:320.442722989244px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:80px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:513.8335230453816px; top:685.255102040816px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.7844725620888px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.563025210084px; top:511.09306302521px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:27.0336779387258px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:604.787037037037px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:457.2720726749515px; top:710.888639166419px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:769.357891702148px; top:312.642489278866px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695534px; top:547.734452442188px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:520.0799689230324px; top:586.959606918642px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:541.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:521.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:67.0690423162581px; height:12px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:553.214458049474px; background:transparent; border:4px black solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> </div> <div style="visibility:hidden"><imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> </div> <div class="thumbcaption"></div> </div></div>|alt=TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit]]]</div></div> </div> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify"> </div>TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit] </div> </div> </div><div class="reflist "></div> </div> === TCA циклінің редукциялық тармағы === Сукцинат SDH кері белсенділігі арқылы балама түрде түзілуі мүмкін. Анаэробты жағдайда кейбір бактериялар, мысалы, ''A. succinogenes'', ''A.'' succiniciproducens және ''M.'' succiniciproducens, TCA циклін кері бағытта жүргізеді және оксалоацетат, [[Алма қышқылы|малат]] және фумарат аралық өнімдері арқылы глюкозаны сукцинацияға айналдырады. <ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|last1=Cheng|first1=Ke-Ke|last2=Wang|first2=Gen-Yu|last3=Zeng|first3=Jing|last4=Zhang|first4=Jian-An|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering|journal=BioMed Research International|volume=2013|pages=538790|doi=10.1155/2013/538790|pmc=3652112|pmid=23691505}}</ref> Бұл жол метаболикалық инженерияда адам қолдануы үшін сукцинат түзу үшін пайдаланылады. <ref name="Cheng2013rev" /> Сонымен қатар, қантты ашыту кезінде пайда болатын янтарь қышқылы ашытылған спирттерге тұздылық, ащылық және қышқылдықтың үйлесімін береді. Фумаратты жинақтау SDH кері белсенділігін тудыруы мүмкін, осылайша сукцинат генерациясын арттырады. Патологиялық және физиологиялық жағдайларда малат-аспартат шаттл немесе пуринді нуклеотидтер митохондриялық фумаратты көбейте алады, ол кейіннен сукцинатқа оңай айналады. <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|last1=Haas|first1=Robert|last2=Cucchi|first2=Danilo|last3=Smith|first3=Joanne|last4=Pucino|first4=Valentina|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|journal=Trends in Biochemical Sciences|volume=41|issue=5|pages=460–471|doi=10.1016/j.tibs.2016.02.003|pmid=26935843}}</ref> === Глиоксилат циклі === Сукцинат сонымен қатар екі екі көміртекті ацетил бірлігін төрт көміртекті сукцинатқа түрлендіретін глиоксилат циклінің өнімі болып табылады. Глиоксилат циклін көптеген бактериялар, өсімдіктер мен саңырауқұлақтар пайдаланады және бұл организмдерге ацетат немесе ацетил КоА түзетін қосылыстарда өмір сүруге мүмкіндік береді. Бұл жол изоцитратты сукцинат пен глиоксилатқа бөлетін изоцитрат - лиаза ферменті арқылы TCA циклінің декарбоксилдену кезеңдерін болдырмайды. Жасалған сукцинат содан кейін энергия өндіру немесе биосинтез үшін қол жетімді. : 17.4-бөлім  === GABA шунты === Сукцинат гамма-аминобутир қышқылының (GABA) TCA цикліне қайта кіру нүктесі болып табылады, ол GABA синтездейтін және қайта өңдейтін жабық цикл. GABA шунты альфа-кетоглутаратты сукцинатқа түрлендірудің балама жолы ретінде қызмет етеді, TCA циклінің аралық сукцинил-КоА-сын айналып өтіп, оның орнына аралық GABA өндіреді. Альфа-кетоглутараттың трансаминденуі және кейіннен декарбоксилденуі ГАМҚ түзілуіне әкеледі. Содан кейін ГАМҚ метаболизденеді ГАМҚ трансаминаза арқылы сукцинді жартылай альдегидке дейін. Соңында сукцинді жартылай альдегид сукцинді жартылай альдегид дегидрогеназа (SSADH) арқылы тотығады, сукцинат түзеді, TCA цикліне қайта кіреді және циклды жабады. GABA шунты үшін қажетті ферменттер нейрондарда, глиальды жасушаларда, макрофагтарда және ұйқы безі жасушаларында экспрессияланады. <ref name="BasicNeurochemTextChapter" /> [[Сурет:Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png/540px-Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|нобай|540x540 нүкте| Сукцинаттың биологиялық рөлі. Митохондриялардың ішінде сукцинат көптеген метаболикалық жолдарда аралық зат ретінде қызмет етеді және ROS генерациясына ықпал етеді. Митохондриядан тыс сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. OOA=оксалоацетат; a-KG=альфа кетоглутарат; GLUT = глутамат; ГАМҚ = гамма-аминобутир қышқылы; SSA = Сукцинді жартылай альдегид ; PHD= пролилгидроксилаза; HIF-1a=гипоксияның индукциялық факторы 1a; TET= Он-он бір транслокациялық ферменттер; JMJD3 = гистон деметилаза Джумонжи D3]] == Жасушалық зат алмасу == === Метаболикалық аралық === Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] өндіріледі және шоғырланады және оның негізгі биологиялық қызметі метаболикалық аралық зат болып табылады.<ref name="Tretter2016rev" /> : 17.1-бөлім Көмірсулардың, аминқышқылдарының, май қышқылдарының, холестериннің және гемнің метаболизмін қоса алғанда, TCA циклімен өзара байланысты барлық метаболикалық жолдар сукцинаттың уақытша түзілуіне сүйенеді.<ref name="Tretter2016rev" /> Аралық өнім сукцинаттың таза өндірісін қозғауға қабілетті TCA циклінің немесе глиоксилат циклінің редукциялық тармағын қоса алғанда, көптеген жолдар арқылы биосинтетикалық процестерге қол жетімді болады.<ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFChengWangZengZhang2013">Cheng, Ke-Ke; Wang, Gen-Yu; Zeng, Jing; Zhang, Jian-An (2013-04-18). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 "Improved Succinate Production by Metabolic Engineering"]. ''BioMed Research International''. '''2013''': 538790. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1155/2013/538790|10.1155/2013/538790]]</span>. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/2314-6133 2314-6133]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 3652112]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23691505 23691505].</cite></ref> Кеміргіштерде митохондриялық концентрациялар шамамен ~0,5 мМ<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref>, ал плазмадағы концентрация небәрі 2–20 мкм құрайды.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}</ref> === ROS өндірісі === Сукцинатты фумаратқа айналдыратын сукцинатдегидрогеназаның (SDH) белсенділігі электронды тасымалдау тізбегіндегі электронды ағынды бағыттау арқылы митохондриялық реактивті оттегі түрлерін (ROS) өндіруге қатысады. Сукцинаттың жинақталуы жағдайында сукцинаттың SDH арқылы жылдам тотығуы кері электрондардың тасымалдануын (RET) қозғай алады. Егер митохондриялық III тыныс алу кешені сукцинат тотығуымен қамтамасыз етілген артық электрондарды орналастыра алмаса, ол электрондарды электронды тасымалдау тізбегі бойымен кері ағуға мәжбүр етеді. Митохондриялық респираторлық кешен 1 -дегі RET, әдетте электронды тасымалдау тізбегіндегі SDH-дан бұрын болатын кешен, ROS өндірісіне әкеледі және тотықтырғыш микроорта жасайды.<ref name="Pell2016rev" /> == Қосымша биологиялық функциялар == Метаболикалық рөлдерден басқа, сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. Митохондриядан тыс сукцинат 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназалар тобын тежеу арқылы эпигенетикалық ландшафтты өзгертеді. <ref name="Haas2016rev" /> Балама, сукцинат жасушадан тыс ортаға және мақсатты рецепторлармен танылатын қан ағымына шығарылуы мүмкін. Жалпы, митохондриялардан ағып кету сукцинаттың артық өндірілуін немесе аз тұтынуын талап етеді және SDH белсенділігінің төмендеуіне, кері немесе мүлдем болмауына немесе метаболикалық күйдегі балама өзгерістерге байланысты болады. SDH мутациялары, [[гипоксия]] немесе энергетикалық теңгерімсіздік TCA циклі арқылы ағынның өзгеруімен және сукцинаттың жинақталуымен байланысты.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Haas2016rev" /> Митохондриядан шыққаннан кейін сукцинат метаболикалық күйдің сигналы ретінде қызмет етеді, көрші жасушаларға бастапқы жасуша популяциясының метаболикалық белсенділігі туралы хабарлайды.<ref name="Haas2016rev" /> Осылайша, сукцинат TCA циклінің дисфункциясын немесе метаболикалық өзгерістерді жасуша арасындағы байланысқа және тотығу стрессіне байланысты жауаптарға байланыстырады. === Тасымалдаушылар === Сукцинат митохондриялық және плазмалық мембрана арқылы қозғалу үшін арнайы тасымалдаушыларды қажет етеді. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, дикарбоксилат тасымалдаушылары, ең алдымен, SLC25A10, сукцинат-фумарат/малат тасымалдаушысы арқылы ішкі митохондриялық мембрана арқылы өтеді.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}</ref> Митохондриялық экспорттың екінші сатысында сукцинат 1,5 кДа-дан аз молекулалардың диффузиясын жеңілдететін пориндер, спецификалық емес ақуыз арналары арқылы сыртқы митохондриялық мембрананы оңай кесіп өтеді. <ref name="Fonseca2016rev" /> Плазмалық мембрана арқылы тасымалдау тінге тән болуы мүмкін. Негізгі кандидатты тасымалдаушы - INDY (мен әлі өлген жоқпын), натрийге тәуелсіз анион алмастырғыш, ол дикарбоксилат пен цитратты қанға қосады. <ref name="Fonseca2016rev" /> [[Сурет:Snake_diagram_of_GPR91.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Snake_diagram_of_GPR91.png/546px-Snake_diagram_of_GPR91.png|нобай|546x546 нүкте| GPR91 аминқышқылдарының реттілігі. Сукцинат GPR91, 7-трансмембраналық G-белокпен байланысқан рецептормен байланысады, әртүрлі жасуша түрлерінде орналасқан. Қызыл аминқышқылдары сукцинатты байланыстыруға қатысатындарды білдіреді. Барлық қалған аминқышқылдары химиялық қасиеттеріне қарай боялады (сұр=полярлы емес, көгілдір=теріс заряд, қою көк = оң заряд, жасыл=ароматты, қою күлгін=полярлы және зарядсыз, қызғылт сары/ашық күлгін = ерекше жағдайлар).]] === Жасушадан тыс сигнализация === Жасушадан тыс сукцинат қан жасушалары, май тіндері, иммундық жасушалар, бауыр, жүрек, тор қабық және ең алдымен бүйрек сияқты әртүрлі тіндерге бағытталған гормон тәрізді функциясы бар сигналдық молекула ретінде әрекет ете алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> G-белокпен байланысқан рецептор, GPR91, сонымен қатар SUCNR1 ретінде белгілі, жасушадан тыс сукцинат детекторы ретінде қызмет етеді.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}</ref> Арг⁹⁹, His¹⁰³, Arg²⁵² және Arg²⁸¹ рецептордың ортасына жақын жерде сукцинат үшін оң зарядталған байланыстыру орнын жасайды.<ref name="Gilissen2016rev" /> GPR91 лигандының ерекшелігі 800 фармакологиялық белсенді қосылыстар мен 200 карбон қышқылы мен сукцинат тәрізді қосылыстардың көмегімен қатаң сыналған, олардың барлығы айтарлықтай төмен байланысу жақындығын көрсетті. <ref name="Gilissen2016rev" /> Жалпы, сукцинат-GPR91 үшін EC<nowiki><sub id="mwAhE">50</sub></nowiki> 20–50 uM диапазонында.<ref name="Fonseca2016rev" /> Жасуша түріне байланысты GPR91 бірнеше G протеиндерімен, соның ішінде G<nowiki><sub id="mwAhU">s</sub></nowiki>, G<nowiki><sub id="mwAhc">i</sub></nowiki> және G<nowiki><sub id="mwAhk">q</sub></nowiki>, өзара әрекеттесе алады және көптеген сигнал беру нәтижелерін береді. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Адипоциттерге әсері ==== Адипоциттерде сукцинатпен белсендірілген GPR91 сигналдық каскады липолизді тежейді. ==== Бауыр мен көз торына әсері ==== Сукцинат сигналы жиі гипоксиялық жағдайларға жауап ретінде пайда болады. Бауырда сукцинат аноксидті [[Гепатоцит|гепатоциттер]] шығаратын паракриндік сигнал ретінде қызмет етеді және GPR91 арқылы жұлдызды жасушаларды нысанаға алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> Бұл жұлдызша жасушаларының белсендірілуіне және фиброгенезге әкеледі. Осылайша, сукцинат бауыр [[Гомеостаз|гомеостазында]] рөл атқарады деп саналады. Тор қабықта сукцинат ишемиялық жағдайларға жауап ретінде ретинальды ганглион жасушаларында жиналады. Автокриндік сукцинат сигналы ретинальды неоваскуляризацияға ықпал етеді, эндотелий өсу факторы (VEGF) сияқты ангиогендік факторлардың белсендірілуін тудырады.<ref name="Fonseca2016rev" /> <ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> ==== Жүрекке әсері ==== Жасушадан тыс сукцинат GPR91 белсендіру арқылы [[Жүрек бұлшықеті|кардиомиоциттердің]] өміршеңдігін реттейді; Сукцинаттың ұзақ мерзімді экспозициясы кардиомиоциттердің патологиялық [[Гипертрофия|гипертрофиясына]] әкеледі.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> GPR91 стимуляциясы жүректегі кем дегенде екі сигналдық жолды іске қосады: гипертрофиялық ген экспрессиясын белсендіретін MEK1/ 2 және ERK1/2 жолы және Ca²⁺ сіңіру мен таралу үлгісін өзгертетін және CaM -ге тәуелді гипертрофиялық генді қоздыратын фосфолипаза С жолы. белсендіру. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Иммундық жасушаларға әсері ==== SUCNR1 жоғары дәрежеде жетілмеген дендритті жасушаларда көрінеді, онда сукцинаттың байланысуы [[Хемотаксис|хемотаксисті]] ынталандырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Сонымен қатар, SUCNR1 TNF альфа және интерлейкин-1бета сияқты қабынуға қарсы цитокиндердің өндірісін арттыру үшін ақылы рецепторлармен синергетика жасайды.<ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> <ref name="Gilissen2016rev" /> Сукцинат антигенді ұсынатын жасушалардың белсенділігін қоздыру арқылы [[Бейімделген иммунды жүйе|адаптивті иммунитетті]] күшейте алады, бұл өз кезегінде Т-жасушаларын белсендіреді.<ref name="Mills2014rev" /> ==== Тромбоциттерге әсері ==== SUCNR1 – [[Тромбоцит|тромбоциттер агрегациясындағы]] сукцинат сигналының рөлі талқыланса да, P2Y деңгейіне ұқсас деңгейде болатын адам тромбоциттеріндегі ең жоғары экспрессивті G ақуызымен байланысқан рецепторлардың бірі. Көптеген зерттеулер сукцинатпен индукцияланған агрегацияны көрсетті, бірақ әсердің индивид аралық жоғары өзгергіштігі бар.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> ==== Бүйректерге әсері ==== Сукцинат GPR91 арқылы макула денса және юкстагломерулярлық аппарат жасушаларында рениннің бөлінуін ынталандыру арқылы қан қысымының модуляторы ретінде қызмет етеді.<ref>{{Cite journal|title=Metabolic control of renin secretion}}</ref> Жүрек-тамыр және гипертония қаупін азайту үшін сукцинатқа бағытталған терапия қазіргі уақытта зерттелуде.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> === Жасуша ішілік сигнализация === [[Сурет:Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png/544px-Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|нобай|544x544 нүкте| Жиналған сукцинат диоксигеназаларды, мысалы, гистон және ДНҚ деметилазалары немесе пролил гидроксилазаларын бәсекелес тежеу арқылы тежейді. Осылайша, сукцинат эпигендік ландшафтты өзгертеді және ген экспрессиясын реттейді.]] Фумараттың немесе сукцинаттың жинақталуы бәсекелес тежелу арқылы 2-оксоглутаратқа тәуелді диоксигеназалардың, соның ішінде гистон мен ДНҚ деметилазаларының, пролил гидроксилазаларының және коллаген пролил-4-гидроксилазаларының белсенділігін төмендетеді.<ref>{{Cite journal|date=2012-06-15|title=Inhibition of α-KG-dependent histone and DNA demethylases by fumarate and succinate that are accumulated in mutations of FH and SDH tumor suppressors}}</ref> 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар гидроксилдену, десатурация және сақина тұйықталуын катализдеу үшін темір кофакторын қажет етеді.<ref name="Hewitson2005rev">{{Cite journal|date=2005-04-15|title=Oxidation by 2-oxoglutarate oxygenases: non-haem iron systems in catalysis and signalling}}</ref> Субстраттың тотығуымен бір мезгілде олар альфа-кетоглутарат деп те аталатын 2-оксоглутаратты сукцинатқа және СО₂ ге айналдырады. 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар субстраттарды ретті, ретті түрде байланыстырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Біріншіден, 2-оксоглютарат ферменттік орталықта бар сақталған 2-гистидинил-1-аспартил/глутамил триада қалдығымен байланысқан Fe(II) ионымен координатады. Кейіннен біріншілік субстрат байланыстырушы қалтаға түседі және ең соңында диоттегі фермент-субстрат кешенімен байланысады. Содан кейін тотығу декарбоксилдену байланыстырылған бастапқы субстратты тотықтыруға қызмет ететін сукцинатпен үйлестірілген феррил аралық өнімін тудырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Сукцинат 2-оксоглутараттың байланысуына тыйым салып, алдымен Fe(II) орталығына қосылу арқылы ферментативті процеске кедергі келтіруі мүмкін. Осылайша, ферментативті тежелу арқылы сукцинат жүктемесінің жоғарылауы транскрипция факторының белсенділігінің өзгеруіне және гистон мен ДНҚ метилденуіндегі геномдық өзгерістерге әкелуі мүмкін. ==== Эпигенетикалық әсерлер ==== Сукцинат пен фумарат 5-метилцитозин ДНҚ-ны өзгертетін ферменттердің TET (он-он бір транслокация) тобын және құрамында JmjC домені бар гистон-лизин-деметилазаны (KDM) тежейді.<ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}</ref> Сукцинаттың патологиялық жоғарылауы гиперметиляцияға, эпигенетикалық үнсіздікке және нейроэндокринді дифференциацияның өзгеруіне әкеледі, бұл қатерлі ісік пайда болуы мүмкін.<ref name="Yang2013comment" /> <ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}</ref> ==== Гендік реттеу ==== Пролил гидроксилазаларының (PHDs) сукцинатты тежелуі транскрипция факторының гипоксия индукциялық факторын (HIF) 1α тұрақтандырады.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref> <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|url=http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHaasCucchiSmithPucino2016">Haas, Robert; Cucchi, Danilo; Smith, Joanne; Pucino, Valentina; Macdougall, Claire Elizabeth; Mauro, Claudio (2016). [http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257 "Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules"]. ''Trends in Biochemical Sciences''. '''41''' (5): 460–471. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tibs.2016.02.003|10.1016/j.tibs.2016.02.003]]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26935843 26935843].</cite></ref> <ref name="Koivunen2007rev">{{Cite journal|title=Inhibition of hypoxia-inducible factor (HIF) hydroxylases by citric acid cycle intermediates: possible links between cell metabolism and stabilization of HIF.|date=16 February 2007}}</ref> PHD пролинді тотығу декарбоксилдейтін 2-оксиглутараттан сукцинатқа және СО ₂ -ге параллель гидроксилдейді. Адамдарда үш HIF пролил 4-гидроксилаза HIF тұрақтылығын реттейді.<ref name="Koivunen2007rev" /> HIF1α-дағы екі пролил қалдығының гидроксилденуі убиквитинді байланыстыруды жеңілдетеді, осылайша оны убиквитин/протеазома жолы арқылы протеолитикалық деструкция үшін белгілейді. PHD молекулалық оттегіге абсолютті қажеттілік болғандықтан, бұл процесс HIF1α жойылуына мүмкіндік беретін гипоксия кезінде басылады. Сукцинаттың жоғары концентрациясы гипоксия жағдайын PHD басу арқылы имитациялайды,<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> сондықтан HIF1α тұрақтандырады және қалыпты оттегі жағдайында да HIF1-тәуелді гендердің транскрипциясын индукциялайды. HIF1 60-тан астам гендердің, соның ішінде васкуляризацияға және ангиогенезге, энергия [[Зат алмасу|алмасуына]], жасушалардың өмір сүруіне және ісіктердің инвазиясына қатысатын гендердің транскрипциясын индукциялайтыны белгілі.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Koivunen2007rev" /> == Адам денсаулығындағы рөлі == === Қабыну === Сукцинатты қамтитын метаболикалық сигнал туа біткен иммундық жасушаларда HIF1-альфа немесе GPR91 сигналын тұрақтандыру арқылы [[Ісіну|қабынуға]] қатысуы мүмкін. Осы механизмдер арқылы сукцинаттың жинақталуы қабыну цитокиндерінің өндірісін реттейтіні көрсетілген. <ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> Дендритті жасушалар үшін сукцинат химиатрактант ретінде қызмет етеді және рецепторлық ынталандырылған цитокиндердің өндірісі арқылы олардың антигенді ұсыну функциясын арттырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Қабыну [[Макрофаг|макрофагтарында]] сукцинат-индукцияланған HIF1 тұрақтылығы HIF1-тәуелді гендердің, соның ішінде қабынуға қарсы цитокин интерлейкин-1β транскрипциясының жоғарылауына әкеледі.<ref>{{Cite journal|title=Succinate is a danger signal that induces IL-1β via HIF-1α}}</ref> Ісік некрозының факторы немесе интерлейкин 6 сияқты белсендірілген макрофагтар өндіретін басқа қабыну цитокиндері сукцинат пен HIF1 тікелей әсер етпейді.<ref name="Mills2014rev" /> Сукцинаттың иммундық жасушаларда жиналу механизмі толық түсінілмеген.<ref name="Mills2014rev" /> Тол тәрізді рецепторлар арқылы қабыну макрофагтарын белсендіру гликолизге қарай метаболикалық ығысуды тудырады.<ref>{{Cite journal|title=Metabolic reprogramming in macrophages and dendritic cells in innate immunity}}</ref> Осы жағдайларда TCA циклінің жалпы төмендеуіне қарамастан, сукцинат концентрациясы жоғарылайды. Дегенмен, макрофагтарды белсендіруге қатысатын липополисахаридтер [[Глутамин қышқылы|глутамин]] мен ГАМҚ тасымалдаушыларын арттырады.<ref name="Mills2014rev" /> Осылайша, сукцинат альфа-кетоглутарат немесе GABA шунты арқылы күшейтілген глутамин метаболизмінен өндірілуі мүмкін.  === Ісіктердің пайда болуы === Сукцинат үш [[Канцерогенез|онкометаболиттің]] бірі болып табылады, метаболикалық аралық өнімдердің жинақталуы ісік пайда болуына әсер ететін метаболикалық және метаболикалық емес дисрегуляцияны тудырады.<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> <ref name="Sciacovelli2017rev">{{Cite journal|date=2017-03-06|title=Oncometabolites: Unconventional triggers of oncogenic signalling cascades}}</ref> Тұқым қуалайтын [[параганглиома]] мен [[Феохромоцитома|феохромоцитомада]] жиі кездесетін сукцинатдегидрогеназаны кодтайтын гендердегі функцияның бұзылуы мутациялары сукцинаттың патологиялық жоғарылауын тудырады.<ref name="Bardella2011rev">{{Cite journal|date=2011-11-01|title=SDH mutations in cancer}}</ref> Сондай-ақ SDH мутациялары асқазан- ішек жолдарының стромальды ісіктерінде, бүйрек ісіктерінде, қалқанша безінің ісіктерінде, тестикулярлық семиномаларда және [[Нейробластома|нейробластомаларда]] анықталды. <ref name="Yang2013rev" /> Мутацияланған SHD тудырған онкогендік механизм сукцинаттың 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназаларды тежеу қабілетіне қатысты деп есептеледі. KDMs және TET гидроксилазаларының тежелуі жасушалардың дифференциациясына қатысатын гендерге әсер ететін эпигенетикалық дисрегуляция мен гиперметиляцияға әкеледі.<ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangPollard2013">Yang, Ming; Pollard, Patrick J. (10 June 2013). [[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|"Succinate: A New Epigenetic Hacker"]]. ''Cancer Cell''. '''23''' (6): 709–711. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|10.1016/j.ccr.2013.05.015]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23763995 23763995].</cite></ref> Сонымен қатар, HIF-1α-ның сукцинат арқылы белсендірілуі пролиферацияға, метаболизмге және ангиогенезге қатысатын гендердің транскрипциялық белсендіруі арқылы ісік тудыруы мүмкін жалған гипоксиялық күйді тудырады. <ref>{{Cite journal|date=2006-01-01|title=Succinate dehydrogenase and fumarate hydratase: linking mitochondrial dysfunction and cancer}}</ref> Қалған екі онкометаболит, фумарат және 2-гидроксиглутарат сукцинациялау үшін ұқсас құрылымдарға ие және параллельді HIF-индукциялайтын онкогендік механизмдер арқылы жұмыс істейді.<ref name="Sciacovelli2017rev" /> === Ишемияның реперфузиялық зақымдануы === Гипоксидті жағдайларда сукцинаттың жиналуы ROS өндірісінің жоғарылауы арқылы реперфузиялық зақымдануға ықпал етті.<ref name="Pell2016rev" /> Ишемия кезінде сукцинат жиналады. Реперфузиядан кейін сукцинат тез тотығады, бұл ROS кенеттен және кең көлемде өндірілуіне әкеледі.<ref name="Chouchani|2014primary" /> Содан кейін ROS жасушалық апоптотикалық механизмді іске қосады немесе ақуыздарға, мембраналарға, органеллаларға және т.б. тотығу зақымдалуын тудырады. Жануарлар үлгілерінде ишемиялық сукцинат жинақталуының фармакологиялық тежелуі ишемия-реперфузиялық зақымдануды жақсартты. 2016 жылдан бастап сукцинат арқылы жүретін ROS өндірісін тежеу терапиялық дәрілік мақсат ретінде зерттелуде. <ref name="Pell2016rev" /> == Сондай-ақ қараңыз == * Отқа төзімді <ref>[https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0734904109105511 Flame Retardant Finishing of Cotton Fleece Fabric: Part IV-Bifunctional Carboxylic Acids]</ref> * Янтарь қышқылын қыздыру арқылы алынған янтарь [[Янтарь|майы]] * Лимон қышқылының айналымы * Метаболит * Онкометаболизм == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/FoodAdditivesIngredients/ucm115326.htm FDA] * [http://chemicalland21.com/industrialchem/organic/SUCCINIC%20ACID.htm Сукцин қышқылы] * [http://www.aim.env.uea.ac.uk/aim/accent2/inputpage.php Калькулятор: Суксин қышқылында су мен еріген заттардың белсенділігі] * [https://www.sciencedirect.com/topics/agricultural-and-biological-sciences/succinic-acid ScienceDirect: Succinic Acid - тамақ қалдықтарынан органикалық қышқылдар мен ферменттер / биокатализаторлар өндірісі] * [https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/1110 PubChem: янтарь қышқылының қосындысы] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] qrswdrrvnt1hei8zgpbrf5vas484msd 3061809 3061805 2022-08-18T07:10:17Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki  {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> [[Category:Articles containing unverified chemical infoboxes]] [[Category:Chembox image size set]] <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''Сукцин қышқылы''' ( {{IPAc-en|s|ə|k|ˈ|s|ɪ|n|i|k}} ) — [[Химиялық формула|химиялық формуласы]] (CH₂)₂ (CO₂ H)₂ болатын [[Қымыздық қышқылы|дикарбон қышқылы]]. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}</ref> Бұл атау латын тілінен алынған ''succinum'', яғни [[Янтарь|кәріптас]] . Тірі организмдерде янтарь қышқылы [[Аденозинүшфосфор қышқылы|АТФ түзуге]] қатысатын электронды тасымалдау тізбегінің 2-комплексіндегі сукцинатдегидрогеназа ферментінің әсерінен фумаратқа айналатын метаболикалық аралық зат ретінде көптеген биологиялық рөлдерге ие [[Ион (электроника)|анион]], сукцинат түрінде болады. Жасушаның зат алмасу күйін көрсететін сигналдық молекула.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}</ref> Ол E363 тағамдық қоспасы ретінде сатылады. Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] трикарбон қышқылының циклі (TCA) арқылы түзіледі. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, цитоплазмада, сондай-ақ жасушадан тыс кеңістікте жұмыс істей алады, ген экспрессиясының үлгілерін өзгертеді, эпигенетикалық ландшафтты модуляциялайды немесе гормонға ұқсас сигналды көрсете алады.<ref name="Tretter2016rev" /> Осылайша, сукцинат жасушалық [[Зат алмасу|метаболизмді]], әсіресе АТФ түзілуін жасушалық функцияның реттелуімен байланыстырады. Сукцинат синтезінің, демек, АТФ синтезінің реттелуінің бұзылуы Лей синдромы және Мелас синдромы сияқты кейбір генетикалық митохондриялық ауруларда орын алады және деградация қатерлі трансформация, [[Ісіну|қабыну]] және тіндердің зақымдануы сияқты патологиялық жағдайларға әкелуі мүмкін.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}</ref> <ref name="Chouchani|2014primary">{{Cite journal|title=Ischaemic accumulation of succinate controls reperfusion injury through mitochondrial ROS.|date=20 November 2014}}</ref> == Физикалық қасиеттері == Сукцин қышқылы жоғары қышқыл дәмі бар ақ түсті, иіссіз қатты зат. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Сулы ерітіндіде янтарь қышқылы конъюгат негізін – сукцинатты ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|eɪ|t}}) түзу үшін оңай [[Ион (электроника)|иондалады]]. [[Қышқыл|Дипрот қышқылы]] ретінде янтарь қышқылы екі дәйекті депротонация реакциясынан өтеді: : (CH₂)₂ (CO₂ H)₂ → (CH₂ ) ₂ (CO₂ H) (CO₂ ) ⁻ + H⁺ : (CH₂)₂ (CO₂ H)(CO₂ ) ⁻ → (CH₂ ) ₂ (CO₂ )₂ ²⁻ + H⁺ Бұл процестердің pK_a сәйкесінше 4,3 және 5,6. Екі анион да түссіз және тұздар ретінде оқшаулануы мүмкін, мысалы, Na(CH₂)₂ (CO₂ H) (CO₂) және Na₂ (CH₂)₂ (CO₂)₂. Тірі организмдерде сукцин қышқылы емес, ең алдымен сукцинат кездеседі.<ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Радикалды топ ретінде сукцинил ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|əl}}) тобы деп аталады.<ref>{{Cite web|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/succinyl|title=Definition of SUCCINYL|work=www.merriam-webster.com|accessdate=2017-03-09}}</ref> Көптеген қарапайым моно- және дикарбон қышқылдары сияқты, ол зиянды емес, бірақ тері мен көзге тітіркендіргіш болуы мүмкін.<ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> == Коммерциялық өндіріс == Тарихи тұрғыдан янтарь қышқылы [[Янтарь|янтарьдан]] айдау арқылы алынған және осылайша янтарь рухы ретінде белгілі. Жалпы өнеркәсіптік жолдарға малеин қышқылын [[Гидрогениздеу|гидрлеу]], 1,4-бутандиолды тотығу және [[Этиленгликоль|этиленгликольді]] карбонилдеу жатады. Сукцинат сонымен қатар бутаннан малеин ангидриді арқылы өндіріледі. Дүниежүзілік өндіріс жылына 16 000-нан 30 000 тоннаға дейін бағаланады, жылдық өсу қарқыны 10% құрайды.<ref>{{Cite web|url=http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|title=NNFCC Renewable Chemicals Factsheet: Succinic Acid|date=3 February 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110720182449/http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|archivedate=20 July 2011}}</ref> [[Глюкоза|Глюкозаны]] ашыту арқылы коммерциялық өндіріске генетикалық инженерияланған ''[[Ішек таяқшасы|ішек таяқшалары]]'' мен ''Saccharomyces cerevisiae'' ұсынылған. <ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|last1=Thakker|first1=Chandresh|last2=Martínez|first2=Irene|last3=San|first3=Ka-Yiu|last4=Bennett|first4=George N.|date=2017-03-07|title=Succinate production in Escherichia coli|journal=Biotechnology Journal|volume=7|issue=2|pages=213–224|doi=10.1002/biot.201100061|pmc=3517001|pmid=21932253}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Otero|first1=José Manuel|last2=Cimini|first2=Donatella|last3=Patil|first3=Kiran R.|last4=Poulsen|first4=Simon G.|date=2013-01-21|title=Industrial Systems Biology of Saccharomyces cerevisiae Enables Novel Succinic Acid Cell Factory|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=1|pages=e54144|doi=10.1371/journal.pone.0054144|pmc=3549990|pmid=23349810}}</ref> == Химиялық реакциялар == Сукцин қышқылын фумар қышқылына дейін сусыздандыруға немесе диэтилсуцинат (CH₂ CO₂ CH₂ CH₃)₂ сияқты диэфирлерге айналдыруға болады. Бұл диэтил эфирі Стоббе конденсациясындағы субстрат болып табылады. Сукцин қышқылының сусыздануы янтарь ангидридін береді.<ref>{{Cite journal|title=Succinic Anhydride}}</ref> Сукцинатты 1,4-бутандиол, малеин ангидриді, сукцинимид, 2-пирролидинон және тетрагидрофуран алу үшін пайдалануға болады.<ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|title=Succinate production in Escherichia coli}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFThakkerMartínezSanBennett2017">Thakker, Chandresh; Martínez, Irene; San, Ka-Yiu; Bennett, George N. (2017-03-07). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 "Succinate production in Escherichia coli"]. ''Biotechnology Journal''. '''7''' (2): 213–224. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/biot.201100061|10.1002/biot.201100061]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 3517001]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21932253 21932253].</cite></ref> == Қолданбалар == 2004 жылы сукцинат АҚШ Энергетика министрлігінің биомассадан алынатын платформалық химиялық заттардың ең жақсы 12 тізіміне енгізілді.<ref>{{Cite web|url=http://www1.eere.energy.gov/bioenergy/pdfs/35523.pdf|title=Top Value Added Chemicals from Biomass, Volume 1: Results of Screening for Potential Candidates from Sugars and Synthesis Gas|date=November 1, 2004|publisher=U.S. Department of Energy|accessdate=2013-11-12}}</ref> === Полимерлердің, шайырлардың және еріткіштердің прекурсоры === Сукцин қышқылы кейбір [[Полиэфирлер|полиэфирлердің]] [[Прекурсор|прекурсоры]] және кейбір алкидті шайырлардың құрамдас бөлігі болып табылады. 1,4-бутандиолды (BDO) прекурсор ретінде янтарь қышқылын пайдаланып синтездеуге болады.<ref>{{Citation|title=Ashford's Dictionary of Industrial Chemicals|year=2011|author=Ashford|first=Robert D.}}</ref> Автокөлік және электроника өнеркәсібі коннекторларды, оқшаулағыштарды, доңғалақ қақпақтарын, беріліс ауыстыратын тұтқаларды және арматуралық арқалықтарды өндіру үшін BDO-ға қатты сенеді.<ref>{{Cite web|url=http://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/1-4-butanediol-market|work=Grand View Research|title=1,4-Butanediol (BDO) Market Analysis By Application (Tetrahydrofuran, Polybutylene Teraphthalate, Gamma-Butyrolactone & Polyurethanes), And Segment Forecasts To 2020|date=September 2015|accessdate=2015-11-18}}</ref> Сукцин қышқылы сонымен қатар тіндік инженерияда қызығушылық тудыратын кейбір биологиялық ыдырайтын полимерлердің негізі ретінде қызмет етеді. [[Ацилдеу|Сукцин]] қышқылымен ацилдену ''сукцинация'' деп аталады. ''Асқын сукцинация'' субстратқа бірнеше сукцинаттар қосылғанда орын алады.  === Азық-түлік және диеталық қосымша === Азық- түлік қоспасы және [[Биологиялық белсенді қоспалар|диеталық қосымша]] ретінде янтарь қышқылы әдетте АҚШ-тың Азық-түлік және дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету басқармасымен қауіпсіз деп танылады . <ref>{{Cite web|work=FDA GRAS Database|url=http://wayback.archive-it.org/7993/20171031060940/https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/GRAS/SCOGS/ucm261458.htm|title=Succinic acid in the FDA SCOGS Database|date=31 October 2015}}</ref> Сукцин қышқылы негізінен тамақ және сусын өнеркәсібінде қышқылдықты реттегіш ретінде қолданылады. Ол сонымен қатар хош иістендіргіш ретінде қол жетімді, ол умами дәміне біршама қышқыл және тұтқыр компонентті қосады. Фармацевтикалық өнімдерде қосалқы зат ретінде ол қышқылдықты бақылау үшін де қолданылады <ref>{{Cite web|url=http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|title=Overview of pharmaceutical excipients used in tablets and capsules|date=24 October 2008|publisher=Modern Medicine Network|accessdate=7 November 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120219203453/http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|archivedate=19 February 2012}}</ref> немесе қарсы ион ретінде.<ref name="Thakker2012rev" /> Сукцинатты қамтитын препараттарға метопролол сукцинаты, суматриптан сукцинаты, доксиламин сукцинаты немесе солифенацин сукцинаты жатады .  == Биосинтез == === Үшкарбон қышқылының (TCA) циклі === Сукцинат - трикарбон қышқылының цикліндегі негізгі аралық өнім, O ₂ қатысуымен химиялық энергияны өндіру үшін қолданылатын негізгі метаболикалық жол. Сукцинат сукцинил-КоА-дан сукцинил -КоА синтетаза ферменті арқылы GTP / [[Аденозинүшфосфор қышқылы|ATP]] түзетін сатыда түзіледі: 17.1-бөлім  Сукцинил-КоА + NDP + Pi → Сукцинат + КоА + NTP Сукцинатдегидрогеназа (SDH) ферментімен катализделген сукцинат кейіннен фумаратқа дейін тотығады: 17.1-бөлім  Сукцинат + FAD → Фумарат + FADH₂ SDH сонымен қатар митохондриялық электрондарды тасымалдау тізбегіне қатысады, онда ол тыныс алу кешені II ретінде белгілі. Бұл ферменттік кешен аралық электронды тасымалдаушылар [[Флавинадениндинуклеотид|FAD]] және үш 2Fe-2S кластері арқылы сукцинаттың тотығуын убихинонның тотықсыздануына қосатын 4 суббірлік мембранамен байланысқан липопротеин болып табылады. Осылайша, сукцинат электронды тасымалдау тізбегіне тікелей электронды донор ретінде қызмет етеді және өзі фумаратқа айналады. <ref name="Drose2013rev">{{Cite journal|date=2013-05-01|title=Differential effects of complex II on mitochondrial ROS production and their relation to cardioprotective pre- and postconditioning}}</ref>{{TCACycle WP78|highlight=Succinic_acid}} <div style="overflow:auto;"> <div class="thumb tleft"> <div class="thumbinner" style="width: 377px;"> <div class="thumbimage" style="width: 375px; height: 350px; overflow: hidden;"> <div style="position: relative; top: -425.214458049474px; left: -140.593372998431px; width: {{{bSize}}}px"><div class="noresize">[[File:<div class="noresize thumb tnone" style="; "> <div class="thumbinner" style="overflow:hidden;width:977px;"> <div class="thumbimage" style=" overflow:hidden; position:relative; background-color:white;"> <div style=";left:0px; top:0px; width:975px; position:absolute;"> <imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> <div style="text-align:left; background-color:transparent; color:white; line-height:110%;"> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:618.183677024482px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:451.54940095851265px; top:725.259641298615px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.297px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:819.1964349793448px; top:515.561643190949px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:571.2810609698606px; top:282.326162748253px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.7681761528873px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:350.5471779257774px; top:309.738513963747px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:82px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:277.2304299889747px; top:277.842906199475px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:479.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70.9637798844278px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:315.5372607603804px; top:537.162326999765px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.9824561403508px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:635.9031232725265px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:76px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:653.938775510203px; top:269.24082996719px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39.3831123868514px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:319.4107134124872px; top:411.851622955204px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:181px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:141.0px; top:124.074190177638px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.8532982134678px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:661.6074074840087px; top:426.763659180771px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:490.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:88px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:712.6652805322755px; top:389.520408163265px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:183px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:310.0px; top:92px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.2611679545706px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:612.9882600793883px; top:592.237750094656px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:726.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:47.2000923036619px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:636.0744175002592px; top:180.675862731503px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:35.0113378684808px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:287.9068504408506px; top:243.69018283712px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:71.0094500492967px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:322.0734715675278px; top:510.567280274845px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:241.35832414553488px; top:380.1871727164px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:706.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:682.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:74.0690423162581px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:570.214458049474px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695596px; top:562.105454574384px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:499.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:530.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:46.2956622035883px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:797.5998960197005px; top:348.045370937004px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.2086167800452px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:431.49670017260775px; top:171.725649438501px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.7294003600621px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:220.204704152885px; top:338.176239522068px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:73.3148283021269px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:258.0px; top:207.5px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:84.9238578680197px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:689.7918950998334px; top:575.825930372149px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:44.2885215390222px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:664.2350006605998px; top:479.486479726442px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:550.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:174.797362167969px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:104.24739103744628px; top:670.621588958849px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:603.812674892287px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:510.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:514.3572972065928px; top:601.330609050841px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:42.6019239578559px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.164857593634px; top:532.419807121538px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.621221037988px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:367.5646397813722px; top:175.627991937516px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:52.4198466377163px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:495.1992009813314px; top:197.595238095238px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.5478699038022px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:646.7852384280694px; top:592.237750094655px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:815.2888118210254px; top:429.010364344743px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:459.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:90px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:89.69578349531633px; top:454.6161912946px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176794px; top:702.001875326864px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:154.310540655952px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:550.9275545821426px; top:120.030923235774px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:36.5px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:817.7808628897307px; top:535.894776444251px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:662.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:103.0px; top:152.25px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.582089552239px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:201.5903502425638px; top:432.957397302731px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:61.4143272597748px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:237.33003246869183px; top:483.279092135411px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:48.2984700306043px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:213.07607497243674px; top:320.442722989244px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:80px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:513.8335230453816px; top:685.255102040816px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.7844725620888px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.563025210084px; top:511.09306302521px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:27.0336779387258px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:604.787037037037px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:457.2720726749515px; top:710.888639166419px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:769.357891702148px; top:312.642489278866px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695534px; top:547.734452442188px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:520.0799689230324px; top:586.959606918642px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:541.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:521.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:67.0690423162581px; height:12px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:553.214458049474px; background:transparent; border:4px black solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> </div> <div style="visibility:hidden"><imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> </div> <div class="thumbcaption"></div> </div></div>|alt=TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit]]]</div></div> </div> <div class="thumbcaption"><div class="magnify"> </div>TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit] </div> </div> </div><div class="reflist "></div> </div> === TCA циклінің редукциялық тармағы === Сукцинат SDH кері белсенділігі арқылы балама түрде түзілуі мүмкін. Анаэробты жағдайда кейбір бактериялар, мысалы, ''A. succinogenes'', ''A.'' succiniciproducens және ''M.'' succiniciproducens, TCA циклін кері бағытта жүргізеді және оксалоацетат, [[Алма қышқылы|малат]] және фумарат аралық өнімдері арқылы глюкозаны сукцинацияға айналдырады. <ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|last1=Cheng|first1=Ke-Ke|last2=Wang|first2=Gen-Yu|last3=Zeng|first3=Jing|last4=Zhang|first4=Jian-An|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering|journal=BioMed Research International|volume=2013|pages=538790|doi=10.1155/2013/538790|pmc=3652112|pmid=23691505}}</ref> Бұл жол метаболикалық инженерияда адам қолдануы үшін сукцинат түзу үшін пайдаланылады. <ref name="Cheng2013rev" /> Сонымен қатар, қантты ашыту кезінде пайда болатын янтарь қышқылы ашытылған спирттерге тұздылық, ащылық және қышқылдықтың үйлесімін береді. Фумаратты жинақтау SDH кері белсенділігін тудыруы мүмкін, осылайша сукцинат генерациясын арттырады. Патологиялық және физиологиялық жағдайларда малат-аспартат шаттл немесе пуринді нуклеотидтер митохондриялық фумаратты көбейте алады, ол кейіннен сукцинатқа оңай айналады. <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|last1=Haas|first1=Robert|last2=Cucchi|first2=Danilo|last3=Smith|first3=Joanne|last4=Pucino|first4=Valentina|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|journal=Trends in Biochemical Sciences|volume=41|issue=5|pages=460–471|doi=10.1016/j.tibs.2016.02.003|pmid=26935843}}</ref> === Глиоксилат циклі === Сукцинат сонымен қатар екі екі көміртекті ацетил бірлігін төрт көміртекті сукцинатқа түрлендіретін глиоксилат циклінің өнімі болып табылады. Глиоксилат циклін көптеген бактериялар, өсімдіктер мен саңырауқұлақтар пайдаланады және бұл организмдерге ацетат немесе ацетил КоА түзетін қосылыстарда өмір сүруге мүмкіндік береді. Бұл жол изоцитратты сукцинат пен глиоксилатқа бөлетін изоцитрат - лиаза ферменті арқылы TCA циклінің декарбоксилдену кезеңдерін болдырмайды. Жасалған сукцинат содан кейін энергия өндіру немесе биосинтез үшін қол жетімді. : 17.4-бөлім  === GABA шунты === Сукцинат гамма-аминобутир қышқылының (GABA) TCA цикліне қайта кіру нүктесі болып табылады, ол GABA синтездейтін және қайта өңдейтін жабық цикл. GABA шунты альфа-кетоглутаратты сукцинатқа түрлендірудің балама жолы ретінде қызмет етеді, TCA циклінің аралық сукцинил-КоА-сын айналып өтіп, оның орнына аралық GABA өндіреді. Альфа-кетоглутараттың трансаминденуі және кейіннен декарбоксилденуі ГАМҚ түзілуіне әкеледі. Содан кейін ГАМҚ метаболизденеді ГАМҚ трансаминаза арқылы сукцинді жартылай альдегидке дейін. Соңында сукцинді жартылай альдегид сукцинді жартылай альдегид дегидрогеназа (SSADH) арқылы тотығады, сукцинат түзеді, TCA цикліне қайта кіреді және циклды жабады. GABA шунты үшін қажетті ферменттер нейрондарда, глиальды жасушаларда, макрофагтарда және ұйқы безі жасушаларында экспрессияланады. <ref name="BasicNeurochemTextChapter" /> [[Сурет:Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png/540px-Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|нобай|540x540 нүкте| Сукцинаттың биологиялық рөлі. Митохондриялардың ішінде сукцинат көптеген метаболикалық жолдарда аралық зат ретінде қызмет етеді және ROS генерациясына ықпал етеді. Митохондриядан тыс сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. OOA=оксалоацетат; a-KG=альфа кетоглутарат; GLUT = глутамат; ГАМҚ = гамма-аминобутир қышқылы; SSA = Сукцинді жартылай альдегид ; PHD= пролилгидроксилаза; HIF-1a=гипоксияның индукциялық факторы 1a; TET= Он-он бір транслокациялық ферменттер; JMJD3 = гистон деметилаза Джумонжи D3]] == Жасушалық зат алмасу == === Метаболикалық аралық === Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] өндіріледі және шоғырланады және оның негізгі биологиялық қызметі метаболикалық аралық зат болып табылады.<ref name="Tretter2016rev" /> : 17.1-бөлім Көмірсулардың, аминқышқылдарының, май қышқылдарының, холестериннің және гемнің метаболизмін қоса алғанда, TCA циклімен өзара байланысты барлық метаболикалық жолдар сукцинаттың уақытша түзілуіне сүйенеді.<ref name="Tretter2016rev" /> Аралық өнім сукцинаттың таза өндірісін қозғауға қабілетті TCA циклінің немесе глиоксилат циклінің редукциялық тармағын қоса алғанда, көптеген жолдар арқылы биосинтетикалық процестерге қол жетімді болады.<ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFChengWangZengZhang2013">Cheng, Ke-Ke; Wang, Gen-Yu; Zeng, Jing; Zhang, Jian-An (2013-04-18). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 "Improved Succinate Production by Metabolic Engineering"]. ''BioMed Research International''. '''2013''': 538790. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1155/2013/538790|10.1155/2013/538790]]</span>. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/2314-6133 2314-6133]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 3652112]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23691505 23691505].</cite></ref> Кеміргіштерде митохондриялық концентрациялар шамамен ~0,5 мМ<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref>, ал плазмадағы концентрация небәрі 2–20 мкм құрайды.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}</ref> === ROS өндірісі === Сукцинатты фумаратқа айналдыратын сукцинатдегидрогеназаның (SDH) белсенділігі электронды тасымалдау тізбегіндегі электронды ағынды бағыттау арқылы митохондриялық реактивті оттегі түрлерін (ROS) өндіруге қатысады. Сукцинаттың жинақталуы жағдайында сукцинаттың SDH арқылы жылдам тотығуы кері электрондардың тасымалдануын (RET) қозғай алады. Егер митохондриялық III тыныс алу кешені сукцинат тотығуымен қамтамасыз етілген артық электрондарды орналастыра алмаса, ол электрондарды электронды тасымалдау тізбегі бойымен кері ағуға мәжбүр етеді. Митохондриялық респираторлық кешен 1 -дегі RET, әдетте электронды тасымалдау тізбегіндегі SDH-дан бұрын болатын кешен, ROS өндірісіне әкеледі және тотықтырғыш микроорта жасайды.<ref name="Pell2016rev" /> == Қосымша биологиялық функциялар == Метаболикалық рөлдерден басқа, сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. Митохондриядан тыс сукцинат 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназалар тобын тежеу арқылы эпигенетикалық ландшафтты өзгертеді. <ref name="Haas2016rev" /> Балама, сукцинат жасушадан тыс ортаға және мақсатты рецепторлармен танылатын қан ағымына шығарылуы мүмкін. Жалпы, митохондриялардан ағып кету сукцинаттың артық өндірілуін немесе аз тұтынуын талап етеді және SDH белсенділігінің төмендеуіне, кері немесе мүлдем болмауына немесе метаболикалық күйдегі балама өзгерістерге байланысты болады. SDH мутациялары, [[гипоксия]] немесе энергетикалық теңгерімсіздік TCA циклі арқылы ағынның өзгеруімен және сукцинаттың жинақталуымен байланысты.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Haas2016rev" /> Митохондриядан шыққаннан кейін сукцинат метаболикалық күйдің сигналы ретінде қызмет етеді, көрші жасушаларға бастапқы жасуша популяциясының метаболикалық белсенділігі туралы хабарлайды.<ref name="Haas2016rev" /> Осылайша, сукцинат TCA циклінің дисфункциясын немесе метаболикалық өзгерістерді жасуша арасындағы байланысқа және тотығу стрессіне байланысты жауаптарға байланыстырады. === Тасымалдаушылар === Сукцинат митохондриялық және плазмалық мембрана арқылы қозғалу үшін арнайы тасымалдаушыларды қажет етеді. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, дикарбоксилат тасымалдаушылары, ең алдымен, SLC25A10, сукцинат-фумарат/малат тасымалдаушысы арқылы ішкі митохондриялық мембрана арқылы өтеді.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}</ref> Митохондриялық экспорттың екінші сатысында сукцинат 1,5 кДа-дан аз молекулалардың диффузиясын жеңілдететін пориндер, спецификалық емес ақуыз арналары арқылы сыртқы митохондриялық мембрананы оңай кесіп өтеді. <ref name="Fonseca2016rev" /> Плазмалық мембрана арқылы тасымалдау тінге тән болуы мүмкін. Негізгі кандидатты тасымалдаушы - INDY (мен әлі өлген жоқпын), натрийге тәуелсіз анион алмастырғыш, ол дикарбоксилат пен цитратты қанға қосады. <ref name="Fonseca2016rev" /> [[Сурет:Snake_diagram_of_GPR91.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Snake_diagram_of_GPR91.png/546px-Snake_diagram_of_GPR91.png|нобай|546x546 нүкте| GPR91 аминқышқылдарының реттілігі. Сукцинат GPR91, 7-трансмембраналық G-белокпен байланысқан рецептормен байланысады, әртүрлі жасуша түрлерінде орналасқан. Қызыл аминқышқылдары сукцинатты байланыстыруға қатысатындарды білдіреді. Барлық қалған аминқышқылдары химиялық қасиеттеріне қарай боялады (сұр=полярлы емес, көгілдір=теріс заряд, қою көк = оң заряд, жасыл=ароматты, қою күлгін=полярлы және зарядсыз, қызғылт сары/ашық күлгін = ерекше жағдайлар).]] === Жасушадан тыс сигнализация === Жасушадан тыс сукцинат қан жасушалары, май тіндері, иммундық жасушалар, бауыр, жүрек, тор қабық және ең алдымен бүйрек сияқты әртүрлі тіндерге бағытталған гормон тәрізді функциясы бар сигналдық молекула ретінде әрекет ете алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> G-белокпен байланысқан рецептор, GPR91, сонымен қатар SUCNR1 ретінде белгілі, жасушадан тыс сукцинат детекторы ретінде қызмет етеді.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}</ref> Арг⁹⁹, His¹⁰³, Arg²⁵² және Arg²⁸¹ рецептордың ортасына жақын жерде сукцинат үшін оң зарядталған байланыстыру орнын жасайды.<ref name="Gilissen2016rev" /> GPR91 лигандының ерекшелігі 800 фармакологиялық белсенді қосылыстар мен 200 карбон қышқылы мен сукцинат тәрізді қосылыстардың көмегімен қатаң сыналған, олардың барлығы айтарлықтай төмен байланысу жақындығын көрсетті. <ref name="Gilissen2016rev" /> Жалпы, сукцинат-GPR91 үшін EC50 20–50 uM диапазонында.<ref name="Fonseca2016rev" /> Жасуша түріне байланысты GPR91 бірнеше G протеиндерімен, соның ішінде G<nowiki><sub id="mwAhU">s</sub></nowiki>, G<nowiki><sub id="mwAhc">i</sub></nowiki> және G<nowiki><sub id="mwAhk">q</sub></nowiki>, өзара әрекеттесе алады және көптеген сигнал беру нәтижелерін береді. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Адипоциттерге әсері ==== Адипоциттерде сукцинатпен белсендірілген GPR91 сигналдық каскады липолизді тежейді. ==== Бауыр мен көз торына әсері ==== Сукцинат сигналы жиі гипоксиялық жағдайларға жауап ретінде пайда болады. Бауырда сукцинат аноксидті [[Гепатоцит|гепатоциттер]] шығаратын паракриндік сигнал ретінде қызмет етеді және GPR91 арқылы жұлдызды жасушаларды нысанаға алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> Бұл жұлдызша жасушаларының белсендірілуіне және фиброгенезге әкеледі. Осылайша, сукцинат бауыр [[Гомеостаз|гомеостазында]] рөл атқарады деп саналады. Тор қабықта сукцинат ишемиялық жағдайларға жауап ретінде ретинальды ганглион жасушаларында жиналады. Автокриндік сукцинат сигналы ретинальды неоваскуляризацияға ықпал етеді, эндотелий өсу факторы (VEGF) сияқты ангиогендік факторлардың белсендірілуін тудырады.<ref name="Fonseca2016rev" /> <ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> ==== Жүрекке әсері ==== Жасушадан тыс сукцинат GPR91 белсендіру арқылы [[Жүрек бұлшықеті|кардиомиоциттердің]] өміршеңдігін реттейді; Сукцинаттың ұзақ мерзімді экспозициясы кардиомиоциттердің патологиялық [[Гипертрофия|гипертрофиясына]] әкеледі.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> GPR91 стимуляциясы жүректегі кем дегенде екі сигналдық жолды іске қосады: гипертрофиялық ген экспрессиясын белсендіретін MEK1/ 2 және ERK1/2 жолы және Ca²⁺ сіңіру мен таралу үлгісін өзгертетін және CaM -ге тәуелді гипертрофиялық генді қоздыратын фосфолипаза С жолы. белсендіру. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Иммундық жасушаларға әсері ==== SUCNR1 жоғары дәрежеде жетілмеген дендритті жасушаларда көрінеді, онда сукцинаттың байланысуы [[Хемотаксис|хемотаксисті]] ынталандырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Сонымен қатар, SUCNR1 TNF альфа және интерлейкин-1бета сияқты қабынуға қарсы цитокиндердің өндірісін арттыру үшін ақылы рецепторлармен синергетика жасайды.<ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> <ref name="Gilissen2016rev" /> Сукцинат антигенді ұсынатын жасушалардың белсенділігін қоздыру арқылы [[Бейімделген иммунды жүйе|адаптивті иммунитетті]] күшейте алады, бұл өз кезегінде Т-жасушаларын белсендіреді.<ref name="Mills2014rev" /> ==== Тромбоциттерге әсері ==== SUCNR1 – [[Тромбоцит|тромбоциттер агрегациясындағы]] сукцинат сигналының рөлі талқыланса да, P2Y деңгейіне ұқсас деңгейде болатын адам тромбоциттеріндегі ең жоғары экспрессивті G ақуызымен байланысқан рецепторлардың бірі. Көптеген зерттеулер сукцинатпен индукцияланған агрегацияны көрсетті, бірақ әсердің индивид аралық жоғары өзгергіштігі бар.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> ==== Бүйректерге әсері ==== Сукцинат GPR91 арқылы макула денса және юкстагломерулярлық аппарат жасушаларында рениннің бөлінуін ынталандыру арқылы қан қысымының модуляторы ретінде қызмет етеді.<ref>{{Cite journal|title=Metabolic control of renin secretion}}</ref> Жүрек-тамыр және гипертония қаупін азайту үшін сукцинатқа бағытталған терапия қазіргі уақытта зерттелуде.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> === Жасуша ішілік сигнализация === [[Сурет:Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png/544px-Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|нобай|544x544 нүкте| Жиналған сукцинат диоксигеназаларды, мысалы, гистон және ДНҚ деметилазалары немесе пролил гидроксилазаларын бәсекелес тежеу арқылы тежейді. Осылайша, сукцинат эпигендік ландшафтты өзгертеді және ген экспрессиясын реттейді.]] Фумараттың немесе сукцинаттың жинақталуы бәсекелес тежелу арқылы 2-оксоглутаратқа тәуелді диоксигеназалардың, соның ішінде гистон мен ДНҚ деметилазаларының, пролил гидроксилазаларының және коллаген пролил-4-гидроксилазаларының белсенділігін төмендетеді.<ref>{{Cite journal|date=2012-06-15|title=Inhibition of α-KG-dependent histone and DNA demethylases by fumarate and succinate that are accumulated in mutations of FH and SDH tumor suppressors}}</ref> 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар гидроксилдену, десатурация және сақина тұйықталуын катализдеу үшін темір кофакторын қажет етеді.<ref name="Hewitson2005rev">{{Cite journal|date=2005-04-15|title=Oxidation by 2-oxoglutarate oxygenases: non-haem iron systems in catalysis and signalling}}</ref> Субстраттың тотығуымен бір мезгілде олар альфа-кетоглутарат деп те аталатын 2-оксоглутаратты сукцинатқа және СО₂ ге айналдырады. 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар субстраттарды ретті, ретті түрде байланыстырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Біріншіден, 2-оксоглютарат ферменттік орталықта бар сақталған 2-гистидинил-1-аспартил/глутамил триада қалдығымен байланысқан Fe(II) ионымен координатады. Кейіннен біріншілік субстрат байланыстырушы қалтаға түседі және ең соңында диоттегі фермент-субстрат кешенімен байланысады. Содан кейін тотығу декарбоксилдену байланыстырылған бастапқы субстратты тотықтыруға қызмет ететін сукцинатпен үйлестірілген феррил аралық өнімін тудырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Сукцинат 2-оксоглутараттың байланысуына тыйым салып, алдымен Fe(II) орталығына қосылу арқылы ферментативті процеске кедергі келтіруі мүмкін. Осылайша, ферментативті тежелу арқылы сукцинат жүктемесінің жоғарылауы транскрипция факторының белсенділігінің өзгеруіне және гистон мен ДНҚ метилденуіндегі геномдық өзгерістерге әкелуі мүмкін. ==== Эпигенетикалық әсерлер ==== Сукцинат пен фумарат 5-метилцитозин ДНҚ-ны өзгертетін ферменттердің TET (он-он бір транслокация) тобын және құрамында JmjC домені бар гистон-лизин-деметилазаны (KDM) тежейді.<ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}</ref> Сукцинаттың патологиялық жоғарылауы гиперметиляцияға, эпигенетикалық үнсіздікке және нейроэндокринді дифференциацияның өзгеруіне әкеледі, бұл қатерлі ісік пайда болуы мүмкін.<ref name="Yang2013comment" /> <ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}</ref> ==== Гендік реттеу ==== Пролил гидроксилазаларының (PHDs) сукцинатты тежелуі транскрипция факторының гипоксия индукциялық факторын (HIF) 1α тұрақтандырады.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref> <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|url=http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHaasCucchiSmithPucino2016">Haas, Robert; Cucchi, Danilo; Smith, Joanne; Pucino, Valentina; Macdougall, Claire Elizabeth; Mauro, Claudio (2016). [http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257 "Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules"]. ''Trends in Biochemical Sciences''. '''41''' (5): 460–471. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tibs.2016.02.003|10.1016/j.tibs.2016.02.003]]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26935843 26935843].</cite></ref> <ref name="Koivunen2007rev">{{Cite journal|title=Inhibition of hypoxia-inducible factor (HIF) hydroxylases by citric acid cycle intermediates: possible links between cell metabolism and stabilization of HIF.|date=16 February 2007}}</ref> PHD пролинді тотығу декарбоксилдейтін 2-оксиглутараттан сукцинатқа және СО ₂ -ге параллель гидроксилдейді. Адамдарда үш HIF пролил 4-гидроксилаза HIF тұрақтылығын реттейді.<ref name="Koivunen2007rev" /> HIF1α-дағы екі пролил қалдығының гидроксилденуі убиквитинді байланыстыруды жеңілдетеді, осылайша оны убиквитин/протеазома жолы арқылы протеолитикалық деструкция үшін белгілейді. PHD молекулалық оттегіге абсолютті қажеттілік болғандықтан, бұл процесс HIF1α жойылуына мүмкіндік беретін гипоксия кезінде басылады. Сукцинаттың жоғары концентрациясы гипоксия жағдайын PHD басу арқылы имитациялайды,<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> сондықтан HIF1α тұрақтандырады және қалыпты оттегі жағдайында да HIF1-тәуелді гендердің транскрипциясын индукциялайды. HIF1 60-тан астам гендердің, соның ішінде васкуляризацияға және ангиогенезге, энергия [[Зат алмасу|алмасуына]], жасушалардың өмір сүруіне және ісіктердің инвазиясына қатысатын гендердің транскрипциясын индукциялайтыны белгілі.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Koivunen2007rev" /> == Адам денсаулығындағы рөлі == === Қабыну === Сукцинатты қамтитын метаболикалық сигнал туа біткен иммундық жасушаларда HIF1-альфа немесе GPR91 сигналын тұрақтандыру арқылы [[Ісіну|қабынуға]] қатысуы мүмкін. Осы механизмдер арқылы сукцинаттың жинақталуы қабыну цитокиндерінің өндірісін реттейтіні көрсетілген. <ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> Дендритті жасушалар үшін сукцинат химиатрактант ретінде қызмет етеді және рецепторлық ынталандырылған цитокиндердің өндірісі арқылы олардың антигенді ұсыну функциясын арттырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Қабыну [[Макрофаг|макрофагтарында]] сукцинат-индукцияланған HIF1 тұрақтылығы HIF1-тәуелді гендердің, соның ішінде қабынуға қарсы цитокин интерлейкин-1β транскрипциясының жоғарылауына әкеледі.<ref>{{Cite journal|title=Succinate is a danger signal that induces IL-1β via HIF-1α}}</ref> Ісік некрозының факторы немесе интерлейкин 6 сияқты белсендірілген макрофагтар өндіретін басқа қабыну цитокиндері сукцинат пен HIF1 тікелей әсер етпейді.<ref name="Mills2014rev" /> Сукцинаттың иммундық жасушаларда жиналу механизмі толық түсінілмеген.<ref name="Mills2014rev" /> Тол тәрізді рецепторлар арқылы қабыну макрофагтарын белсендіру гликолизге қарай метаболикалық ығысуды тудырады.<ref>{{Cite journal|title=Metabolic reprogramming in macrophages and dendritic cells in innate immunity}}</ref> Осы жағдайларда TCA циклінің жалпы төмендеуіне қарамастан, сукцинат концентрациясы жоғарылайды. Дегенмен, макрофагтарды белсендіруге қатысатын липополисахаридтер [[Глутамин қышқылы|глутамин]] мен ГАМҚ тасымалдаушыларын арттырады.<ref name="Mills2014rev" /> Осылайша, сукцинат альфа-кетоглутарат немесе GABA шунты арқылы күшейтілген глутамин метаболизмінен өндірілуі мүмкін.  === Ісіктердің пайда болуы === Сукцинат үш [[Канцерогенез|онкометаболиттің]] бірі болып табылады, метаболикалық аралық өнімдердің жинақталуы ісік пайда болуына әсер ететін метаболикалық және метаболикалық емес дисрегуляцияны тудырады.<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> <ref name="Sciacovelli2017rev">{{Cite journal|date=2017-03-06|title=Oncometabolites: Unconventional triggers of oncogenic signalling cascades}}</ref> Тұқым қуалайтын [[параганглиома]] мен [[Феохромоцитома|феохромоцитомада]] жиі кездесетін сукцинатдегидрогеназаны кодтайтын гендердегі функцияның бұзылуы мутациялары сукцинаттың патологиялық жоғарылауын тудырады.<ref name="Bardella2011rev">{{Cite journal|date=2011-11-01|title=SDH mutations in cancer}}</ref> Сондай-ақ SDH мутациялары асқазан- ішек жолдарының стромальды ісіктерінде, бүйрек ісіктерінде, қалқанша безінің ісіктерінде, тестикулярлық семиномаларда және [[Нейробластома|нейробластомаларда]] анықталды. <ref name="Yang2013rev" /> Мутацияланған SHD тудырған онкогендік механизм сукцинаттың 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназаларды тежеу қабілетіне қатысты деп есептеледі. KDMs және TET гидроксилазаларының тежелуі жасушалардың дифференциациясына қатысатын гендерге әсер ететін эпигенетикалық дисрегуляция мен гиперметиляцияға әкеледі.<ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangPollard2013">Yang, Ming; Pollard, Patrick J. (10 June 2013). [[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|"Succinate: A New Epigenetic Hacker"]]. ''Cancer Cell''. '''23''' (6): 709–711. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|10.1016/j.ccr.2013.05.015]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23763995 23763995].</cite></ref> Сонымен қатар, HIF-1α-ның сукцинат арқылы белсендірілуі пролиферацияға, метаболизмге және ангиогенезге қатысатын гендердің транскрипциялық белсендіруі арқылы ісік тудыруы мүмкін жалған гипоксиялық күйді тудырады. <ref>{{Cite journal|date=2006-01-01|title=Succinate dehydrogenase and fumarate hydratase: linking mitochondrial dysfunction and cancer}}</ref> Қалған екі онкометаболит, фумарат және 2-гидроксиглутарат сукцинациялау үшін ұқсас құрылымдарға ие және параллельді HIF-индукциялайтын онкогендік механизмдер арқылы жұмыс істейді.<ref name="Sciacovelli2017rev" /> === Ишемияның реперфузиялық зақымдануы === Гипоксидті жағдайларда сукцинаттың жиналуы ROS өндірісінің жоғарылауы арқылы реперфузиялық зақымдануға ықпал етті.<ref name="Pell2016rev" /> Ишемия кезінде сукцинат жиналады. Реперфузиядан кейін сукцинат тез тотығады, бұл ROS кенеттен және кең көлемде өндірілуіне әкеледі.<ref name="Chouchani|2014primary" /> Содан кейін ROS жасушалық апоптотикалық механизмді іске қосады немесе ақуыздарға, мембраналарға, органеллаларға және т.б. тотығу зақымдалуын тудырады. Жануарлар үлгілерінде ишемиялық сукцинат жинақталуының фармакологиялық тежелуі ишемия-реперфузиялық зақымдануды жақсартты. 2016 жылдан бастап сукцинат арқылы жүретін ROS өндірісін тежеу терапиялық дәрілік мақсат ретінде зерттелуде. <ref name="Pell2016rev" /> == Сондай-ақ қараңыз == * Отқа төзімді <ref>[https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0734904109105511 Flame Retardant Finishing of Cotton Fleece Fabric: Part IV-Bifunctional Carboxylic Acids]</ref> * Янтарь қышқылын қыздыру арқылы алынған янтарь [[Янтарь|майы]] * Лимон қышқылының айналымы * Метаболит * Онкометаболизм == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/FoodAdditivesIngredients/ucm115326.htm FDA] * [http://chemicalland21.com/industrialchem/organic/SUCCINIC%20ACID.htm Сукцин қышқылы] * [http://www.aim.env.uea.ac.uk/aim/accent2/inputpage.php Калькулятор: Суксин қышқылында су мен еріген заттардың белсенділігі] * [https://www.sciencedirect.com/topics/agricultural-and-biological-sciences/succinic-acid ScienceDirect: Succinic Acid - тамақ қалдықтарынан органикалық қышқылдар мен ферменттер / биокатализаторлар өндірісі] * [https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/1110 PubChem: янтарь қышқылының қосындысы] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] jt92y823wywf2oi6kmdhjt7ad22py47 3061814 3061809 2022-08-18T07:13:43Z Arruah 35 /* Жасушадан тыс сигнализация */ wikitext text/x-wiki  {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> [[Category:Articles containing unverified chemical infoboxes]] [[Category:Chembox image size set]] <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''Сукцин қышқылы''' ( {{IPAc-en|s|ə|k|ˈ|s|ɪ|n|i|k}} ) — [[Химиялық формула|химиялық формуласы]] (CH₂)₂ (CO₂ H)₂ болатын [[Қымыздық қышқылы|дикарбон қышқылы]]. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}</ref> Бұл атау латын тілінен алынған ''succinum'', яғни [[Янтарь|кәріптас]] . Тірі организмдерде янтарь қышқылы [[Аденозинүшфосфор қышқылы|АТФ түзуге]] қатысатын электронды тасымалдау тізбегінің 2-комплексіндегі сукцинатдегидрогеназа ферментінің әсерінен фумаратқа айналатын метаболикалық аралық зат ретінде көптеген биологиялық рөлдерге ие [[Ион (электроника)|анион]], сукцинат түрінде болады. Жасушаның зат алмасу күйін көрсететін сигналдық молекула.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}</ref> Ол E363 тағамдық қоспасы ретінде сатылады. Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] трикарбон қышқылының циклі (TCA) арқылы түзіледі. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, цитоплазмада, сондай-ақ жасушадан тыс кеңістікте жұмыс істей алады, ген экспрессиясының үлгілерін өзгертеді, эпигенетикалық ландшафтты модуляциялайды немесе гормонға ұқсас сигналды көрсете алады.<ref name="Tretter2016rev" /> Осылайша, сукцинат жасушалық [[Зат алмасу|метаболизмді]], әсіресе АТФ түзілуін жасушалық функцияның реттелуімен байланыстырады. Сукцинат синтезінің, демек, АТФ синтезінің реттелуінің бұзылуы Лей синдромы және Мелас синдромы сияқты кейбір генетикалық митохондриялық ауруларда орын алады және деградация қатерлі трансформация, [[Ісіну|қабыну]] және тіндердің зақымдануы сияқты патологиялық жағдайларға әкелуі мүмкін.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}</ref> <ref name="Chouchani|2014primary">{{Cite journal|title=Ischaemic accumulation of succinate controls reperfusion injury through mitochondrial ROS.|date=20 November 2014}}</ref> == Физикалық қасиеттері == Сукцин қышқылы жоғары қышқыл дәмі бар ақ түсті, иіссіз қатты зат. <ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Сулы ерітіндіде янтарь қышқылы конъюгат негізін – сукцинатты ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|eɪ|t}}) түзу үшін оңай [[Ион (электроника)|иондалады]]. [[Қышқыл|Дипрот қышқылы]] ретінде янтарь қышқылы екі дәйекті депротонация реакциясынан өтеді: : (CH₂)₂ (CO₂ H)₂ → (CH₂ ) ₂ (CO₂ H) (CO₂ ) ⁻ + H⁺ : (CH₂)₂ (CO₂ H)(CO₂ ) ⁻ → (CH₂ ) ₂ (CO₂ )₂ ²⁻ + H⁺ Бұл процестердің pK_a сәйкесінше 4,3 және 5,6. Екі анион да түссіз және тұздар ретінде оқшаулануы мүмкін, мысалы, Na(CH₂)₂ (CO₂ H) (CO₂) және Na₂ (CH₂)₂ (CO₂)₂. Тірі организмдерде сукцин қышқылы емес, ең алдымен сукцинат кездеседі.<ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> Радикалды топ ретінде сукцинил ({{IPAc-en|ˈ|s|ʌ|k|s|i|n|əl}}) тобы деп аталады.<ref>{{Cite web|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/succinyl|title=Definition of SUCCINYL|work=www.merriam-webster.com|accessdate=2017-03-09}}</ref> Көптеген қарапайым моно- және дикарбон қышқылдары сияқты, ол зиянды емес, бірақ тері мен көзге тітіркендіргіш болуы мүмкін.<ref name="Toxnet">{{Cite web|title=Succinic Acid|url=https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791|publisher=Toxnet National Library of Medicine HSDB Database|accessdate=28 May 2017|date=2005-01-31}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+791 "Succinic Acid"]. Toxnet National Library of Medicine HSDB Database. 2005-01-31<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 May</span> 2017</span>.</cite></ref> == Коммерциялық өндіріс == Тарихи тұрғыдан янтарь қышқылы [[Янтарь|янтарьдан]] айдау арқылы алынған және осылайша янтарь рухы ретінде белгілі. Жалпы өнеркәсіптік жолдарға малеин қышқылын [[Гидрогениздеу|гидрлеу]], 1,4-бутандиолды тотығу және [[Этиленгликоль|этиленгликольді]] карбонилдеу жатады. Сукцинат сонымен қатар бутаннан малеин ангидриді арқылы өндіріледі. Дүниежүзілік өндіріс жылына 16 000-нан 30 000 тоннаға дейін бағаланады, жылдық өсу қарқыны 10% құрайды.<ref>{{Cite web|url=http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|title=NNFCC Renewable Chemicals Factsheet: Succinic Acid|date=3 February 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110720182449/http://www.nnfcc.co.uk/publications/nnfcc-renewable-chemicals-factsheet-succinic-acid|archivedate=20 July 2011}}</ref> [[Глюкоза|Глюкозаны]] ашыту арқылы коммерциялық өндіріске генетикалық инженерияланған ''[[Ішек таяқшасы|ішек таяқшалары]]'' мен ''Saccharomyces cerevisiae'' ұсынылған. <ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|last1=Thakker|first1=Chandresh|last2=Martínez|first2=Irene|last3=San|first3=Ka-Yiu|last4=Bennett|first4=George N.|date=2017-03-07|title=Succinate production in Escherichia coli|journal=Biotechnology Journal|volume=7|issue=2|pages=213–224|doi=10.1002/biot.201100061|pmc=3517001|pmid=21932253}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Otero|first1=José Manuel|last2=Cimini|first2=Donatella|last3=Patil|first3=Kiran R.|last4=Poulsen|first4=Simon G.|date=2013-01-21|title=Industrial Systems Biology of Saccharomyces cerevisiae Enables Novel Succinic Acid Cell Factory|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=1|pages=e54144|doi=10.1371/journal.pone.0054144|pmc=3549990|pmid=23349810}}</ref> == Химиялық реакциялар == Сукцин қышқылын фумар қышқылына дейін сусыздандыруға немесе диэтилсуцинат (CH₂ CO₂ CH₂ CH₃)₂ сияқты диэфирлерге айналдыруға болады. Бұл диэтил эфирі Стоббе конденсациясындағы субстрат болып табылады. Сукцин қышқылының сусыздануы янтарь ангидридін береді.<ref>{{Cite journal|title=Succinic Anhydride}}</ref> Сукцинатты 1,4-бутандиол, малеин ангидриді, сукцинимид, 2-пирролидинон және тетрагидрофуран алу үшін пайдалануға болады.<ref name="Thakker2012rev">{{Cite journal|title=Succinate production in Escherichia coli}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFThakkerMartínezSanBennett2017">Thakker, Chandresh; Martínez, Irene; San, Ka-Yiu; Bennett, George N. (2017-03-07). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 "Succinate production in Escherichia coli"]. ''Biotechnology Journal''. '''7''' (2): 213–224. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/biot.201100061|10.1002/biot.201100061]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3517001 3517001]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21932253 21932253].</cite></ref> == Қолданбалар == 2004 жылы сукцинат АҚШ Энергетика министрлігінің биомассадан алынатын платформалық химиялық заттардың ең жақсы 12 тізіміне енгізілді.<ref>{{Cite web|url=http://www1.eere.energy.gov/bioenergy/pdfs/35523.pdf|title=Top Value Added Chemicals from Biomass, Volume 1: Results of Screening for Potential Candidates from Sugars and Synthesis Gas|date=November 1, 2004|publisher=U.S. Department of Energy|accessdate=2013-11-12}}</ref> === Полимерлердің, шайырлардың және еріткіштердің прекурсоры === Сукцин қышқылы кейбір [[Полиэфирлер|полиэфирлердің]] [[Прекурсор|прекурсоры]] және кейбір алкидті шайырлардың құрамдас бөлігі болып табылады. 1,4-бутандиолды (BDO) прекурсор ретінде янтарь қышқылын пайдаланып синтездеуге болады.<ref>{{Citation|title=Ashford's Dictionary of Industrial Chemicals|year=2011|author=Ashford|first=Robert D.}}</ref> Автокөлік және электроника өнеркәсібі коннекторларды, оқшаулағыштарды, доңғалақ қақпақтарын, беріліс ауыстыратын тұтқаларды және арматуралық арқалықтарды өндіру үшін BDO-ға қатты сенеді.<ref>{{Cite web|url=http://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/1-4-butanediol-market|work=Grand View Research|title=1,4-Butanediol (BDO) Market Analysis By Application (Tetrahydrofuran, Polybutylene Teraphthalate, Gamma-Butyrolactone & Polyurethanes), And Segment Forecasts To 2020|date=September 2015|accessdate=2015-11-18}}</ref> Сукцин қышқылы сонымен қатар тіндік инженерияда қызығушылық тудыратын кейбір биологиялық ыдырайтын полимерлердің негізі ретінде қызмет етеді. [[Ацилдеу|Сукцин]] қышқылымен ацилдену ''сукцинация'' деп аталады. ''Асқын сукцинация'' субстратқа бірнеше сукцинаттар қосылғанда орын алады.  === Азық-түлік және диеталық қосымша === Азық- түлік қоспасы және [[Биологиялық белсенді қоспалар|диеталық қосымша]] ретінде янтарь қышқылы әдетте АҚШ-тың Азық-түлік және дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету басқармасымен қауіпсіз деп танылады . <ref>{{Cite web|work=FDA GRAS Database|url=http://wayback.archive-it.org/7993/20171031060940/https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/GRAS/SCOGS/ucm261458.htm|title=Succinic acid in the FDA SCOGS Database|date=31 October 2015}}</ref> Сукцин қышқылы негізінен тамақ және сусын өнеркәсібінде қышқылдықты реттегіш ретінде қолданылады. Ол сонымен қатар хош иістендіргіш ретінде қол жетімді, ол умами дәміне біршама қышқыл және тұтқыр компонентті қосады. Фармацевтикалық өнімдерде қосалқы зат ретінде ол қышқылдықты бақылау үшін де қолданылады <ref>{{Cite web|url=http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|title=Overview of pharmaceutical excipients used in tablets and capsules|date=24 October 2008|publisher=Modern Medicine Network|accessdate=7 November 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120219203453/http://drugtopics.modernmedicine.com/drugtopics/Drugtopics.com+Exclusives/Overview-of-pharmaceutical-excipients-used-in-tabl/ArticleStandard/Article/detail/561047|archivedate=19 February 2012}}</ref> немесе қарсы ион ретінде.<ref name="Thakker2012rev" /> Сукцинатты қамтитын препараттарға метопролол сукцинаты, суматриптан сукцинаты, доксиламин сукцинаты немесе солифенацин сукцинаты жатады .  == Биосинтез == === Үшкарбон қышқылының (TCA) циклі === Сукцинат - трикарбон қышқылының цикліндегі негізгі аралық өнім, O ₂ қатысуымен химиялық энергияны өндіру үшін қолданылатын негізгі метаболикалық жол. Сукцинат сукцинил-КоА-дан сукцинил -КоА синтетаза ферменті арқылы GTP / [[Аденозинүшфосфор қышқылы|ATP]] түзетін сатыда түзіледі: 17.1-бөлім  Сукцинил-КоА + NDP + Pi → Сукцинат + КоА + NTP Сукцинатдегидрогеназа (SDH) ферментімен катализделген сукцинат кейіннен фумаратқа дейін тотығады: 17.1-бөлім  Сукцинат + FAD → Фумарат + FADH₂ SDH сонымен қатар митохондриялық электрондарды тасымалдау тізбегіне қатысады, онда ол тыныс алу кешені II ретінде белгілі. Бұл ферменттік кешен аралық электронды тасымалдаушылар [[Флавинадениндинуклеотид|FAD]] және үш 2Fe-2S кластері арқылы сукцинаттың тотығуын убихинонның тотықсыздануына қосатын 4 суббірлік мембранамен байланысқан липопротеин болып табылады. Осылайша, сукцинат электронды тасымалдау тізбегіне тікелей электронды донор ретінде қызмет етеді және өзі фумаратқа айналады. <ref name="Drose2013rev">{{Cite journal|date=2013-05-01|title=Differential effects of complex II on mitochondrial ROS production and their relation to cardioprotective pre- and postconditioning}}</ref>{{TCACycle WP78|highlight=Succinic_acid}} <div style="overflow:auto;"> <div class="thumb tleft"> <div class="thumbinner" style="width: 377px;"> <div class="thumbimage" style="width: 375px; height: 350px; overflow: hidden;"> <div style="position: relative; top: -425.214458049474px; left: -140.593372998431px; width: {{{bSize}}}px"><div class="noresize">[[File:<div class="noresize thumb tnone" style="; "> <div class="thumbinner" style="overflow:hidden;width:977px;"> <div class="thumbimage" style=" overflow:hidden; position:relative; background-color:white;"> <div style=";left:0px; top:0px; width:975px; position:absolute;"> <imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> <div style="text-align:left; background-color:transparent; color:white; line-height:110%;"> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:618.183677024482px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:451.54940095851265px; top:725.259641298615px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.297px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:819.1964349793448px; top:515.561643190949px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:571.2810609698606px; top:282.326162748253px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.7681761528873px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:350.5471779257774px; top:309.738513963747px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:82px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:277.2304299889747px; top:277.842906199475px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:479.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70.9637798844278px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:315.5372607603804px; top:537.162326999765px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.9824561403508px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:635.9031232725265px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:76px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:653.938775510203px; top:269.24082996719px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39.3831123868514px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:319.4107134124872px; top:411.851622955204px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:181px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:141.0px; top:124.074190177638px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.8532982134678px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:661.6074074840087px; top:426.763659180771px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:490.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:88px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:712.6652805322755px; top:389.520408163265px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:183px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:310.0px; top:92px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.2611679545706px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:612.9882600793883px; top:592.237750094656px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:726.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:47.2000923036619px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:636.0744175002592px; top:180.675862731503px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:35.0113378684808px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:287.9068504408506px; top:243.69018283712px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:71.0094500492967px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:322.0734715675278px; top:510.567280274845px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:70px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:241.35832414553488px; top:380.1871727164px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:279.39622110459595px; top:706.297707829018px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:682.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:74.0690423162581px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:570.214458049474px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695596px; top:562.105454574384px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:499.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:530.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:46.2956622035883px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:797.5998960197005px; top:348.045370937004px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.2086167800452px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:431.49670017260775px; top:171.725649438501px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:29.7294003600621px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:220.204704152885px; top:338.176239522068px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:73.3148283021269px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:258.0px; top:207.5px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:84.9238578680197px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:689.7918950998334px; top:575.825930372149px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:44.2885215390222px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:664.2350006605998px; top:479.486479726442px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:550.971422292173px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:174.797362167969px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:104.24739103744628px; top:670.621588958849px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:211.0000098931435px; top:603.812674892287px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:59.916297095410584px; top:510.971422292174px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.9999999999983px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:514.3572972065928px; top:601.330609050841px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:42.6019239578559px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.164857593634px; top:532.419807121538px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:33.621221037988px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:367.5646397813722px; top:175.627991937516px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:52.4198466377163px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:495.1992009813314px; top:197.595238095238px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:28.5478699038022px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:646.7852384280694px; top:592.237750094655px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:39px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:815.2888118210254px; top:429.010364344743px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:863.8644520298315px; top:459.66454229291px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:90px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:89.69578349531633px; top:454.6161912946px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176794px; top:702.001875326864px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:154.310540655952px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:550.9275545821426px; top:120.030923235774px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:36.5px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:817.7808628897307px; top:535.894776444251px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:60px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:720.2375300176792px; top:662.337193696082px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:103.0px; top:152.25px; background:transparent; border-top:3px green solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:32.582089552239px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:201.5903502425638px; top:432.957397302731px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:61.4143272597748px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:237.33003246869183px; top:483.279092135411px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:48.2984700306043px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:213.07607497243674px; top:320.442722989244px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:80px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:513.8335230453816px; top:685.255102040816px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:31.7844725620888px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:657.563025210084px; top:511.09306302521px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:27.0336779387258px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:604.787037037037px; top:700.840416501354px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:457.2720726749515px; top:710.888639166419px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:41.841620626151px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:769.357891702148px; top:312.642489278866px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:30.1834671470831px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:402.66542071695534px; top:547.734452442188px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:19.5546565671207px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:520.0799689230324px; top:586.959606918642px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:541.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:59.9999999999999px; height:0px; overflow:hidden; position:relative; left:454.8010990838291px; top:521.555461079171px; background:transparent; border-top:3px blue solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> <div style="position:absolute; left:0px; top:0px; line-height:110%; "><span style="background-color:transparent; ">[[</span><div style="display:block; width:67.0690423162581px; height:12px; overflow:hidden; position:relative; left:281.0588518403018px; top:553.214458049474px; background:transparent; border:4px black solid"></div><span style="background-color:transparent; ">]]</span></div> </div> <div style="visibility:hidden"><imagemap> Image:TCACycle_WP78.png|right|alt=TCACycle_WP78 rect 211.0000098931435 618.8126748922859 241.18347704022665 633.1836770244821 [[Guanosine_triphosphate|Go to article]] rect 451.54940095851265 725.8886391664189 482.54940095851094 740.2596412986151 [[Guanosine_diphosphate|Go to article]] rect 819.1964349793448 516.1906431909488 848.4934349793448 530.5616431909488 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 571.2810609698606 282.95516061605696 613.1226815960116 297.3261627482531 [[Water|Go to article]] rect 350.5471779257774 310.2097783315633 384.31535407866477 324.73851396374727 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 277.2304299889747 272.8429061994748 359.2304299889747 292.8429061994748 [[Oxaloacetic_acid|Go to article]] rect 863.8644520298315 474.6645422929096 923.8644520298315 494.6645422929096 [[IDH3B|Go to article]] rect 315.5372607603804 537.6335913675812 386.50104064480814 552.1623269997651 [[Coenzyme_Q10|Go to article]] rect 635.9031232725265 701.4694143691581 668.8855794128773 715.8404165013543 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 653.938775510203 264.2408299671899 729.938775510203 284.2408299671899 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000072 Go to HMDB] rect 319.4107134124872 412.3228873230199 358.7938257993386 426.8516229552039 [[Water|Go to article]] rect 141.0 113.0 322.0 139.07419017763834 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP143 Go to WikiPathways] rect 661.6074074840087 427.39265704857524 703.4607056974766 441.7636591807714 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide_phosphate|Go to article]] rect 59.916297095410584 485.97142229217417 119.91629709541058 505.97142229217417 [[SDHA|Go to article]] rect 712.6652805322755 384.52040816326536 800.6652805322755 404.52040816326536 [[Isocitric_acid|Go to article]] rect 310.0 87.0 493.0 107.0 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP1847 Go to WikiPathways] rect 612.9882600793883 592.8667479624603 644.2494280339589 607.2377500946565 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 279.39622110459595 721.2977078290185 339.39622110459595 741.2977078290185 [[SUCLG2|Go to article]] rect 636.0744175002592 175.67586273150258 683.2745098039211 195.67586273150258 [[ACO2|Go to article]] rect 287.9068504408506 244.16144720493605 322.9181883093314 258.69018283712 [[Water|Go to article]] rect 322.0734715675278 511.0385446426611 393.08292161682454 525.5672802748451 [[Ubiquinol|Go to article]] rect 241.35832414553488 375.18717271640037 311.3583241455349 395.18717271640037 [[Malic_acid|Go to article]] rect 279.39622110459595 701.2977078290185 339.39622110459595 721.2977078290185 [[SUCLG1|Go to article]] rect 720.2375300176792 677.3371936960817 780.2375300176792 697.3371936960817 [[DLST|Go to article]] rect 281.0588518403018 565.2144580494743 355.12789415655993 585.2144580494743 [[Succinic_acid|Go to article]] rect 402.66542071695596 562.7344524421878 432.8488878640391 577.105454574384 [[Adenosine_triphosphate|Go to article]] rect 863.8644520298315 494.66454229290963 923.8644520298315 514.6645422929096 [[IDH3G|Go to article]] rect 59.916297095410584 525.9714222921732 119.91629709541058 545.9714222921732 [[Succinate_dehydrogenase_complex_subunit_C|Go to article]] rect 797.5998960197005 343.0453709370043 843.8955582232888 363.0453709370043 [[ACO2|Go to article]] rect 431.49670017260775 172.6448878058686 459.705316952653 186.72564943850062 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 220.204704152885 338.64750388988443 249.93410451294707 353.1762395220684 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 258.0 202.5 331.3148283021269 222.5 [[Acetyl-CoA|Go to article]] rect 689.7918950998334 570.8259303721491 774.7157529678531 590.8259303721491 [[Alpha-Ketoglutaric_acid|Go to article]] rect 664.2350006605998 474.4864797264417 708.523522199622 494.4864797264417 [[IDH2|Go to article]] rect 59.916297095410584 545.9714222921732 119.91629709541058 565.9714222921732 [[SDHD|Go to article]] rect 104.24739103744628 665.6215889588489 279.0447532054153 685.6215889588489 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP111 Go to WikiPathways] rect 211.0000098931435 604.4416727600913 241.18347704022665 618.8126748922874 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 59.916297095410584 505.97142229217366 119.91629709541058 525.9714222921737 [[SDHB|Go to article]] rect 514.3572972065928 601.9596069186447 545.357297206591 616.3306090508408 [[Adenosine_diphosphate|Go to article]] rect 657.164857593634 533.0488049893422 699.7667815514899 547.4198071215384 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0000221 Go to HMDB] rect 367.5646397813722 170.6279919375157 401.1858608193602 190.6279919375157 [[Citrate_synthase|Go to article]] rect 495.1992009813314 192.59523809523807 547.6190476190477 212.59523809523807 [[Citric_acid|Go to article]] rect 646.7852384280694 592.8667479624589 675.3331083318716 607.2377500946551 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 815.2888118210254 429.63936221254664 854.2888118210254 444.0103643447428 [[Nicotinamide_adenine_dinucleotide|Go to article]] rect 863.8644520298315 454.6645422929097 923.8644520298315 474.6645422929097 [[IDH3A|Go to article]] rect 89.69578349531633 450.3661912945996 179.69578349531633 469.6161912945996 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP497 Go to WikiPathways] rect 720.2375300176794 697.0018753268641 780.2375300176794 717.0018753268641 [[Dihydrolipoamide_dehydrogenase|Go to article]] rect 550.9275545821426 115.03092323577357 705.238095238095 135.03092323577357 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP357 Go to WikiPathways] rect 817.7808628897307 536.5237764442508 854.2808628897307 550.8947764442507 [http://www.hmdb.ca/metabolites/HMDB0001487 Go to HMDB] rect 720.2375300176792 657.3371936960817 780.2375300176792 677.3371936960817 [[OGDH|Go to article]] rect 103.0 148.0 254.0 167.25 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP534 Go to WikiPathways] rect 201.5903502425638 427.95739730273124 234.17243979480276 447.95739730273124 [[Fumarase|Go to article]] rect 237.33003246869183 478.2790921354108 298.74435972846663 498.2790921354108 [[Fumaric_acid|Go to HMDB]] rect 213.07607497243674 315.44272298924386 261.3745450030411 335.44272298924386 [[Malate_dehydrogenase_2|Go to article]] rect 513.8335230453816 676.8779746424451 593.8335230453816 700.2551020408163 [[Succinyl-CoA|Go to article]] rect 657.563025210084 511.72206302521005 689.3474977721728 526.0930630252101 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 604.787037037037 701.4694143691581 631.8207149757627 715.8404165013543 [[Carbon_dioxide|Go to article]] rect 457.2720726749515 711.5176370342228 476.8267292420722 725.888639166419 [[Phosphate|Go to article]] rect 769.357891702148 313.27148714666976 811.199512328299 327.6424892788659 [[Water|Go to article]] rect 402.66542071695534 548.3634524421881 432.8488878640385 562.7344524421881 [[Coenzyme_A|Go to article]] rect 520.0799689230324 587.5886047864462 539.6346254901531 601.9596069186424 [[Phosphate|Go to article]] rect 454.8010990838291 536.5554610791713 514.8010990838291 556.5554610791713 [[SUCLA2|Go to article]] rect 454.8010990838291 516.5554610791712 514.8010990838291 536.5554610791712 [[SUCLG1|Go to article]] default [[#Interactive_pathway_map|Go to pathway article]] desc none </imagemap></div> </div> <div class="thumbcaption"></div> </div></div>|alt=TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit]]]</div></div> </div> <div class="thumbcaption"><div class="magnify"> </div>TCACycle_WP78 [http://www.wikipathways.org/index.php/Pathway:WP78 edit] </div> </div> </div><div class="reflist "></div> </div> === TCA циклінің редукциялық тармағы === Сукцинат SDH кері белсенділігі арқылы балама түрде түзілуі мүмкін. Анаэробты жағдайда кейбір бактериялар, мысалы, ''A. succinogenes'', ''A.'' succiniciproducens және ''M.'' succiniciproducens, TCA циклін кері бағытта жүргізеді және оксалоацетат, [[Алма қышқылы|малат]] және фумарат аралық өнімдері арқылы глюкозаны сукцинацияға айналдырады. <ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|last1=Cheng|first1=Ke-Ke|last2=Wang|first2=Gen-Yu|last3=Zeng|first3=Jing|last4=Zhang|first4=Jian-An|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering|journal=BioMed Research International|volume=2013|pages=538790|doi=10.1155/2013/538790|pmc=3652112|pmid=23691505}}</ref> Бұл жол метаболикалық инженерияда адам қолдануы үшін сукцинат түзу үшін пайдаланылады. <ref name="Cheng2013rev" /> Сонымен қатар, қантты ашыту кезінде пайда болатын янтарь қышқылы ашытылған спирттерге тұздылық, ащылық және қышқылдықтың үйлесімін береді. Фумаратты жинақтау SDH кері белсенділігін тудыруы мүмкін, осылайша сукцинат генерациясын арттырады. Патологиялық және физиологиялық жағдайларда малат-аспартат шаттл немесе пуринді нуклеотидтер митохондриялық фумаратты көбейте алады, ол кейіннен сукцинатқа оңай айналады. <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|last1=Haas|first1=Robert|last2=Cucchi|first2=Danilo|last3=Smith|first3=Joanne|last4=Pucino|first4=Valentina|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|journal=Trends in Biochemical Sciences|volume=41|issue=5|pages=460–471|doi=10.1016/j.tibs.2016.02.003|pmid=26935843}}</ref> === Глиоксилат циклі === Сукцинат сонымен қатар екі екі көміртекті ацетил бірлігін төрт көміртекті сукцинатқа түрлендіретін глиоксилат циклінің өнімі болып табылады. Глиоксилат циклін көптеген бактериялар, өсімдіктер мен саңырауқұлақтар пайдаланады және бұл организмдерге ацетат немесе ацетил КоА түзетін қосылыстарда өмір сүруге мүмкіндік береді. Бұл жол изоцитратты сукцинат пен глиоксилатқа бөлетін изоцитрат - лиаза ферменті арқылы TCA циклінің декарбоксилдену кезеңдерін болдырмайды. Жасалған сукцинат содан кейін энергия өндіру немесе биосинтез үшін қол жетімді. : 17.4-бөлім  === GABA шунты === Сукцинат гамма-аминобутир қышқылының (GABA) TCA цикліне қайта кіру нүктесі болып табылады, ол GABA синтездейтін және қайта өңдейтін жабық цикл. GABA шунты альфа-кетоглутаратты сукцинатқа түрлендірудің балама жолы ретінде қызмет етеді, TCA циклінің аралық сукцинил-КоА-сын айналып өтіп, оның орнына аралық GABA өндіреді. Альфа-кетоглутараттың трансаминденуі және кейіннен декарбоксилденуі ГАМҚ түзілуіне әкеледі. Содан кейін ГАМҚ метаболизденеді ГАМҚ трансаминаза арқылы сукцинді жартылай альдегидке дейін. Соңында сукцинді жартылай альдегид сукцинді жартылай альдегид дегидрогеназа (SSADH) арқылы тотығады, сукцинат түзеді, TCA цикліне қайта кіреді және циклды жабады. GABA шунты үшін қажетті ферменттер нейрондарда, глиальды жасушаларда, макрофагтарда және ұйқы безі жасушаларында экспрессияланады. <ref name="BasicNeurochemTextChapter" /> [[Сурет:Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png/540px-Integrated_Diagram_of_Succinate_Biofunctionality_.png|нобай|540x540 нүкте| Сукцинаттың биологиялық рөлі. Митохондриялардың ішінде сукцинат көптеген метаболикалық жолдарда аралық зат ретінде қызмет етеді және ROS генерациясына ықпал етеді. Митохондриядан тыс сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. OOA=оксалоацетат; a-KG=альфа кетоглутарат; GLUT = глутамат; ГАМҚ = гамма-аминобутир қышқылы; SSA = Сукцинді жартылай альдегид ; PHD= пролилгидроксилаза; HIF-1a=гипоксияның индукциялық факторы 1a; TET= Он-он бір транслокациялық ферменттер; JMJD3 = гистон деметилаза Джумонжи D3]] == Жасушалық зат алмасу == === Метаболикалық аралық === Сукцинат [[Митохондрия|митохондрияда]] өндіріледі және шоғырланады және оның негізгі биологиялық қызметі метаболикалық аралық зат болып табылады.<ref name="Tretter2016rev" /> : 17.1-бөлім Көмірсулардың, аминқышқылдарының, май қышқылдарының, холестериннің және гемнің метаболизмін қоса алғанда, TCA циклімен өзара байланысты барлық метаболикалық жолдар сукцинаттың уақытша түзілуіне сүйенеді.<ref name="Tretter2016rev" /> Аралық өнім сукцинаттың таза өндірісін қозғауға қабілетті TCA циклінің немесе глиоксилат циклінің редукциялық тармағын қоса алғанда, көптеген жолдар арқылы биосинтетикалық процестерге қол жетімді болады.<ref name="Cheng2013rev">{{Cite journal|date=2013-04-18|title=Improved Succinate Production by Metabolic Engineering}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFChengWangZengZhang2013">Cheng, Ke-Ke; Wang, Gen-Yu; Zeng, Jing; Zhang, Jian-An (2013-04-18). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 "Improved Succinate Production by Metabolic Engineering"]. ''BioMed Research International''. '''2013''': 538790. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1155/2013/538790|10.1155/2013/538790]]</span>. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/2314-6133 2314-6133]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652112 3652112]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23691505 23691505].</cite></ref> Кеміргіштерде митохондриялық концентрациялар шамамен ~0,5 мМ<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref>, ал плазмадағы концентрация небәрі 2–20 мкм құрайды.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}</ref> === ROS өндірісі === Сукцинатты фумаратқа айналдыратын сукцинатдегидрогеназаның (SDH) белсенділігі электронды тасымалдау тізбегіндегі электронды ағынды бағыттау арқылы митохондриялық реактивті оттегі түрлерін (ROS) өндіруге қатысады. Сукцинаттың жинақталуы жағдайында сукцинаттың SDH арқылы жылдам тотығуы кері электрондардың тасымалдануын (RET) қозғай алады. Егер митохондриялық III тыныс алу кешені сукцинат тотығуымен қамтамасыз етілген артық электрондарды орналастыра алмаса, ол электрондарды электронды тасымалдау тізбегі бойымен кері ағуға мәжбүр етеді. Митохондриялық респираторлық кешен 1 -дегі RET, әдетте электронды тасымалдау тізбегіндегі SDH-дан бұрын болатын кешен, ROS өндірісіне әкеледі және тотықтырғыш микроорта жасайды.<ref name="Pell2016rev" /> == Қосымша биологиялық функциялар == Метаболикалық рөлдерден басқа, сукцинат жасушаішілік және жасушадан тыс сигналдық молекула ретінде қызмет етеді. Митохондриядан тыс сукцинат 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназалар тобын тежеу арқылы эпигенетикалық ландшафтты өзгертеді. <ref name="Haas2016rev" /> Балама, сукцинат жасушадан тыс ортаға және мақсатты рецепторлармен танылатын қан ағымына шығарылуы мүмкін. Жалпы, митохондриялардан ағып кету сукцинаттың артық өндірілуін немесе аз тұтынуын талап етеді және SDH белсенділігінің төмендеуіне, кері немесе мүлдем болмауына немесе метаболикалық күйдегі балама өзгерістерге байланысты болады. SDH мутациялары, [[гипоксия]] немесе энергетикалық теңгерімсіздік TCA циклі арқылы ағынның өзгеруімен және сукцинаттың жинақталуымен байланысты.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Haas2016rev" /> Митохондриядан шыққаннан кейін сукцинат метаболикалық күйдің сигналы ретінде қызмет етеді, көрші жасушаларға бастапқы жасуша популяциясының метаболикалық белсенділігі туралы хабарлайды.<ref name="Haas2016rev" /> Осылайша, сукцинат TCA циклінің дисфункциясын немесе метаболикалық өзгерістерді жасуша арасындағы байланысқа және тотығу стрессіне байланысты жауаптарға байланыстырады. === Тасымалдаушылар === Сукцинат митохондриялық және плазмалық мембрана арқылы қозғалу үшін арнайы тасымалдаушыларды қажет етеді. Сукцинат митохондриялық матрицадан шығып, дикарбоксилат тасымалдаушылары, ең алдымен, SLC25A10, сукцинат-фумарат/малат тасымалдаушысы арқылы ішкі митохондриялық мембрана арқылы өтеді.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}</ref> Митохондриялық экспорттың екінші сатысында сукцинат 1,5 кДа-дан аз молекулалардың диффузиясын жеңілдететін пориндер, спецификалық емес ақуыз арналары арқылы сыртқы митохондриялық мембрананы оңай кесіп өтеді. <ref name="Fonseca2016rev" /> Плазмалық мембрана арқылы тасымалдау тінге тән болуы мүмкін. Негізгі кандидатты тасымалдаушы - INDY (мен әлі өлген жоқпын), натрийге тәуелсіз анион алмастырғыш, ол дикарбоксилат пен цитратты қанға қосады. <ref name="Fonseca2016rev" /> [[Сурет:Snake_diagram_of_GPR91.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Snake_diagram_of_GPR91.png/546px-Snake_diagram_of_GPR91.png|нобай|546x546 нүкте| GPR91 аминқышқылдарының реттілігі. Сукцинат GPR91, 7-трансмембраналық G-белокпен байланысқан рецептормен байланысады, әртүрлі жасуша түрлерінде орналасқан. Қызыл аминқышқылдары сукцинатты байланыстыруға қатысатындарды білдіреді. Барлық қалған аминқышқылдары химиялық қасиеттеріне қарай боялады (сұр=полярлы емес, көгілдір=теріс заряд, қою көк = оң заряд, жасыл=ароматты, қою күлгін=полярлы және зарядсыз, қызғылт сары/ашық күлгін = ерекше жағдайлар).]] === Жасушадан тыс сигнализация === Жасушадан тыс сукцинат қан жасушалары, май тіндері, иммундық жасушалар, бауыр, жүрек, тор қабық және ең алдымен бүйрек сияқты әртүрлі тіндерге бағытталған гормон тәрізді функциясы бар сигналдық молекула ретінде әрекет ете алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> G-белокпен байланысқан рецептор, GPR91, сонымен қатар SUCNR1 ретінде белгілі, жасушадан тыс сукцинат детекторы ретінде қызмет етеді.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}</ref> Арг⁹⁹, His¹⁰³, Arg²⁵² және Arg²⁸¹ рецептордың ортасына жақын жерде сукцинат үшін оң зарядталған байланыстыру орнын жасайды.<ref name="Gilissen2016rev" /> GPR91 лигандының ерекшелігі 800 фармакологиялық белсенді қосылыстар мен 200 карбон қышқылы мен сукцинат тәрізді қосылыстардың көмегімен қатаң сыналған, олардың барлығы айтарлықтай төмен байланысу жақындығын көрсетті. <ref name="Gilissen2016rev" /> Жалпы, сукцинат-GPR91 үшін EC50 20–50 uM диапазонында.<ref name="Fonseca2016rev" /> Жасуша түріне байланысты GPR91 бірнеше G протеиндерімен, соның ішінде GmwAhUs, GmwAhci және GmwAhkq, өзара әрекеттесе алады және көптеген сигнал беру нәтижелерін береді. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Адипоциттерге әсері ==== Адипоциттерде сукцинатпен белсендірілген GPR91 сигналдық каскады липолизді тежейді. ==== Бауыр мен көз торына әсері ==== Сукцинат сигналы жиі гипоксиялық жағдайларға жауап ретінде пайда болады. Бауырда сукцинат аноксидті [[Гепатоцит|гепатоциттер]] шығаратын паракриндік сигнал ретінде қызмет етеді және GPR91 арқылы жұлдызды жасушаларды нысанаға алады.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|date=2016-01-01|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> Бұл жұлдызша жасушаларының белсендірілуіне және фиброгенезге әкеледі. Осылайша, сукцинат бауыр [[Гомеостаз|гомеостазында]] рөл атқарады деп саналады. Тор қабықта сукцинат ишемиялық жағдайларға жауап ретінде ретинальды ганглион жасушаларында жиналады. Автокриндік сукцинат сигналы ретинальды неоваскуляризацияға ықпал етеді, эндотелий өсу факторы (VEGF) сияқты ангиогендік факторлардың белсендірілуін тудырады.<ref name="Fonseca2016rev" /> <ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> ==== Жүрекке әсері ==== Жасушадан тыс сукцинат GPR91 белсендіру арқылы [[Жүрек бұлшықеті|кардиомиоциттердің]] өміршеңдігін реттейді; Сукцинаттың ұзақ мерзімді экспозициясы кардиомиоциттердің патологиялық [[Гипертрофия|гипертрофиясына]] әкеледі.<ref name="Fonseca2016rev">{{Cite journal|title=GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFde_Castro_FonsecaAguiarda_Rocha_FrancoGingold2016">de Castro Fonseca, Matheus; Aguiar, Carla J.; da Rocha Franco, Joao Antônio; Gingold, Rafael N.; Leite, M. Fatima (2016-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 "GPR91: expanding the frontiers of Krebs cycle intermediates"]. ''Cell Communication and Signaling''. '''14''': 3. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1186/s12964-016-0126-1|10.1186/s12964-016-0126-1]]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4709936 4709936]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26759054 26759054].</cite></ref> GPR91 стимуляциясы жүректегі кем дегенде екі сигналдық жолды іске қосады: гипертрофиялық ген экспрессиясын белсендіретін MEK1/ 2 және ERK1/2 жолы және Ca²⁺ сіңіру мен таралу үлгісін өзгертетін және CaM -ге тәуелді гипертрофиялық генді қоздыратын фосфолипаза С жолы. белсендіру. <ref name="Fonseca2016rev" /> ==== Иммундық жасушаларға әсері ==== SUCNR1 жоғары дәрежеде жетілмеген дендритті жасушаларда көрінеді, онда сукцинаттың байланысуы [[Хемотаксис|хемотаксисті]] ынталандырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|date=2016-03-01|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Сонымен қатар, SUCNR1 TNF альфа және интерлейкин-1бета сияқты қабынуға қарсы цитокиндердің өндірісін арттыру үшін ақылы рецепторлармен синергетика жасайды.<ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation|date=May 2014}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> <ref name="Gilissen2016rev" /> Сукцинат антигенді ұсынатын жасушалардың белсенділігін қоздыру арқылы [[Бейімделген иммунды жүйе|адаптивті иммунитетті]] күшейте алады, бұл өз кезегінде Т-жасушаларын белсендіреді.<ref name="Mills2014rev" /> ==== Тромбоциттерге әсері ==== SUCNR1 – [[Тромбоцит|тромбоциттер агрегациясындағы]] сукцинат сигналының рөлі талқыланса да, P2Y деңгейіне ұқсас деңгейде болатын адам тромбоциттеріндегі ең жоғары экспрессивті G ақуызымен байланысқан рецепторлардың бірі. Көптеген зерттеулер сукцинатпен индукцияланған агрегацияны көрсетті, бірақ әсердің индивид аралық жоғары өзгергіштігі бар.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|date=2012-01-01|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> ==== Бүйректерге әсері ==== Сукцинат GPR91 арқылы макула денса және юкстагломерулярлық аппарат жасушаларында рениннің бөлінуін ынталандыру арқылы қан қысымының модуляторы ретінде қызмет етеді.<ref>{{Cite journal|title=Metabolic control of renin secretion}}</ref> Жүрек-тамыр және гипертония қаупін азайту үшін сукцинатқа бағытталған терапия қазіргі уақытта зерттелуде.<ref name="Ariza2012rev">{{Cite journal|title=The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArizaDeenRobben2012">Ariza, Ana Carolina; Deen, Peter M. T.; Robben, Joris Hubertus (2012-01-01). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 "The succinate receptor as a novel therapeutic target for oxidative and metabolic stress-related conditions"]. ''Frontiers in Endocrinology''. '''3''': 22. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.3389/fendo.2012.00022|10.3389/fendo.2012.00022]]</span>. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3355999 3355999]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22649411 22649411].</cite></ref> === Жасуша ішілік сигнализация === [[Сурет:Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png/544px-Enzymatic_inhibition_by_succinate_accumulation.png|нобай|544x544 нүкте| Жиналған сукцинат диоксигеназаларды, мысалы, гистон және ДНҚ деметилазалары немесе пролил гидроксилазаларын бәсекелес тежеу арқылы тежейді. Осылайша, сукцинат эпигендік ландшафтты өзгертеді және ген экспрессиясын реттейді.]] Фумараттың немесе сукцинаттың жинақталуы бәсекелес тежелу арқылы 2-оксоглутаратқа тәуелді диоксигеназалардың, соның ішінде гистон мен ДНҚ деметилазаларының, пролил гидроксилазаларының және коллаген пролил-4-гидроксилазаларының белсенділігін төмендетеді.<ref>{{Cite journal|date=2012-06-15|title=Inhibition of α-KG-dependent histone and DNA demethylases by fumarate and succinate that are accumulated in mutations of FH and SDH tumor suppressors}}</ref> 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар гидроксилдену, десатурация және сақина тұйықталуын катализдеу үшін темір кофакторын қажет етеді.<ref name="Hewitson2005rev">{{Cite journal|date=2005-04-15|title=Oxidation by 2-oxoglutarate oxygenases: non-haem iron systems in catalysis and signalling}}</ref> Субстраттың тотығуымен бір мезгілде олар альфа-кетоглутарат деп те аталатын 2-оксоглутаратты сукцинатқа және СО₂ ге айналдырады. 2-оксоглютаратқа тәуелді диоксигеназалар субстраттарды ретті, ретті түрде байланыстырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Біріншіден, 2-оксоглютарат ферменттік орталықта бар сақталған 2-гистидинил-1-аспартил/глутамил триада қалдығымен байланысқан Fe(II) ионымен координатады. Кейіннен біріншілік субстрат байланыстырушы қалтаға түседі және ең соңында диоттегі фермент-субстрат кешенімен байланысады. Содан кейін тотығу декарбоксилдену байланыстырылған бастапқы субстратты тотықтыруға қызмет ететін сукцинатпен үйлестірілген феррил аралық өнімін тудырады.<ref name="Hewitson2005rev" /> Сукцинат 2-оксоглутараттың байланысуына тыйым салып, алдымен Fe(II) орталығына қосылу арқылы ферментативті процеске кедергі келтіруі мүмкін. Осылайша, ферментативті тежелу арқылы сукцинат жүктемесінің жоғарылауы транскрипция факторының белсенділігінің өзгеруіне және гистон мен ДНҚ метилденуіндегі геномдық өзгерістерге әкелуі мүмкін. ==== Эпигенетикалық әсерлер ==== Сукцинат пен фумарат 5-метилцитозин ДНҚ-ны өзгертетін ферменттердің TET (он-он бір транслокация) тобын және құрамында JmjC домені бар гистон-лизин-деметилазаны (KDM) тежейді.<ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}</ref> Сукцинаттың патологиялық жоғарылауы гиперметиляцияға, эпигенетикалық үнсіздікке және нейроэндокринді дифференциацияның өзгеруіне әкеледі, бұл қатерлі ісік пайда болуы мүмкін.<ref name="Yang2013comment" /> <ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}</ref> ==== Гендік реттеу ==== Пролил гидроксилазаларының (PHDs) сукцинатты тежелуі транскрипция факторының гипоксия индукциялық факторын (HIF) 1α тұрақтандырады.<ref name="Tretter2016rev">{{Cite journal|date=2016-08-01|title=Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTretterPatocsChinopoulos2016">Tretter, Laszlo; Patocs, Attila; Chinopoulos, Christos (2016-08-01). [[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|"Succinate, an intermediate in metabolism, signal transduction, ROS, hypoxia, and tumorigenesis"]]. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics''. EBEC 2016: 19th European Bioenergetics Conference. '''1857''' (8): 1086–1101. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.bbabio.2016.03.012|10.1016/j.bbabio.2016.03.012]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26971832 26971832].</cite></ref> <ref name="Haas2016rev">{{Cite journal|title=Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules|url=http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHaasCucchiSmithPucino2016">Haas, Robert; Cucchi, Danilo; Smith, Joanne; Pucino, Valentina; Macdougall, Claire Elizabeth; Mauro, Claudio (2016). [http://qmro.qmul.ac.uk/xmlui/handle/123456789/18257 "Intermediates of Metabolism: From Bystanders to Signalling Molecules"]. ''Trends in Biochemical Sciences''. '''41''' (5): 460–471. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tibs.2016.02.003|10.1016/j.tibs.2016.02.003]]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26935843 26935843].</cite></ref> <ref name="Koivunen2007rev">{{Cite journal|title=Inhibition of hypoxia-inducible factor (HIF) hydroxylases by citric acid cycle intermediates: possible links between cell metabolism and stabilization of HIF.|date=16 February 2007}}</ref> PHD пролинді тотығу декарбоксилдейтін 2-оксиглутараттан сукцинатқа және СО ₂ -ге параллель гидроксилдейді. Адамдарда үш HIF пролил 4-гидроксилаза HIF тұрақтылығын реттейді.<ref name="Koivunen2007rev" /> HIF1α-дағы екі пролил қалдығының гидроксилденуі убиквитинді байланыстыруды жеңілдетеді, осылайша оны убиквитин/протеазома жолы арқылы протеолитикалық деструкция үшін белгілейді. PHD молекулалық оттегіге абсолютті қажеттілік болғандықтан, бұл процесс HIF1α жойылуына мүмкіндік беретін гипоксия кезінде басылады. Сукцинаттың жоғары концентрациясы гипоксия жағдайын PHD басу арқылы имитациялайды,<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> сондықтан HIF1α тұрақтандырады және қалыпты оттегі жағдайында да HIF1-тәуелді гендердің транскрипциясын индукциялайды. HIF1 60-тан астам гендердің, соның ішінде васкуляризацияға және ангиогенезге, энергия [[Зат алмасу|алмасуына]], жасушалардың өмір сүруіне және ісіктердің инвазиясына қатысатын гендердің транскрипциясын индукциялайтыны белгілі.<ref name="Tretter2016rev" /> <ref name="Koivunen2007rev" /> == Адам денсаулығындағы рөлі == === Қабыну === Сукцинатты қамтитын метаболикалық сигнал туа біткен иммундық жасушаларда HIF1-альфа немесе GPR91 сигналын тұрақтандыру арқылы [[Ісіну|қабынуға]] қатысуы мүмкін. Осы механизмдер арқылы сукцинаттың жинақталуы қабыну цитокиндерінің өндірісін реттейтіні көрсетілген.<ref name="Mills2014rev">{{Cite journal|title=Succinate: a metabolic signal in inflammation}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMillsO'Neill2014">Mills, Evanna; O'Neill, Luke A.J. (May 2014). "Succinate: a metabolic signal in inflammation". ''Trends in Cell Biology''. '''24''' (5): 313–320. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.tcb.2013.11.008|10.1016/j.tcb.2013.11.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//hdl.handle.net/2262%2F67833 2262/67833]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24361092 24361092].</cite></ref> Дендритті жасушалар үшін сукцинат химиатрактант ретінде қызмет етеді және рецепторлық ынталандырылған цитокиндердің өндірісі арқылы олардың антигенді ұсыну функциясын арттырады.<ref name="Gilissen2016rev">{{Cite journal|title=Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function|url=http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGilissenJouretPirotteHanson2016">Gilissen, Julie; Jouret, François; Pirotte, Bernard; Hanson, Julien (2016-03-01). [http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/194560 "Insight into SUCNR1 (GPR91) structure and function"]. ''Pharmacology & Therapeutics''. '''159''': 56–65. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1016/j.pharmthera.2016.01.008|10.1016/j.pharmthera.2016.01.008]]. [[Hdl (идентификатор)|hdl]]:[//hdl.handle.net/2268%2F194560 2268/194560]. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26808164 26808164].</cite></ref> Қабыну [[Макрофаг|макрофагтарында]] сукцинат-индукцияланған HIF1 тұрақтылығы HIF1-тәуелді гендердің, соның ішінде қабынуға қарсы цитокин интерлейкин-1β транскрипциясының жоғарылауына әкеледі.<ref>{{Cite journal|title=Succinate is a danger signal that induces IL-1β via HIF-1α}}</ref> Ісік некрозының факторы немесе интерлейкин 6 сияқты белсендірілген макрофагтар өндіретін басқа қабыну цитокиндері сукцинат пен HIF1 тікелей әсер етпейді.<ref name="Mills2014rev" /> Сукцинаттың иммундық жасушаларда жиналу механизмі толық түсінілмеген.<ref name="Mills2014rev" /> Тол тәрізді рецепторлар арқылы қабыну макрофагтарын белсендіру гликолизге қарай метаболикалық ығысуды тудырады.<ref>{{Cite journal|title=Metabolic reprogramming in macrophages and dendritic cells in innate immunity}}</ref> Осы жағдайларда TCA циклінің жалпы төмендеуіне қарамастан, сукцинат концентрациясы жоғарылайды. Дегенмен, макрофагтарды белсендіруге қатысатын липополисахаридтер [[Глутамин қышқылы|глутамин]] мен ГАМҚ тасымалдаушыларын арттырады.<ref name="Mills2014rev" /> Осылайша, сукцинат альфа-кетоглутарат немесе GABA шунты арқылы күшейтілген глутамин метаболизмінен өндірілуі мүмкін.  === Ісіктердің пайда болуы === Сукцинат үш [[Канцерогенез|онкометаболиттің]] бірі болып табылады, метаболикалық аралық өнімдердің жинақталуы ісік пайда болуына әсер ететін метаболикалық және метаболикалық емес дисрегуляцияны тудырады.<ref name="Yang2013rev">{{Cite journal|date=2013-09-03|title=Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangSogaPollard2013">Yang, Ming; Soga, Tomoyoshi; Pollard, Patrick J. (2013-09-03). [//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 "Oncometabolites: linking altered metabolism with cancer"]. ''The Journal of Clinical Investigation''. '''123''' (9): 3652–8. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1172/JCI67228|10.1172/JCI67228]]. [[ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0021-9738 0021-9738]. [[PMC (идентификатор)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3754247 3754247]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23999438 23999438].</cite></ref> <ref name="Sciacovelli2017rev">{{Cite journal|date=2017-03-06|title=Oncometabolites: Unconventional triggers of oncogenic signalling cascades}}</ref> Тұқым қуалайтын [[параганглиома]] мен [[Феохромоцитома|феохромоцитомада]] жиі кездесетін сукцинатдегидрогеназаны кодтайтын гендердегі функцияның бұзылуы мутациялары сукцинаттың патологиялық жоғарылауын тудырады.<ref name="Bardella2011rev">{{Cite journal|date=2011-11-01|title=SDH mutations in cancer}}</ref> Сондай-ақ SDH мутациялары асқазан ішек жолдарының стромальды ісіктерінде, бүйрек ісіктерінде, қалқанша безінің ісіктерінде, тестикулярлық семиномаларда және [[Нейробластома|нейробластомаларда]] анықталды.<ref name="Yang2013rev" /> Мутацияланған SHD тудырған онкогендік механизм сукцинаттың 2-оксоглютератқа тәуелді диоксигеназаларды тежеу қабілетіне қатысты деп есептеледі. KDMs және TET гидроксилазаларының тежелуі жасушалардың дифференциациясына қатысатын гендерге әсер ететін эпигенетикалық дисрегуляция мен гиперметиляцияға әкеледі.<ref name="Yang2013comment">{{Cite journal|title=Succinate: A New Epigenetic Hacker|date=10 June 2013}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFYangPollard2013">Yang, Ming; Pollard, Patrick J. (10 June 2013). [[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|"Succinate: A New Epigenetic Hacker"]]. ''Cancer Cell''. '''23''' (6): 709–711. [[Doi (идентификатор)|doi]]:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1016/j.ccr.2013.05.015|10.1016/j.ccr.2013.05.015]]</span>. [[PMID (идентификатор)|PMID]]&nbsp;[//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23763995 23763995].</cite></ref> Сонымен қатар, HIF-1α-ның сукцинат арқылы белсендірілуі пролиферацияға, метаболизмге және ангиогенезге қатысатын гендердің транскрипциялық белсендіруі арқылы ісік тудыруы мүмкін жалған гипоксиялық күйді тудырады.<ref>{{Cite journal|date=2006-01-01|title=Succinate dehydrogenase and fumarate hydratase: linking mitochondrial dysfunction and cancer}}</ref> Қалған екі онкометаболит, фумарат және 2-гидроксиглутарат сукцинациялау үшін ұқсас құрылымдарға ие және параллельді HIF-индукциялайтын онкогендік механизмдер арқылы жұмыс істейді.<ref name="Sciacovelli2017rev" /> === Ишемияның реперфузиялық зақымдануы === Гипоксидті жағдайларда сукцинаттың жиналуы ROS өндірісінің жоғарылауы арқылы реперфузиялық зақымдануға ықпал етті.<ref name="Pell2016rev" /> Ишемия кезінде сукцинат жиналады. Реперфузиядан кейін сукцинат тез тотығады, бұл ROS кенеттен және кең көлемде өндірілуіне әкеледі.<ref name="Chouchani|2014primary" /> Содан кейін ROS жасушалық апоптотикалық механизмді іске қосады немесе ақуыздарға, мембраналарға, органеллаларға және т.б. тотығу зақымдалуын тудырады. Жануарлар үлгілерінде ишемиялық сукцинат жинақталуының фармакологиялық тежелуі ишемия-реперфузиялық зақымдануды жақсартты. 2016 жылдан бастап сукцинат арқылы жүретін ROS өндірісін тежеу терапиялық дәрілік мақсат ретінде зерттелуде.<ref name="Pell2016rev" /> == Сондай-ақ қараңыз == * Отқа төзімді <ref>[https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0734904109105511 Flame Retardant Finishing of Cotton Fleece Fabric: Part IV-Bifunctional Carboxylic Acids]</ref> * Янтарь қышқылын қыздыру арқылы алынған янтарь [[Янтарь|майы]] * Лимон қышқылының айналымы * Метаболит * Онкометаболизм == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/FoodAdditivesIngredients/ucm115326.htm FDA] * [http://chemicalland21.com/industrialchem/organic/SUCCINIC%20ACID.htm Сукцин қышқылы] * [http://www.aim.env.uea.ac.uk/aim/accent2/inputpage.php Калькулятор: Суксин қышқылында су мен еріген заттардың белсенділігі] * [https://www.sciencedirect.com/topics/agricultural-and-biological-sciences/succinic-acid ScienceDirect: Succinic Acid - тамақ қалдықтарынан органикалық қышқылдар мен ферменттер / биокатализаторлар өндірісі] * [https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/1110 PubChem: янтарь қышқылының қосындысы] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] 10ehuq42q6nn2ky666j6bjnif35ptwm 0 686494 3061578 2022-08-17T13:02:02Z Arruah 35 «[[:en:Special:Redirect/revision/1104243145|MTRR (gene)]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki {{Infobox_gene}}'''Метионинсинтаза редуктаза''', сонымен қатар '''MSR''' ретінде белгілі, адамдарда ''MTRR'' [[Ген|генімен]] кодталған [[Ферменттер|фермент]]. <ref name="pmid9501215">{{Cite journal|title=Cloning and mapping of a cDNA for methionine synthase reductase, a flavoprotein defective in patients with homocystinuria}}</ref> <ref name="entrez">{{Cite web|title=Entrez Gene: MTRR 5-methyltetrahydrofolate-homocysteine methyltransferase reductase|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=gene&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=4552}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=gene&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=4552 "Entrez Gene: MTRR 5-methyltetrahydrofolate-homocysteine methyltransferase reductase"].</cite></ref> == Функция == [[Метионин]] - ақуыз синтезі және бір көміртегі алмасуы үшін қажетті маңызды [[Аминқышқылдар|амин қышқылы]] . Оның синтезі метионинсинтаза ферментімен катализденеді. Метионинсинтаза ақырында оның [[кобаламин]] кофакторының тотығуына байланысты белсенді емес болады. Метионинсинтаза редуктаза редуктивтік метилдену арқылы функционалды метионинсинтазаны қалпына келтіреді. Ол электронды трансферазалардың ферредоксин-НАДФ(+) редуктаза (FNR) отбасының мүшесі.<ref name="entrez">{{Cite web|title=Entrez Gene: MTRR 5-methyltetrahydrofolate-homocysteine methyltransferase reductase|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=gene&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=4552}}</ref> Метионинсинтаза редуктаза (MTRR) негізінен аралық метил тасымалдаушысы ретінде метилкоб(I)аламинді пайдалана отырып, гомоцистеиннің метионинге редуктивтік метилденуіне қатысады.<ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida|journal=Journal of Molecular Medicine|volume=84|issue=12|pages=1047–54|date=December 2006|pmid=17024475|doi=10.1007/s00109-006-0093-x}}</ref> Метионин - сүтқоректілердегі маңызды амин қышқылы, ақуыз синтезі және бір көміртегі алмасуы үшін қажет. Белсендірілген түрінде S-аденозилметионин биологиялық трансметилдену реакцияларында метил доноры және полиамин синтезінде пропиламин доноры ретінде әрекет етеді.<ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Метиониннің деметилденуінің негізгі өнімі гомоцистеин болып табылады. Гомоцистеиннің реметилденуі кобаламинге тәуелді фермент, метионин синтаза (MTR) арқылы жүреді.<ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Фолий циклі MTR арқылы гомоцистеин метаболизмімен байланысты.<ref name="El-MaarriZhang2013">{{Cite journal|title=Genetic variants in the folate pathway and the risk of neural tube defects: a meta-analysis of the published literature|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=4|pages=e59570|pmid=23593147|doi=10.1371/journal.pone.0059570}}</ref> Айналымдағы қан фолийі (5-метилтетрагидрофолат, 5-МТФ) жасушалық метилденуде пайдалану үшін МТР-ға метил топтарын береді. Делдік метил тасымалдаушысының метилкобальт байланысы, метилкоб(III)аламин гетеролитикалық жолмен ажырап, кобаламинді коб(I)аламин ретінде жоғары реактивті тотығу күйінде шығарады. MTR ферментінің ферментпен байланысқан коб(I)аламин кофакторы 5-МТФФ пен гомоцистеин арасында метил тасымалдаушы қызметін атқарады.<ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Коб(I)аламин 100 метил тасымалдау циклінде бір рет коб(II)аламинге дейін тотығады, бұл коб(I)аламин-МТР-фермент кешенін белсенді емес етеді.<ref name="pmid15514263">{{Cite journal|title=Methionine synthase reductase 66A->G polymorphism is associated with increased plasma homocysteine concentration when combined with the homozygous methylenetetrahydrofolate reductase 677C->T variant|journal=The Journal of Nutrition|volume=134|issue=11|pages=2985–90|date=November 2004|pmid=15514263|doi=10.1093/jn/134.11.2985}}</ref> Бұл ферменттік кешеннің реактивациясы метил доноры ретінде S-аденозилметионинді пайдалана отырып, MTRR арқылы қалпына келтіретін реметиляция арқылы жүреді. MTR реактивациясы екі тотығу-тотықсыздандырғыш ақуызға, еритін b5 цитохромына және редуктаза 1-ге қатысты NADPH тәуелді болуы мүмкін. Дегенмен, бұл жол реактивацияда кішігірім рөлге жауап береді, ал MTRR осы редуктивті реактивацияның негізгі үлесі болып қала береді. MTRR әсер ететін биологиялық процестерге: күкірт аминқышқылдарының алмасу процесі, ДНҚ метилденуі, метионин алмасу процесі, метиониннің биосинтетикалық процесі, метилдену, S-аденозилметионин циклі, гомоцистеиннің катаболизм процесі, фолий қышқылының алмасу процесі, тотығу-тотықсыздану процесі және цистатиннің теріс реттелуі жатады. -синтаза белсенділігі.<ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida|journal=Journal of Molecular Medicine|volume=84|issue=12|pages=1047–54|date=December 2006|pmid=17024475|doi=10.1007/s00109-006-0093-x}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFvan_der_Lindenden_HeijerAfmanGellekink2006">van der Linden IJ, den Heijer M, Afman LA, Gellekink H, Vermeulen SH, Kluijtmans LA, Blom HJ (December 2006). </cite></ref> <ref name="El-MaarriZhang2013">{{Cite journal|title=Genetic variants in the folate pathway and the risk of neural tube defects: a meta-analysis of the published literature|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=4|pages=e59570|pmid=23593147|doi=10.1371/journal.pone.0059570}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFZhangLouZhongWu2013">Zhang T, Lou J, Zhong R, Wu J, Zou L, Sun Y, Lu X, Liu L, Miao X, Xiong G (2013). </cite></ref> [[Сурет:Folate_transport.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Folate_transport.png/220px-Folate_transport.png|нобай| Гомоцистеин мен фолий метаболизмі арасындағы байланыстың жеңілдетілген шолуы. Жолдар аталған метаболикалық процестер мен полиморфизмдерді көрсетеді. MTRR, метионинсинтаза редуктаза; MTHFR, метилентетрагидрофолатредуктаза; МТР, метионинсинтаза; SAH, S-аденозилгомоцистеин; SAM, S-аденозилметионин; THF, тетрагидрофолат; RFC, азайтылған фолий тасымалдаушысы; 5метилTHF, 5метилтетрагидрофолат; Коб(I), кобаламин/коб(I)аламин/В12 дәрумені.]] == MTRR гені == Метионинсинтаза редуктазасы (''MTRR'') гені ең алдымен коб(I)аламиннің (В12 витамині) редуктивті регенерациясында әрекет етеді.<ref name="WangQiao2008">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome in China}}</ref> Cob(I)alamin - фолий қышқылы мен метионин метаболизмін байланыстыратын метионинсинтаза ферментінің (MTR) белсенділенуін қамтамасыз ететін кофактор. Фолаттан алынған метил топтарының донорлығы эпигенетикалық мұраға әсер ететін жасушалық және ДНҚ метилденуі үшін пайдаланылады.<ref name="WangQiao2008" /> <ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFvan_der_Lindenden_HeijerAfmanGellekink2006">van der Linden IJ, den Heijer M, Afman LA, Gellekink H, Vermeulen SH, Kluijtmans LA, Blom HJ (December 2006). </cite></ref> <ref name="pmid10930360">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome}}</ref> === Бүркеншік аттар === * 5-метилтетрагидрофолат-гомоцистеинметилтрансферазаредуктаза * MSR * [Метионинсинтаза]- Кобаламинметилтрансфераза (Коб(II)Аламинді қалпына келтіру) * Метионинсинтаза-редуктаза, митохондрия * EC 1.16.1.8 * CblE === Көрсету === Ген адамның 5-хромосомасымен салыстырылды. Генге спецификалық праймер жұптары мөлшері бойынша сәйкес келетін өнімнің адамның генетикалық материалы ретінде тек 5-хромосоманы қамтитын гибридті картаға түсіру панеліне ПТР күшейтуіне әкелді.<ref name="pmid9501215">{{Cite journal|title=Cloning and mapping of a cDNA for methionine synthase reductase, a flavoprotein defective in patients with homocystinuria|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=95|issue=6|pages=3059–64|date=March 1998|pmid=9501215|pmc=19694|doi=10.1073/pnas.95.6.3059|bibcode=1998PNAS...95.3059L}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFLeclercWilsonDumasGafuik1998">Leclerc D, Wilson A, Dumas R, Gafuik C, Song D, Watkins D, Heng HH, Rommens JM, Scherer SW, Rosenblatt DS, Gravel RA (March 1998). </cite></ref> Өнімнің ДНҚ тізбегі осы хромосомаға тән алдын ала белгіленген ген маркерлеріне сәйкес келді. Геннің нақты цитогендік орны флуоресценция in situ будандастыру арқылы құрамында гені бар жасанды хромосомалық құрылымға кескіндеу арқылы анықталды.<ref name="pmid9501215" /> MTRR генінің нақты орналасуы 5p15.3-p15.2-ге теңестірілді.<ref name="pmid9501215" /> === Құрылым === MTRR гені Ferredoxin-NADP(+) редуктаза (FNR) отбасы деп аталатын электронды трансферазалар тобымен байланысты. 15 приматта және адамдарда 16-дан астам ұлпада кездеседі, MTRR ұзындығы 34 кб.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}</ref> Ген 15 экзоннан тұрады және көптеген цитолоздық митохондриялық мРНҚ изоформаларын қамтиды. Көптеген кофакторларды байланыстыру орындары редуктивті реметиляция арқылы MTR белсенділігін сақтауға көмектеседі. Барлық байланыстырушы домендер флаводоксин_1 доменінен басқа селективті және ковалентті емес әрекеттесуді қамтиды.<ref name="UniProt" /> == Кофакторды байланыстыру орындары == === Флаводоксин-1 домені === Флавопротеидтер - белгілі бір тотықсыздандырғыш белсенді протездік топтарды байланыстыратын барлық жерде кездесетін биокатализаторлар. Домен электрон тасымалдаушы ақуыздармен байланысты және электронды тасымалдау жүйелерінде қолданылады.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> Кофактор флавин-мононуклеотид (FMN) доменмен ковалентті емес байланысқан, ол функционалды түрде электронды тасымалдауды немесе ферредоксиндерді реттейтін темір-күкірттен тұратын ақуыздармен алмастырылады.<ref name="UniProt" /> ==== FAD ==== Флавин аденин динуклеотиді тотыққан түрінде, FAD флавопротеин оксидоредуктаза ферменттерінің кофакторы болып табылады. Флавопротеин пиридинді нуклеотидті цитохром редуктазалары, соның ішінде FAD қалпына келтіретін эквиваленттер (Н+ немесе электрондар) алмасуын катализдейді. Бастапқы электронды донорлар және соңғы электронды акцепторлар сәйкесінше бір электронды тасымалдаушылардан және никотинамидті динуклеотидтерді тасымалдайтын екі электроннан тұрады. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== NAD ==== Оксидоредуктаза белсенділігіне сәйкес келетін эволюциялық сақталған ақуыз домені. NAD байланысы электронды акцептор ретінде NADP+ пайдалана отырып, металл иондарының тотығу күйін өзгерту үшін тотығу-тотықсыздану реакцияларын катализдейді. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === Метионинсинтаза редуктазасының белсенділігі === Метил доноры ретінде S-аденозилгомоцистеинді пайдалана отырып, коб(II)аламиннің редуктивті реметиляциясына қатысады. Реакцияны катализдейді: [метионинсинтаза]- коб(II)аламин + НАДФН + Н+ + S-аденозилметионин → [метионинсинтаза]-метилкоб(I)аламин + S-аденозилгомоцистеин + НАДФ+. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === Аквакобаламинредуктаза (NADPH) белсенділігі === Электрон акцепторы ретінде әрекет ететін NADP+ бар метал иондарын тотықтыратын оксидоредуктаза тұқымдасына жатады. Келесі реакцияны катализдеу кезінде кофактор ретінде FAD пайдаланады: 2коб(II)аламин + НАДФ+ 2аквакоб(III)аламин + НАДФН + Н+. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === Флавин аденин динуклеотиді === Кофактормен немесе протездік топпен, флавопротеиндердің FAD-мен әрекеттеседі және құрамында FAD немесе FMN (флавин мононуклеотиді) түріндегі флавин бөлігі бар. Домен тотыққан FAD немесе оның қалпына келтірілген түрі гидрохинонды (FADH2) ковалентті емес байланыстырады. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== FMN ==== Флавин мононуклеотидтерін байланыстыру домені флавопротеин оксидоредуктаза ферменттерінің коферментімен, FMN әрекеттеседі. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== NADP ==== Никотинамид адениндинуклеотидфосфаты – тотығу-тотықсыздану және биосинтетикалық реакцияларда болатын кофермент. Домен NADP-ны тотыққан немесе тотықсызданған түрінде сәйкесінше NADP+ немесе NADPH ретінде байланыстырады.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== ADPH ==== NADP, NADPH редукцияланған түрімен ковалентті емес және селективті әрекеттесуді қамтиды.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === NADPH-гемопротеинредуктаза белсенділігі === Домен оксидоредуктаза отбасымен байланысты және электрон акцепторы ретінде гем протеинін қолдана отырып, NADH немесе NADPH-ге әсер етеді. Реакцияны катализдейтін кофакторлар ретінде FAD және FMN қажет: NADPH + H+ + n тотыққан гемопротеин = NADP+ + n тотықсызданған гемопротеин. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== Протеинді байланыстыру ==== Белоктармен немесе белок кешендерімен әрекеттесуге қатысатын байланыстырушы домен. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> == Полиморфизмдер == === Патогендік мутациялар === * (MTRR):c.66A>G – 22 кодонда изолейциннің метионинге айналуына әкелетін полиморфизм. Бұл мутация FMN байланыстыру доменінде кездеседі және оған әсер етеді. <ref name="pmid10444342">{{Cite journal|title=A common variant in methionine synthase reductase combined with low cobalamin (vitamin B12) increases risk for spina bifida}}</ref> * (MTRR):c.524C>T – 175 кодондағы серинді лейцинге ауыстыру. Жасуша ішілік кобаламин алмасуының бұзылуымен байланысты қатерсіз мутация. <ref name="HassanKhattab2017">{{Cite journal|title=A66G and C524T polymorphisms of methionine synthase reductase gene are linked to the development of acyanotic congenital heart diseases in Egyptian children}}</ref> * (MTRR):c.1049A>G – 350 кодондағы аргининді алмастыру үшін лизин. <ref name="c.1049A">G">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/RCV000126870/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1049A>G (p.Lys350Arg) AND not specified - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1349C>G – 450 кодонында аргининді алмастыру үшін пролин. Жасуша ішілік кобаламин алмасуының бұзылуымен байланысты таралу. <ref name="c.1349C">G">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/RCV000382140/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1349C>G (p.Pro450Arg) AND Disorders of Intracellular Cobalamin Metabolism - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.903+469T>C – 6 және 7 экзондары арасындағы терең интрондық кірістіру (r.903_904ins140). Треониннің цистеинге ауысуы, нәтижесінде 6-интрондағы экзон сплайсинг күшейткішінің белсендірілуіне әкеледі. <ref name="pmid20120036">{{Cite journal|title=The deep intronic c.903+469T>C mutation in the MTRR gene creates an SF2/ASF binding exonic splicing enhancer, which leads to pseudoexon activation and causes the cblE type of homocystinuria}}</ref> * (MTRR):c.1361C>T – 454-кодондағы серинді лейцинмен алмастыруды қамтитын сирек полиморфизм. Кобаламин алмасуының бұзылуына байланысты гомоцистинурия мегалобластикалық анемияда таралған ибериялық мутация ретінде белгілі. Негізінен әртүрлі хромосомаларда метилцитозиннің дезаминденуінен үш түрлі галотип (GTACG, GCACA, GCACG). <ref name="c.1361C">T">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/variation/7033/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1361C>T (p.Ser454Leu) Simple - Variation Report - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1459G>A – 487 кодондағы аргининді алмастыру үшін глицинді қосады. MTRR-де сақталған және FAD байланыстыру доменінде орын алғаны анықталды. Туа біткен генетикалық аурулармен байланысты патогенділік. <ref name="c.1459G">A">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/RCV000210727/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1459G>A (p.Gly487Arg) AND Inborn genetic diseases - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1573C>T – 525 кодонында мерзімінен бұрын аяқталатын кодонмен аргининді алмастыру. <ref name="c.1573C">T">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/23403790/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1573C>T (p.Arg525Ter) AND not provided - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1622_1623dupTA – мерзімінен бұрын аяқталатын кодон түзілуінің нәтижелері. Гомоцистинурияның CblE түрімен байланысты патогенділігі. <ref name="ZavadákováFowler2005">{{Cite journal|title=cblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: functional correction by minigene expression}}</ref> * (MTRR):r.1462_1557del96 – 7 базалық жұптың жойылуына байланысты 11 экзонның қосылуымен байланысты. Бұл мутантты аллельдің үлкен жойылуы FAD байланыстыру доменінде c-терминусының болмауына әкеледі. Гомоцистинурияның CblE түрімен байланысты патогенділігі. <ref name="ZavadákováFowler2005" /> * (MTRR):c.1953-6_1953-2del5 – Гомоцистинурияның CblE түріне байланысты жаңа мутация. Осы мутанттан туындайтын тұрақсыз мРНҚ трансляцияға қажетті мРНҚ-ның болмауына әкеледі, бұл патогенділік тудырады. <ref name="ZavadákováFowler2005" /> Мерзімінен бұрын аяқталатын кодондардың түзілуіне қатысатын мутациялар аударылған жағдайда кесілген мутацияланған ақуыздарға әкеледі. <ref name="ZavadákováFowler2005">{{Cite journal|title=cblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: functional correction by minigene expression}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFZavadákováFowlerSuormalaNovotna2005">Zavadáková P, Fowler B, Suormala T, Novotna Z, Mueller P, Hennermann JB, Zeman J, Vilaseca MA, Vilarinho L, Gutsche S, Wilichowski E, Horneff G, Kozich V (2005). "cblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: functional correction by minigene expression". </cite></ref> Мутанттар FAD/NADPH байланыстыратын домендердің жоқтығын және мағынасыз делдалдық ыдырау (NMD) салдарынан тұрақсыз мРНҚ көрсетеді. NMD (MTRR):c.1573C>T немесе (MTRR):c.1622_1623dupTA полиморфизмдерінде жоқ. <ref name="ZavadákováFowler2005" /> (MTRR):c.903+469T>C нұсқасы да мерзімінен бұрын аяқталатын кодондардың түзілуімен байланысты.<ref name="ZavadákováFowler2005" /> === Басқа мутациялар === * (MTRR):c.1911G>A ¬– 637 кодондағы қатерсіз синонимдік мутация (аланиннен аланинге). Кобаламин алмасуының бұзылуымен байланысты. <ref name="c.1911G">A">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/variation/138302/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1911G>A (p.Ala637=) Simple - Variation Report - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> == Клиникалық маңызы == MTRR геніндегі жалғыз нуклеотидтік полиморфизмдер (SNPs) MTR белсенділігін нашарлатады, нәтижесінде метионинге метилденудің бұзылуына байланысты гомоцистеин деңгейі жоғарылайды. Гомоцистеин деңгейінің жоғарылауы жүктіліктің асқынуларына, жүрек-қан тамырлары ауруларына, қатерлі ісікке, <ref name="WangLi2017">{{Cite journal|title=Association of MTRR A66G polymorphism with cancer susceptibility: Evidence from 85 studies|journal=Journal of Cancer|volume=8|issue=2|pages=266–277|pmid=28243331|doi=10.7150/jca.17379}}</ref> мегалобластикалық анемияға, Альцгеймер ауруларына және егде жастағы адамдарда когнитивті дисфункцияға қосымша туа біткен ақаулармен байланысты. <ref name="pmid16006998">{{Cite journal|title=Polymorphisms of methionine synthase and methionine synthase reductase and risk of lung cancer: a case-control analysis|journal=Pharmacogenetics and Genomics|volume=15|issue=8|pages=547–55|date=August 2005|pmid=16006998|doi=10.1097/01.fpc.0000170916.96650.70}}</ref> Мутантты нұсқаның (66A>G) болуы жүрек трансплантаты бар емделушілерде плазмадағы кобаламин мен фолий деңгейінің айтарлықтай төмен, 4 есеге дейін болуымен байланысты. <ref name="WangLi2017" /> S-аденозилметиониннің қол жетімділігінің нәтижесінде төмендеуі ДНҚ гипометиляциясына әкеледі. Төмен фолий бір көміртегі метаболизмін және гомоцистеин метаболизмін шектейді, өйткені В12 витамині фолий қышқылымен осы жолда әрекеттеседі. <ref name="pmid16006998" /> Сонымен қатар, бұл мутация 2 типті қант диабеті қаупінің жоғарылауымен байланысты. <ref name="ZhiYang2016">{{Cite journal|title=Additive Interaction of MTHFR C677T and MTRR A66G Polymorphisms with Being Overweight/Obesity on the Risk of Type 2 Diabetes|journal=International Journal of Environmental Research and Public Health|volume=13|issue=12|pages=1243|date=December 2016|pmid=27983710|doi=10.3390/ijerph13121243}}</ref> === Қатерлі ісік === Арнайы SNP өкпенің қатерлі ісігінің жоғары қаупімен байланысты және осы этиологиядағы фолий қышқылының диеталық тұтынуымен өзара әрекеттеседі. (MTRR):c.66A>G мутация өкпе ісігі қаупінің айтарлықтай артуына қатысты. Полиморфизммен (MTR): 2756A>G бір мезгілде экспрессияланғанда, өкпе обыры қаупі дозаға байланысты одан әрі артады. <ref name="pmid16006998">{{Cite journal|title=Polymorphisms of methionine synthase and methionine synthase reductase and risk of lung cancer: a case-control analysis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFShiZhangLiPillow2005">Shi Q, Zhang Z, Li G, Pillow PC, Hernandez LM, Spitz MR, Wei Q (August 2005). </cite></ref> Бұл полиморфизм мен өкпенің қатерлі ісігінің қаупінің жоғарылауы арасындағы корреляция фолий қышқылының төмен мөлшері мен В12 витаминінің жоғары болуымен байқалады, бұл В12 әсерінің тәуелсіз механизмін көрсетеді. <ref name="pmid16006998" /> Бұл мутация сонымен қатар тік ішек қатерлі ісігінің, <ref name="pmid12716294">{{Cite journal|title=Methionine Synthase Reductase Gene A66G Polymorphism is Associated with Risk of Colorectal Cancer}}</ref> <ref name="pmid14977639">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism and colorectal neoplasia: a HuGE review}}</ref> <ref name="pmid20549016">{{Cite journal|title=MTHFR, MTR, and MTRR polymorphisms in relation to p16INK4A hypermethylation in mucosa of patients with colorectal cancer}}</ref> <ref name="MarchandDonlon2002">{{Cite journal|title=B-vitamin intake, metabolic genes, and colorectal cancer risk (United States)}}</ref> жедел лимфобластикалық лейкоздың, <ref name="pmid15159311">{{Cite journal|title=Common gene polymorphisms in the metabolic folate and methylation pathway and the risk of acute lymphoblastic leukemia and non-Hodgkin's lymphoma in adults}}</ref> қуықтың қатерлі ісігінің, <ref name="pmid15117811">{{Cite journal|title=Polymorphisms of folate metabolic genes and susceptibility to bladder cancer: a case-control study}}</ref> жатыр мойнының интраэпителиальды неоплазиясының, Ходжкин емес лимфоманың <ref name="pmid15198953">{{Cite journal|title=Polymorphisms and haplotypes in folate-metabolizing genes and risk of non-Hodgkin lymphoma}}</ref> және өңештің жалпақ жасушалы карциномасы. <ref name="pmid14652285">{{Cite journal|title=Esophageal and gastric cardia cancer risk and folate- and vitamin B(12)-related polymorphisms in Linxian, China}}</ref> === Гомоцистинурияның CblE түрі === Гомоцистеиннің МТР арқылы метионинге реметилденуі үшін кобаламин туындысы, метилкобаламин қажет. Кобаламин алмасуы транскобаламин (II) плазма ақуызымен байланысқан кобаламиннің эндоцитозымен басталады. Бұл кешеннің ыдырауы лизосомадан цитоплазмаға ауысатын бос кобаламинді түзеді. 5'-дезоксиаденозилкобаламинге (AdoCbl) айналуы митохрондриялық фермент метилмалонды кофермент А мутазасын белсендіреді немесе метилкобаламинге (MeCbl) айналуы мүмкін. <ref name="pmid3384945">{{Cite journal|title=Genetic heterogeneity among patients with methylcobalamin deficiency. Definition of two complementation groups, cblE and cblG|journal=The Journal of Clinical Investigation|volume=81|issue=6|pages=1690–4|date=June 1988|pmid=3384945|doi=10.1172/JCI113507}}</ref> Кобаламин алмасуындағы қате, нәтижесінде MeCbl төмендеуі және әсер етпеген AdoCbl гомоцистинурияның CblE түріне тән. <ref name="pmid3384945" /> Бұл комплемент аутосомды-рецессивті тұқым қуалаушылықпен сирек кездеседі. Тұқым қуалайтын метионин синтазасының функционалдық тапшылығы MTR ферментін белсендіру үшін қажетті қалпына келтіру жүйесінің ақауына сәйкес келеді. Бұл жағдайдың белгілері дамудың тежелуі, мегалобластикалық анемия, гомоцистинурия, гипометионинемия, церебральды атрофия және гипергомоцистеинемия болып табылады. <ref name="pmid3384945" /> Дегенмен, гипометионинемия сәйкес келмейтін симптом болып қала береді. Қалыпты кобаламинді қабылдаумен қатар MeCbl төмендеуі жасушаішілік метионин биосинтезінің төмендеуін көрсетеді. Негізінен балалық шақта пайда болатын 15 патогендік мутация CblE типті гомоцистинуриямен байланысты болуы мүмкін. <ref name="pmid12555939">{{Cite journal|title=CblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: clinical and molecular studies and prenatal diagnosis in two families|journal=Journal of Inherited Metabolic Disease|volume=25|issue=6|pages=461–76|date=October 2002|pmid=12555939|doi=10.1023/A:1021299117308}}</ref> Сонымен қатар, бұл ақауға қан тамырларының аномалиясы байланысты. <ref name="pmid12939653">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms in folate and homocysteine metabolism as risk factors for DNA damage|journal=European Journal of Human Genetics|volume=11|issue=9|pages=671–8|date=September 2003|pmid=12939653|doi=10.1038/sj.ejhg.5201024}}</ref> МТР белсенді аймағында тотыққан кобальт атомының тотықсыздануы осы жағдаймен байланысты, мұнда ферменттердің белсенділігін қалпына келтіретін агенттермен түзетуге болады. <ref name="pmid12555939" /> Бұл аурумен байланысты сирек полиморфизмдерге (MTRR):c.1459G>A, (MTRR):c.1623-1624insTA және (MTRR):c.903+469T>C жатады. <ref name="pmid12555939" /> Бұл мутациялар, (MTRR):c.1459G>Қоспағанда, кадрдың ығысуына әкеліп, мерзімінен бұрын тоқтату кодондарын шығарады. <ref name="pmid12555939" /> Кейінгі өнімдер қалыптыдан алшақ болғандықтан, мутантты мРНҚ пайда болады және мағынасыз делдалдық ыдырау (FMN) басталады. <ref name="pmid12555939" /> 903+469T>C сәйкес келетін 903_904ins140 үлкен кірістіру CblE патологиясында жиі кездеседі. 6-интрондағы күшейтілген сплайсердің активтенуі толық емес, қалыпты сплайсталған MTRR мРНҚ-ның аз мөлшерін шығарады. <ref name="pmid12555939" /> Бұл жағдайдың пренатальды диагностикасы [14C] метилтетрагидрофолат көмегімен мүмкін болады. <ref name="pmid12555939" /> Осы бүршіктердегі немесе өсірілген амниоциттердегі амин қышқылдарындағы нативті хорион бүршіктеріндегі және [14C] форматындағы мутация талдауы CblE ақауын көрсетеді. <ref name="pmid12555939" /> Сонымен қатар, макроцитарлық анемия CblE ақауының типтік белгісі болып табылады және оны OH-кобаламинді енгізу немесе фолий қышқылын қосу арқылы түзетуге болады. <ref name="pmid12555939" /> === Коронарлық артерия ауруы === Гомоцистеин, күкірт негізіндегі амин қышқылы - метиониннің деметилденуінің негізгі өнімі. Гомоцистеиннің жоғарылауы жүрек-қан тамырлары ауруларының тәуелсіз қауіп факторы болып табылады және тұтынылатын В12/В6 витамині мен фолий қышқылының деңгейіне кері корреляцияланады. <ref name="pmid11006889">{{Cite journal|title=A common polymorphism in methionine synthase reductase increases risk of premature coronary artery disease|journal=Journal of Cardiovascular Risk|volume=7|issue=3|pages=197–200|date=June 2000|pmid=11006889|doi=10.1177/204748730000700306}}</ref> Гомоцистеиннің метионинге метилденуі МТР арқылы катализденеді, нәтижесінде уытты емес гомоцистеин деңгейлерімен қатар метионин мен тетрагидрофолаттың тиісті жасушаішілік деңгейлері пайда болады. GG фенотипі гипергомоцистеинемияға тәуелсіз, мезгілсіз коронарлық артерия ауруының (АЖЖ) дамуына ықпал етеді. <ref name="pmid11006889" /> Гипергомоцистеинемия церебральды, коронарлық және перифериялық атеросклеротикалық патологиямен байланысты, өйткені ол эндотелий жасушаларының дисфункциясына, тромбоциттердің адгезиясына және тамырлардың тегіс бұлшықет жасушаларының пролиферациясына ықпал етеді. <ref name="pmid12939653">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms in folate and homocysteine metabolism as risk factors for DNA damage|journal=European Journal of Human Genetics|volume=11|issue=9|pages=671–8|date=September 2003|pmid=12939653|doi=10.1038/sj.ejhg.5201024}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBottoAndreassiManfrediMasetti2003">Botto N, Andreassi MG, Manfredi S, Masetti S, Cocci F, Colombo MG, Storti S, Rizza A, Biagini A (September 2003). </cite></ref> ДНҚ зақымдануы және гомоцистеин деңгейі АЖЖ ауырлығына пропорционалды. Гомоцистеин деңгейіне байланысты адам лимфоциттеріндегі микронуклеус жиілігі реактивті оттегі түрлерін және урацилдің ДНҚ метилденуіне қосылуын арттырады, генетикалық өзгерістер мен нүктелік мутацияларды ынталандырады. <ref name="pmid12939653" /> (MTRR):c.66A>G, құрамында хромосома бар полиморфизм фрагментацияға бейім. Бұл хромосомалық жоғалту немесе ғаламдық ДНҚ гипометиляциясы перицентромерлі гетерохроматиннің конденсациялануына, микронуклеустардың пайда болуына және аневлоидия қаупінің жоғарылауына әкеледі. <ref name="pmid12939653" /> Осы мутацияның және метионин тетрагидрофолатредуктазасындағы (MTHFR) 677T полиморфизмінің бірлескен экспрессиясы метилентетрагидрофолат редуктазасы ДНҚ зақымдану дәрежесін одан әрі арттырады. <ref name="pmid12939653" /> Метилденудің бұзылуына байланысты гипометиляция жоғары атеросклерозға сезімтал гендерді реттейді, ал атеросклероздан қорғайтын гендерді реттейді. <ref name="pmid12939653">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms in folate and homocysteine metabolism as risk factors for DNA damage|journal=European Journal of Human Genetics|volume=11|issue=9|pages=671–8|date=September 2003|pmid=12939653|doi=10.1038/sj.ejhg.5201024}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBottoAndreassiManfrediMasetti2003">Botto N, Andreassi MG, Manfredi S, Masetti S, Cocci F, Colombo MG, Storti S, Rizza A, Biagini A (September 2003). </cite></ref> Бұл ауытқу атеросклеротикалық патология кезінде болады, тромбоциттерден алынған өсу факторының (PDGF) транскрипциялық белсенділігін арттырады және тегіс бұлшықет жасушаларының пролиферациясына ықпал етеді. <ref name="pmid12939653" /> === Нерв түтігінің ақаулары === ==== Жұлынның бифидасы ==== MTRR метилсинтаза реакциясын қолдау үшін В12 витаминін қажет етеді, ал фолат нуклеотидтердің прекурсорларының қалыпты синтезі үшін қажет. Бұл қалыпты ДНҚ синтезін және жасушалық метилдену реакцияларын қамтамасыз етеді. <ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFvan_der_Lindenden_HeijerAfmanGellekink2006">van der Linden IJ, den Heijer M, Afman LA, Gellekink H, Vermeulen SH, Kluijtmans LA, Blom HJ (December 2006). </cite></ref> Созылмалы фолий немесе метил тапшылығы, осылайша, анормальды ДНҚ метилденуімен байланысты. 66A>G полиморфизмі жүйке түтігі ақауларында жоғары реттеледі және жұлынның бифида қаупін екі есе арттырады. <ref name="pmid19493349">{{Cite journal|title=118 SNPs of folate-related genes and risks of spina bifida and conotruncal heart defects}}</ref> Бұл мутацияның гомозигозы омыртқа бифидасының анықталған қауіп факторы болып табылады, әсіресе қан айналымы немесе амниотикалық сұйықтықта В12 витамині <ref name="pmid25544792">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms involved in folate metabolism and maternal risk for down syndrome: a meta-analysis}}</ref> төмен. <ref name="pmid10444342">{{Cite journal|title=A common variant in methionine synthase reductase combined with low cobalamin (vitamin B12) increases risk for spina bifida}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWilsonPlattWuLeclerc1999">Wilson A, Platt R, Wu Q, Leclerc D, Christensen B, Yang H, Gravel RA, Rozen R (August 1999). </cite></ref> В12 дәрумені плазмалық метилмалон қышқылымен (ММА) шағылысады, оның жоғарылауы В12 сіңуінің немесе метаболизмінің бұзылғанын көрсетеді. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> MTRR мутациясымен біріктірілген жоғары ММА омыртқа бифидасының 5 есе ұлғаюына сәйкес келеді. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Бұл полиморфизмнің әсер ету механизмі ана арқылы жүреді, сондықтан бұл мутацияның ата-анадан балаға артықшылығы жоқ. MTR-cob(I)alamin-фермент кешенімен аномальді MTRR байланысуы гомоцистеин метилдену жылдамдығын реттейді. Нәтижесінде метионин мен S-аденозилметиониннің төмендеуі ДНҚ, ген және ақуыз метилденуіне теріс әсер етеді, олардың барлығы жүйке түтігінің жабылуына қатысады. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Нейруляция кезінде пролиферацияның жоғарылауы ДНҚ нуклеотидтерінің қолжетімділігін төмендетеді. Бұларды ДНҚ метилденуі мен нуклеотидтердің түзілуінің бұзылуына байланысты ауыстыру мүмкін болмағандықтан, нәтижесінде бұзылған нейруляция жүйке түтігі ақауларының пайда болуына әкеледі. <ref name="pmid10930360">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHobbsShermanYiHopkins2000">Hobbs CA, Sherman SL, Yi P, Hopkins SE, Torfs CP, Hine RJ, Pogribna M, Rozen R, James SJ (September 2000). </cite></ref> Бұл мутацияның 677C>T MTHFR полиморфизмімен бірге экспрессиясы тәуелсіз әрекет ететін 66A>G мутациясымен салыстырғанда жұлын бифидасының қаупін арттырады. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> ==== Даун синдромы ==== Трисомия 21 немесе [[Даун синдромы]] - мейоздағы қалыптан тыс хромосомалық сегрегациядан туындайтын адамда ең көп таралған хромосомалық аномалия. <ref name="WangQiao2008">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome in China}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWangQiaoFengLv2008">Wang SS, Qiao FY, Feng L, Lv JJ (February 2008). </cite></ref> <ref name="pmid10930360">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHobbsShermanYiHopkins2000">Hobbs CA, Sherman SL, Yi P, Hopkins SE, Torfs CP, Hine RJ, Pogribna M, Rozen R, James SJ (September 2000). </cite></ref> <ref name="MuthuswamyAgarwal2016">{{Cite journal|title=Do the MTHFR gene polymorphism and Down syndrome pregnancy association stands true? A case–control study of Indian population and meta-analysis}}</ref> Жағдай овуляцияға дейін ооциттің жетілуін белгілейтін мейоздың (I) анафазасында және/немесе ұрықтануды білдіретін мейоздың (II) анафазасында болуы мүмкін. <ref name="pmid10930360" /> Осы кезеңдердегі метаболикалық әсер В12 витаминінің төмендігімен күшейтіледі. <ref name="pmid11807890">{{Cite journal|title=MTRR and MTHFR polymorphism: link to Down syndrome?}}</ref> Гомоцистеиннің метионинге метилденуі, ең алдымен (MTRR):c.66A>G полиморфизмі әсер етеді. Гомоцистеиннің созылмалы жоғарылауы s-аденозил-L-гомоцистеин деңгейін жоғарылатады, нәтижесінде метилтрансфераза белсенділігін тежейді және ДНҚ гипометиляциясын көтермелейді. <ref name="WangQiao2008" /> <ref name="pmid16575899">{{Cite journal|title=Maternal polymorphisms 677C-T and 1298A-C of MTHFR, and 66A-G MTRR genes: is there any relationship between polymorphisms of the folate pathway, maternal homocysteine levels, and the risk for having a child with Down syndrome?}}</ref> Бұл мутацияға (GG фенотипіне) гомозиготалы аналардың гетерозиготаларға (ГА фенотипіне) қарағанда Даун синдромы бар бала туылу қаупі жоғары. <ref name="pmid11807890" /> Географиялық тұрғыдан ирландиялық популяциялар біртекті болуы ықтимал, ал солтүстік американдық популяциялар әдетте гетерогенді болып табылады, бұл бұрынғы топта полиморфизмнің жиі кездесетініне әкеледі. <ref name="pmid10930360" /> <ref name="pmid11807890" /> Гомозиготалы мутантты аллель ДНҚ гипометиляциясы мен мейоздық дисъюнкцияға ықпал етеді, даун синдромының даму қаупін арттырады. <ref name="pmid12923861">{{Cite journal|title=Methionine synthase (MTR) 2756 (A --> G) polymorphism, double heterozygosity methionine synthase 2756 AG/methionine synthase reductase (MTRR) 66 AG, and elevated homocysteinemia are three risk factors for having a child with Down syndrome}}</ref> Бұл полиморфизм 677C>T MTHFR мутациясымен бірге экспрессияланғанда тәуекелдің тәуелсіз 2,5 есе артуына және тәуекелдің 4 есе артуына сәйкес келеді. <ref name="pmid10930360" /> MTR2756A>G генетикалық полиморфизмімен біріктіру Даун синдромының қаупін одан әрі арттырады. <ref name="pmid10930360" /> <ref name="pmid16575899" /> <ref name="pmid11568918">{{Cite journal|title=Abnormal folate metabolism and genetic polymorphism of the folate pathway in a child with Down syndrome and neural tube defect}}</ref> == Сондай-ақ қараңыз == * Метионинсинтаза == Дереккөздер == {{Дереккөздер|33em}} == Қосымша оқу ==   == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1328/ GeneReviews/NCBI/NIH/UW жазбасы жасушаішілік кобаламин алмасуының бұзылыстары туралы] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] 20iqcblkjosxlfw9i5y5cfkorc85p5r 3061579 3061578 2022-08-17T13:02:29Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki '''Метионинсинтаза редуктаза''', сонымен қатар '''MSR''' ретінде белгілі, адамдарда ''MTRR'' [[Ген|генімен]] кодталған [[Ферменттер|фермент]]. <ref name="pmid9501215">{{Cite journal|title=Cloning and mapping of a cDNA for methionine synthase reductase, a flavoprotein defective in patients with homocystinuria}}</ref> <ref name="entrez">{{Cite web|title=Entrez Gene: MTRR 5-methyltetrahydrofolate-homocysteine methyltransferase reductase|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=gene&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=4552}}</ref> == Функция == [[Метионин]] - ақуыз синтезі және бір көміртегі алмасуы үшін қажетті маңызды [[Аминқышқылдар|амин қышқылы]] . Оның синтезі метионинсинтаза ферментімен катализденеді. Метионинсинтаза ақырында оның [[кобаламин]] кофакторының тотығуына байланысты белсенді емес болады. Метионинсинтаза редуктаза редуктивтік метилдену арқылы функционалды метионинсинтазаны қалпына келтіреді. Ол электронды трансферазалардың ферредоксин-НАДФ(+) редуктаза (FNR) отбасының мүшесі.<ref name="entrez">{{Cite web|title=Entrez Gene: MTRR 5-methyltetrahydrofolate-homocysteine methyltransferase reductase|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=gene&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=4552}}</ref> Метионинсинтаза редуктаза (MTRR) негізінен аралық метил тасымалдаушысы ретінде метилкоб(I)аламинді пайдалана отырып, гомоцистеиннің метионинге редуктивтік метилденуіне қатысады.<ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida|journal=Journal of Molecular Medicine|volume=84|issue=12|pages=1047–54|date=December 2006|pmid=17024475|doi=10.1007/s00109-006-0093-x}}</ref> Метионин - сүтқоректілердегі маңызды амин қышқылы, ақуыз синтезі және бір көміртегі алмасуы үшін қажет. Белсендірілген түрінде S-аденозилметионин биологиялық трансметилдену реакцияларында метил доноры және полиамин синтезінде пропиламин доноры ретінде әрекет етеді.<ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Метиониннің деметилденуінің негізгі өнімі гомоцистеин болып табылады. Гомоцистеиннің реметилденуі кобаламинге тәуелді фермент, метионин синтаза (MTR) арқылы жүреді.<ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Фолий циклі MTR арқылы гомоцистеин метаболизмімен байланысты.<ref name="El-MaarriZhang2013">{{Cite journal|title=Genetic variants in the folate pathway and the risk of neural tube defects: a meta-analysis of the published literature|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=4|pages=e59570|pmid=23593147|doi=10.1371/journal.pone.0059570}}</ref> Айналымдағы қан фолийі (5-метилтетрагидрофолат, 5-МТФ) жасушалық метилденуде пайдалану үшін МТР-ға метил топтарын береді. Делдік метил тасымалдаушысының метилкобальт байланысы, метилкоб(III)аламин гетеролитикалық жолмен ажырап, кобаламинді коб(I)аламин ретінде жоғары реактивті тотығу күйінде шығарады. MTR ферментінің ферментпен байланысқан коб(I)аламин кофакторы 5-МТФФ пен гомоцистеин арасында метил тасымалдаушы қызметін атқарады.<ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Коб(I)аламин 100 метил тасымалдау циклінде бір рет коб(II)аламинге дейін тотығады, бұл коб(I)аламин-МТР-фермент кешенін белсенді емес етеді.<ref name="pmid15514263">{{Cite journal|title=Methionine synthase reductase 66A->G polymorphism is associated with increased plasma homocysteine concentration when combined with the homozygous methylenetetrahydrofolate reductase 677C->T variant|journal=The Journal of Nutrition|volume=134|issue=11|pages=2985–90|date=November 2004|pmid=15514263|doi=10.1093/jn/134.11.2985}}</ref> Бұл ферменттік кешеннің реактивациясы метил доноры ретінде S-аденозилметионинді пайдалана отырып, MTRR арқылы қалпына келтіретін реметиляция арқылы жүреді. MTR реактивациясы екі тотығу-тотықсыздандырғыш ақуызға, еритін b5 цитохромына және редуктаза 1-ге қатысты NADPH тәуелді болуы мүмкін. Дегенмен, бұл жол реактивацияда кішігірім рөлге жауап береді, ал MTRR осы редуктивті реактивацияның негізгі үлесі болып қала береді. MTRR әсер ететін биологиялық процестерге: күкірт аминқышқылдарының алмасу процесі, ДНҚ метилденуі, метионин алмасу процесі, метиониннің биосинтетикалық процесі, метилдену, S-аденозилметионин циклі, гомоцистеиннің катаболизм процесі, фолий қышқылының алмасу процесі, тотығу-тотықсыздану процесі және цистатиннің теріс реттелуі жатады. -синтаза белсенділігі.<ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida|journal=Journal of Molecular Medicine|volume=84|issue=12|pages=1047–54|date=December 2006|pmid=17024475|doi=10.1007/s00109-006-0093-x}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFvan_der_Lindenden_HeijerAfmanGellekink2006">van der Linden IJ, den Heijer M, Afman LA, Gellekink H, Vermeulen SH, Kluijtmans LA, Blom HJ (December 2006). </cite></ref> <ref name="El-MaarriZhang2013">{{Cite journal|title=Genetic variants in the folate pathway and the risk of neural tube defects: a meta-analysis of the published literature|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=4|pages=e59570|pmid=23593147|doi=10.1371/journal.pone.0059570}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFZhangLouZhongWu2013">Zhang T, Lou J, Zhong R, Wu J, Zou L, Sun Y, Lu X, Liu L, Miao X, Xiong G (2013). </cite></ref> [[Сурет:Folate_transport.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Folate_transport.png/220px-Folate_transport.png|нобай| Гомоцистеин мен фолий метаболизмі арасындағы байланыстың жеңілдетілген шолуы. Жолдар аталған метаболикалық процестер мен полиморфизмдерді көрсетеді. MTRR, метионинсинтаза редуктаза; MTHFR, метилентетрагидрофолатредуктаза; МТР, метионинсинтаза; SAH, S-аденозилгомоцистеин; SAM, S-аденозилметионин; THF, тетрагидрофолат; RFC, азайтылған фолий тасымалдаушысы; 5метилTHF, 5метилтетрагидрофолат; Коб(I), кобаламин/коб(I)аламин/В12 дәрумені.]] == MTRR гені == Метионинсинтаза редуктазасы (''MTRR'') гені ең алдымен коб(I)аламиннің (В12 витамині) редуктивті регенерациясында әрекет етеді.<ref name="WangQiao2008">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome in China}}</ref> Cob(I)alamin - фолий қышқылы мен метионин метаболизмін байланыстыратын метионинсинтаза ферментінің (MTR) белсенділенуін қамтамасыз ететін кофактор. Фолаттан алынған метил топтарының донорлығы эпигенетикалық мұраға әсер ететін жасушалық және ДНҚ метилденуі үшін пайдаланылады.<ref name="WangQiao2008" /> <ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFvan_der_Lindenden_HeijerAfmanGellekink2006">van der Linden IJ, den Heijer M, Afman LA, Gellekink H, Vermeulen SH, Kluijtmans LA, Blom HJ (December 2006). </cite></ref> <ref name="pmid10930360">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome}}</ref> === Бүркеншік аттар === * 5-метилтетрагидрофолат-гомоцистеинметилтрансферазаредуктаза * MSR * [Метионинсинтаза]- Кобаламинметилтрансфераза (Коб(II)Аламинді қалпына келтіру) * Метионинсинтаза-редуктаза, митохондрия * EC 1.16.1.8 * CblE === Көрсету === Ген адамның 5-хромосомасымен салыстырылды. Генге спецификалық праймер жұптары мөлшері бойынша сәйкес келетін өнімнің адамның генетикалық материалы ретінде тек 5-хромосоманы қамтитын гибридті картаға түсіру панеліне ПТР күшейтуіне әкелді.<ref name="pmid9501215">{{Cite journal|title=Cloning and mapping of a cDNA for methionine synthase reductase, a flavoprotein defective in patients with homocystinuria|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=95|issue=6|pages=3059–64|date=March 1998|pmid=9501215|pmc=19694|doi=10.1073/pnas.95.6.3059|bibcode=1998PNAS...95.3059L}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFLeclercWilsonDumasGafuik1998">Leclerc D, Wilson A, Dumas R, Gafuik C, Song D, Watkins D, Heng HH, Rommens JM, Scherer SW, Rosenblatt DS, Gravel RA (March 1998). </cite></ref> Өнімнің ДНҚ тізбегі осы хромосомаға тән алдын ала белгіленген ген маркерлеріне сәйкес келді. Геннің нақты цитогендік орны флуоресценция in situ будандастыру арқылы құрамында гені бар жасанды хромосомалық құрылымға кескіндеу арқылы анықталды.<ref name="pmid9501215" /> MTRR генінің нақты орналасуы 5p15.3-p15.2-ге теңестірілді.<ref name="pmid9501215" /> === Құрылым === MTRR гені Ferredoxin-NADP(+) редуктаза (FNR) отбасы деп аталатын электронды трансферазалар тобымен байланысты. 15 приматта және адамдарда 16-дан астам ұлпада кездеседі, MTRR ұзындығы 34 кб.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}</ref> Ген 15 экзоннан тұрады және көптеген цитолоздық митохондриялық мРНҚ изоформаларын қамтиды. Көптеген кофакторларды байланыстыру орындары редуктивті реметиляция арқылы MTR белсенділігін сақтауға көмектеседі. Барлық байланыстырушы домендер флаводоксин_1 доменінен басқа селективті және ковалентті емес әрекеттесуді қамтиды.<ref name="UniProt" /> == Кофакторды байланыстыру орындары == === Флаводоксин-1 домені === Флавопротеидтер - белгілі бір тотықсыздандырғыш белсенді протездік топтарды байланыстыратын барлық жерде кездесетін биокатализаторлар. Домен электрон тасымалдаушы ақуыздармен байланысты және электронды тасымалдау жүйелерінде қолданылады.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> Кофактор флавин-мононуклеотид (FMN) доменмен ковалентті емес байланысқан, ол функционалды түрде электронды тасымалдауды немесе ферредоксиндерді реттейтін темір-күкірттен тұратын ақуыздармен алмастырылады.<ref name="UniProt" /> ==== FAD ==== Флавин аденин динуклеотиді тотыққан түрінде, FAD флавопротеин оксидоредуктаза ферменттерінің кофакторы болып табылады. Флавопротеин пиридинді нуклеотидті цитохром редуктазалары, соның ішінде FAD қалпына келтіретін эквиваленттер (Н+ немесе электрондар) алмасуын катализдейді. Бастапқы электронды донорлар және соңғы электронды акцепторлар сәйкесінше бір электронды тасымалдаушылардан және никотинамидті динуклеотидтерді тасымалдайтын екі электроннан тұрады. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== NAD ==== Оксидоредуктаза белсенділігіне сәйкес келетін эволюциялық сақталған ақуыз домені. NAD байланысы электронды акцептор ретінде NADP+ пайдалана отырып, металл иондарының тотығу күйін өзгерту үшін тотығу-тотықсыздану реакцияларын катализдейді. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === Метионинсинтаза редуктазасының белсенділігі === Метил доноры ретінде S-аденозилгомоцистеинді пайдалана отырып, коб(II)аламиннің редуктивті реметиляциясына қатысады. Реакцияны катализдейді: [метионинсинтаза]- коб(II)аламин + НАДФН + Н+ + S-аденозилметионин → [метионинсинтаза]-метилкоб(I)аламин + S-аденозилгомоцистеин + НАДФ+. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === Аквакобаламинредуктаза (NADPH) белсенділігі === Электрон акцепторы ретінде әрекет ететін NADP+ бар метал иондарын тотықтыратын оксидоредуктаза тұқымдасына жатады. Келесі реакцияны катализдеу кезінде кофактор ретінде FAD пайдаланады: 2коб(II)аламин + НАДФ+ 2аквакоб(III)аламин + НАДФН + Н+. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === Флавин аденин динуклеотиді === Кофактормен немесе протездік топпен, флавопротеиндердің FAD-мен әрекеттеседі және құрамында FAD немесе FMN (флавин мононуклеотиді) түріндегі флавин бөлігі бар. Домен тотыққан FAD немесе оның қалпына келтірілген түрі гидрохинонды (FADH2) ковалентті емес байланыстырады. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== FMN ==== Флавин мононуклеотидтерін байланыстыру домені флавопротеин оксидоредуктаза ферменттерінің коферментімен, FMN әрекеттеседі. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== NADP ==== Никотинамид адениндинуклеотидфосфаты – тотығу-тотықсыздану және биосинтетикалық реакцияларда болатын кофермент. Домен NADP-ны тотыққан немесе тотықсызданған түрінде сәйкесінше NADP+ немесе NADPH ретінде байланыстырады.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== ADPH ==== NADP, NADPH редукцияланған түрімен ковалентті емес және селективті әрекеттесуді қамтиды.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === NADPH-гемопротеинредуктаза белсенділігі === Домен оксидоредуктаза отбасымен байланысты және электрон акцепторы ретінде гем протеинін қолдана отырып, NADH немесе NADPH-ге әсер етеді. Реакцияны катализдейтін кофакторлар ретінде FAD және FMN қажет: NADPH + H+ + n тотыққан гемопротеин = NADP+ + n тотықсызданған гемопротеин. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== Протеинді байланыстыру ==== Белоктармен немесе белок кешендерімен әрекеттесуге қатысатын байланыстырушы домен. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> == Полиморфизмдер == === Патогендік мутациялар === * (MTRR):c.66A>G – 22 кодонда изолейциннің метионинге айналуына әкелетін полиморфизм. Бұл мутация FMN байланыстыру доменінде кездеседі және оған әсер етеді. <ref name="pmid10444342">{{Cite journal|title=A common variant in methionine synthase reductase combined with low cobalamin (vitamin B12) increases risk for spina bifida}}</ref> * (MTRR):c.524C>T – 175 кодондағы серинді лейцинге ауыстыру. Жасуша ішілік кобаламин алмасуының бұзылуымен байланысты қатерсіз мутация. <ref name="HassanKhattab2017">{{Cite journal|title=A66G and C524T polymorphisms of methionine synthase reductase gene are linked to the development of acyanotic congenital heart diseases in Egyptian children}}</ref> * (MTRR):c.1049A>G – 350 кодондағы аргининді алмастыру үшін лизин. <ref name="c.1049A">G">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/RCV000126870/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1049A>G (p.Lys350Arg) AND not specified - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1349C>G – 450 кодонында аргининді алмастыру үшін пролин. Жасуша ішілік кобаламин алмасуының бұзылуымен байланысты таралу. <ref name="c.1349C">G">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/RCV000382140/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1349C>G (p.Pro450Arg) AND Disorders of Intracellular Cobalamin Metabolism - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.903+469T>C – 6 және 7 экзондары арасындағы терең интрондық кірістіру (r.903_904ins140). Треониннің цистеинге ауысуы, нәтижесінде 6-интрондағы экзон сплайсинг күшейткішінің белсендірілуіне әкеледі. <ref name="pmid20120036">{{Cite journal|title=The deep intronic c.903+469T>C mutation in the MTRR gene creates an SF2/ASF binding exonic splicing enhancer, which leads to pseudoexon activation and causes the cblE type of homocystinuria}}</ref> * (MTRR):c.1361C>T – 454-кодондағы серинді лейцинмен алмастыруды қамтитын сирек полиморфизм. Кобаламин алмасуының бұзылуына байланысты гомоцистинурия мегалобластикалық анемияда таралған ибериялық мутация ретінде белгілі. Негізінен әртүрлі хромосомаларда метилцитозиннің дезаминденуінен үш түрлі галотип (GTACG, GCACA, GCACG). <ref name="c.1361C">T">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/variation/7033/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1361C>T (p.Ser454Leu) Simple - Variation Report - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1459G>A – 487 кодондағы аргининді алмастыру үшін глицинді қосады. MTRR-де сақталған және FAD байланыстыру доменінде орын алғаны анықталды. Туа біткен генетикалық аурулармен байланысты патогенділік. <ref name="c.1459G">A">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/RCV000210727/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1459G>A (p.Gly487Arg) AND Inborn genetic diseases - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1573C>T – 525 кодонында мерзімінен бұрын аяқталатын кодонмен аргининді алмастыру. <ref name="c.1573C">T">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/23403790/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1573C>T (p.Arg525Ter) AND not provided - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1622_1623dupTA – мерзімінен бұрын аяқталатын кодон түзілуінің нәтижелері. Гомоцистинурияның CblE түрімен байланысты патогенділігі. <ref name="ZavadákováFowler2005">{{Cite journal|title=cblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: functional correction by minigene expression}}</ref> * (MTRR):r.1462_1557del96 – 7 базалық жұптың жойылуына байланысты 11 экзонның қосылуымен байланысты. Бұл мутантты аллельдің үлкен жойылуы FAD байланыстыру доменінде c-терминусының болмауына әкеледі. Гомоцистинурияның CblE түрімен байланысты патогенділігі. <ref name="ZavadákováFowler2005" /> * (MTRR):c.1953-6_1953-2del5 – Гомоцистинурияның CblE түріне байланысты жаңа мутация. Осы мутанттан туындайтын тұрақсыз мРНҚ трансляцияға қажетті мРНҚ-ның болмауына әкеледі, бұл патогенділік тудырады. <ref name="ZavadákováFowler2005" /> Мерзімінен бұрын аяқталатын кодондардың түзілуіне қатысатын мутациялар аударылған жағдайда кесілген мутацияланған ақуыздарға әкеледі. <ref name="ZavadákováFowler2005">{{Cite journal|title=cblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: functional correction by minigene expression}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFZavadákováFowlerSuormalaNovotna2005">Zavadáková P, Fowler B, Suormala T, Novotna Z, Mueller P, Hennermann JB, Zeman J, Vilaseca MA, Vilarinho L, Gutsche S, Wilichowski E, Horneff G, Kozich V (2005). "cblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: functional correction by minigene expression". </cite></ref> Мутанттар FAD/NADPH байланыстыратын домендердің жоқтығын және мағынасыз делдалдық ыдырау (NMD) салдарынан тұрақсыз мРНҚ көрсетеді. NMD (MTRR):c.1573C>T немесе (MTRR):c.1622_1623dupTA полиморфизмдерінде жоқ. <ref name="ZavadákováFowler2005" /> (MTRR):c.903+469T>C нұсқасы да мерзімінен бұрын аяқталатын кодондардың түзілуімен байланысты.<ref name="ZavadákováFowler2005" /> === Басқа мутациялар === * (MTRR):c.1911G>A ¬– 637 кодондағы қатерсіз синонимдік мутация (аланиннен аланинге). Кобаламин алмасуының бұзылуымен байланысты. <ref name="c.1911G">A">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/variation/138302/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1911G>A (p.Ala637=) Simple - Variation Report - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> == Клиникалық маңызы == MTRR геніндегі жалғыз нуклеотидтік полиморфизмдер (SNPs) MTR белсенділігін нашарлатады, нәтижесінде метионинге метилденудің бұзылуына байланысты гомоцистеин деңгейі жоғарылайды. Гомоцистеин деңгейінің жоғарылауы жүктіліктің асқынуларына, жүрек-қан тамырлары ауруларына, қатерлі ісікке, <ref name="WangLi2017">{{Cite journal|title=Association of MTRR A66G polymorphism with cancer susceptibility: Evidence from 85 studies|journal=Journal of Cancer|volume=8|issue=2|pages=266–277|pmid=28243331|doi=10.7150/jca.17379}}</ref> мегалобластикалық анемияға, Альцгеймер ауруларына және егде жастағы адамдарда когнитивті дисфункцияға қосымша туа біткен ақаулармен байланысты. <ref name="pmid16006998">{{Cite journal|title=Polymorphisms of methionine synthase and methionine synthase reductase and risk of lung cancer: a case-control analysis|journal=Pharmacogenetics and Genomics|volume=15|issue=8|pages=547–55|date=August 2005|pmid=16006998|doi=10.1097/01.fpc.0000170916.96650.70}}</ref> Мутантты нұсқаның (66A>G) болуы жүрек трансплантаты бар емделушілерде плазмадағы кобаламин мен фолий деңгейінің айтарлықтай төмен, 4 есеге дейін болуымен байланысты. <ref name="WangLi2017" /> S-аденозилметиониннің қол жетімділігінің нәтижесінде төмендеуі ДНҚ гипометиляциясына әкеледі. Төмен фолий бір көміртегі метаболизмін және гомоцистеин метаболизмін шектейді, өйткені В12 витамині фолий қышқылымен осы жолда әрекеттеседі. <ref name="pmid16006998" /> Сонымен қатар, бұл мутация 2 типті қант диабеті қаупінің жоғарылауымен байланысты. <ref name="ZhiYang2016">{{Cite journal|title=Additive Interaction of MTHFR C677T and MTRR A66G Polymorphisms with Being Overweight/Obesity on the Risk of Type 2 Diabetes|journal=International Journal of Environmental Research and Public Health|volume=13|issue=12|pages=1243|date=December 2016|pmid=27983710|doi=10.3390/ijerph13121243}}</ref> === Қатерлі ісік === Арнайы SNP өкпенің қатерлі ісігінің жоғары қаупімен байланысты және осы этиологиядағы фолий қышқылының диеталық тұтынуымен өзара әрекеттеседі. (MTRR):c.66A>G мутация өкпе ісігі қаупінің айтарлықтай артуына қатысты. Полиморфизммен (MTR): 2756A>G бір мезгілде экспрессияланғанда, өкпе обыры қаупі дозаға байланысты одан әрі артады. <ref name="pmid16006998">{{Cite journal|title=Polymorphisms of methionine synthase and methionine synthase reductase and risk of lung cancer: a case-control analysis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFShiZhangLiPillow2005">Shi Q, Zhang Z, Li G, Pillow PC, Hernandez LM, Spitz MR, Wei Q (August 2005). </cite></ref> Бұл полиморфизм мен өкпенің қатерлі ісігінің қаупінің жоғарылауы арасындағы корреляция фолий қышқылының төмен мөлшері мен В12 витаминінің жоғары болуымен байқалады, бұл В12 әсерінің тәуелсіз механизмін көрсетеді. <ref name="pmid16006998" /> Бұл мутация сонымен қатар тік ішек қатерлі ісігінің, <ref name="pmid12716294">{{Cite journal|title=Methionine Synthase Reductase Gene A66G Polymorphism is Associated with Risk of Colorectal Cancer}}</ref> <ref name="pmid14977639">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism and colorectal neoplasia: a HuGE review}}</ref> <ref name="pmid20549016">{{Cite journal|title=MTHFR, MTR, and MTRR polymorphisms in relation to p16INK4A hypermethylation in mucosa of patients with colorectal cancer}}</ref> <ref name="MarchandDonlon2002">{{Cite journal|title=B-vitamin intake, metabolic genes, and colorectal cancer risk (United States)}}</ref> жедел лимфобластикалық лейкоздың, <ref name="pmid15159311">{{Cite journal|title=Common gene polymorphisms in the metabolic folate and methylation pathway and the risk of acute lymphoblastic leukemia and non-Hodgkin's lymphoma in adults}}</ref> қуықтың қатерлі ісігінің, <ref name="pmid15117811">{{Cite journal|title=Polymorphisms of folate metabolic genes and susceptibility to bladder cancer: a case-control study}}</ref> жатыр мойнының интраэпителиальды неоплазиясының, Ходжкин емес лимфоманың <ref name="pmid15198953">{{Cite journal|title=Polymorphisms and haplotypes in folate-metabolizing genes and risk of non-Hodgkin lymphoma}}</ref> және өңештің жалпақ жасушалы карциномасы. <ref name="pmid14652285">{{Cite journal|title=Esophageal and gastric cardia cancer risk and folate- and vitamin B(12)-related polymorphisms in Linxian, China}}</ref> === Гомоцистинурияның CblE түрі === Гомоцистеиннің МТР арқылы метионинге реметилденуі үшін кобаламин туындысы, метилкобаламин қажет. Кобаламин алмасуы транскобаламин (II) плазма ақуызымен байланысқан кобаламиннің эндоцитозымен басталады. Бұл кешеннің ыдырауы лизосомадан цитоплазмаға ауысатын бос кобаламинді түзеді. 5'-дезоксиаденозилкобаламинге (AdoCbl) айналуы митохрондриялық фермент метилмалонды кофермент А мутазасын белсендіреді немесе метилкобаламинге (MeCbl) айналуы мүмкін. <ref name="pmid3384945">{{Cite journal|title=Genetic heterogeneity among patients with methylcobalamin deficiency. Definition of two complementation groups, cblE and cblG|journal=The Journal of Clinical Investigation|volume=81|issue=6|pages=1690–4|date=June 1988|pmid=3384945|doi=10.1172/JCI113507}}</ref> Кобаламин алмасуындағы қате, нәтижесінде MeCbl төмендеуі және әсер етпеген AdoCbl гомоцистинурияның CblE түріне тән. <ref name="pmid3384945" /> Бұл комплемент аутосомды-рецессивті тұқым қуалаушылықпен сирек кездеседі. Тұқым қуалайтын метионин синтазасының функционалдық тапшылығы MTR ферментін белсендіру үшін қажетті қалпына келтіру жүйесінің ақауына сәйкес келеді. Бұл жағдайдың белгілері дамудың тежелуі, мегалобластикалық анемия, гомоцистинурия, гипометионинемия, церебральды атрофия және гипергомоцистеинемия болып табылады. <ref name="pmid3384945" /> Дегенмен, гипометионинемия сәйкес келмейтін симптом болып қала береді. Қалыпты кобаламинді қабылдаумен қатар MeCbl төмендеуі жасушаішілік метионин биосинтезінің төмендеуін көрсетеді. Негізінен балалық шақта пайда болатын 15 патогендік мутация CblE типті гомоцистинуриямен байланысты болуы мүмкін. <ref name="pmid12555939">{{Cite journal|title=CblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: clinical and molecular studies and prenatal diagnosis in two families|journal=Journal of Inherited Metabolic Disease|volume=25|issue=6|pages=461–76|date=October 2002|pmid=12555939|doi=10.1023/A:1021299117308}}</ref> Сонымен қатар, бұл ақауға қан тамырларының аномалиясы байланысты. <ref name="pmid12939653">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms in folate and homocysteine metabolism as risk factors for DNA damage|journal=European Journal of Human Genetics|volume=11|issue=9|pages=671–8|date=September 2003|pmid=12939653|doi=10.1038/sj.ejhg.5201024}}</ref> МТР белсенді аймағында тотыққан кобальт атомының тотықсыздануы осы жағдаймен байланысты, мұнда ферменттердің белсенділігін қалпына келтіретін агенттермен түзетуге болады. <ref name="pmid12555939" /> Бұл аурумен байланысты сирек полиморфизмдерге (MTRR):c.1459G>A, (MTRR):c.1623-1624insTA және (MTRR):c.903+469T>C жатады. <ref name="pmid12555939" /> Бұл мутациялар, (MTRR):c.1459G>Қоспағанда, кадрдың ығысуына әкеліп, мерзімінен бұрын тоқтату кодондарын шығарады. <ref name="pmid12555939" /> Кейінгі өнімдер қалыптыдан алшақ болғандықтан, мутантты мРНҚ пайда болады және мағынасыз делдалдық ыдырау (FMN) басталады. <ref name="pmid12555939" /> 903+469T>C сәйкес келетін 903_904ins140 үлкен кірістіру CblE патологиясында жиі кездеседі. 6-интрондағы күшейтілген сплайсердің активтенуі толық емес, қалыпты сплайсталған MTRR мРНҚ-ның аз мөлшерін шығарады. <ref name="pmid12555939" /> Бұл жағдайдың пренатальды диагностикасы [14C] метилтетрагидрофолат көмегімен мүмкін болады. <ref name="pmid12555939" /> Осы бүршіктердегі немесе өсірілген амниоциттердегі амин қышқылдарындағы нативті хорион бүршіктеріндегі және [14C] форматындағы мутация талдауы CblE ақауын көрсетеді. <ref name="pmid12555939" /> Сонымен қатар, макроцитарлық анемия CblE ақауының типтік белгісі болып табылады және оны OH-кобаламинді енгізу немесе фолий қышқылын қосу арқылы түзетуге болады. <ref name="pmid12555939" /> === Коронарлық артерия ауруы === Гомоцистеин, күкірт негізіндегі амин қышқылы - метиониннің деметилденуінің негізгі өнімі. Гомоцистеиннің жоғарылауы жүрек-қан тамырлары ауруларының тәуелсіз қауіп факторы болып табылады және тұтынылатын В12/В6 витамині мен фолий қышқылының деңгейіне кері корреляцияланады. <ref name="pmid11006889">{{Cite journal|title=A common polymorphism in methionine synthase reductase increases risk of premature coronary artery disease|journal=Journal of Cardiovascular Risk|volume=7|issue=3|pages=197–200|date=June 2000|pmid=11006889|doi=10.1177/204748730000700306}}</ref> Гомоцистеиннің метионинге метилденуі МТР арқылы катализденеді, нәтижесінде уытты емес гомоцистеин деңгейлерімен қатар метионин мен тетрагидрофолаттың тиісті жасушаішілік деңгейлері пайда болады. GG фенотипі гипергомоцистеинемияға тәуелсіз, мезгілсіз коронарлық артерия ауруының (АЖЖ) дамуына ықпал етеді. <ref name="pmid11006889" /> Гипергомоцистеинемия церебральды, коронарлық және перифериялық атеросклеротикалық патологиямен байланысты, өйткені ол эндотелий жасушаларының дисфункциясына, тромбоциттердің адгезиясына және тамырлардың тегіс бұлшықет жасушаларының пролиферациясына ықпал етеді. <ref name="pmid12939653">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms in folate and homocysteine metabolism as risk factors for DNA damage|journal=European Journal of Human Genetics|volume=11|issue=9|pages=671–8|date=September 2003|pmid=12939653|doi=10.1038/sj.ejhg.5201024}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBottoAndreassiManfrediMasetti2003">Botto N, Andreassi MG, Manfredi S, Masetti S, Cocci F, Colombo MG, Storti S, Rizza A, Biagini A (September 2003). </cite></ref> ДНҚ зақымдануы және гомоцистеин деңгейі АЖЖ ауырлығына пропорционалды. Гомоцистеин деңгейіне байланысты адам лимфоциттеріндегі микронуклеус жиілігі реактивті оттегі түрлерін және урацилдің ДНҚ метилденуіне қосылуын арттырады, генетикалық өзгерістер мен нүктелік мутацияларды ынталандырады. <ref name="pmid12939653" /> (MTRR):c.66A>G, құрамында хромосома бар полиморфизм фрагментацияға бейім. Бұл хромосомалық жоғалту немесе ғаламдық ДНҚ гипометиляциясы перицентромерлі гетерохроматиннің конденсациялануына, микронуклеустардың пайда болуына және аневлоидия қаупінің жоғарылауына әкеледі. <ref name="pmid12939653" /> Осы мутацияның және метионин тетрагидрофолатредуктазасындағы (MTHFR) 677T полиморфизмінің бірлескен экспрессиясы метилентетрагидрофолат редуктазасы ДНҚ зақымдану дәрежесін одан әрі арттырады. <ref name="pmid12939653" /> Метилденудің бұзылуына байланысты гипометиляция жоғары атеросклерозға сезімтал гендерді реттейді, ал атеросклероздан қорғайтын гендерді реттейді. <ref name="pmid12939653">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms in folate and homocysteine metabolism as risk factors for DNA damage|journal=European Journal of Human Genetics|volume=11|issue=9|pages=671–8|date=September 2003|pmid=12939653|doi=10.1038/sj.ejhg.5201024}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBottoAndreassiManfrediMasetti2003">Botto N, Andreassi MG, Manfredi S, Masetti S, Cocci F, Colombo MG, Storti S, Rizza A, Biagini A (September 2003). </cite></ref> Бұл ауытқу атеросклеротикалық патология кезінде болады, тромбоциттерден алынған өсу факторының (PDGF) транскрипциялық белсенділігін арттырады және тегіс бұлшықет жасушаларының пролиферациясына ықпал етеді. <ref name="pmid12939653" /> === Нерв түтігінің ақаулары === ==== Жұлынның бифидасы ==== MTRR метилсинтаза реакциясын қолдау үшін В12 витаминін қажет етеді, ал фолат нуклеотидтердің прекурсорларының қалыпты синтезі үшін қажет. Бұл қалыпты ДНҚ синтезін және жасушалық метилдену реакцияларын қамтамасыз етеді. <ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFvan_der_Lindenden_HeijerAfmanGellekink2006">van der Linden IJ, den Heijer M, Afman LA, Gellekink H, Vermeulen SH, Kluijtmans LA, Blom HJ (December 2006). </cite></ref> Созылмалы фолий немесе метил тапшылығы, осылайша, анормальды ДНҚ метилденуімен байланысты. 66A>G полиморфизмі жүйке түтігі ақауларында жоғары реттеледі және жұлынның бифида қаупін екі есе арттырады. <ref name="pmid19493349">{{Cite journal|title=118 SNPs of folate-related genes and risks of spina bifida and conotruncal heart defects}}</ref> Бұл мутацияның гомозигозы омыртқа бифидасының анықталған қауіп факторы болып табылады, әсіресе қан айналымы немесе амниотикалық сұйықтықта В12 витамині <ref name="pmid25544792">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms involved in folate metabolism and maternal risk for down syndrome: a meta-analysis}}</ref> төмен. <ref name="pmid10444342">{{Cite journal|title=A common variant in methionine synthase reductase combined with low cobalamin (vitamin B12) increases risk for spina bifida}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWilsonPlattWuLeclerc1999">Wilson A, Platt R, Wu Q, Leclerc D, Christensen B, Yang H, Gravel RA, Rozen R (August 1999). </cite></ref> В12 дәрумені плазмалық метилмалон қышқылымен (ММА) шағылысады, оның жоғарылауы В12 сіңуінің немесе метаболизмінің бұзылғанын көрсетеді. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> MTRR мутациясымен біріктірілген жоғары ММА омыртқа бифидасының 5 есе ұлғаюына сәйкес келеді. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Бұл полиморфизмнің әсер ету механизмі ана арқылы жүреді, сондықтан бұл мутацияның ата-анадан балаға артықшылығы жоқ. MTR-cob(I)alamin-фермент кешенімен аномальді MTRR байланысуы гомоцистеин метилдену жылдамдығын реттейді. Нәтижесінде метионин мен S-аденозилметиониннің төмендеуі ДНҚ, ген және ақуыз метилденуіне теріс әсер етеді, олардың барлығы жүйке түтігінің жабылуына қатысады. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Нейруляция кезінде пролиферацияның жоғарылауы ДНҚ нуклеотидтерінің қолжетімділігін төмендетеді. Бұларды ДНҚ метилденуі мен нуклеотидтердің түзілуінің бұзылуына байланысты ауыстыру мүмкін болмағандықтан, нәтижесінде бұзылған нейруляция жүйке түтігі ақауларының пайда болуына әкеледі. <ref name="pmid10930360">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHobbsShermanYiHopkins2000">Hobbs CA, Sherman SL, Yi P, Hopkins SE, Torfs CP, Hine RJ, Pogribna M, Rozen R, James SJ (September 2000). </cite></ref> Бұл мутацияның 677C>T MTHFR полиморфизмімен бірге экспрессиясы тәуелсіз әрекет ететін 66A>G мутациясымен салыстырғанда жұлын бифидасының қаупін арттырады. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> ==== Даун синдромы ==== Трисомия 21 немесе [[Даун синдромы]] - мейоздағы қалыптан тыс хромосомалық сегрегациядан туындайтын адамда ең көп таралған хромосомалық аномалия. <ref name="WangQiao2008">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome in China}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWangQiaoFengLv2008">Wang SS, Qiao FY, Feng L, Lv JJ (February 2008). </cite></ref> <ref name="pmid10930360">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHobbsShermanYiHopkins2000">Hobbs CA, Sherman SL, Yi P, Hopkins SE, Torfs CP, Hine RJ, Pogribna M, Rozen R, James SJ (September 2000). </cite></ref> <ref name="MuthuswamyAgarwal2016">{{Cite journal|title=Do the MTHFR gene polymorphism and Down syndrome pregnancy association stands true? A case–control study of Indian population and meta-analysis}}</ref> Жағдай овуляцияға дейін ооциттің жетілуін белгілейтін мейоздың (I) анафазасында және/немесе ұрықтануды білдіретін мейоздың (II) анафазасында болуы мүмкін. <ref name="pmid10930360" /> Осы кезеңдердегі метаболикалық әсер В12 витаминінің төмендігімен күшейтіледі. <ref name="pmid11807890">{{Cite journal|title=MTRR and MTHFR polymorphism: link to Down syndrome?}}</ref> Гомоцистеиннің метионинге метилденуі, ең алдымен (MTRR):c.66A>G полиморфизмі әсер етеді. Гомоцистеиннің созылмалы жоғарылауы s-аденозил-L-гомоцистеин деңгейін жоғарылатады, нәтижесінде метилтрансфераза белсенділігін тежейді және ДНҚ гипометиляциясын көтермелейді. <ref name="WangQiao2008" /> <ref name="pmid16575899">{{Cite journal|title=Maternal polymorphisms 677C-T and 1298A-C of MTHFR, and 66A-G MTRR genes: is there any relationship between polymorphisms of the folate pathway, maternal homocysteine levels, and the risk for having a child with Down syndrome?}}</ref> Бұл мутацияға (GG фенотипіне) гомозиготалы аналардың гетерозиготаларға (ГА фенотипіне) қарағанда Даун синдромы бар бала туылу қаупі жоғары. <ref name="pmid11807890" /> Географиялық тұрғыдан ирландиялық популяциялар біртекті болуы ықтимал, ал солтүстік американдық популяциялар әдетте гетерогенді болып табылады, бұл бұрынғы топта полиморфизмнің жиі кездесетініне әкеледі. <ref name="pmid10930360" /> <ref name="pmid11807890" /> Гомозиготалы мутантты аллель ДНҚ гипометиляциясы мен мейоздық дисъюнкцияға ықпал етеді, даун синдромының даму қаупін арттырады. <ref name="pmid12923861">{{Cite journal|title=Methionine synthase (MTR) 2756 (A --> G) polymorphism, double heterozygosity methionine synthase 2756 AG/methionine synthase reductase (MTRR) 66 AG, and elevated homocysteinemia are three risk factors for having a child with Down syndrome}}</ref> Бұл полиморфизм 677C>T MTHFR мутациясымен бірге экспрессияланғанда тәуекелдің тәуелсіз 2,5 есе артуына және тәуекелдің 4 есе артуына сәйкес келеді. <ref name="pmid10930360" /> MTR2756A>G генетикалық полиморфизмімен біріктіру Даун синдромының қаупін одан әрі арттырады. <ref name="pmid10930360" /> <ref name="pmid16575899" /> <ref name="pmid11568918">{{Cite journal|title=Abnormal folate metabolism and genetic polymorphism of the folate pathway in a child with Down syndrome and neural tube defect}}</ref> == Сондай-ақ қараңыз == * Метионинсинтаза == Дереккөздер == {{Дереккөздер|33em}} == Қосымша оқу ==   == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1328/ GeneReviews/NCBI/NIH/UW жазбасы жасушаішілік кобаламин алмасуының бұзылыстары туралы] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] fip5ucvjeh3mhla96ontvlh7csfgvcx 3061735 3061579 2022-08-17T17:26:20Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Метионинсинтаза редуктаза''', сонымен қатар '''MSR''' ретінде белгілі, адамдарда ''MTRR'' [[Ген|генімен]] кодталған [[Ферменттер|фермент]]. <ref name="pmid9501215">{{Cite journal|title=Cloning and mapping of a cDNA for methionine synthase reductase, a flavoprotein defective in patients with homocystinuria}}</ref> <ref name="entrez">{{Cite web|title=Entrez Gene: MTRR 5-methyltetrahydrofolate-homocysteine methyltransferase reductase|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=gene&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=4552}}</ref> == Функция == [[Метионин]] - ақуыз синтезі және бір көміртегі алмасуы үшін қажетті маңызды [[Аминқышқылдар|амин қышқылы]] . Оның синтезі метионинсинтаза ферментімен катализденеді. Метионинсинтаза ақырында оның [[кобаламин]] кофакторының тотығуына байланысты белсенді емес болады. Метионинсинтаза редуктаза редуктивтік метилдену арқылы функционалды метионинсинтазаны қалпына келтіреді. Ол электронды трансферазалардың ферредоксин-НАДФ(+) редуктаза (FNR) отбасының мүшесі.<ref name="entrez">{{Cite web|title=Entrez Gene: MTRR 5-methyltetrahydrofolate-homocysteine methyltransferase reductase|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=gene&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=4552}}</ref> Метионинсинтаза редуктаза (MTRR) негізінен аралық метил тасымалдаушысы ретінде метилкоб(I)аламинді пайдалана отырып, гомоцистеиннің метионинге редуктивтік метилденуіне қатысады.<ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida|journal=Journal of Molecular Medicine|volume=84|issue=12|pages=1047–54|date=December 2006|pmid=17024475|doi=10.1007/s00109-006-0093-x}}</ref> Метионин - сүтқоректілердегі маңызды амин қышқылы, ақуыз синтезі және бір көміртегі алмасуы үшін қажет. Белсендірілген түрінде S-аденозилметионин биологиялық трансметилдену реакцияларында метил доноры және полиамин синтезінде пропиламин доноры ретінде әрекет етеді.<ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Метиониннің деметилденуінің негізгі өнімі гомоцистеин болып табылады. Гомоцистеиннің реметилденуі кобаламинге тәуелді фермент, метионин синтаза (MTR) арқылы жүреді.<ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Фолий циклі MTR арқылы гомоцистеин метаболизмімен байланысты.<ref name="El-MaarriZhang2013">{{Cite journal|title=Genetic variants in the folate pathway and the risk of neural tube defects: a meta-analysis of the published literature|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=4|pages=e59570|pmid=23593147|doi=10.1371/journal.pone.0059570}}</ref> Айналымдағы қан фолийі (5-метилтетрагидрофолат, 5-МТФ) жасушалық метилденуде пайдалану үшін МТР-ға метил топтарын береді. Делдік метил тасымалдаушысының метилкобальт байланысы, метилкоб(III)аламин гетеролитикалық жолмен ажырап, кобаламинді коб(I)аламин ретінде жоғары реактивті тотығу күйінде шығарады. MTR ферментінің ферментпен байланысқан коб(I)аламин кофакторы 5-МТФФ пен гомоцистеин арасында метил тасымалдаушы қызметін атқарады.<ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Коб(I)аламин 100 метил тасымалдау циклінде бір рет коб(II)аламинге дейін тотығады, бұл коб(I)аламин-МТР-фермент кешенін белсенді емес етеді.<ref name="pmid15514263">{{Cite journal|title=Methionine synthase reductase 66A->G polymorphism is associated with increased plasma homocysteine concentration when combined with the homozygous methylenetetrahydrofolate reductase 677C->T variant|journal=The Journal of Nutrition|volume=134|issue=11|pages=2985–90|date=November 2004|pmid=15514263|doi=10.1093/jn/134.11.2985}}</ref> Бұл ферменттік кешеннің реактивациясы метил доноры ретінде S-аденозилметионинді пайдалана отырып, MTRR арқылы қалпына келтіретін реметиляция арқылы жүреді. MTR реактивациясы екі тотығу-тотықсыздандырғыш ақуызға, еритін b5 цитохромына және редуктаза 1-ге қатысты NADPH тәуелді болуы мүмкін. Дегенмен, бұл жол реактивацияда кішігірім рөлге жауап береді, ал MTRR осы редуктивті реактивацияның негізгі үлесі болып қала береді. MTRR әсер ететін биологиялық процестерге: күкірт аминқышқылдарының алмасу процесі, ДНҚ метилденуі, метионин алмасу процесі, метиониннің биосинтетикалық процесі, метилдену, S-аденозилметионин циклі, гомоцистеиннің катаболизм процесі, фолий қышқылының алмасу процесі, тотығу-тотықсыздану процесі және цистатиннің теріс реттелуі жатады. -синтаза белсенділігі.<ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida|journal=Journal of Molecular Medicine|volume=84|issue=12|pages=1047–54|date=December 2006|pmid=17024475|doi=10.1007/s00109-006-0093-x}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFvan_der_Lindenden_HeijerAfmanGellekink2006">van der Linden IJ, den Heijer M, Afman LA, Gellekink H, Vermeulen SH, Kluijtmans LA, Blom HJ (December 2006). </cite></ref> <ref name="El-MaarriZhang2013">{{Cite journal|title=Genetic variants in the folate pathway and the risk of neural tube defects: a meta-analysis of the published literature|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=4|pages=e59570|pmid=23593147|doi=10.1371/journal.pone.0059570}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFZhangLouZhongWu2013">Zhang T, Lou J, Zhong R, Wu J, Zou L, Sun Y, Lu X, Liu L, Miao X, Xiong G (2013). </cite></ref> [[Сурет:Folate_transport.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Folate_transport.png/220px-Folate_transport.png|нобай| Гомоцистеин мен фолий метаболизмі арасындағы байланыстың жеңілдетілген шолуы. Жолдар аталған метаболикалық процестер мен полиморфизмдерді көрсетеді. MTRR, метионинсинтаза редуктаза; MTHFR, метилентетрагидрофолатредуктаза; МТР, метионинсинтаза; SAH, S-аденозилгомоцистеин; SAM, S-аденозилметионин; THF, тетрагидрофолат; RFC, азайтылған фолий тасымалдаушысы; 5метилTHF, 5метилтетрагидрофолат; Коб(I), кобаламин/коб(I)аламин/В12 дәрумені.]] == MTRR гені == Метионинсинтаза редуктазасы (''MTRR'') гені ең алдымен коб(I)аламиннің (В12 витамині) редуктивті регенерациясында әрекет етеді.<ref name="WangQiao2008">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome in China}}</ref> Cob(I)alamin - фолий қышқылы мен метионин метаболизмін байланыстыратын метионинсинтаза ферментінің (MTR) белсенділенуін қамтамасыз ететін кофактор. Фолаттан алынған метил топтарының донорлығы эпигенетикалық мұраға әсер ететін жасушалық және ДНҚ метилденуі үшін пайдаланылады.<ref name="WangQiao2008" /> <ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFvan_der_Lindenden_HeijerAfmanGellekink2006">van der Linden IJ, den Heijer M, Afman LA, Gellekink H, Vermeulen SH, Kluijtmans LA, Blom HJ (December 2006). </cite></ref> <ref name="pmid10930360">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome}}</ref> === Бүркеншік аттар === * 5-метилтетрагидрофолат-гомоцистеинметилтрансферазаредуктаза * MSR * [Метионинсинтаза]- Кобаламинметилтрансфераза (Коб(II)Аламинді қалпына келтіру) * Метионинсинтаза-редуктаза, митохондрия * EC 1.16.1.8 * CblE === Көрсету === Ген адамның 5-хромосомасымен салыстырылды. Генге спецификалық праймер жұптары мөлшері бойынша сәйкес келетін өнімнің адамның генетикалық материалы ретінде тек 5-хромосоманы қамтитын гибридті картаға түсіру панеліне ПТР күшейтуіне әкелді.<ref name="pmid9501215">{{Cite journal|title=Cloning and mapping of a cDNA for methionine synthase reductase, a flavoprotein defective in patients with homocystinuria|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=95|issue=6|pages=3059–64|date=March 1998|pmid=9501215|pmc=19694|doi=10.1073/pnas.95.6.3059|bibcode=1998PNAS...95.3059L}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFLeclercWilsonDumasGafuik1998">Leclerc D, Wilson A, Dumas R, Gafuik C, Song D, Watkins D, Heng HH, Rommens JM, Scherer SW, Rosenblatt DS, Gravel RA (March 1998). </cite></ref> Өнімнің ДНҚ тізбегі осы хромосомаға тән алдын ала белгіленген ген маркерлеріне сәйкес келді. Геннің нақты цитогендік орны флуоресценция in situ будандастыру арқылы құрамында гені бар жасанды хромосомалық құрылымға кескіндеу арқылы анықталды.<ref name="pmid9501215" /> MTRR генінің нақты орналасуы 5p15.3-p15.2-ге теңестірілді.<ref name="pmid9501215" /> === Құрылым === MTRR гені Ferredoxin-NADP(+) редуктаза (FNR) отбасы деп аталатын электронды трансферазалар тобымен байланысты. 15 приматта және адамдарда 16-дан астам ұлпада кездеседі, MTRR ұзындығы 34 кб.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}</ref> Ген 15 экзоннан тұрады және көптеген цитолоздық митохондриялық мРНҚ изоформаларын қамтиды. Көптеген кофакторларды байланыстыру орындары редуктивті реметиляция арқылы MTR белсенділігін сақтауға көмектеседі. Барлық байланыстырушы домендер флаводоксин_1 доменінен басқа селективті және ковалентті емес әрекеттесуді қамтиды.<ref name="UniProt" /> == Кофакторды байланыстыру орындары == === Флаводоксин-1 домені === Флавопротеидтер - белгілі бір тотықсыздандырғыш белсенді протездік топтарды байланыстыратын барлық жерде кездесетін биокатализаторлар. Домен электрон тасымалдаушы ақуыздармен байланысты және электронды тасымалдау жүйелерінде қолданылады.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> Кофактор флавин-мононуклеотид (FMN) доменмен ковалентті емес байланысқан, ол функционалды түрде электронды тасымалдауды немесе ферредоксиндерді реттейтін темір-күкірттен тұратын ақуыздармен алмастырылады.<ref name="UniProt" /> ==== FAD ==== Флавин аденин динуклеотиді тотыққан түрінде, FAD флавопротеин оксидоредуктаза ферменттерінің кофакторы болып табылады. Флавопротеин пиридинді нуклеотидті цитохром редуктазалары, соның ішінде FAD қалпына келтіретін эквиваленттер (Н+ немесе электрондар) алмасуын катализдейді. Бастапқы электронды донорлар және соңғы электронды акцепторлар сәйкесінше бір электронды тасымалдаушылардан және никотинамидті динуклеотидтерді тасымалдайтын екі электроннан тұрады. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== NAD ==== Оксидоредуктаза белсенділігіне сәйкес келетін эволюциялық сақталған ақуыз домені. NAD байланысы электронды акцептор ретінде NADP+ пайдалана отырып, металл иондарының тотығу күйін өзгерту үшін тотығу-тотықсыздану реакцияларын катализдейді. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === Метионинсинтаза редуктазасының белсенділігі === Метил доноры ретінде S-аденозилгомоцистеинді пайдалана отырып, коб(II)аламиннің редуктивті реметиляциясына қатысады. Реакцияны катализдейді: [метионинсинтаза]- коб(II)аламин + НАДФН + Н+ + S-аденозилметионин → [метионинсинтаза]-метилкоб(I)аламин + S-аденозилгомоцистеин + НАДФ+. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === Аквакобаламинредуктаза (NADPH) белсенділігі === Электрон акцепторы ретінде әрекет ететін NADP+ бар метал иондарын тотықтыратын оксидоредуктаза тұқымдасына жатады. Келесі реакцияны катализдеу кезінде кофактор ретінде FAD пайдаланады: 2коб(II)аламин + НАДФ+ 2аквакоб(III)аламин + НАДФН + Н+. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === Флавин аденин динуклеотиді === Кофактормен немесе протездік топпен, флавопротеиндердің FAD-мен әрекеттеседі және құрамында FAD немесе FMN (флавин мононуклеотиді) түріндегі флавин бөлігі бар. Домен тотыққан FAD немесе оның қалпына келтірілген түрі гидрохинонды (FADH2) ковалентті емес байланыстырады. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== FMN ==== Флавин мононуклеотидтерін байланыстыру домені флавопротеин оксидоредуктаза ферменттерінің коферментімен, FMN әрекеттеседі. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== NADP ==== Никотинамид адениндинуклеотидфосфаты – тотығу-тотықсыздану және биосинтетикалық реакцияларда болатын кофермент. Домен NADP-ны тотыққан немесе тотықсызданған түрінде сәйкесінше NADP+ немесе NADPH ретінде байланыстырады.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== ADPH ==== NADP, NADPH редукцияланған түрімен ковалентті емес және селективті әрекеттесуді қамтиды.<ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> === NADPH-гемопротеинредуктаза белсенділігі === Домен оксидоредуктаза отбасымен байланысты және электрон акцепторы ретінде гем протеинін қолдана отырып, NADH немесе NADPH-ге әсер етеді. Реакцияны катализдейтін кофакторлар ретінде FAD және FMN қажет: NADPH + H+ + n тотыққан гемопротеин = NADP+ + n тотықсызданған гемопротеин. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> ==== Протеинді байланыстыру ==== Белоктармен немесе белок кешендерімен әрекеттесуге қатысатын байланыстырушы домен. <ref name="UniProt">{{Cite web|url=https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+|title=MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein|accessdate=2017-09-16}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.uniprot.org/uniprot/Q9UBK8+ "MTRR - Methionine synthase reductase - Homo sapiens (Human) - MTRR gene & protein"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> == Полиморфизмдер == === Патогендік мутациялар === * (MTRR):c.66A>G – 22 кодонда изолейциннің метионинге айналуына әкелетін полиморфизм. Бұл мутация FMN байланыстыру доменінде кездеседі және оған әсер етеді. <ref name="pmid10444342">{{Cite journal|title=A common variant in methionine synthase reductase combined with low cobalamin (vitamin B12) increases risk for spina bifida}}</ref> * (MTRR):c.524C>T – 175 кодондағы серинді лейцинге ауыстыру. Жасуша ішілік кобаламин алмасуының бұзылуымен байланысты қатерсіз мутация. <ref name="HassanKhattab2017">{{Cite journal|title=A66G and C524T polymorphisms of methionine synthase reductase gene are linked to the development of acyanotic congenital heart diseases in Egyptian children}}</ref> * (MTRR):c.1049A>G – 350 кодондағы аргининді алмастыру үшін лизин. <ref name="c.1049A">G">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/RCV000126870/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1049A>G (p.Lys350Arg) AND not specified - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1349C>G – 450 кодонында аргининді алмастыру үшін пролин. Жасуша ішілік кобаламин алмасуының бұзылуымен байланысты таралу. <ref name="c.1349C">G">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/RCV000382140/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1349C>G (p.Pro450Arg) AND Disorders of Intracellular Cobalamin Metabolism - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.903+469T>C – 6 және 7 экзондары арасындағы терең интрондық кірістіру (r.903_904ins140). Треониннің цистеинге ауысуы, нәтижесінде 6-интрондағы экзон сплайсинг күшейткішінің белсендірілуіне әкеледі. <ref name="pmid20120036">{{Cite journal|title=The deep intronic c.903+469T>C mutation in the MTRR gene creates an SF2/ASF binding exonic splicing enhancer, which leads to pseudoexon activation and causes the cblE type of homocystinuria}}</ref> * (MTRR):c.1361C>T – 454-кодондағы серинді лейцинмен алмастыруды қамтитын сирек полиморфизм. Кобаламин алмасуының бұзылуына байланысты гомоцистинурия мегалобластикалық анемияда таралған ибериялық мутация ретінде белгілі. Негізінен әртүрлі хромосомаларда метилцитозиннің дезаминденуінен үш түрлі галотип (GTACG, GCACA, GCACG). <ref name="c.1361C">T">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/variation/7033/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1361C>T (p.Ser454Leu) Simple - Variation Report - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1459G>A – 487 кодондағы аргининді алмастыру үшін глицинді қосады. MTRR-де сақталған және FAD байланыстыру доменінде орын алғаны анықталды. Туа біткен генетикалық аурулармен байланысты патогенділік. <ref name="c.1459G">A">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/RCV000210727/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1459G>A (p.Gly487Arg) AND Inborn genetic diseases - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1573C>T – 525 кодонында мерзімінен бұрын аяқталатын кодонмен аргининді алмастыру. <ref name="c.1573C">T">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/23403790/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1573C>T (p.Arg525Ter) AND not provided - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> * (MTRR):c.1622_1623dupTA – мерзімінен бұрын аяқталатын кодон түзілуінің нәтижелері. Гомоцистинурияның CblE түрімен байланысты патогенділігі. <ref name="ZavadákováFowler2005">{{Cite journal|title=cblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: functional correction by minigene expression}}</ref> * (MTRR):r.1462_1557del96 – 7 базалық жұптың жойылуына байланысты 11 экзонның қосылуымен байланысты. Бұл мутантты аллельдің үлкен жойылуы FAD байланыстыру доменінде c-терминусының болмауына әкеледі. Гомоцистинурияның CblE түрімен байланысты патогенділігі. <ref name="ZavadákováFowler2005" /> * (MTRR):c.1953-6_1953-2del5 – Гомоцистинурияның CblE түріне байланысты жаңа мутация. Осы мутанттан туындайтын тұрақсыз мРНҚ трансляцияға қажетті мРНҚ-ның болмауына әкеледі, бұл патогенділік тудырады. <ref name="ZavadákováFowler2005" /> Мерзімінен бұрын аяқталатын кодондардың түзілуіне қатысатын мутациялар аударылған жағдайда кесілген мутацияланған ақуыздарға әкеледі. <ref name="ZavadákováFowler2005">{{Cite journal|title=cblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: functional correction by minigene expression}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFZavadákováFowlerSuormalaNovotna2005">Zavadáková P, Fowler B, Suormala T, Novotna Z, Mueller P, Hennermann JB, Zeman J, Vilaseca MA, Vilarinho L, Gutsche S, Wilichowski E, Horneff G, Kozich V (2005). "cblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: functional correction by minigene expression". </cite></ref> Мутанттар FAD/NADPH байланыстыратын домендердің жоқтығын және мағынасыз делдалдық ыдырау (NMD) салдарынан тұрақсыз мРНҚ көрсетеді. NMD (MTRR):c.1573C>T немесе (MTRR):c.1622_1623dupTA полиморфизмдерінде жоқ. <ref name="ZavadákováFowler2005" /> (MTRR):c.903+469T>C нұсқасы да мерзімінен бұрын аяқталатын кодондардың түзілуімен байланысты.<ref name="ZavadákováFowler2005" /> === Басқа мутациялар === * (MTRR):c.1911G>A ¬– 637 кодондағы қатерсіз синонимдік мутация (аланиннен аланинге). Кобаламин алмасуының бұзылуымен байланысты. <ref name="c.1911G">A">{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/clinvar/variation/138302/|title=NM_002454.2(MTRR):c.1911G>A (p.Ala637=) Simple - Variation Report - ClinVar - NCBI|accessdate=2017-09-16}}</ref> == Клиникалық маңызы == MTRR геніндегі жалғыз нуклеотидтік полиморфизмдер (SNPs) MTR белсенділігін нашарлатады, нәтижесінде метионинге метилденудің бұзылуына байланысты гомоцистеин деңгейі жоғарылайды. Гомоцистеин деңгейінің жоғарылауы жүктіліктің асқынуларына, жүрек-қан тамырлары ауруларына, қатерлі ісікке, <ref name="WangLi2017">{{Cite journal|title=Association of MTRR A66G polymorphism with cancer susceptibility: Evidence from 85 studies|journal=Journal of Cancer|volume=8|issue=2|pages=266–277|pmid=28243331|doi=10.7150/jca.17379}}</ref> мегалобластикалық анемияға, Альцгеймер ауруларына және егде жастағы адамдарда когнитивті дисфункцияға қосымша туа біткен ақаулармен байланысты. <ref name="pmid16006998">{{Cite journal|title=Polymorphisms of methionine synthase and methionine synthase reductase and risk of lung cancer: a case-control analysis|journal=Pharmacogenetics and Genomics|volume=15|issue=8|pages=547–55|date=August 2005|pmid=16006998|doi=10.1097/01.fpc.0000170916.96650.70}}</ref> Мутантты нұсқаның (66A>G) болуы жүрек трансплантаты бар емделушілерде плазмадағы кобаламин мен фолий деңгейінің айтарлықтай төмен, 4 есеге дейін болуымен байланысты. <ref name="WangLi2017" /> S-аденозилметиониннің қол жетімділігінің нәтижесінде төмендеуі ДНҚ гипометиляциясына әкеледі. Төмен фолий бір көміртегі метаболизмін және гомоцистеин метаболизмін шектейді, өйткені В12 витамині фолий қышқылымен осы жолда әрекеттеседі. <ref name="pmid16006998" /> Сонымен қатар, бұл мутация 2 типті қант диабеті қаупінің жоғарылауымен байланысты. <ref name="ZhiYang2016">{{Cite journal|title=Additive Interaction of MTHFR C677T and MTRR A66G Polymorphisms with Being Overweight/Obesity on the Risk of Type 2 Diabetes|journal=International Journal of Environmental Research and Public Health|volume=13|issue=12|pages=1243|date=December 2016|pmid=27983710|doi=10.3390/ijerph13121243}}</ref> === Қатерлі ісік === Арнайы SNP өкпенің қатерлі ісігінің жоғары қаупімен байланысты және осы этиологиядағы фолий қышқылының диеталық тұтынуымен өзара әрекеттеседі. (MTRR):c.66A>G мутация өкпе ісігі қаупінің айтарлықтай артуына қатысты. Полиморфизммен (MTR): 2756A>G бір мезгілде экспрессияланғанда, өкпе обыры қаупі дозаға байланысты одан әрі артады. <ref name="pmid16006998">{{Cite journal|title=Polymorphisms of methionine synthase and methionine synthase reductase and risk of lung cancer: a case-control analysis}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFShiZhangLiPillow2005">Shi Q, Zhang Z, Li G, Pillow PC, Hernandez LM, Spitz MR, Wei Q (August 2005). </cite></ref> Бұл полиморфизм мен өкпенің қатерлі ісігінің қаупінің жоғарылауы арасындағы корреляция фолий қышқылының төмен мөлшері мен В12 витаминінің жоғары болуымен байқалады, бұл В12 әсерінің тәуелсіз механизмін көрсетеді. <ref name="pmid16006998" /> Бұл мутация сонымен қатар тік ішек қатерлі ісігінің, <ref name="pmid12716294">{{Cite journal|title=Methionine Synthase Reductase Gene A66G Polymorphism is Associated with Risk of Colorectal Cancer}}</ref> <ref name="pmid14977639">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism and colorectal neoplasia: a HuGE review}}</ref> <ref name="pmid20549016">{{Cite journal|title=MTHFR, MTR, and MTRR polymorphisms in relation to p16INK4A hypermethylation in mucosa of patients with colorectal cancer}}</ref> <ref name="MarchandDonlon2002">{{Cite journal|title=B-vitamin intake, metabolic genes, and colorectal cancer risk (United States)}}</ref> жедел лимфобластикалық лейкоздың, <ref name="pmid15159311">{{Cite journal|title=Common gene polymorphisms in the metabolic folate and methylation pathway and the risk of acute lymphoblastic leukemia and non-Hodgkin's lymphoma in adults}}</ref> қуықтың қатерлі ісігінің, <ref name="pmid15117811">{{Cite journal|title=Polymorphisms of folate metabolic genes and susceptibility to bladder cancer: a case-control study}}</ref> жатыр мойнының интраэпителиальды неоплазиясының, Ходжкин емес лимфоманың <ref name="pmid15198953">{{Cite journal|title=Polymorphisms and haplotypes in folate-metabolizing genes and risk of non-Hodgkin lymphoma}}</ref> және өңештің жалпақ жасушалы карциномасы. <ref name="pmid14652285">{{Cite journal|title=Esophageal and gastric cardia cancer risk and folate- and vitamin B(12)-related polymorphisms in Linxian, China}}</ref> === Гомоцистинурияның CblE түрі === Гомоцистеиннің МТР арқылы метионинге реметилденуі үшін кобаламин туындысы, метилкобаламин қажет. Кобаламин алмасуы транскобаламин (II) плазма ақуызымен байланысқан кобаламиннің эндоцитозымен басталады. Бұл кешеннің ыдырауы лизосомадан цитоплазмаға ауысатын бос кобаламинді түзеді. 5'-дезоксиаденозилкобаламинге (AdoCbl) айналуы митохрондриялық фермент метилмалонды кофермент А мутазасын белсендіреді немесе метилкобаламинге (MeCbl) айналуы мүмкін. <ref name="pmid3384945">{{Cite journal|title=Genetic heterogeneity among patients with methylcobalamin deficiency. Definition of two complementation groups, cblE and cblG|journal=The Journal of Clinical Investigation|volume=81|issue=6|pages=1690–4|date=June 1988|pmid=3384945|doi=10.1172/JCI113507}}</ref> Кобаламин алмасуындағы қате, нәтижесінде MeCbl төмендеуі және әсер етпеген AdoCbl гомоцистинурияның CblE түріне тән. <ref name="pmid3384945" /> Бұл комплемент аутосомды-рецессивті тұқым қуалаушылықпен сирек кездеседі. Тұқым қуалайтын метионин синтазасының функционалдық тапшылығы MTR ферментін белсендіру үшін қажетті қалпына келтіру жүйесінің ақауына сәйкес келеді. Бұл жағдайдың белгілері дамудың тежелуі, мегалобластикалық анемия, гомоцистинурия, гипометионинемия, церебральды атрофия және гипергомоцистеинемия болып табылады. <ref name="pmid3384945" /> Дегенмен, гипометионинемия сәйкес келмейтін симптом болып қала береді. Қалыпты кобаламинді қабылдаумен қатар MeCbl төмендеуі жасушаішілік метионин биосинтезінің төмендеуін көрсетеді. Негізінен балалық шақта пайда болатын 15 патогендік мутация CblE типті гомоцистинуриямен байланысты болуы мүмкін. <ref name="pmid12555939">{{Cite journal|title=CblE type of homocystinuria due to methionine synthase reductase deficiency: clinical and molecular studies and prenatal diagnosis in two families|journal=Journal of Inherited Metabolic Disease|volume=25|issue=6|pages=461–76|date=October 2002|pmid=12555939|doi=10.1023/A:1021299117308}}</ref> Сонымен қатар, бұл ақауға қан тамырларының аномалиясы байланысты. <ref name="pmid12939653">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms in folate and homocysteine metabolism as risk factors for DNA damage|journal=European Journal of Human Genetics|volume=11|issue=9|pages=671–8|date=September 2003|pmid=12939653|doi=10.1038/sj.ejhg.5201024}}</ref> МТР белсенді аймағында тотыққан кобальт атомының тотықсыздануы осы жағдаймен байланысты, мұнда ферменттердің белсенділігін қалпына келтіретін агенттермен түзетуге болады. <ref name="pmid12555939" /> Бұл аурумен байланысты сирек полиморфизмдерге (MTRR):c.1459G>A, (MTRR):c.1623-1624insTA және (MTRR):c.903+469T>C жатады. <ref name="pmid12555939" /> Бұл мутациялар, (MTRR):c.1459G>Қоспағанда, кадрдың ығысуына әкеліп, мерзімінен бұрын тоқтату кодондарын шығарады. <ref name="pmid12555939" /> Кейінгі өнімдер қалыптыдан алшақ болғандықтан, мутантты мРНҚ пайда болады және мағынасыз делдалдық ыдырау (FMN) басталады. <ref name="pmid12555939" /> 903+469T>C сәйкес келетін 903_904ins140 үлкен кірістіру CblE патологиясында жиі кездеседі. 6-интрондағы күшейтілген сплайсердің активтенуі толық емес, қалыпты сплайсталған MTRR мРНҚ-ның аз мөлшерін шығарады. <ref name="pmid12555939" /> Бұл жағдайдың пренатальды диагностикасы [14C] метилтетрагидрофолат көмегімен мүмкін болады. <ref name="pmid12555939" /> Осы бүршіктердегі немесе өсірілген амниоциттердегі амин қышқылдарындағы нативті хорион бүршіктеріндегі және [14C] форматындағы мутация талдауы CblE ақауын көрсетеді. <ref name="pmid12555939" /> Сонымен қатар, макроцитарлық анемия CblE ақауының типтік белгісі болып табылады және оны OH-кобаламинді енгізу немесе фолий қышқылын қосу арқылы түзетуге болады. <ref name="pmid12555939" /> === Коронарлық артерия ауруы === Гомоцистеин, күкірт негізіндегі амин қышқылы - метиониннің деметилденуінің негізгі өнімі. Гомоцистеиннің жоғарылауы жүрек-қан тамырлары ауруларының тәуелсіз қауіп факторы болып табылады және тұтынылатын В12/В6 витамині мен фолий қышқылының деңгейіне кері корреляцияланады. <ref name="pmid11006889">{{Cite journal|title=A common polymorphism in methionine synthase reductase increases risk of premature coronary artery disease|journal=Journal of Cardiovascular Risk|volume=7|issue=3|pages=197–200|date=June 2000|pmid=11006889|doi=10.1177/204748730000700306}}</ref> Гомоцистеиннің метионинге метилденуі МТР арқылы катализденеді, нәтижесінде уытты емес гомоцистеин деңгейлерімен қатар метионин мен тетрагидрофолаттың тиісті жасушаішілік деңгейлері пайда болады. GG фенотипі гипергомоцистеинемияға тәуелсіз, мезгілсіз коронарлық артерия ауруының (АЖЖ) дамуына ықпал етеді. <ref name="pmid11006889" /> Гипергомоцистеинемия церебральды, коронарлық және перифериялық атеросклеротикалық патологиямен байланысты, өйткені ол эндотелий жасушаларының дисфункциясына, тромбоциттердің адгезиясына және тамырлардың тегіс бұлшықет жасушаларының пролиферациясына ықпал етеді. <ref name="pmid12939653">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms in folate and homocysteine metabolism as risk factors for DNA damage|journal=European Journal of Human Genetics|volume=11|issue=9|pages=671–8|date=September 2003|pmid=12939653|doi=10.1038/sj.ejhg.5201024}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBottoAndreassiManfrediMasetti2003">Botto N, Andreassi MG, Manfredi S, Masetti S, Cocci F, Colombo MG, Storti S, Rizza A, Biagini A (September 2003). </cite></ref> ДНҚ зақымдануы және гомоцистеин деңгейі АЖЖ ауырлығына пропорционалды. Гомоцистеин деңгейіне байланысты адам лимфоциттеріндегі микронуклеус жиілігі реактивті оттегі түрлерін және урацилдің ДНҚ метилденуіне қосылуын арттырады, генетикалық өзгерістер мен нүктелік мутацияларды ынталандырады. <ref name="pmid12939653" /> (MTRR):c.66A>G, құрамында хромосома бар полиморфизм фрагментацияға бейім. Бұл хромосомалық жоғалту немесе ғаламдық ДНҚ гипометиляциясы перицентромерлі гетерохроматиннің конденсациялануына, микронуклеустардың пайда болуына және аневлоидия қаупінің жоғарылауына әкеледі. <ref name="pmid12939653" /> Осы мутацияның және метионин тетрагидрофолатредуктазасындағы (MTHFR) 677T полиморфизмінің бірлескен экспрессиясы метилентетрагидрофолат редуктазасы ДНҚ зақымдану дәрежесін одан әрі арттырады. <ref name="pmid12939653" /> Метилденудің бұзылуына байланысты гипометиляция жоғары атеросклерозға сезімтал гендерді реттейді, ал атеросклероздан қорғайтын гендерді реттейді. <ref name="pmid12939653">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms in folate and homocysteine metabolism as risk factors for DNA damage|journal=European Journal of Human Genetics|volume=11|issue=9|pages=671–8|date=September 2003|pmid=12939653|doi=10.1038/sj.ejhg.5201024}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBottoAndreassiManfrediMasetti2003">Botto N, Andreassi MG, Manfredi S, Masetti S, Cocci F, Colombo MG, Storti S, Rizza A, Biagini A (September 2003). </cite></ref> Бұл ауытқу атеросклеротикалық патология кезінде болады, тромбоциттерден алынған өсу факторының (PDGF) транскрипциялық белсенділігін арттырады және тегіс бұлшықет жасушаларының пролиферациясына ықпал етеді. <ref name="pmid12939653" /> === Нерв түтігінің ақаулары === ==== Жұлынның бифидасы ==== MTRR метилсинтаза реакциясын қолдау үшін В12 витаминін қажет етеді, ал фолат нуклеотидтердің прекурсорларының қалыпты синтезі үшін қажет. Бұл қалыпты ДНҚ синтезін және жасушалық метилдену реакцияларын қамтамасыз етеді. <ref name="van der Lindenden Heijer2006">{{Cite journal|title=The methionine synthase reductase 66A>G polymorphism is a maternal risk factor for spina bifida}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFvan_der_Lindenden_HeijerAfmanGellekink2006">van der Linden IJ, den Heijer M, Afman LA, Gellekink H, Vermeulen SH, Kluijtmans LA, Blom HJ (December 2006). </cite></ref> Созылмалы фолий немесе метил тапшылығы, осылайша, анормальды ДНҚ метилденуімен байланысты. 66A>G полиморфизмі жүйке түтігі ақауларында жоғары реттеледі және жұлынның бифида қаупін екі есе арттырады. <ref name="pmid19493349">{{Cite journal|title=118 SNPs of folate-related genes and risks of spina bifida and conotruncal heart defects}}</ref> Бұл мутацияның гомозигозы омыртқа бифидасының анықталған қауіп факторы болып табылады, әсіресе қан айналымы немесе амниотикалық сұйықтықта В12 витамині <ref name="pmid25544792">{{Cite journal|title=Genetic polymorphisms involved in folate metabolism and maternal risk for down syndrome: a meta-analysis}}</ref> төмен. <ref name="pmid10444342">{{Cite journal|title=A common variant in methionine synthase reductase combined with low cobalamin (vitamin B12) increases risk for spina bifida}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWilsonPlattWuLeclerc1999">Wilson A, Platt R, Wu Q, Leclerc D, Christensen B, Yang H, Gravel RA, Rozen R (August 1999). </cite></ref> В12 дәрумені плазмалық метилмалон қышқылымен (ММА) шағылысады, оның жоғарылауы В12 сіңуінің немесе метаболизмінің бұзылғанын көрсетеді. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> MTRR мутациясымен біріктірілген жоғары ММА омыртқа бифидасының 5 есе ұлғаюына сәйкес келеді. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Бұл полиморфизмнің әсер ету механизмі ана арқылы жүреді, сондықтан бұл мутацияның ата-анадан балаға артықшылығы жоқ. MTR-cob(I)alamin-фермент кешенімен аномальді MTRR байланысуы гомоцистеин метилдену жылдамдығын реттейді. Нәтижесінде метионин мен S-аденозилметиониннің төмендеуі ДНҚ, ген және ақуыз метилденуіне теріс әсер етеді, олардың барлығы жүйке түтігінің жабылуына қатысады. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> Нейруляция кезінде пролиферацияның жоғарылауы ДНҚ нуклеотидтерінің қолжетімділігін төмендетеді. Бұларды ДНҚ метилденуі мен нуклеотидтердің түзілуінің бұзылуына байланысты ауыстыру мүмкін болмағандықтан, нәтижесінде бұзылған нейруляция жүйке түтігі ақауларының пайда болуына әкеледі. <ref name="pmid10930360">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHobbsShermanYiHopkins2000">Hobbs CA, Sherman SL, Yi P, Hopkins SE, Torfs CP, Hine RJ, Pogribna M, Rozen R, James SJ (September 2000). </cite></ref> Бұл мутацияның 677C>T MTHFR полиморфизмімен бірге экспрессиясы тәуелсіз әрекет ететін 66A>G мутациясымен салыстырғанда жұлын бифидасының қаупін арттырады. <ref name="van der Lindenden Heijer2006" /> ==== Даун синдромы ==== Трисомия 21 немесе [[Даун синдромы]] - мейоздағы қалыптан тыс хромосомалық сегрегациядан туындайтын адамда ең көп таралған хромосомалық аномалия. <ref name="WangQiao2008">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome in China}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWangQiaoFengLv2008">Wang SS, Qiao FY, Feng L, Lv JJ (February 2008). </cite></ref> <ref name="pmid10930360">{{Cite journal|title=Polymorphisms in genes involved in folate metabolism as maternal risk factors for Down syndrome}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHobbsShermanYiHopkins2000">Hobbs CA, Sherman SL, Yi P, Hopkins SE, Torfs CP, Hine RJ, Pogribna M, Rozen R, James SJ (September 2000). </cite></ref> <ref name="MuthuswamyAgarwal2016">{{Cite journal|title=Do the MTHFR gene polymorphism and Down syndrome pregnancy association stands true? A case–control study of Indian population and meta-analysis}}</ref> Жағдай овуляцияға дейін ооциттің жетілуін белгілейтін мейоздың (I) анафазасында және/немесе ұрықтануды білдіретін мейоздың (II) анафазасында болуы мүмкін. <ref name="pmid10930360" /> Осы кезеңдердегі метаболикалық әсер В12 витаминінің төмендігімен күшейтіледі. <ref name="pmid11807890">{{Cite journal|title=MTRR and MTHFR polymorphism: link to Down syndrome?}}</ref> Гомоцистеиннің метионинге метилденуі, ең алдымен (MTRR):c.66A>G полиморфизмі әсер етеді. Гомоцистеиннің созылмалы жоғарылауы s-аденозил-L-гомоцистеин деңгейін жоғарылатады, нәтижесінде метилтрансфераза белсенділігін тежейді және ДНҚ гипометиляциясын көтермелейді. <ref name="WangQiao2008" /> <ref name="pmid16575899">{{Cite journal|title=Maternal polymorphisms 677C-T and 1298A-C of MTHFR, and 66A-G MTRR genes: is there any relationship between polymorphisms of the folate pathway, maternal homocysteine levels, and the risk for having a child with Down syndrome?}}</ref> Бұл мутацияға (GG фенотипіне) гомозиготалы аналардың гетерозиготаларға (ГА фенотипіне) қарағанда Даун синдромы бар бала туылу қаупі жоғары. <ref name="pmid11807890" /> Географиялық тұрғыдан ирландиялық популяциялар біртекті болуы ықтимал, ал солтүстік американдық популяциялар әдетте гетерогенді болып табылады, бұл бұрынғы топта полиморфизмнің жиі кездесетініне әкеледі. <ref name="pmid10930360" /> <ref name="pmid11807890" /> Гомозиготалы мутантты аллель ДНҚ гипометиляциясы мен мейоздық дисъюнкцияға ықпал етеді, даун синдромының даму қаупін арттырады. <ref name="pmid12923861">{{Cite journal|title=Methionine synthase (MTR) 2756 (A --> G) polymorphism, double heterozygosity methionine synthase 2756 AG/methionine synthase reductase (MTRR) 66 AG, and elevated homocysteinemia are three risk factors for having a child with Down syndrome}}</ref> Бұл полиморфизм 677C>T MTHFR мутациясымен бірге экспрессияланғанда тәуекелдің тәуелсіз 2,5 есе артуына және тәуекелдің 4 есе артуына сәйкес келеді. <ref name="pmid10930360" /> MTR2756A>G генетикалық полиморфизмімен біріктіру Даун синдромының қаупін одан әрі арттырады. <ref name="pmid10930360" /> <ref name="pmid16575899" /> <ref name="pmid11568918">{{Cite journal|title=Abnormal folate metabolism and genetic polymorphism of the folate pathway in a child with Down syndrome and neural tube defect}}</ref> == Сондай-ақ қараңыз == * Метионинсинтаза == Дереккөздер == {{Дереккөздер|33em}} == Қосымша оқу ==   == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1328/ GeneReviews/NCBI/NIH/UW жазбасы жасушаішілік кобаламин алмасуының бұзылыстары туралы] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] mvi5rzqayo0zfeq1fsmagch6c0ftaza 0 686495 3061580 2022-08-17T13:05:04Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: '''Батыс Қазақстан өлкесі''' — 1962-1964 жылдары Қазақ КСР-інің құрамында болған әкімшілік бөлініс. Батыс Қазақстан өлкесі 1962 жылы 3 мамырда Қазақ КСР-інің үш облысынан құрылған: [[Ақтөбе облысы]] (орталығы — [[Ақтөбе]] қ.), [[Батыс Қазақстан облысы|Орал облысы]] (орталы... wikitext text/x-wiki '''Батыс Қазақстан өлкесі''' — 1962-1964 жылдары Қазақ КСР-інің құрамында болған әкімшілік бөлініс. Батыс Қазақстан өлкесі 1962 жылы 3 мамырда Қазақ КСР-інің үш облысынан құрылған: [[Ақтөбе облысы]] (орталығы — [[Ақтөбе]] қ.), [[Батыс Қазақстан облысы|Орал облысы]] (орталығы — [[Орал]] қ.) және [[Атырау облысы|Гурьев облысы]] (орталығы — [[Атырау|Гурьев]] қ.). Өлке орталығы — [[Ақтөбе]] қаласы. Жалпы аумағы — 729,6 мың км², халқы — 1,2 млн адам. Сол уақытта Қазақстан үш өлкеден (Тың, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан) және төрт облыстан (Алматы, Қарағанды, Семей, Шығыс Қазақстан) құралған. Көп уақыт өтпей Батыс Қазақстан өлкесі Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі Президиумының жарлығымен 1964 жылы 1 желтоқсанда таратылды. Батыс Қазақстан өлкесінің басшысы рөлін Қазақстан Коммунистік партиясының өлкелік комитетінің Бірінші хатшысы атқарды. * [[1962]]—[[1963]] — Фёдор Степанович Коломиец * [[1963]]—[[1964]] — Николай Иванович Журин lr6z21yqujf7xdn5cs5c68fi1ilzra5 3061581 3061580 2022-08-17T13:08:41Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki '''Батыс Қазақстан өлкесі''' — 1962-1964 жылдары Қазақ КСР-інің құрамында болған әкімшілік бөлініс. Батыс Қазақстан өлкесі 1962 жылы 3 мамырда Қазақ КСР-інің үш облысынан құрылған: [[Ақтөбе облысы]] (орталығы — [[Ақтөбе]] қ.), [[Батыс Қазақстан облысы|Орал облысы]] (орталығы — [[Орал]] қ.) және [[Атырау облысы|Гурьев облысы]] (орталығы — [[Атырау|Гурьев]] қ.). Өлке орталығы — [[Ақтөбе]] қаласы. Жалпы аумағы — 729,6 мың км², халқы — 1,2 млн адам. Сол уақытта Қазақстан үш өлкеден (Тың, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан) және төрт облыстан (Алматы, Қарағанды, Семей, Шығыс Қазақстан) құралған. Көп уақыт өтпей Батыс Қазақстан өлкесі Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі Президиумының жарлығымен 1964 жылы 1 желтоқсанда таратылды. Батыс Қазақстан өлкесінің басшысы рөлін Қазақстан Коммунистік партиясының өлкелік комитетінің Бірінші хатшысы атқарды. * [[1962]]—[[1963]] — Фёдор Степанович Коломиец * [[1963]]—[[1964]] — Николай Иванович Журин == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстанның тарихи облыстары]] 2l0bpa6xa3odtp6eeqe99jt9d2m3dki 3 686499 3061622 2022-08-17T13:36:19Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kouprvita}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:36, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) jdfdq1ti8vsv1w7bauh4o52khifvd3g 3 686502 3061638 2022-08-17T14:20:07Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Dali Ves}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 20:20, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) i03eejpiqegwjmg3h87m3gh83j87hbf 3 686503 3061641 2022-08-17T14:31:13Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Alexaperk}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 20:31, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) mb2furhbcbddqsmf677e6jiw5isjqg8 3 686504 3061642 2022-08-17T14:34:13Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Fasaneh}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 20:34, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 1v0ekx7ubtyjeixp6cqcdmkn4f4xroc 3 686507 3061653 2022-08-17T14:52:02Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=TheKayra}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 20:52, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 2404kkm52jy7mfk5nx6mu12o2urw9wq 3 686508 3061656 2022-08-17T15:24:51Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ggman293}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 21:24, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) 2sqk6cnn6anpr5i5s16lpf345yz91v8 3 686509 3061666 2022-08-17T15:59:09Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=History1752}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 21:59, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) qhr2zznjo1wyjovdx3ahdfzdgvr1ozd 3 686510 3061680 2022-08-17T16:31:27Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Faruq007}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:31, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) p7xzmbywgumygjvai2jxp1odca609a3 3 686511 3061734 2022-08-17T17:25:55Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kashket}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:25, 2022 ж. тамыздың 17 (+06) dou6bin7bl9pogs7c4100ucyvvsv6ee 0 686512 3061748 2022-08-17T18:16:55Z Kas77777 100404 Жаңа бетте: {{Жеңіл атлетикалық жарыс |Атауы = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1983<br />IAAF World Championships Helsinki 1983 |Эмблема = 1983 World Championships in Athletics logo.png |Өлшемі = 200px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Хельсинки]], {{Fin}} |Елдер = 159 |Қатысушылар = 1451... wikitext text/x-wiki {{Жеңіл атлетикалық жарыс |Атауы = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1983<br />IAAF World Championships Helsinki 1983 |Эмблема = 1983 World Championships in Athletics logo.png |Өлшемі = 200px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Хельсинки]], {{Fin}} |Елдер = 159 |Қатысушылар = 1451 |Медальдар = 43 |Ашылуы = [[7 тамыз]] [[1983]] |Жабылуы = [[14 тамыз]]] [[1983]] |Стадион = [[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]] |Алдыңғы = |Келесі = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987|1987]] }} '''Жеңіл атлетикадан I әлем чемпионаты''' [[Хельсинки]], [[Финляндия]] қаласында [[1983 жыл]]дың [[7 тамыз]] - [[14 тамыз]]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]]» стадионында өтті. il1unf0meghlu4qhtkkmso60b6b2h9u 3061749 3061748 2022-08-17T18:22:48Z Kas77777 100404 wikitext text/x-wiki {{Жеңіл атлетикалық жарыс |Атауы = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1983<br />IAAF World Championships Helsinki 1983 |Эмблема = 1983 World Championships in Athletics logo.png |Өлшемі = 200px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Хельсинки]], {{Fin}} |Елдер = 159 |Қатысушылар = 1451 |Медальдар = 43 |Ашылуы = [[7 тамыз]] [[1983]] |Жабылуы = [[14 тамыз]]] [[1983]] |Стадион = [[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]] |Алдыңғы = |Келесі = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987|1987]] }} '''Жеңіл атлетикадан I әлем чемпионаты''' [[Хельсинки]], [[Финляндия]] қаласында [[1983 жыл]]дың [[7 тамыз]] - [[14 тамыз]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]]» стадионында өтті. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align=center | 1 | align=left|{{DDR}} | style="background:#F7F6A8;" | '''10''' | style="background:#DCE5E5;" | '''11''' | style="background:#FFDAB9;" | '''10''' |'''31''' |- align=center | 2 | align=left|{{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | 10 | style="background:#DCE5E5;" | 4 | style="background:#FFDAB9;" | 6 |20 |- align=center | 3 | align=left|{{URS}} | style="background:#F7F6A8;" | 7 | style="background:#DCE5E5;" | 12 | style="background:#FFDAB9;" | 6 |25 |- align=center | 4 | align=left|{{BUL}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |4 |- align=center |5 | align=left|{{KEN}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 0 |3 |- align=center | 6 | align=left|{{ITA}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |5 |- align=center |7 | align=left|{{GBR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 4 |8 |- align=center |8 |align=left|{{POR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 0 |2 |- align=center |rowspan="2"|9 | align=left|{{FIN}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 0 |1 |- align=center | align=left|{{MAR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 0 |1 |-align=center |colspan="2"|'''Барлығы''' | style="background:#F7F6A8;" |'''43''' | style="background:#DCE5E5;" |'''44''' | style="background:#FFDAB9;" |'''42''' | '''129''' |} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.oppetarkiv.se/video/1395450/friidrott-vm-i-helsingfors-1983 Summary at SVT's open archive] [[Санат:1983 жылғы жеңіл атлетика]] [[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]] 8kqu95mia7i4gqe5dx9u493w6ewxb8t 3061750 3061749 2022-08-17T18:26:16Z Kas77777 100404 /* Медальдық есеп */ wikitext text/x-wiki {{Жеңіл атлетикалық жарыс |Атауы = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1983<br />IAAF World Championships Helsinki 1983 |Эмблема = 1983 World Championships in Athletics logo.png |Өлшемі = 200px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Хельсинки]], {{Fin}} |Елдер = 159 |Қатысушылар = 1451 |Медальдар = 43 |Ашылуы = [[7 тамыз]] [[1983]] |Жабылуы = [[14 тамыз]]] [[1983]] |Стадион = [[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]] |Алдыңғы = |Келесі = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987|1987]] }} '''Жеңіл атлетикадан I әлем чемпионаты''' [[Хельсинки]], [[Финляндия]] қаласында [[1983 жыл]]дың [[7 тамыз]] - [[14 тамыз]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]]» стадионында өтті. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align=center | 1 | align=left|{{DDR}} | style="background:#F7F6A8;" | '''10''' | style="background:#DCE5E5;" | '''7''' | style="background:#FFDAB9;" | '''5''' |'''22''' |- align=center | 2 | align=left|{{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | 8 | style="background:#DCE5E5;" | 9 | style="background:#FFDAB9;" | 7 |24 |- align=center | 3 | align=left|{{URS}} | style="background:#F7F6A8;" | 6 | style="background:#DCE5E5;" | 6 | style="background:#FFDAB9;" | 11 |23 |- align=center | 4 | align=left|{{BUL}} | style="background:#F7F6A8;" | 4 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 2 |9 |- align=center |5 | align=left|{{KEN}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |8 |- align=center | 6 | align=left|{{ITA}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 3 |7 |- align=center |7 | align=left|{{GBR}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |4 |- align=center |8 |align=left|{{POR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |- align=center |rowspan="2"|9 | align=left|{{FIN}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |- align=center | align=left|{{MAR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |-align=center |colspan="2"|'''Барлығы''' | style="background:#F7F6A8;" |'''43''' | style="background:#DCE5E5;" |'''44''' | style="background:#FFDAB9;" |'''42''' | '''129''' |} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.oppetarkiv.se/video/1395450/friidrott-vm-i-helsingfors-1983 Summary at SVT's open archive] [[Санат:1983 жылғы жеңіл атлетика]] [[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]] iqgtqd91ebhbgawegviuv3vwt80eiw9 3061751 3061750 2022-08-17T18:27:37Z Kas77777 100404 wikitext text/x-wiki {{Жеңіл атлетикалық жарыс |Атауы = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1983<br />IAAF World Championships Helsinki 1983 |Эмблема = 1983 World Championships in Athletics logo.png |Өлшемі = 200px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Хельсинки]], {{FIN}} |Елдер = 153 |Қатысушылар = 1355 |Медальдар = 41 |Ашылуы = [[7 тамыз]] [[1983]] |Жабылуы = [[14 тамыз]]] [[1983]] |Стадион = [[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]] |Алдыңғы = |Келесі = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987|1987]] }} '''Жеңіл атлетикадан I әлем чемпионаты''' [[Хельсинки]], [[Финляндия]] қаласында [[1983 жыл]]дың [[7 тамыз]] - [[14 тамыз]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]]» стадионында өтті. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align=center | 1 | align=left|{{DDR}} | style="background:#F7F6A8;" | '''10''' | style="background:#DCE5E5;" | '''7''' | style="background:#FFDAB9;" | '''5''' |'''22''' |- align=center | 2 | align=left|{{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | 8 | style="background:#DCE5E5;" | 9 | style="background:#FFDAB9;" | 7 |24 |- align=center | 3 | align=left|{{URS}} | style="background:#F7F6A8;" | 6 | style="background:#DCE5E5;" | 6 | style="background:#FFDAB9;" | 11 |23 |- align=center | 4 | align=left|{{BUL}} | style="background:#F7F6A8;" | 4 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 2 |9 |- align=center |5 | align=left|{{KEN}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |8 |- align=center | 6 | align=left|{{ITA}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 3 |7 |- align=center |7 | align=left|{{GBR}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |4 |- align=center |8 |align=left|{{POR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |- align=center |rowspan="2"|9 | align=left|{{FIN}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |- align=center | align=left|{{MAR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |-align=center |colspan="2"|'''Барлығы''' | style="background:#F7F6A8;" |'''43''' | style="background:#DCE5E5;" |'''44''' | style="background:#FFDAB9;" |'''42''' | '''129''' |} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.oppetarkiv.se/video/1395450/friidrott-vm-i-helsingfors-1983 Summary at SVT's open archive] [[Санат:1983 жылғы жеңіл атлетика]] [[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]] 31kkh40kz4jsx9vf1ri96tfm6l54yig 3061752 3061751 2022-08-17T18:50:07Z Kas77777 100404 /* Медальдық есеп */ wikitext text/x-wiki {{Жеңіл атлетикалық жарыс |Атауы = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1983<br />IAAF World Championships Helsinki 1983 |Эмблема = 1983 World Championships in Athletics logo.png |Өлшемі = 200px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Хельсинки]], {{FIN}} |Елдер = 153 |Қатысушылар = 1355 |Медальдар = 41 |Ашылуы = [[7 тамыз]] [[1983]] |Жабылуы = [[14 тамыз]]] [[1983]] |Стадион = [[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]] |Алдыңғы = |Келесі = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987|1987]] }} '''Жеңіл атлетикадан I әлем чемпионаты''' [[Хельсинки]], [[Финляндия]] қаласында [[1983 жыл]]дың [[7 тамыз]] - [[14 тамыз]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]]» стадионында өтті. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align=center | 1 | align=left|{{DDR}} | style="background:#F7F6A8;" | '''10''' | style="background:#DCE5E5;" | '''7''' | style="background:#FFDAB9;" | '''5''' |'''22''' |- align=center | 2 | align=left|{{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | 8 | style="background:#DCE5E5;" | 9 | style="background:#FFDAB9;" | 7 |24 |- align=center | 3 | align=left|{{URS}} | style="background:#F7F6A8;" | 6 | style="background:#DCE5E5;" | 6 | style="background:#FFDAB9;" | 11 |23 |- align=center | 4 | align=left|{{TCH}} | style="background:#F7F6A8;" | 4 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 2 |9 |- align=center |5 | align=left|{{FRG}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |8 |- align=center | 6 | align=left|{{GBR}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 3 |7 |- align=center |7 | align=left|{{POL}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |4 |- align=center |8 |align=left|{{FIN}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |- align=center |rowspan="2"|9 | align=left|{{ITA}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |- align=center | align=left|{{JAM}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |-align=center |colspan="2"|'''Барлығы''' | style="background:#F7F6A8;" |'''41''' | style="background:#DCE5E5;" |'''41''' | style="background:#FFDAB9;" |'''41''' | '''123''' |} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.oppetarkiv.se/video/1395450/friidrott-vm-i-helsingfors-1983 Summary at SVT's open archive] [[Санат:1983 жылғы жеңіл атлетика]] [[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]] t76z1a5t7mwb3bt6eqo5ep6vaf2xmx7 3061757 3061752 2022-08-17T19:21:40Z Kas77777 100404 /* Медальдық есеп */ wikitext text/x-wiki {{Жеңіл атлетикалық жарыс |Атауы = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1983<br />IAAF World Championships Helsinki 1983 |Эмблема = 1983 World Championships in Athletics logo.png |Өлшемі = 200px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Хельсинки]], {{FIN}} |Елдер = 153 |Қатысушылар = 1355 |Медальдар = 41 |Ашылуы = [[7 тамыз]] [[1983]] |Жабылуы = [[14 тамыз]]] [[1983]] |Стадион = [[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]] |Алдыңғы = |Келесі = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987|1987]] }} '''Жеңіл атлетикадан I әлем чемпионаты''' [[Хельсинки]], [[Финляндия]] қаласында [[1983 жыл]]дың [[7 тамыз]] - [[14 тамыз]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Хельсинки)]]» стадионында өтті. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align=center | 1 | align=left|{{DDR}} | style="background:#F7F6A8;" | '''10''' | style="background:#DCE5E5;" | '''7''' | style="background:#FFDAB9;" | '''5''' |'''22''' |- align=center | 2 | align=left|{{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | 8 | style="background:#DCE5E5;" | 9 | style="background:#FFDAB9;" | 7 |24 |- align=center | 3 | align=left|{{URS}} | style="background:#F7F6A8;" | 6 | style="background:#DCE5E5;" | 6 | style="background:#FFDAB9;" | 11 |23 |- align=center | 4 | align=left|{{TCH}} | style="background:#F7F6A8;" | 4 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 2 |9 |- align=center |5 | align=left|{{FRG}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |8 |- align=center | 6 | align=left|{{GBR}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 3 |7 |- align=center |7 | align=left|{{POL}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |4 |- align=center |rowspan="3"|8 |align=left|{{FIN}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |- align=center | align=left|{{ITA}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |- align=center | align=left|{{JAM}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 |3 |-align=center |colspan="2"|'''Барлығы''' | style="background:#F7F6A8;" |'''41''' | style="background:#DCE5E5;" |'''41''' | style="background:#FFDAB9;" |'''41''' | '''123''' |} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.oppetarkiv.se/video/1395450/friidrott-vm-i-helsingfors-1983 Summary at SVT's open archive] [[Санат:1983 жылғы жеңіл атлетика]] [[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]] ndg6veqwmhrwizwtq9p59p0r2rr4t59 3 686513 3061753 2022-08-17T18:59:38Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Benutzer 51}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 00:59, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 8c5mtyt1wf91b2onagw9j7kz5x2v7h6 2 686514 3061758 2022-08-17T19:54:49Z СеніңШешең 121905 Бос бет бастады wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 3 686515 3061765 2022-08-17T22:10:05Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Daactan}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 04:10, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 0w9d7lxagw69wdaomg9xjv2gixjmjnt 3 686516 3061766 2022-08-17T22:14:29Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Anssi Puro}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 04:14, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 3nd4oxjcew1z9qsxv1u5x0eozgz0liu 3 686517 3061768 2022-08-18T00:24:05Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Thanh 293}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 06:24, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) i4xqs8r6tpk4wu2nbjkouya56mdu8z7 3 686518 3061769 2022-08-18T01:36:59Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Chinaman2345}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 07:36, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 6doczs8k5pys10kr3fuxj4oywzs0t4y 3 686519 3061770 2022-08-18T02:20:33Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Tabghaacdaxt}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 08:20, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 4393cn0popjum1yxqmranam780d8cjc 0 686520 3061772 2022-08-18T02:20:42Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Ерқанат Рыскулбеков [[Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу жөніндегі агенттігі]] бетін [[Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі]] бетіне жылжытты: Атауы ауысты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі]] crf2f2k0clrgi64ccvwlwp4222mq5ff 1 686521 3061774 2022-08-18T02:20:42Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Ерқанат Рыскулбеков [[Талқылау:Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу жөніндегі агенттігі]] бетін [[Талқылау:Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі]] бетіне жылжытты: Атауы ауысты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Талқылау:Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі]] 2qie4g1427tiam9mwk90aaanc4ijwr8 3 686522 3061776 2022-08-18T03:10:57Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Nancy DV0123}} -- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]]) 09:10, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) nnpovjt2f4sik3k2gi0xxphe0gyh7jo 0 686523 3061781 2022-08-18T04:53:00Z Мағыпар 100137 Жаңа бетте: '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} p2wxm6l3713br06aizwtoikeufptx1c 3061782 3061781 2022-08-18T04:57:20Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. == Тілі == Тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} krepchh6q5h0lthu3qpfu0dy5ywqtys 3061783 3061782 2022-08-18T05:04:13Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. == Тілі == Тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 982m5bkvv2hxae36i27xdz9smj62ld1 3061861 3061783 2022-08-18T08:55:09Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. == Тілі == Тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} insng9k5iacvxcafo79gebw4kfw0ful 3061862 3061861 2022-08-18T08:57:56Z Мағыпар 100137 /* Тілі */ нақтылау wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} h8xxgaykxb0yda4dsmdec1l3o43lus4 3061863 3061862 2022-08-18T09:00:02Z Мағыпар 100137 толықтыру, дереккөз wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Жалпы саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} nwa42c7neypck7xqawamoxus0e88vur 3061868 3061863 2022-08-18T09:13:51Z Мағыпар 100137 толықтыру, дереккөз wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Жалпы саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> Азаматтарының 40% -ы ғана арабтар. Бұл елде Үндістаннан (18%) және Пәкістаннан (18%) көптеген иммигранттар тұрады.<ref>Катар туралы қызықты фактілер https://kk.kuzminykh.org/2648-interesting-facts-about-qatar.html</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} etv9n0js8gto2dy2cu1yv8b47qrit8t 3061875 3061868 2022-08-18T09:28:40Z Мағыпар 100137 толықтыру, дереккөз wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Тұрғылықты халық саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> Азаматтарының 40% -ы ғана арабтар. Бұл елде Үндістаннан (18%) және Пәкістаннан (18%) көптеген иммигранттар тұрады.<ref>Катар туралы қызықты фактілер https://kk.kuzminykh.org/2648-interesting-facts-about-qatar.html</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Кәсібі == Соңғы уақытқа дейін катарлықтардың дәстүрлі кәсібі: шалғайдағы [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]], құрма шаруашылығы, [[балық аулау]], теңізден інжу-маржандарды алу болды. Халық қолөнерінің ішінде [[зергерлік]], [[тоқымашылық]] дамыды. [[Мұнай өнеркәсібі]]нің дамуымен елдегі жағдай күрт өзгерді. Қазір Мұнай өндірумен қатар химия және металлургия өнеркәсібі дамыған. Олар елге табыстың 75 пайызын береді. Бұл салада жұмыс істемейтін халық қызмет көрсету саласында жұмыс істейді (ЖІӨ кірісінің 25%).<ref>Жанна Галактионова Катарцы — самый богатый народ мира https://travelask.ru/articles/katartsy-samyy-bogatyy-narod-mira</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} qdkmsyaoa2v1t9jvvi97zhyslitk9ci 3061877 3061875 2022-08-18T09:35:07Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Тұрғылықты халық саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> Азаматтарының 40% -ы ғана арабтар. Бұл елде Үндістаннан (18%) және Пәкістаннан (18%) көптеген иммигранттар тұрады.<ref>Катар туралы қызықты фактілер https://kk.kuzminykh.org/2648-interesting-facts-about-qatar.html</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Кәсібі == Соңғы уақытқа дейін катарлықтардың дәстүрлі кәсібі: шалғайдағы [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]], құрма шаруашылығы, [[балық аулау]], теңізден інжу-маржандарды алу болды. Халық қолөнерінің ішінде зергерлік, тоқымашылық дамыды. [[Мұнай өнеркәсібі]]нің дамуымен елдегі жағдай күрт өзгерді. Қазір Мұнай өндірумен қатар химия және металлургия өнеркәсібі дамыған. Олар елге табыстың 75 пайызын береді. Бұл салада жұмыс істемейтін халық қызмет көрсету саласында жұмыс істейді (ЖІӨ кірісінің 25%).<ref>Жанна Галактионова Катарцы — самый богатый народ мира https://travelask.ru/articles/katartsy-samyy-bogatyy-narod-mira</ref> == Өмір салты == Катар халқының дәстүрлі мәдениеті көршілес арабтардың мәдениетіне ұқсас. Катар мәдениеті музыка, өнер, аспаздық болып табылады. Дегенмен, оның қалыптасуы күрделі және ұзақ жолмен дамыды. Мінез-құлық ережелері қатаң. Катардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары дінмен тікелей байланысты. Тамақтануда негізгі дәстүр – халал заңдарын сақтау. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} odbrutlxa6nm0gnnbvdmqbmf88jw6pl 3061878 3061877 2022-08-18T09:45:11Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Тұрғылықты халық саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> Азаматтарының 40% -ы ғана арабтар. Бұл елде Үндістаннан (18%) және Пәкістаннан (18%) көптеген иммигранттар тұрады.<ref>Катар туралы қызықты фактілер https://kk.kuzminykh.org/2648-interesting-facts-about-qatar.html</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Кәсібі == Соңғы уақытқа дейін катарлықтардың дәстүрлі кәсібі: шалғайдағы [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]], құрма шаруашылығы, [[балық аулау]], теңізден інжу-маржандарды алу болды. Халық қолөнерінің ішінде зергерлік, тоқымашылық дамыды. [[Мұнай өнеркәсібі]]нің дамуымен елдегі жағдай күрт өзгерді. Қазір Мұнай өндірумен қатар химия және металлургия өнеркәсібі дамыған. Олар елге табыстың 75 пайызын береді. Бұл салада жұмыс істемейтін халық қызмет көрсету саласында жұмыс істейді (ЖІӨ кірісінің 25%).<ref>Жанна Галактионова Катарцы — самый богатый народ мира https://travelask.ru/articles/katartsy-samyy-bogatyy-narod-mira</ref> == Өмір салты == Катар халқының дәстүрлі мәдениеті көршілес арабтардың мәдениетіне ұқсас. Катар мәдениеті музыка, өнер, аспаздық болып табылады. Дегенмен, оның қалыптасуы күрделі және ұзақ жолмен дамыды. Мінез-құлық ережелері қатаң. Катардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары дінмен тікелей байланысты. Тамақтануда негізгі дәстүр – халал заңдарын сақтау. Ерлер, елдің батысында ақ, шығысында сарғыш, жағалауда тұратындар тік жағасы бар қошқыл түсті ұзын жеңді жейде - ''дишдаши'' киеді. Әйелдер солтүстікте - ашық, оңтүстікте - қара кәдімгі арабша кесілген көйлектер киеді. Оңтүстікте және шығыста әйелдер беттерін қара жамылғымен жабады - ''даффе'' немесе қара маска - ''батул''. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} f6l10cqtqfwzjdu1e23w7e6m6kakaqq 3061884 3061878 2022-08-18T10:21:11Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Тұрғылықты халық саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> Азаматтарының 40% -ы ғана арабтар. Бұл елде Үндістаннан (18%) және Пәкістаннан (18%) көптеген иммигранттар тұрады.<ref>Катар туралы қызықты фактілер https://kk.kuzminykh.org/2648-interesting-facts-about-qatar.html</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Кәсібі == Соңғы уақытқа дейін катарлықтардың дәстүрлі кәсібі: шалғайдағы [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]], құрма шаруашылығы, [[балық аулау]], теңізден інжу-маржандарды алу болды. Халық қолөнерінің ішінде зергерлік, тоқымашылық дамыды. [[Мұнай өнеркәсібі]]нің дамуымен елдегі жағдай күрт өзгерді. Қазір Мұнай өндірумен қатар химия және металлургия өнеркәсібі дамыған. Олар елге табыстың 75 пайызын береді. Бұл салада жұмыс істемейтін халық қызмет көрсету саласында жұмыс істейді (ЖІӨ кірісінің 25%).<ref>Жанна Галактионова Катарцы — самый богатый народ мира https://travelask.ru/articles/katartsy-samyy-bogatyy-narod-mira</ref> == Өмір салты == Катар халқының дәстүрлі мәдениеті көршілес арабтардың мәдениетіне ұқсас. Катар мәдениеті музыка, өнер, аспаздық болып табылады. Дегенмен, оның қалыптасуы күрделі және ұзақ жолмен дамыды. Мінез-құлық ережелері қатаң. Катардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары дінмен тікелей байланысты. Тамақтануда негізгі дәстүр – халал заңдарын сақтау.<ref>Традиции и обычаи Катара https://world-card.ru/traditsii-narodov/1242-interesnoe/traditsii-i-obychai-narodov-kuby/4138-obychai-i-traditsii-katara</ref> Ерлер, елдің батысында ақ, шығысында сарғыш, жағалауда тұратындар тік жағасы бар қошқыл түсті ұзын жеңді жейде - ''дишдаши'' киеді. Әйелдер солтүстікте - ашық, оңтүстікте - қара кәдімгі арабша кесілген көйлектер киеді. Оңтүстікте және шығыста әйелдер беттерін қара жамылғымен жабады - ''даффе'' немесе қара маска - ''батул''. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} okromunlmzyw4szkx2rlsblh0zc1g21 3061886 3061884 2022-08-18T10:25:37Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Тұрғылықты халық саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> Азаматтарының 40% -ы ғана арабтар. Бұл елде Үндістаннан (18%) және Пәкістаннан (18%) көптеген иммигранттар тұрады.<ref>Катар туралы қызықты фактілер https://kk.kuzminykh.org/2648-interesting-facts-about-qatar.html</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Кәсібі == Соңғы уақытқа дейін катарлықтардың дәстүрлі кәсібі: шалғайдағы [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]], құрма шаруашылығы, [[балық аулау]], теңізден інжу-маржандарды алу болды. Халық қолөнерінің ішінде зергерлік, тоқымашылық дамыды. [[Мұнай өнеркәсібі]]нің дамуымен елдегі жағдай күрт өзгерді. Қазір Мұнай өндірумен қатар химия және металлургия өнеркәсібі дамыған. Олар елге табыстың 75 пайызын береді. Бұл салада жұмыс істемейтін халық қызмет көрсету саласында жұмыс істейді (ЖІӨ кірісінің 25%).<ref>Жанна Галактионова Катарцы — самый богатый народ мира https://travelask.ru/articles/katartsy-samyy-bogatyy-narod-mira</ref> == Өмір салты == Катар халқының дәстүрлі мәдениеті көршілес арабтардың мәдениетіне ұқсас. Катар мәдениеті музыка, өнер, аспаздық болып табылады. Дегенмен, оның қалыптасуы күрделі және ұзақ жолмен дамыды. Мінез-құлық ережелері қатаң. Катардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары дінмен тікелей байланысты. Тамақтануда негізгі дәстүр – халал заңдарын сақтау.<ref>Традиции и обычаи Катара https://world-card.ru/traditsii-narodov/1242-interesnoe/traditsii-i-obychai-narodov-kuby/4138-obychai-i-traditsii-katara</ref> Ерлер, елдің батысында ақ, шығысында сарғыш, жағалауда тұратындар тік жағасы бар қошқыл түсті ұзын жеңді жейде - ''дишдаши'' киеді. Әйелдер солтүстікте - ашық, оңтүстікте - қара кәдімгі арабша кесілген көйлектер киеді. Оңтүстікте және шығыста әйелдер беттерін қара жамылғымен жабады - ''даффе'' немесе қара маска - ''батул''.<ref>народы мира / Катарцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATR</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} t0wqbb9cg4h1igqwxw83q3nv36o880b 3061890 3061886 2022-08-18T10:29:42Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катарлықтар |төл атауы = |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 288,7 мың адам (2008) |аймақ = {{Байрақ|Катар}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = |діні = |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Тұрғылықты халық саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> Азаматтарының 40% -ы ғана арабтар. Бұл елде Үндістаннан (18%) және Пәкістаннан (18%) көптеген иммигранттар тұрады.<ref>Катар туралы қызықты фактілер https://kk.kuzminykh.org/2648-interesting-facts-about-qatar.html</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Кәсібі == Соңғы уақытқа дейін катарлықтардың дәстүрлі кәсібі: шалғайдағы [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]], құрма шаруашылығы, [[балық аулау]], теңізден інжу-маржандарды алу болды. Халық қолөнерінің ішінде зергерлік, тоқымашылық дамыды. [[Мұнай өнеркәсібі]]нің дамуымен елдегі жағдай күрт өзгерді. Қазір Мұнай өндірумен қатар химия және металлургия өнеркәсібі дамыған. Олар елге табыстың 75 пайызын береді. Бұл салада жұмыс істемейтін халық қызмет көрсету саласында жұмыс істейді (ЖІӨ кірісінің 25%).<ref>Жанна Галактионова Катарцы — самый богатый народ мира https://travelask.ru/articles/katartsy-samyy-bogatyy-narod-mira</ref> == Өмір салты == Катар халқының дәстүрлі мәдениеті көршілес арабтардың мәдениетіне ұқсас. Катар мәдениеті музыка, өнер, аспаздық болып табылады. Дегенмен, оның қалыптасуы күрделі және ұзақ жолмен дамыды. Мінез-құлық ережелері қатаң. Катардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары дінмен тікелей байланысты. Тамақтануда негізгі дәстүр – халал заңдарын сақтау.<ref>Традиции и обычаи Катара https://world-card.ru/traditsii-narodov/1242-interesnoe/traditsii-i-obychai-narodov-kuby/4138-obychai-i-traditsii-katara</ref> Ерлер, елдің батысында ақ, шығысында сарғыш, жағалауда тұратындар тік жағасы бар қошқыл түсті ұзын жеңді жейде - ''дишдаши'' киеді. Әйелдер солтүстікте - ашық, оңтүстікте - қара кәдімгі арабша кесілген көйлектер киеді. Оңтүстікте және шығыста әйелдер беттерін қара жамылғымен жабады - ''даффе'' немесе қара маска - ''батул''.<ref>народы мира / Катарцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATR</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} qip9bepmgvuw0of34e7glsz0t3cspsu 3061891 3061890 2022-08-18T10:30:36Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катарлықтар |төл атауы = |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 288,7 мың адам (2008) |аймақ = {{Байрақ|Катар}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[араб тілі]] |діні = [[ислам]], [[уаһһабизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Тұрғылықты халық саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> Азаматтарының 40% -ы ғана арабтар. Бұл елде Үндістаннан (18%) және Пәкістаннан (18%) көптеген иммигранттар тұрады.<ref>Катар туралы қызықты фактілер https://kk.kuzminykh.org/2648-interesting-facts-about-qatar.html</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Кәсібі == Соңғы уақытқа дейін катарлықтардың дәстүрлі кәсібі: шалғайдағы [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]], құрма шаруашылығы, [[балық аулау]], теңізден інжу-маржандарды алу болды. Халық қолөнерінің ішінде зергерлік, тоқымашылық дамыды. [[Мұнай өнеркәсібі]]нің дамуымен елдегі жағдай күрт өзгерді. Қазір Мұнай өндірумен қатар химия және металлургия өнеркәсібі дамыған. Олар елге табыстың 75 пайызын береді. Бұл салада жұмыс істемейтін халық қызмет көрсету саласында жұмыс істейді (ЖІӨ кірісінің 25%).<ref>Жанна Галактионова Катарцы — самый богатый народ мира https://travelask.ru/articles/katartsy-samyy-bogatyy-narod-mira</ref> == Өмір салты == Катар халқының дәстүрлі мәдениеті көршілес арабтардың мәдениетіне ұқсас. Катар мәдениеті музыка, өнер, аспаздық болып табылады. Дегенмен, оның қалыптасуы күрделі және ұзақ жолмен дамыды. Мінез-құлық ережелері қатаң. Катардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары дінмен тікелей байланысты. Тамақтануда негізгі дәстүр – халал заңдарын сақтау.<ref>Традиции и обычаи Катара https://world-card.ru/traditsii-narodov/1242-interesnoe/traditsii-i-obychai-narodov-kuby/4138-obychai-i-traditsii-katara</ref> Ерлер, елдің батысында ақ, шығысында сарғыш, жағалауда тұратындар тік жағасы бар қошқыл түсті ұзын жеңді жейде - ''дишдаши'' киеді. Әйелдер солтүстікте - ашық, оңтүстікте - қара кәдімгі арабша кесілген көйлектер киеді. Оңтүстікте және шығыста әйелдер беттерін қара жамылғымен жабады - ''даффе'' немесе қара маска - ''батул''.<ref>народы мира / Катарцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATR</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 50m703x8xex1gc7h3gybpx4p9yud6ji 3061895 3061891 2022-08-18T10:38:30Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Арабтар|Арабтар]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катарлықтар |төл атауы = |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 288,7 мың адам (2008) |аймақ = {{Байрақ|Катар}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[араб тілі]] |діні = [[ислам]], [[уаһһабизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Тұрғылықты халық саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> Азаматтарының 40% -ы ғана арабтар. Бұл елде Үндістаннан (18%) және Пәкістаннан (18%) көптеген иммигранттар тұрады.<ref>Катар туралы қызықты фактілер https://kk.kuzminykh.org/2648-interesting-facts-about-qatar.html</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Кәсібі == Соңғы уақытқа дейін катарлықтардың дәстүрлі кәсібі: шалғайдағы [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]], құрма шаруашылығы, [[балық аулау]], теңізден інжу-маржандарды алу болды. Халық қолөнерінің ішінде зергерлік, тоқымашылық дамыды. [[Мұнай өнеркәсібі]]нің дамуымен елдегі жағдай күрт өзгерді. Қазір Мұнай өндірумен қатар химия және металлургия өнеркәсібі дамыған. Олар елге табыстың 75 пайызын береді. Бұл салада жұмыс істемейтін халық қызмет көрсету саласында жұмыс істейді (ЖІӨ кірісінің 25%).<ref>Жанна Галактионова Катарцы — самый богатый народ мира https://travelask.ru/articles/katartsy-samyy-bogatyy-narod-mira</ref> == Өмір салты == Катар халқының дәстүрлі мәдениеті көршілес арабтардың мәдениетіне ұқсас. Катар мәдениеті музыка, өнер, аспаздық болып табылады. Дегенмен, оның қалыптасуы күрделі және ұзақ жолмен дамыды. Мінез-құлық ережелері қатаң. Катардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары дінмен тікелей байланысты. Тамақтануда негізгі дәстүр – халал заңдарын сақтау.<ref>Традиции и обычаи Катара https://world-card.ru/traditsii-narodov/1242-interesnoe/traditsii-i-obychai-narodov-kuby/4138-obychai-i-traditsii-katara</ref> Ерлер, елдің батысында ақ, шығысында сарғыш, жағалауда тұратындар тік жағасы бар қошқыл түсті ұзын жеңді жейде - ''дишдаши'' киеді. Әйелдер солтүстікте - ашық, оңтүстікте - қара кәдімгі арабша кесілген көйлектер киеді. Оңтүстікте және шығыста әйелдер беттерін қара жамылғымен жабады - ''даффе'' немесе қара маска - ''батул''.<ref>народы мира / Катарцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATR</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Арабтар]] c1bxtdgssrxklgh0g854ov8wmxel9sk 3061896 3061895 2022-08-18T10:39:04Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Мұсылман халықтары|Мұсылман халықтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катарлықтар |төл атауы = |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 288,7 мың адам (2008) |аймақ = {{Байрақ|Катар}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[араб тілі]] |діні = [[ислам]], [[уаһһабизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Тұрғылықты халық саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> Азаматтарының 40% -ы ғана арабтар. Бұл елде Үндістаннан (18%) және Пәкістаннан (18%) көптеген иммигранттар тұрады.<ref>Катар туралы қызықты фактілер https://kk.kuzminykh.org/2648-interesting-facts-about-qatar.html</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Кәсібі == Соңғы уақытқа дейін катарлықтардың дәстүрлі кәсібі: шалғайдағы [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]], құрма шаруашылығы, [[балық аулау]], теңізден інжу-маржандарды алу болды. Халық қолөнерінің ішінде зергерлік, тоқымашылық дамыды. [[Мұнай өнеркәсібі]]нің дамуымен елдегі жағдай күрт өзгерді. Қазір Мұнай өндірумен қатар химия және металлургия өнеркәсібі дамыған. Олар елге табыстың 75 пайызын береді. Бұл салада жұмыс істемейтін халық қызмет көрсету саласында жұмыс істейді (ЖІӨ кірісінің 25%).<ref>Жанна Галактионова Катарцы — самый богатый народ мира https://travelask.ru/articles/katartsy-samyy-bogatyy-narod-mira</ref> == Өмір салты == Катар халқының дәстүрлі мәдениеті көршілес арабтардың мәдениетіне ұқсас. Катар мәдениеті музыка, өнер, аспаздық болып табылады. Дегенмен, оның қалыптасуы күрделі және ұзақ жолмен дамыды. Мінез-құлық ережелері қатаң. Катардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары дінмен тікелей байланысты. Тамақтануда негізгі дәстүр – халал заңдарын сақтау.<ref>Традиции и обычаи Катара https://world-card.ru/traditsii-narodov/1242-interesnoe/traditsii-i-obychai-narodov-kuby/4138-obychai-i-traditsii-katara</ref> Ерлер, елдің батысында ақ, шығысында сарғыш, жағалауда тұратындар тік жағасы бар қошқыл түсті ұзын жеңді жейде - ''дишдаши'' киеді. Әйелдер солтүстікте - ашық, оңтүстікте - қара кәдімгі арабша кесілген көйлектер киеді. Оңтүстікте және шығыста әйелдер беттерін қара жамылғымен жабады - ''даффе'' немесе қара маска - ''батул''.<ref>народы мира / Катарцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATR</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Арабтар]] [[Санат:Мұсылман халықтары]] cfb3wjrjdlsw3w70eyys7c6v8ygsclx 3061897 3061896 2022-08-18T10:40:38Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катарлықтар |төл атауы = |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 288,7 мың адам (2008) |аймақ = {{Байрақ|Катар}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[араб тілі]] |діні = [[ислам]], [[уаһһабизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катарлықтар''' — Катар арабтары, [[Катар]]дың байырғы халқы. Тұрғылықты халық саны шамамен 288,7 мың адам (2008).<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2052229</ref> Азаматтарының 40% -ы ғана арабтар. Бұл елде Үндістаннан (18%) және Пәкістаннан (18%) көптеген иммигранттар тұрады.<ref>Катар туралы қызықты фактілер https://kk.kuzminykh.org/2648-interesting-facts-about-qatar.html</ref> == Тілі == Ресми тілі - [[араб тілі]].<ref>Современная энциклопедия КАТАРЦЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4937-%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A6%D0%AB</ref> [[Ағылшын тілі]]нде де сөйлейді. == Діні == Мемлекеттік діні – [[ислам]]. Ел исламның [[Уаһһабизм|уаһһабистік]] бағытын қабылдады. Мұсылмандар шамамен 78% құрайды, оның 71% - сунниттер, 7% - шииттер. Мұндағы христиандар 9%, қалғандары басқа дін өкілдері.<ref>Культура Катара </ref> == Кәсібі == Соңғы уақытқа дейін катарлықтардың дәстүрлі кәсібі: шалғайдағы [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]], құрма шаруашылығы, [[балық аулау]], теңізден інжу-маржандарды алу болды. Халық қолөнерінің ішінде зергерлік, тоқымашылық дамыды. [[Мұнай өнеркәсібі]]нің дамуымен елдегі жағдай күрт өзгерді. Қазір Мұнай өндірумен қатар химия және металлургия өнеркәсібі дамыған. Олар елге табыстың 75 пайызын береді. Бұл салада жұмыс істемейтін халық қызмет көрсету саласында жұмыс істейді (ЖІӨ кірісінің 25%).<ref>Жанна Галактионова Катарцы — самый богатый народ мира https://travelask.ru/articles/katartsy-samyy-bogatyy-narod-mira</ref> == Өмір салты == Катар халқының дәстүрлі мәдениеті көршілес арабтардың мәдениетіне ұқсас. Катар мәдениеті музыка, өнер, аспаздық болып табылады. Дегенмен, оның қалыптасуы күрделі және ұзақ жолмен дамыды. Мінез-құлық ережелері қатаң. Катардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары дінмен тікелей байланысты. Тамақтануда негізгі дәстүр – халал заңдарын сақтау.<ref>Традиции и обычаи Катара https://world-card.ru/traditsii-narodov/1242-interesnoe/traditsii-i-obychai-narodov-kuby/4138-obychai-i-traditsii-katara</ref> Ерлер, елдің батысында ақ, шығысында сарғыш, жағалауда тұратындар тік жағасы бар қошқыл түсті ұзын жеңді жейде - ''дишдаши'' киеді. Әйелдер солтүстікте - ашық, оңтүстікте - қара кәдімгі арабша кесілген көйлектер киеді. Оңтүстікте және шығыста әйелдер беттерін қара жамылғымен жабады - ''даффе'' немесе қара маска - ''батул''.<ref>народы мира / Катарцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATR</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Арабтар]] [[Санат:Мұсылман халықтары]] pi8zvbcnxzu31i8laubrt0zeivuc4oa 3 686524 3061789 2022-08-18T05:38:06Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Mamabubutamara}} -- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]]) 11:38, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) ouvg7hnbwgtwt31cwafyztna94k74j1 0 686525 3061808 2022-08-18T07:06:16Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ақтөбе |шынайы атауы = {{lang-ky|Ак-Дөбө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ақтөбе |шынайы атауы = {{lang-ky|Ак-Дөбө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 48 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4298<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Ақтөбе (айрық)}} '''Ақтөбе''' — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == Халқы ― 4298 адам<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} negrn45qqsiqgj22zfobi9kbblxrm1t 3061815 3061808 2022-08-18T07:14:32Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Дереккөздер */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ақтөбе |шынайы атауы = {{lang-ky|Ак-Дөбө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 48 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4298<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Ақтөбе (айрық)}} '''Ақтөбе''' — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == Халқы ― 4298 адам<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] d5xj7i7ejjkh66aviix6s3nt15vyzua 0 686526 3061819 2022-08-18T07:23:09Z Arruah 35 «[[:en:Special:Redirect/revision/1101459899|Mea culpa]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki '''''{{Lang|la|Mea culpa}}''''' [[Латын тілі|латын тілінен]] аударғанда «менің кінәм» немесе «менің қателігім» дегенді білдіреді және қателік жасағанын мойындау болып табылады. Өрнек сондай-ақ аулақ болу керек қателік жібергенін мойындау ретінде қолданылады және оны діни контексте қолданудағыдай кеудені ұрумен бірге жүруі мүмкін. Бұл фраза римдік рәсімде мессаның басында немесе тәубе ету рәсімін қабылдаған кезде қолданылатын ''Confiteor'' деп аталатын күнәні мойындау дұғасынан шыққан. Грамматикалық тұрғыдан, ''{{Lang|la|meā culpā}}'' аблативті жағдайда, [[Септік жалғау|аспаптық]] мағынасы бар. == Діни пайдалану == Інжілде Исаның айқышқа шегеленуін көргенде, «осы көрініске жиналған бүкіл халық, не болғанын көріп, кеуделерін соғып, қайтып кетті». Массаны жасау кезінде қолданылатын Конфитюрдің қазіргі түрінде mea culpa үш рет, сын есіммен үшінші рет айтылады Максима ("өте үлкен", әдетте "ең ауыр" деп аударылады) және кеудеге соққы қимылымен бірге жүреді.{{verse translation|Confíteor Deo omnipoténti et vobis, fratres, quia peccávi nimis cogitatióne, verbo, ópere et omissióne: '''mea culpa, mea culpa,''' '''mea máxima culpa.''' Ideo precor beátam Maríam semper vírginem, omnes angelos et sanctos, et vos, fratres, oráre pro me ad Dóminum Deum nostrum.|I confess to almighty God and to you, my brothers [and sisters], that I have greatly sinned, in my thoughts and in my words, in what I have done and in what I have failed to do, '''through my fault, through my fault''', '''through my most grievous fault'''; therefore I ask blessed Mary ever-Virgin, all the Angels and Saints, and you, my brothers, to pray for me to the Lord our God.<ref>{{cite web|url=http://www.universalis.com/static/mass/orderofmass.htm|title=The Order of Mass |publisher=Universalis.com|access-date=24 February 2015}}</ref>|lang=la}}Адриан Фортескудің айтуынша, ''Confiteor''-ға ''mea culpa'' тіркесінің қосылуын тек 16 ғасырға дейін байқауға болады. <ref>[[Adrian Fortescue|Fortescue, Adrian]].[http://www.newadvent.org/cathen/04222a.htm "]</ref> Дегенмен, латынның ''mea culpa'' тіркесі тіпті ағылшын контекстінде одан бұрын қолданылған. [[Джеффри Чосер|Джеффри]] Чосердің 14 ғасырдағы ''Троилус пен Кризиде'' оны дәстүрлі діни фраза болғанын көрсететіндей қолданады: «Енді, меа ''кулпа'', лорд! Мен тәубе етемін» <ref>[http://mcllibrary.org/Troilus/troilus2.html ''Troilus and Criseyde'', Book II, 525]</ref> Содан кейін Конфитюр массаның бөлігі болмаса да, ол тәубеге келу рәсімін жасау кезінде қолданылды. Кейбір нысандарда ол mea culpa тіркесін қамтыды. Осылайша, 9-шы ғасырдағы Валлицеллианум II-нің Пенитенциалында оның күрделі формасында үш рет қайталанған кінә шарасы болды (максимум жоқ). Шамамен 1220 жылы [[Сиена|Сиенада]] кісі өлтірген адамдар үшін қоғамдық тәубеге келу ғұрпы тәубе етушіден өзін үш рет жерге тастап, былай деп айтуды талап етті: ''Mea culpa; пеккави; Domine miserere mei'' («Менің кінәмнен. Мен күнә жасадым. Раббым, маған рақым ет») <ref>{{Кітап|pages=53–54}}</ref> == Сондай-ақ қараңыз == * Шіркеу қысқартуларының тізімі * Латын тіліндегі сөз тіркестерінің тізімі * Өзін-өзі сынау == Дереккөздер == <references /> == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.sanctamissa.org/en/tutorial/ordo-missae-1.html Санкта Мисса - Құрбандық үстелінің] {{Webarchive|date=2019-06-20}} мұрағатталған , латын және ағылшын, sanctamissa.org rlsu9de79c1o84e1l5llog21uahw0d9 3061860 3061819 2022-08-18T08:54:22Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki '''''{{Lang|la|Mea culpa}}''''' [[Латын тілі|латын тілінен]] аударғанда «менің кінәм» немесе «менің қателігім» дегенді білдіреді және қателік жасағанын мойындау болып табылады. Өрнек сондай-ақ аулақ болу керек қателік жібергенін мойындау ретінде қолданылады және оны діни контексте қолданудағыдай кеудені ұрумен бірге жүруі мүмкін. Бұл фраза римдік рәсімде мессаның басында немесе тәубе ету рәсімін қабылдаған кезде қолданылатын ''Confiteor'' деп аталатын күнәні мойындау дұғасынан шыққан. Грамматикалық тұрғыдан, ''{{Lang|la|meā culpā}}'' аблативті жағдайда, [[Септік жалғау|аспаптық]] мағынасы бар. == Діни пайдалану == Інжілде Исаның айқышқа шегеленуін көргенде, «осы көрініске жиналған бүкіл халық, не болғанын көріп, кеуделерін соғып, қайтып кетті». Массаны жасау кезінде қолданылатын Конфитюрдің қазіргі түрінде mea culpa үш рет, сын есіммен үшінші рет айтылады Максима ("өте үлкен", әдетте "ең ауыр" деп аударылады) және кеудеге соққы қимылымен бірге жүреді. Дегенмен, латынның ''mea culpa'' тіркесі тіпті ағылшын контекстінде одан бұрын қолданылған. [[Джеффри Чосер|Джеффри]] Чосердің 14 ғасырдағы ''Троилус пен Кризиде'' оны дәстүрлі діни фраза болғанын көрсететіндей қолданады: «Енді, меа ''кулпа'', лорд! Мен тәубе етемін» <ref>[http://mcllibrary.org/Troilus/troilus2.html ''Troilus and Criseyde'', Book II, 525]</ref> Содан кейін Конфитюр массаның бөлігі болмаса да, ол тәубеге келу рәсімін жасау кезінде қолданылды. Кейбір нысандарда ол mea culpa тіркесін қамтыды. Осылайша, 9-шы ғасырдағы Валлицеллианум II-нің Пенитенциалында оның күрделі формасында үш рет қайталанған кінә шарасы болды (максимум жоқ). Шамамен 1220 жылы [[Сиена|Сиенада]] кісі өлтірген адамдар үшін қоғамдық тәубеге келу ғұрпы тәубе етушіден өзін үш рет жерге тастап, былай деп айтуды талап етті: ''Mea culpa; пеккави; Domine miserere mei'' («Менің кінәмнен. Мен күнә жасадым. Раббым, маған рақым ет») <ref>{{Кітап|pages=53–54}}</ref> == Сондай-ақ қараңыз == * Шіркеу қысқартуларының тізімі * Латын тіліндегі сөз тіркестерінің тізімі * Өзін-өзі сынау == Дереккөздер == <references /> == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.sanctamissa.org/en/tutorial/ordo-missae-1.html Санкта Мисса - Құрбандық үстелінің] {{Webarchive|date=2019-06-20}} мұрағатталған , латын және ағылшын, sanctamissa.org gd22qvhjssocypg269msv3jxhitbrf2 0 686527 3061822 2022-08-18T07:27:32Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Бақай-Ата ауданы]] бетін [[Бақайата ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Бақайата ауданы]] m97lmgvwpmyrs3w01mimn8jei3qwji3 0 686528 3061826 2022-08-18T07:32:37Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Қара-Бура ауданы]] бетін [[Қарабура ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Қарабура ауданы]] hitfsxo0f810qor9sfx3y0k140eh7fk 3 686529 3061830 2022-08-18T07:37:09Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Жумабай Нұрдана}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 13:37, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) jst5g861a5kyhhx0mjflq5pqr2pohgj 3 686531 3061855 2022-08-18T08:21:05Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Seralllina}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 14:21, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) bo9u7gek7l6qytc969uahe7ehamzsjc 3 686532 3061858 2022-08-18T08:40:50Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=01x07x2022000}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 14:40, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) mh0iekx539drwyp9wuazf0ssj94xdun 2 686533 3061869 2022-08-18T09:14:14Z Muzaffar Turgunov 120280 Жаңа бетте: {{Тұлға|Есімі=Muzaffar|Туған күні=19.08.2001|from=Өзбекстан|Ұлты=Қазақ|Әкесі=Пердебеков Бауыржан|Анасы=Карабекова Асемгүл|Марапаттары=WikiStipendiya қатысушысы|Сайты=t.me/ubt_sheteldikter}} wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Muzaffar|Туған күні=19.08.2001|from=Өзбекстан|Ұлты=Қазақ|Әкесі=Пердебеков Бауыржан|Анасы=Карабекова Асемгүл|Марапаттары=WikiStipendiya қатысушысы|Сайты=t.me/ubt_sheteldikter}} aqdb61tpar3rfzj7bhr0chrzv8yeh3m 3061871 3061869 2022-08-18T09:18:04Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Muzaffar|Туған күні=19.08.2001|from=Өзбекстан|Ұлты=Қазақ|Әкесі=Пердебеков Бауыржан|Анасы=Карабекова Асемгүл|Марапаттары=WikiStipendiya қатысушысы|Сайты=t.me/ubt_sheteldikter|Туған жері=Ташкент|Азаматтығы=Өзбектсан|Мансабы=Оңтүстік Қазақстан Медицина Академиясы студенті}} 9fkwmp8fief7148wptmfg0dus9qppm6 3 686534 3061870 2022-08-18T09:14:46Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Aruzhan. Amirzhan}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 15:14, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) pda5475vqsys65ipdftmhr6836asx6v 3 686535 3061883 2022-08-18T10:12:52Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Saniyabekbar}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 16:12, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) iijzwv1vo84ikoqlmnt8yzedl36kvb9 0 686536 3061887 2022-08-18T10:26:37Z Arruah 35 «[[:en:Special:Redirect/revision/1083728907|Latium]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki [[Сурет:Latium_et_Campania.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Latium_et_Campania.png/290px-Latium_et_Campania.png|нобай| Латий және [[Кампания (Италия)|Кампания]]]] '''Латиум''' ({{IPAc-en|ˈ|l|eɪ|ʃ|i|ə|m}} LAY -shee-əm, <ref>{{Cite web|url=https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/latium|title=Latium|work=[[Collins English Dictionary]]|publisher=[[HarperCollins]]|accessdate=6 May 2019}}</ref> Latin: [ˈɫatiʊ̃]) — [[Рим]] қаласының негізі қаланып, [[Рим империясы|Рим империясының]] астанасы болған [[Италия|Италияның]] орталық батысындағы аймақ. == Анықтама == [[Сурет:Cassino,_Anfiteatro_Romano.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Cassino%2C_Anfiteatro_Romano.png/350px-Cassino%2C_Anfiteatro_Romano.png|нобай|350x350 нүкте| Казинум]] Латий бастапқыда құнарлы, жанартаулық топырақтың (Latium vetus) шағын үшбұрышы болды, онда латындар тайпалары мекендеген.<ref name="Hansen2000">{{Кітап|isbn=978-87-7876-177-4|pages=209–}}</ref> Ол [[Тибр|Тибр өзенінің]] сол жағалауында (шығыс және оңтүстігінде) орналасқан, солтүстікке қарай Анио өзеніне (Тибрдің сол жағалауындағы саласы) және оңтүстік-шығысқа қарай Помптина Палусына ( Понтина батпақтары, қазіргі Понтиндік өрістер) дейін созылған. оңтүстік ретінде Киркейский тұмсығы.<ref name="Cary">{{Кітап|isbn=0312383959}}</ref> Тибрдің оң жағалауын этрусктардың Веии қаласы, ал қалған шекараларын [[Италиктер|курсив]] тайпалары алып жатты. Кейіннен Рим Веииді, содан кейін оның курсив көршілерін жеңіп, Оңтүстік Этрурияға және оңтүстікке, жартылай батпақты және жартылай таулы аймақта өз үстемдігін кеңейтті. Соңғысы көптеген рим және латын колонияларының құрылуын көрді: шағын римдік колониялар жағалау бойында құрылды, ал ішкі аймақтарды латындар мен римдіктер азаматтығы жоқ отарлады. Осылайша, Латиум атауы Римнің оңтүстігіндегі осы аймаққа (Latium adiectum), [[Страбон]] «латындардың соңғы қаласы» ретінде анықтаған ежелгі Оскан қаласы Казинум қаласына дейін кеңейтілді.<ref> Strabo, Geographica, V, 3,9.</ref> Қазіргі ұрпақ, [[Лацио]] [[Италия|итальяндық]] ''аймағы'', сонымен қатар [[Латын тілі|латын тілінде]] ''Latium'' деп аталады және кейде қазіргі [[Ағылшын тілі|ағылшын тілінде]], әлдеқайда үлкенірек, бірақ Latium vetus et adiectum өлшемінен екі есе аз, оның ішінде ежелгі Оңтүстік Этрурия мен Сабинаның үлкен аумағы. Латийді иеленген тайпалар латындардың ежелгі тілі ескі латын тілінің тікелей ізашары, [[Латын тілі|латын]] және [[Роман тілдері|роман тілдерінің]] атасы болды. Латий тарихта маңызды рөл атқарды, оның мәртебесі [[Рим]] астанасының иесі ретінде, бір уақытта [[Рим империясы|Рим империясының]] мәдени және саяси орталығы болды. Демек, Латиум атақты [[өнер]] және [[сәулет]] туындыларының үйі болып табылады. == География == Ең ерте белгілі Латиум латын елі болды, тайпаның танылған орталығы үлкен, тынығатын жанартауы болды, Монс Албанус («Албан тауы», қазіргі Колли Албани), 20 километр). Римнен оңтүстік-шығысқа қарай, 60 километр шеңбер бойынша. Оның орталығында кратер көлі, Lacus Albanus (Lago Albano), пішіні сопақ, ұзындығы және ені бірнеше км. Екінші ең биік шыңның (Монте Каво) шыңында Юпитер Латиарис ғибадатханасы болды, онда латинилер Римге бағынғанға дейін мемлекеттік функцияларды атқарды, ал римдіктер кейіннен діни және мемлекеттік рәсімдерді өткізді. Салынған соңғы пұтқа табынушылық ғибадатханасы орта ғасырларға дейін тұрды, оның тасы мен орналасқан жері әртүрлі ғибадатханалар және ақырында қонақүй үшін қайта пайдаланылды. Екінші [[Екінші дүниежүзілік соғыс|дүниежүзілік соғыс кезінде]] [[Вермахт]] оны 1944 жылы американдық әскерлер жаяу әскерлердің шайқасынан кейін басып алған радиостанцияға айналдырды және қазіргі уақытта бұл халық көзге көрінбейтін деп санайтын антенналармен қоршалған даулы телекоммуникация станциясы.  Юпитердің мемлекеттік құдай ретінде таңдалуы және Латини атауының [[Латын тілі|латын]] тілінің атауына шығуы латындарды [[Үнді-Еуропа тілдерi|үндіеуропалық]] текті тайпа ретінде анықтауға жеткілікті. [[Октавиан Август|Август]] тұсында ерте [[Рим империясы|Рим империясының]] ірі ақыны [[Вергилий]] Латийді «жасырын» (ағылшынша жасырын) сөзінен алған, өйткені мифте Латийдегі алтын дәуірдің билеушісі Сатурн Юпитерден жасырылған (латуиссет)<ref>''Aeneid'', VIII.323.</ref> Ана жерде. Қазіргі заманғы негізгі этимология Лацио латынның «latus» сөзінен шыққан, «кең» дегенді білдіреді<ref>{{Cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Latin&allowed_in_frame=0|title=Latin - Origin and meaning of the name Latin by Online Etymology Dictionary|work=www.etymonline.com|accessdate=16 March 2018}}</ref> «жазық жер» римдік Кампанья деген мағынаны білдіреді. == Тарих ==   [[Сурет:Enric_Serra_Auqué-_Latium-_3824.JPG|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Enric_Serra_Auqu%C3%A9-_Latium-_3824.JPG/220px-Enric_Serra_Auqu%C3%A9-_Latium-_3824.JPG|нобай| Латиум, Энрик Серра Ауке, 1888 ж. Кітапхана мұражайы Виктор Балагер]] Латийге айналатын аймақ ерте [[Қола дәуірі|қола дәуірінен]] бастап отырықшы ауылшаруашылық популяцияларының отаны болды және [[Ежелгі Грекия|ежелгі гректерге]], тіпті [[Микен мәдениеті|микендік гректерге]] де белгілі болды.<ref name="Peruzzi">Emilio Peruzzi, ''Mycenaeans in early Latium'', (Incunabula Graeca 75), Edizioni dell'Ateneo & Bizzarri, Roma, 1980</ref> Бұл атау латынның «''латус''» сөзінен шыққан, «кең» дегенді білдіреді, «жалпақ жер» идеясын білдіреді (жергілікті Сабина биік елінен айырмашылығы). Этруриядан шыққан этрусктар біздің дәуірімізге дейінгі 8 ғасырдан бастап Латийге күшті мәдени және саяси ықпал етті. Дегенмен, олар [[Ежелгі Грекия|Ежелгі Грециядағы]] жағдайға ұқсас шағын, автономды [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] басқаратын аймаққа саяси гегемонияны бекіте алмады. Шынында да, аймақтың Магна Греция қалаларына мәдени және географиялық жақындығы оның ерте тарихына қатты әсер етті. Біздің эрамызға дейінгі 10 ғасырға қарай археология көптеген ауылдардың құрылуымен Латийдің бүкіл аймағында ауыл шаруашылығының баяу дамуын жазады.<ref name="Peruzzi">Emilio Peruzzi, ''Mycenaeans in early Latium'', (Incunabula Graeca 75), Edizioni dell'Ateneo & Bizzarri, Roma, 1980</ref> Латындар дәнді дақылдар (арпа және арпа), жүзім ([[Кәдімгі жүзім|Vitis vinifera]]), зәйтүн, алма және інжір ағаштарын өсірді. Әртүрлі латын халықтары басқаратын қоғамда өмір сүрді. Бұл рулар Рим қоғамын ұйымдастырған отыз ''курия'' ретінде Римде жалғасатын олардың тайпалық шығу тегінің белгісі болды.<ref>Fox, p.&nbsp;112.</ref> Алайда, әлеуметтiк бiрлiк ретiнде ''рудың'' орнын ''патерфамилиялар'' басқаратын отбасы басты, ол отбасының үстiндегi билiктi ұстанатын ең егде ер адам.<ref>Fox, pp. 112–113.</ref> <ref name="Cary2">M. Cary, H.H. Scullard p. 32</ref> Тұрақты жергілікті орталық қажет болып көрінді, өйткені облыс орталығы ауылдардың бірі бола алмайды, бірақ жалпы жиналыс орны, әділет орны мен ауданның ортақ киелі орны болуы керек, онда ру мүшелері жиналды. басқару және ойын-сауық мақсаттары және соғыс жағдайында олар өздері үшін қауіпсіз баспана алған жерлері: қарапайым жағдайларда мұндай жерде мүлде болмаған немесе аз қоныстанған. Мұндай жер Италияда «биіктік» (''капитолиум'', тау шыңы) немесе «бекініс» (''arx'', ''arcere деген сөзден'') деп аталды; ол бастапқыда қала емес еді, бірақ үйлер табиғи түрде бекіністің айналасына жиналып, кейіннен «сақинамен» қоршалғандықтан, ол бір қаланың өзегі болды (''урбтар'' ''урвус'' пен ''қисықпен'' байланысты). <ref>Mommsen pp. 36–37</ref> Оқшауланған Албан полигоны, Латийдің табиғи бекіністері қоныстанушыларға қауіпсіз жағдайды ұсынған, алдымен жаңадан келгендер иеленетіні сөзсіз. Мұнда, Албан көлі (''Лагиод ди Кастелло'') мен Албан тауы (''Монте'' -Каво) арасындағы Палацзуола үстіндегі тар үстірт бойымен латын қорларының қарабайыр орны болып саналатын Альба-Лонга қаласын және оның ана қаласын кеңейтті. Рим, сондай-ақ барлық басқа ескі латын қауымдастықтары; мұнда беткейлерде өте ежелгі латын аудандары Ланувиум, Арисия және Тускулум жатыр. Мұнда да әдетте өркениеттің бастауын белгілейтін кейбір қарабайыр тас қалау жұмыстары кездеседі.<ref>Mommsen pp. 37–38</ref> Ондағы аудан-бекіністер кейінірек Тибур және [[Палестрина|Праенесте]] айтарлықтай қалаларының пайда болуына әкелді. Албан мен Сабина төбелері мен Тибр арасындағы жазықтағы Лабичи, Габий, Номентум, [[Ментана|Тибрдегі]] Рим, жағалаудағы Лорентум және Лавиниум, бәрі де латын отарлауының азды-көпті көне орталықтары болды. және кейбір жағдайларда ұмытып кете жаздады.<ref>Mommsen p.&nbsp;38</ref> === Латын лигасы === Бұл ауылдардың барлығы саяси егемендікке ие болды және олардың әрқайсысы өзін-өзі басқарды. Тегі жақындығы және олардың ортақ тілі олардың барлығын қамтып қана қоймай, маңызды діни және саяси институтта - Латын Лигасында көрініс тапты. Латындарды діни бірлестіктер біріктірді, соның ішінде [[Венера (мифология)|Венера]], Юпитер Латиарис және Ариксия көліндегі Дианаға табыну. Осылайша, Юпитердің киелі жеріне жақын болғандықтан, Альба-Лонга ауылы латын ауылдары арасында діни басымдықты ұстанды.<ref name="Cary2">M. Cary, H.H. Scullard p. 32</ref> Албан колониялары деп аталатын лигаға бастапқыда отыз ауыл қатысуға құқылы болды. Бұл ауылдардың жекелеген атаулары ғана жазылған.<ref name="Mommsen39">Mommsen p. 39</ref> Бұл лиганың рәсімі «Латын фестивалі» ( ''feriae Latinae'' ) болды, онда Альба тауында жыл сайын осы мақсат үшін бас магистрат тағайындайтын күні, жиналған латын қорығымен бір өгізді құрбандыққа шалды. Латын құдайы» (''Jupiter Latiaris''). Рәсімге қатысқан әрбір қауым құрбандық мейрамына өз үлестерін қосуы керек еді.<ref name="Mommsen39" /> Дегенмен; Арисия көліндегі қасиетті Арисия тоғайы, ''Немус Дианае'' әрқашан латындар үшін ең танымал қажылық орындарының бірі болды.<ref name="Viscount Bryce">Viscount James Bryce Bryce ''[https://books.google.com/books?id=ykDTAAAAMAAJ&pg=PA343 The World's History: The Mediterranean nations]''. London (1902). p.&nbsp;343</ref> Альба Лонга діни басымдылыққа ие болғанымен, Албан президенттігі ешқашан Латиумға қатысты маңызды саяси билікке ие болмады, мысалы, ол ешқашан латын мемлекетінің астанасы болған емес.<ref name="Cary2">M. Cary, H.H. Scullard p. 32</ref> Латын лигасының юрисдикциясының ауқымы біршама тұрақсыз болды және осылайша құбылмалы болды; бірақ ол өзінің өмір сүруі үшін әртүрлі қауымдастықтардың кездейсоқ жиынтығы емес, латын қорының қарым-қатынасының жағымды көрінісі болып қала берді. Латын лигасы барлық уақытта барлық латын қауымдастықтарын қамтымауы мүмкін, бірақ ол ешқашан латын емес кез келген қауымдастыққа мүшелік артықшылығын бермеген.<ref>Mommsen p. 40</ref> Оның өмір сүруінің өте ертесінде, Рим лиганың президенттігіне ие болды, ал Альба Лонга б.з.д. 7 ғасырдың ортасында жойылған қарсылас ретінде пайда болды; Лига таратылды және алдыңғы қатардағы отбасылар Римге көшуге мәжбүр болды: ана қаласы Альба Лонга, қызы Римге таратылды.<ref name="Viscount Bryce">Viscount James Bryce Bryce ''[https://books.google.com/books?id=ykDTAAAAMAAJ&pg=PA343 The World's History: The Mediterranean nations]''. London (1902). p.&nbsp;343</ref> [[Тит Ливий|Ливидің]] айтуынша, Альба Лонга Рим патшасы Туллустың ғибадатханаларын аямай, жермен жексен еткен.<ref>[[Titus Livius|Livy]], ''Ab urbe condita'' 1.29</ref> Латын фестивалі әлі де Албан тауында өтеді, бірақ римдік магистраттар.<ref name="Viscount Bryce" /> === Рим гегемониясы === Альба Лонганы жойып, Рим латын фестивалін басқарды және осылайша латын халықтарына төрағалық етті.<ref>Mommsen p.&nbsp;103</ref> Біздің дәуірімізге дейінгі 7 ғасырдың ортасына қарай Рим теңіз державасы ретінде өзін қорғап, оны тұзбен қамтамасыз етті; ''Via Salaria'' («тұзды жол») Римнен төмен қарай, Тибр өзенінің солтүстік жағасында, Батыс Италиядағы ең жақын тұзды алқапта [[Остия Антика|Остияға]] дейін төселген. <ref name="Fox1">Fox, pp.&nbsp;111–112</ref> Сонымен бірге археологтар Римнің қалалық трансформациясын анықтайды: Рим саятшылықтары үйлерге ауыстырылды және әлеуметтік кеңістік немесе ''форум'' болды, оны б.з.б. 620 ж. <ref name="Fox1" /> Этрусктардың әсері маңызды рөл атқарды, ал мигранттар этруск қалаларынан келді. Көп ұзамай (дәстүр бойынша) одан кейін этруск патшаларының, таркиндердің билігі (дәстүр бойынша б.з.д. 616-509 жж.). Рим Латийде едәуір аумақты (шамамен 350 шаршы миль)<ref name="Cary3">M. Cary, H.H. Scullard pp. 54–55</ref> иемденген болса да, оның патшалары ешқашан Латийге абсолютті билік жүргізген емес. Алайда латын қалалары Римнен қорғаныс іздеді; өйткені Римде Латийдің кез келген басқа қаласына қарағанда жұмыс күші көп болды.<ref name="Cary3" /> Бұл пана туралы жомарт саясатқа байланысты болды: римдік мейірімділік бөтен адамдарға азаматтық беруге дайындығымен ерекше болды; шын мәнінде, азаматтық тіпті бұрынғы құлдарға да берілді. Азат етілгендердің балалары Рим әскерлері үшін маңызды дереккөз болды және оларға сол кездегі басқа қалаларға қарағанда адам күші бойынша белгілі артықшылықтар берер еді.<ref>Fox p. 276</ref> === Рим Республикасы және одан кейін === Император [[Октавиан Август|Август]] ресми түрде бүкіл Италияны он бір аймаққа бөле отырып, біртұтас геосаяси құрылымға, ''Италияға'' біріктірді. Латий – қазіргі Кампанья аймағымен бірге [[Кампaнья|Латийдің]] бірден оңтүстік-шығысында және [[Неаполь|Неапольдің]] орны – I аймаққа айналды. <ref name="Fulminante">{{Кітап|pages=35–60|isbn=9781107030350}}</ref> [[Сурет:Augustus_Bevilacqua_Glyptothek_Munich_317.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Augustus_Bevilacqua_Glyptothek_Munich_317.jpg/220px-Augustus_Bevilacqua_Glyptothek_Munich_317.jpg|нобай| Азаматтық тәж киген [[Октавиан Август|Августтың]] бюсті . Глиптотек, [[Мюнхен]]]] Готикалық соғыстан (535–554 жж .) және Шығыс Рим (Византия) жаулап алуынан кейін бұл аймақ өзінің еркіндігін қалпына келтірді, өйткені «Рим герцогтігі» Шығыс императорының меншігіне айналды. Алайда варварлық лонгобардтарға қарсы ұзақ соғыстар аймақты әлсіретіп жіберді, оны сол аумақтарда бірнеше мүліктері бар Рим епископы басып алды. <ref name="Touring">{{Кітап|pages=61–83|isbn=9788836500154}}</ref> Діни және шіркеу ақсүйектерінің күшеюі 16 ғасырдың ортасына дейін лордтар мен Рим епископы арасындағы билік үшін үздіксіз күреске әкелді. [[Иннокентий III]] Колонна әулетінің билігін азайту үшін Шіркеу өкілдері арқылы Туссия, Кампанья және Мариттима провинциялық әкімшіліктерінде өз билігін бекітуге ниет білдіріп, өзінің аумақтық билігін нығайтуға тырысты. Басқа папалар да солай етуге тырысты. Папа билігі [[Авиньонда папаларды тұтқынға алынуы|Францияның Авиньон]] қаласында тұрған кезеңде (1309–1377) Римнен Рим папасының болмауына байланысты феодалдардың билігі күшейе түсті. Кіші коммуналар және ең алдымен Рим лордтардың күшеюіне қарсы болды және [[Кола Ди Риенцо|Кола ди Риенцомен]] <ref>[http://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780195399301/obo-9780195399301-0122.xml Musto, Ronald G., ''Cola Di Rienzo'', Oxford Biographies, 21 novembre 2012, DOI: 10.1093/obo/9780195399301-0122]</ref> олар өздерін шіркеу билігінің антагонистері ретінде көрсетуге тырысты. Алайда, 1353 және 1367 жылдар аралығында папалық Латий мен қалған [[Папа облысы|Папалық мемлекеттердің]] бақылауын қалпына келтірді. 16 ғасырдың ортасынан бастап папа саяси жағынан Латийді [[Папа облысы|Папалық мемлекеттермен]] біріктірді, осылайша бұл аумақтар Әулие Петр иелігінің провинциялық әкімшіліктеріне айналды; [[Витербо|Витербодағы]], Мариттимадағы және [[Кампaнья|Кампаньядағы]] және [[Фрозиноне|Фрозинонедегі]] губернаторлар оларды папа билігіне басқарды. <ref name="Touring">{{Кітап|pages=61–83|isbn=9788836500154}}<cite class="citation book cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTouring_club_italiano1981">Touring club italiano, ed. (1981). [https://books.google.com/books?id=1TwQ54xw9VgC&q=roma+touring+club ''Lazio, non-compresa Roma e dintorni''] (in Italian). pp.&nbsp;61–83. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/9788836500154|<bdi>9788836500154</bdi>]].</cite> [[Category:CS1 Italian-language sources (it)]]</ref> 1798 жылы ақпанда [[Наполеон Бонапарт]] аймақты Францияға қосқаннан кейін қысқа өмір сүрген Рим Республикасы (18 ғасыр) кейін, 1799 жылы қазанда Латиум қайтадан [[Папа облысы|Папа мемлекеттерінің]] құрамына кірді. <ref>Susan Vandiler, ''Imperial City: Rome under Napoleon'', p. 20</ref> 1870 жылы 20 қыркүйекте Рим папасы Пий IX тұсында Римді басып алу және Францияның Седандағы жеңіліспен Италияның бірігуі аяқталды және Латиум Италия Корольдігіне қосылды. <ref>{{Cite web|lang=it|url=http://www.consiglio.regione.lazio.it/binary/consiglio/consiglio_argomenti/la_nascita_delle_regioni_a_statuto_ordinario.pdf|work=consiglio.regione.lazio.it|title=LA NASCITA DELLE REGIONI A STATUTO ORDINARIO|editor=CONSIGLIO REGIONALE DEL LAZIO}}.</ref> == Латийдің қазіргі аймағы == Лаций, көбінесе итальяндық атауымен ''Лацио'' деп аталады, үкіметтік аймақ, яғни мемлекеттің бірінші деңгейдегі әкімшілік бөлімшелерінің бірі. Италияда жиырма аймақ бар. Бастапқыда орталық мемлекеттің әкімшілік аудандары ретінде қарастырылған аймақтар 2001 жылы конституциялық реформадан кейін маңызды автономия деңгейіне ие болды. Қазіргі Латиум аймағы ұлттық астанасы Римді қамтиды. == Сондай-ақ қараңыз == * Latium adiectum * Латын аңғары * Fidenae * Этрурия == Анықтамалар == === Дәйексөздер === {{Дереккөздер}} === Дереккөздер ===   == Сыртқы сілтемелер == * [http://xoomer.alice.it/asciatopo/latium.html Латий топонимикасы] [[Санат:Тарихи аймақтар]] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] m4wl9s0pf0c3a6a3ewxfnwivi8zl0ig 3061888 3061887 2022-08-18T10:28:38Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Latium_et_Campania.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Latium_et_Campania.png/290px-Latium_et_Campania.png|нобай| Латий және [[Кампания (Италия)|Кампания]]]] '''Латиум''' ({{IPAc-en|ˈ|l|eɪ|ʃ|i|ə|m}} LAY -shee-əm, <ref>{{Cite web|url=https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/latium|title=Latium|work=[[Collins English Dictionary]]|publisher=[[HarperCollins]]|accessdate=6 May 2019}}</ref> Latin: [ˈɫatiʊ̃]) — [[Рим]] қаласының негізі қаланып, [[Рим империясы|Рим империясының]] астанасы болған [[Италия|Италияның]] орталық батысындағы аймақ. == Анықтама == [[Сурет:Cassino,_Anfiteatro_Romano.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Cassino%2C_Anfiteatro_Romano.png/350px-Cassino%2C_Anfiteatro_Romano.png|нобай|350x350 нүкте| Казинум]] Латий бастапқыда құнарлы, жанартаулық топырақтың (Latium vetus) шағын үшбұрышы болды, онда латындар тайпалары мекендеген.<ref name="Hansen2000">{{Кітап|isbn=978-87-7876-177-4|pages=209–}}</ref> Ол [[Тибр|Тибр өзенінің]] сол жағалауында (шығыс және оңтүстігінде) орналасқан, солтүстікке қарай Анио өзеніне (Тибрдің сол жағалауындағы саласы) және оңтүстік-шығысқа қарай Помптина Палусына ( Понтина батпақтары, қазіргі Понтиндік өрістер) дейін созылған. оңтүстік ретінде Киркейский тұмсығы.<ref name="Cary">{{Кітап|isbn=0312383959}}</ref> Тибрдің оң жағалауын этрусктардың Веии қаласы, ал қалған шекараларын [[Италиктер|курсив]] тайпалары алып жатты. Кейіннен Рим Веииді, содан кейін оның курсив көршілерін жеңіп, Оңтүстік Этрурияға және оңтүстікке, жартылай батпақты және жартылай таулы аймақта өз үстемдігін кеңейтті. Соңғысы көптеген рим және латын колонияларының құрылуын көрді: шағын римдік колониялар жағалау бойында құрылды, ал ішкі аймақтарды латындар мен римдіктер азаматтығы жоқ отарлады. Осылайша, Латиум атауы Римнің оңтүстігіндегі осы аймаққа (Latium adiectum), [[Страбон]] «латындардың соңғы қаласы» ретінде анықтаған ежелгі Оскан қаласы Казинум қаласына дейін кеңейтілді.<ref> Strabo, Geographica, V, 3,9.</ref> Қазіргі ұрпақ, [[Лацио]] [[Италия|итальяндық]] ''аймағы'', сонымен қатар [[Латын тілі|латын тілінде]] ''Latium'' деп аталады және кейде қазіргі [[Ағылшын тілі|ағылшын тілінде]], әлдеқайда үлкенірек, бірақ Latium vetus et adiectum өлшемінен екі есе аз, оның ішінде ежелгі Оңтүстік Этрурия мен Сабинаның үлкен аумағы. Латийді иеленген тайпалар латындардың ежелгі тілі ескі латын тілінің тікелей ізашары, [[Латын тілі|латын]] және [[Роман тілдері|роман тілдерінің]] атасы болды. Латий тарихта маңызды рөл атқарды, оның мәртебесі [[Рим]] астанасының иесі ретінде, бір уақытта [[Рим империясы|Рим империясының]] мәдени және саяси орталығы болды. Демек, Латиум атақты [[өнер]] және [[сәулет]] туындыларының үйі болып табылады. == География == Ең ерте белгілі Латиум латын елі болды, тайпаның танылған орталығы үлкен, тынығатын жанартауы болды, Монс Албанус («Албан тауы», қазіргі Колли Албани), 20 километр). Римнен оңтүстік-шығысқа қарай, 60 километр шеңбер бойынша. Оның орталығында кратер көлі, Lacus Albanus (Lago Albano), пішіні сопақ, ұзындығы және ені бірнеше км. Екінші ең биік шыңның (Монте Каво) шыңында Юпитер Латиарис ғибадатханасы болды, онда латинилер Римге бағынғанға дейін мемлекеттік функцияларды атқарды, ал римдіктер кейіннен діни және мемлекеттік рәсімдерді өткізді. Салынған соңғы пұтқа табынушылық ғибадатханасы орта ғасырларға дейін тұрды, оның тасы мен орналасқан жері әртүрлі ғибадатханалар және ақырында қонақүй үшін қайта пайдаланылды. Екінші [[Екінші дүниежүзілік соғыс|дүниежүзілік соғыс кезінде]] [[Вермахт]] оны 1944 жылы американдық әскерлер жаяу әскерлердің шайқасынан кейін басып алған радиостанцияға айналдырды және қазіргі уақытта бұл халық көзге көрінбейтін деп санайтын антенналармен қоршалған даулы телекоммуникация станциясы.  Юпитердің мемлекеттік құдай ретінде таңдалуы және Латини атауының [[Латын тілі|латын]] тілінің атауына шығуы латындарды [[Үнді-Еуропа тілдерi|үндіеуропалық]] текті тайпа ретінде анықтауға жеткілікті. [[Октавиан Август|Август]] тұсында ерте [[Рим империясы|Рим империясының]] ірі ақыны [[Вергилий]] Латийді «жасырын» (ағылшынша жасырын) сөзінен алған, өйткені мифте Латийдегі алтын дәуірдің билеушісі Сатурн Юпитерден жасырылған (латуиссет)<ref>''Aeneid'', VIII.323.</ref> Ана жерде. Қазіргі заманғы негізгі этимология Лацио латынның «latus» сөзінен шыққан, «кең» дегенді білдіреді<ref>{{Cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Latin&allowed_in_frame=0|title=Latin - Origin and meaning of the name Latin by Online Etymology Dictionary|work=www.etymonline.com|accessdate=16 March 2018}}</ref> «жазық жер» римдік Кампанья деген мағынаны білдіреді. == Тарих ==   [[Сурет:Enric_Serra_Auqué-_Latium-_3824.JPG|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Enric_Serra_Auqu%C3%A9-_Latium-_3824.JPG/220px-Enric_Serra_Auqu%C3%A9-_Latium-_3824.JPG|нобай| Латиум, Энрик Серра Ауке, 1888 ж. Кітапхана мұражайы Виктор Балагер]] Латийге айналатын аймақ ерте [[Қола дәуірі|қола дәуірінен]] бастап отырықшы ауылшаруашылық популяцияларының отаны болды және [[Ежелгі Грекия|ежелгі гректерге]], тіпті [[Микен мәдениеті|микендік гректерге]] де белгілі болды.<ref name="Peruzzi">Emilio Peruzzi, ''Mycenaeans in early Latium'', (Incunabula Graeca 75), Edizioni dell'Ateneo & Bizzarri, Roma, 1980</ref> Бұл атау латынның «''латус''» сөзінен шыққан, «кең» дегенді білдіреді, «жалпақ жер» идеясын білдіреді (жергілікті Сабина биік елінен айырмашылығы). Этруриядан шыққан этрусктар біздің дәуірімізге дейінгі 8 ғасырдан бастап Латийге күшті мәдени және саяси ықпал етті. Дегенмен, олар [[Ежелгі Грекия|Ежелгі Грециядағы]] жағдайға ұқсас шағын, автономды [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] басқаратын аймаққа саяси гегемонияны бекіте алмады. Шынында да, аймақтың Магна Греция қалаларына мәдени және географиялық жақындығы оның ерте тарихына қатты әсер етті. Біздің эрамызға дейінгі 10 ғасырға қарай археология көптеген ауылдардың құрылуымен Латийдің бүкіл аймағында ауыл шаруашылығының баяу дамуын жазады.<ref name="Peruzzi">Emilio Peruzzi, ''Mycenaeans in early Latium'', (Incunabula Graeca 75), Edizioni dell'Ateneo & Bizzarri, Roma, 1980</ref> Латындар дәнді дақылдар (арпа және арпа), жүзім ([[Кәдімгі жүзім|Vitis vinifera]]), зәйтүн, алма және інжір ағаштарын өсірді. Әртүрлі латын халықтары басқаратын қоғамда өмір сүрді. Бұл рулар Рим қоғамын ұйымдастырған отыз ''курия'' ретінде Римде жалғасатын олардың тайпалық шығу тегінің белгісі болды.<ref>Fox, p.&nbsp;112.</ref> Алайда, әлеуметтiк бiрлiк ретiнде ''рудың'' орнын ''патерфамилиялар'' басқаратын отбасы басты, ол отбасының үстiндегi билiктi ұстанатын ең егде ер адам.<ref>Fox, pp. 112–113.</ref> <ref name="Cary2">M. Cary, H.H. Scullard p. 32</ref> Тұрақты жергілікті орталық қажет болып көрінді, өйткені облыс орталығы ауылдардың бірі бола алмайды, бірақ жалпы жиналыс орны, әділет орны мен ауданның ортақ киелі орны болуы керек, онда ру мүшелері жиналды. басқару және ойын-сауық мақсаттары және соғыс жағдайында олар өздері үшін қауіпсіз баспана алған жерлері: қарапайым жағдайларда мұндай жерде мүлде болмаған немесе аз қоныстанған. Мұндай жер Италияда «биіктік» (''капитолиум'', тау шыңы) немесе «бекініс» (''arx'', ''arcere деген сөзден'') деп аталды; ол бастапқыда қала емес еді, бірақ үйлер табиғи түрде бекіністің айналасына жиналып, кейіннен «сақинамен» қоршалғандықтан, ол бір қаланың өзегі болды (''урбтар'' ''урвус'' пен ''қисықпен'' байланысты). <ref>Mommsen pp. 36–37</ref> Оқшауланған Албан полигоны, Латийдің табиғи бекіністері қоныстанушыларға қауіпсіз жағдайды ұсынған, алдымен жаңадан келгендер иеленетіні сөзсіз. Мұнда, Албан көлі (''Лагиод ди Кастелло'') мен Албан тауы (''Монте'' -Каво) арасындағы Палацзуола үстіндегі тар үстірт бойымен латын қорларының қарабайыр орны болып саналатын Альба-Лонга қаласын және оның ана қаласын кеңейтті. Рим, сондай-ақ барлық басқа ескі латын қауымдастықтары; мұнда беткейлерде өте ежелгі латын аудандары Ланувиум, Арисия және Тускулум жатыр. Мұнда да әдетте өркениеттің бастауын белгілейтін кейбір қарабайыр тас қалау жұмыстары кездеседі.<ref>Mommsen pp. 37–38</ref> Ондағы аудан-бекіністер кейінірек Тибур және [[Палестрина|Праенесте]] айтарлықтай қалаларының пайда болуына әкелді. Албан мен Сабина төбелері мен Тибр арасындағы жазықтағы Лабичи, Габий, Номентум, [[Ментана|Тибрдегі]] Рим, жағалаудағы Лорентум және Лавиниум, бәрі де латын отарлауының азды-көпті көне орталықтары болды. және кейбір жағдайларда ұмытып кете жаздады.<ref>Mommsen p.&nbsp;38</ref> === Латын лигасы === Бұл ауылдардың барлығы саяси егемендікке ие болды және олардың әрқайсысы өзін-өзі басқарды. Тегі жақындығы және олардың ортақ тілі олардың барлығын қамтып қана қоймай, маңызды діни және саяси институтта - Латын Лигасында көрініс тапты. Латындарды діни бірлестіктер біріктірді, соның ішінде [[Венера (мифология)|Венера]], Юпитер Латиарис және Ариксия көліндегі Дианаға табыну. Осылайша, Юпитердің киелі жеріне жақын болғандықтан, Альба-Лонга ауылы латын ауылдары арасында діни басымдықты ұстанды.<ref name="Cary2">M. Cary, H.H. Scullard p. 32</ref> Албан колониялары деп аталатын лигаға бастапқыда отыз ауыл қатысуға құқылы болды. Бұл ауылдардың жекелеген атаулары ғана жазылған.<ref name="Mommsen39">Mommsen p. 39</ref> Бұл лиганың рәсімі «Латын фестивалі» ( ''feriae Latinae'' ) болды, онда Альба тауында жыл сайын осы мақсат үшін бас магистрат тағайындайтын күні, жиналған латын қорығымен бір өгізді құрбандыққа шалды. Латын құдайы» (''Jupiter Latiaris''). Рәсімге қатысқан әрбір қауым құрбандық мейрамына өз үлестерін қосуы керек еді.<ref name="Mommsen39" /> Дегенмен; Арисия көліндегі қасиетті Арисия тоғайы, ''Немус Дианае'' әрқашан латындар үшін ең танымал қажылық орындарының бірі болды.<ref name="Viscount Bryce">Viscount James Bryce Bryce ''[https://books.google.com/books?id=ykDTAAAAMAAJ&pg=PA343 The World's History: The Mediterranean nations]''. London (1902). p.&nbsp;343</ref> Альба Лонга діни басымдылыққа ие болғанымен, Албан президенттігі ешқашан Латиумға қатысты маңызды саяси билікке ие болмады, мысалы, ол ешқашан латын мемлекетінің астанасы болған емес.<ref name="Cary2">M. Cary, H.H. Scullard p. 32</ref> Латын лигасының юрисдикциясының ауқымы біршама тұрақсыз болды және осылайша құбылмалы болды; бірақ ол өзінің өмір сүруі үшін әртүрлі қауымдастықтардың кездейсоқ жиынтығы емес, латын қорының қарым-қатынасының жағымды көрінісі болып қала берді. Латын лигасы барлық уақытта барлық латын қауымдастықтарын қамтымауы мүмкін, бірақ ол ешқашан латын емес кез келген қауымдастыққа мүшелік артықшылығын бермеген.<ref>Mommsen p. 40</ref> Оның өмір сүруінің өте ертесінде, Рим лиганың президенттігіне ие болды, ал Альба Лонга б.з.д. 7 ғасырдың ортасында жойылған қарсылас ретінде пайда болды; Лига таратылды және алдыңғы қатардағы отбасылар Римге көшуге мәжбүр болды: ана қаласы Альба Лонга, қызы Римге таратылды.<ref name="Viscount Bryce">Viscount James Bryce Bryce ''[https://books.google.com/books?id=ykDTAAAAMAAJ&pg=PA343 The World's History: The Mediterranean nations]''. London (1902). p.&nbsp;343</ref> [[Тит Ливий|Ливидің]] айтуынша, Альба Лонга Рим патшасы Туллустың ғибадатханаларын аямай, жермен жексен еткен.<ref>[[Titus Livius|Livy]], ''Ab urbe condita'' 1.29</ref> Латын фестивалі әлі де Албан тауында өтеді, бірақ римдік магистраттар.<ref name="Viscount Bryce" /> === Рим гегемониясы === Альба Лонганы жойып, Рим латын фестивалін басқарды және осылайша латын халықтарына төрағалық етті.<ref>Mommsen p.&nbsp;103</ref> Біздің дәуірімізге дейінгі 7 ғасырдың ортасына қарай Рим теңіз державасы ретінде өзін қорғап, оны тұзбен қамтамасыз етті; ''Via Salaria'' («тұзды жол») Римнен төмен қарай, Тибр өзенінің солтүстік жағасында, Батыс Италиядағы ең жақын тұзды алқапта [[Остия Антика|Остияға]] дейін төселген. <ref name="Fox1">Fox, pp.&nbsp;111–112</ref> Сонымен бірге археологтар Римнің қалалық трансформациясын анықтайды: Рим саятшылықтары үйлерге ауыстырылды және әлеуметтік кеңістік немесе ''форум'' болды, оны б.з.б. 620 ж. <ref name="Fox1" /> Этрусктардың әсері маңызды рөл атқарды, ал мигранттар этруск қалаларынан келді. Көп ұзамай (дәстүр бойынша) одан кейін этруск патшаларының, таркиндердің билігі (дәстүр бойынша б.з.д. 616-509 жж.). Рим Латийде едәуір аумақты (шамамен 350 шаршы миль)<ref name="Cary3">M. Cary, H.H. Scullard pp. 54–55</ref> иемденген болса да, оның патшалары ешқашан Латийге абсолютті билік жүргізген емес. Алайда латын қалалары Римнен қорғаныс іздеді; өйткені Римде Латийдің кез келген басқа қаласына қарағанда жұмыс күші көп болды.<ref name="Cary3" /> Бұл пана туралы жомарт саясатқа байланысты болды: римдік мейірімділік бөтен адамдарға азаматтық беруге дайындығымен ерекше болды; шын мәнінде, азаматтық тіпті бұрынғы құлдарға да берілді. Азат етілгендердің балалары Рим әскерлері үшін маңызды дереккөз болды және оларға сол кездегі басқа қалаларға қарағанда адам күші бойынша белгілі артықшылықтар берер еді.<ref>Fox p. 276</ref> === Рим Республикасы және одан кейін === Император [[Октавиан Август|Август]] ресми түрде бүкіл Италияны он бір аймаққа бөле отырып, біртұтас геосаяси құрылымға, ''Италияға'' біріктірді. Латий – қазіргі Кампанья аймағымен бірге [[Кампaнья|Латийдің]] бірден оңтүстік-шығысында және [[Неаполь|Неапольдің]] орны – I аймаққа айналды. <ref name="Fulminante">{{Кітап|pages=35–60|isbn=9781107030350}}</ref> [[Сурет:Augustus_Bevilacqua_Glyptothek_Munich_317.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Augustus_Bevilacqua_Glyptothek_Munich_317.jpg/220px-Augustus_Bevilacqua_Glyptothek_Munich_317.jpg|нобай| Азаматтық тәж киген [[Октавиан Август|Августтың]] бюсті . Глиптотек, [[Мюнхен]]]] Готикалық соғыстан (535–554 жж .) және Шығыс Рим (Византия) жаулап алуынан кейін бұл аймақ өзінің еркіндігін қалпына келтірді, өйткені «Рим герцогтігі» Шығыс императорының меншігіне айналды. Алайда варварлық лонгобардтарға қарсы ұзақ соғыстар аймақты әлсіретіп жіберді, оны сол аумақтарда бірнеше мүліктері бар Рим епископы басып алды. <ref name="Touring">{{Кітап|pages=61–83|isbn=9788836500154}}</ref> Діни және шіркеу ақсүйектерінің күшеюі 16 ғасырдың ортасына дейін лордтар мен Рим епископы арасындағы билік үшін үздіксіз күреске әкелді. [[Иннокентий III]] Колонна әулетінің билігін азайту үшін Шіркеу өкілдері арқылы Туссия, Кампанья және Мариттима провинциялық әкімшіліктерінде өз билігін бекітуге ниет білдіріп, өзінің аумақтық билігін нығайтуға тырысты. Басқа папалар да солай етуге тырысты. Папа билігі [[Авиньонда папаларды тұтқынға алынуы|Францияның Авиньон]] қаласында тұрған кезеңде (1309–1377) Римнен Рим папасының болмауына байланысты феодалдардың билігі күшейе түсті. Кіші коммуналар және ең алдымен Рим лордтардың күшеюіне қарсы болды және [[Кола Ди Риенцо|Кола ди Риенцомен]] <ref>[http://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780195399301/obo-9780195399301-0122.xml Musto, Ronald G., ''Cola Di Rienzo'', Oxford Biographies, 21 novembre 2012, DOI: 10.1093/obo/9780195399301-0122]</ref> олар өздерін шіркеу билігінің антагонистері ретінде көрсетуге тырысты. Алайда, 1353 және 1367 жылдар аралығында папалық Латий мен қалған [[Папа облысы|Папалық мемлекеттердің]] бақылауын қалпына келтірді. 16 ғасырдың ортасынан бастап папа саяси жағынан Латийді [[Папа облысы|Папалық мемлекеттермен]] біріктірді, осылайша бұл аумақтар Әулие Петр иелігінің провинциялық әкімшіліктеріне айналды; [[Витербо|Витербодағы]], Мариттимадағы және [[Кампaнья|Кампаньядағы]] және [[Фрозиноне|Фрозинонедегі]] губернаторлар оларды папа билігіне басқарды. <ref name="Touring">{{Кітап|pages=61–83|isbn=9788836500154}}<cite class="citation book cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFTouring_club_italiano1981">Touring club italiano, ed. (1981). [https://books.google.com/books?id=1TwQ54xw9VgC&q=roma+touring+club ''Lazio, non-compresa Roma e dintorni''] (in Italian). pp.&nbsp;61–83. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/9788836500154|<bdi>9788836500154</bdi>]].</cite> [[Category:CS1 Italian-language sources (it)]]</ref> 1798 жылы ақпанда [[Наполеон Бонапарт]] аймақты Францияға қосқаннан кейін қысқа өмір сүрген Рим Республикасы (18 ғасыр) кейін, 1799 жылы қазанда Латиум қайтадан [[Папа облысы|Папа мемлекеттерінің]] құрамына кірді. <ref>Susan Vandiler, ''Imperial City: Rome under Napoleon'', p. 20</ref> 1870 жылы 20 қыркүйекте Рим папасы Пий IX тұсында Римді басып алу және Францияның Седандағы жеңіліспен Италияның бірігуі аяқталды және Латиум Италия Корольдігіне қосылды. <ref>{{Cite web|lang=it|url=http://www.consiglio.regione.lazio.it/binary/consiglio/consiglio_argomenti/la_nascita_delle_regioni_a_statuto_ordinario.pdf|work=consiglio.regione.lazio.it|title=LA NASCITA DELLE REGIONI A STATUTO ORDINARIO|editor=CONSIGLIO REGIONALE DEL LAZIO}}.</ref> == Латийдің қазіргі аймағы == Лаций, көбінесе итальяндық атауымен ''Лацио'' деп аталады, үкіметтік аймақ, яғни мемлекеттің бірінші деңгейдегі әкімшілік бөлімшелерінің бірі. Италияда жиырма аймақ бар. Бастапқыда орталық мемлекеттің әкімшілік аудандары ретінде қарастырылған аймақтар 2001 жылы конституциялық реформадан кейін маңызды автономия деңгейіне ие болды. Қазіргі Латиум аймағы ұлттық астанасы Римді қамтиды. == Сондай-ақ қараңыз == * Latium adiectum * Латын аңғары * Fidenae * Этрурия == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Тарихи аймақтар]] [[Санат:Pages with unreviewed translations]] blaajsokoxywdgfquz0oph4s3wbo5gc 0 686537 3061899 2022-08-18T10:54:32Z Мағыпар 100137 Жаңа бетте: '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} qwus9lv6w2sjqweqs1q13bkwmd8gjti 3061900 3061899 2022-08-18T10:55:37Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} byaobr4l0wm3xijz1a8k92lmrfiy243 3061901 3061900 2022-08-18T11:05:09Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} s2bip5yvfxl9c4onga60j10m8t3pt2a 3061903 3061901 2022-08-18T11:06:53Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} hug8gifhk3insmmkr4etuc0o48kii4a 3061904 3061903 2022-08-18T11:09:16Z Мағыпар 100137 /* Діні */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 1q4kpvo97zvjxozhew0xa9ljaunwpoo 3061906 3061904 2022-08-18T11:14:48Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref name="Reference1">КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ssfgx60uwtz1i2hevch4in6bsm3jimn 3061914 3061906 2022-08-18T11:24:53Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} pyar4ikrhcyuorzt7vfy0cn758pgoom 3061926 3061914 2022-08-18T11:32:13Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} lkuybbfsrwgcnmlk68em94qy3a51g7p 3061936 3061926 2022-08-18T11:37:35Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің татуировкасымен сипатталады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 0yt9j9bdyv0v9hcshtdh72xvc9mtxi7 3061941 3061936 2022-08-18T11:39:26Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің [[татуировка]]сымен сипатталады. Тағамдарының негізі - кептірілген және маринадталған көкөністермен танымал. Сыра қант қамысы, маниок, [[күріш]]тен жасалады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 5nh3iq84lggygxrehncxp3vdf7ukcdb 3061942 3061941 2022-08-18T11:40:02Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің [[татуировка]]сымен сипатталады. Тағамдарының негізі - кептірілген және маринадталған көкөністермен танымал. Сыра қант қамысы, маниок, [[күріш]]тен жасалады.<ref>народы мира / Кату http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATU</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 67u5o0zof12s3d9toq1lxa9hngd7qk0 3061943 3061942 2022-08-18T11:40:41Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Вьетнам халықтары|Вьетнам халықтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің [[татуировка]]сымен сипатталады. Тағамдарының негізі - кептірілген және маринадталған көкөністермен танымал. Сыра қант қамысы, маниок, [[күріш]]тен жасалады.<ref>народы мира / Кату http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATU</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Вьетнам халықтары]] 0ap30lu5c5hycj7woyaqr74uqzo9h9r 3061944 3061943 2022-08-18T11:41:04Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Лаос халықтары|Лаос халықтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің [[татуировка]]сымен сипатталады. Тағамдарының негізі - кептірілген және маринадталған көкөністермен танымал. Сыра қант қамысы, маниок, [[күріш]]тен жасалады.<ref>народы мира / Кату http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATU</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Вьетнам халықтары]] [[Санат:Лаос халықтары]] 5j4pkfba97i1v1prl83xhuwxyw8e0xr 3061961 3061944 2022-08-18T11:58:43Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катулар |төл атауы = мой, тхонг, фыонг |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = |діні = |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің [[татуировка]]сымен сипатталады. Тағамдарының негізі - кептірілген және маринадталған көкөністермен танымал. Сыра қант қамысы, маниок, [[күріш]]тен жасалады.<ref>народы мира / Кату http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATU</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Вьетнам халықтары]] [[Санат:Лаос халықтары]] todrilya344rqkx74c441cpaw21md2k 0 686538 3061911 2022-08-18T11:23:06Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Ыстық-Ата ауданы]] бетін [[Ыстықата ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Ыстықата ауданы]] ntlq35w4z7ru071j0ycwjantec0v3ez 0 686539 3061917 2022-08-18T11:27:03Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Қара-Құлжа ауданы]] бетін [[Қарақұлжа ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Қарақұлжа ауданы]] 42lz9ugl34ktqu2zmzwj7r6jnucbbsn 0 686540 3061921 2022-08-18T11:29:35Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Ақ-Тала ауданы]] бетін [[Ақдала ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Ақдала ауданы]] sgjd1vufmk1trqaao0xgpbkydxbfzqd 3 686541 3061923 2022-08-18T11:30:56Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Great Magzhan}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 17:30, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) tclbkgfyffthe17eqkdaxmvv9xuqayu 0 686542 3061930 2022-08-18T11:35:14Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Ат-Башы ауданы]] бетін [[Атбасы ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Атбасы ауданы]] m7tuvwl5zmi20rzhogpyyfp5v4d1oud 0 686543 3061939 2022-08-18T11:38:52Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Жеті-Өгіз ауданы]] бетін [[Жетіөгіз ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Жетіөгіз ауданы]] 6dbvr8g7xx6tl6tafp4x9sxc5cwt0s9 10 686544 3061940 2022-08-18T11:39:17Z Madi Dos 18369 Жаңа бетте: "Маусым" гүл бүршіктері .9 фотосуреттің фокусы.<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> wikitext text/x-wiki "Маусым" гүл бүршіктері .9 фотосуреттің фокусы.<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> cygiobha9zyrbe32gie31nj3o2qv86z 10 686545 3061945 2022-08-18T11:41:11Z Madi Dos 18369 Жаңа бетте: [[Бад-Раппенау|Бад Раппенау]]дағы Эренберг қамалы, [[Германия]].<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> wikitext text/x-wiki [[Бад-Раппенау|Бад Раппенау]]дағы Эренберг қамалы, [[Германия]].<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> px7verssqi5nb7u9foyispw95jlmzjl 0 686546 3061947 2022-08-18T11:44:05Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Аламүдүн ауданы]] бетін [[Аламүдін ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Аламүдін ауданы]] 8y3fwm0lfhsz0eo7bmo4msq1lunc8xd 0 686547 3061953 2022-08-18T11:51:14Z Didar.Bayan21NS 120910 Жаңа бетте: {{Тексерілмеген мақала|date={{subst:#time:F Y}}}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Қажи Нұрсұлтанұлы '''(1928 -2011) - педагогика ғылымдарының кандидаты,[[профессор]], бірнеше оқу-әдістемелік құралдардың авторы, [[ұстаз.]] File:Қажи Нұрсұлтанұлы.jpg|thumb|Проф... wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Қажи Нұрсұлтанұлы '''(1928 -2011) - педагогика ғылымдарының кандидаты,[[профессор]], бірнеше оқу-әдістемелік құралдардың авторы, [[ұстаз.]] [[File:Қажи Нұрсұлтанұлы.jpg|thumb|Профессор, ұстаз Қажи Нұрсұлтанұлы]] == Өмірбаяны == *1928 жылы 17 қазанда [[Семей]] облысы, [[Ақсуат]] ауданының Қаратал колхозында ([[Тана]] ауылы) дүниеге келген. *Соғыс жылдарындағы қиыншылықтарға байланысты орта мектепті үзіліспен оқуға тура келді. *Орта мектепті ойдағыдай бітіріп, С.М.Киров атындағы Қазақтың ұлттық университетінің физика-математика факультетінің «математика» мамандығына түсіп, 1955 жылы бітірді. *1955 жылы Қазақ ССР Оқу-ағарту министрлігінің жолдамасымен Н.К.Крупская атындағы Семей педагогикалық институтының жоғары математика кафедрасына ассистент болып қызметке қабылданып, ағартушылық еңбек жолын бастап, оқытушы, аға оқытушы, факультет деканының орынбасары, доцент, профессор дәрежесіне дейін көтерілді. *1975 жылы «Қазақстанда математика педагогикасы ойларының даму тарихи» деген тақырып бойынша кандидаттық диссертация қорғап, педагогика ғылымының кандидаты деген ғылыми атақ алды. Бұл математиканы оқыту теориясы мен әдістемесі саласы бойынша өте құнды әрі тың еңбек болып саналады. Оның нақты дәлелі ретінде Қажы Нұрсұлтанұлының еңбектеріне берілген физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Ф.Д.Крамер, академик О.А.Жәутіков, Қазақ ССР Ғ.А. корреспондент мүшесі А.Машенов, профессорлар А.З.Закарин, А.Көбесов және тағы басқа ғалымдардың пікірлерін айтуға болады. *1978 жылы КСРО министрлер кеңесінің жоғары аттестациялық комиссиясының шешімімен доцент ғылыми атағын алды. *Жоғары оқу орнының ғылыми кеңесінің шешімімен 1996 жылдан математика және математиканы оқыту әдістемесі кафедрасының профессоры қызметін атқарған. *Қажи Нұрсұлтанұлы кафедрасының негізгі пәндері «Математикалық анализ», «математикалық логика», «дискретті математика», «математика тарихы» пәндерінен студенттерге дәріс оқыды. *Қажи Нұрсұлтанұлы студенттерге тек қана білім беріп қоймай, мұғалімге қажетті қасиеттер мен қабілеттерді олардың бойына сіңіруге үйретуден ешқашан жалыққан емес. *Сонымен қатар қоғамдық өмірге белсенді араласатын, өз ойы, өз пікірі бар, ұлтжанды ұстаз. Қажи Нұрсұлтанұлы университетті бітіріп келген жылдары Семей педагогикалық институтында қазақ топтарын ашып, өз тілінде маман дайындауда оларға білікті де білімді ұстаздар шақырылып, олардың қызметін ұйымдастыруда Т.Ы.Амановтың басшылығымен өте үлкен белсенділік көрсетті. Қазақ топтары ашылғаннан кейін де оның өміршеңдігін қамтамасыз ету үшін жан аямай еңбек еткен ұстаздардың бірі. *Қажи Нұрсұлтанұлы тарихтан, әдебиеттен, басқа да ғылым салаларынан көп білетін рухани байлығы мол, зиялы жан-жақты адам болды. Абай мен Шәкәрімнің, Алаш арыстарының өмірі мен шығармашылық еңбектеріне арналған зерттеу жұмыстары облыстық, республикалық басылымдарда жарияланды.Семей мемлекеттік педагогикалық институтының физика-математика факультетінде еңбек жолын 1955 жылдан бастап 55 жылдай ерен еңбегін сіңірді. == Ғылыми еңбектері == *Қажи Нұрсұлтановтың «Математикалық логика бастамалары» деген екі томдық кітабы Алматы қаласындағы «Республикалық баспа кабинетінде» 1994, 1995 жылдары жарық көрді. [[File:Еңбектері.jpg|thumb|Қажи Нұрсұлтанұлының еңбектері]] *«Дискретті математикалық логика» дейтін көлемді кітабы 2002 жылы Семей қаласында басылып, республикаға кеңінен тарады. * Қ.Нұрсұлтанов бастамшы болып авторлар ұжымы әзірлеген «Ойлау логикасы» атты оқу-әдістемелік құралы 2006 ж. Семей қаласында жарық көрді. * Сонымен қатар аталған пәндер бойынша республикадағы орта білім беретін мектептерде жүйелі түрде оқытылатын элективтік курстарды дайындаушы және оларды іс жүзінде дәрістеуші болды. * Қажи Нұрсұлтановтың авторлығымен жалпы ғылым сүйер зиялы қауымға, мұғалімдер мен оқытушыларға, студенттер мен мектеп оқушыларына лайықтанған, көп таралымды бес кітап және де әртүрлі журнал мен жинақтар беттерінде 200-ден астам ғылыми-зерттеулік, ғылыми - көпшілік және оқу - әдістемелік мақалалар жарияланған. == Марапаттары == *Қажи Нұрсұлтанұлы «[[Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі]]» белгісімен және КСРО жоғары білім беру саласына сіңірген еңбегіне орай «Жұмыстағы үздік табыстары үшін» дейтін Ресейлік белгісімен және Семей мемлекеттік педагогикалық институтына сіңірген еңбегіне орай «Зор еңбегі үшін» медалімен, жеңістің 55 жылдық құрметіне «1941-1945 жж. соғыс ардагері», «Ұлы Отан соғысының жеңісіне 60 жыл» медальдарымен марапатталған. * 1999 жылы Семей қаласының әкімінің шешімімен көп жылғы жемісті еңбегі, білікті кадрлар даярлаудағы іскерлігі үшін Қажи Нұрсұлтанұлына «Семей қаласының Құрметті азаматы» атағы берілді. Оқу-ағарту саласы басшыларының алғыс хаттарымен марапатталды. *Қажи Нұрсұлтанұлынан білім алған шәкірттері Қазақстанның барлық аймақтарында абыроймен педагогикалық қызмет атқаруда. Олардың ішінде ғылым докторлары, ғылым кандидаттары, доценттер, оқу - ағарту ісінің үздік қызметкерлері көптеп саналады.<ref>https://semeylib.kz/?page_id=11549&ysclid=l6ywyojv4h132471324</ref> == «Қ.Н.Нұрсұлтанов оқулары» == 2019 жылдан бастап республика көлемінде математика мұғалімдерінің «Қ.Н. Нұрсұлтанов оқулары» атты математика мұғалімдерінің республикалық ғылыми-практикалық конференциясы дәстүрлі түрде өткізіліп келеді. Соңғы екі жылда халықаралық деңгейде өткізілуде. Сондай-ақ 5-6 сынып оқушыларына математика пәні бойынша дәстүрлі олимпиада өткізіліп келеді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ai838mjvdvzsunyow6uy5f2eg7dvvc6 0 686548 3061956 2022-08-18T11:52:36Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Соқұлық ауданы]] бетін [[Соқылық ауданы]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Соқылық ауданы]] e1dy04r4qh79yg7r80sgqc4p5vo91we