Түрікменстан

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="kk">
  <siteinfo>
    <sitename>Уикипедия</sitename>
    <dbname>kkwiki</dbname>
    <base>https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Таспа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Арнайы</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Талқылау</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Қатысушы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Қатысушы талқылауы</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Уикипедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Уикипедия талқылауы</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Сурет</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Сурет талқылауы</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаУики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаУики талқылауы</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Үлгі</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Үлгі талқылауы</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Анықтама</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Анықтама талқылауы</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Санат</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Санат талқылауы</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал талқылауы</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Жоба</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Жоба талқылауы</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
      <namespace key="2600" case="first-letter">Topic</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Түрікменстан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1575</id>
    <revision>
      <id>3058507</id>
      <parentid>3058098</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T09:11:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29193" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы        = Түрікменстан
 |Шынайы атауы   = {{lang-tk|Türkmenistan}}
 |Атау септігі       = Түрікменстан
 |Елтаңба            = Coat of Arms of Turkmenistan.svg
 |Байрақ                = Flag of Turkmenistan.svg
 |Ұраны                   = Turkmenistan anthem
 |Әнұранның аты          = Түрікменстан әнұраны
 |Аудио                   = National anthem of Turkmenistan, performed by the United States Navy Band.oga
 |Картада                = Turkmenistan on the globe (Eurasia centered).svg
  |карта тақырыбы        = 
 |Картада2               = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 39|lat_min = 4|lat_sec = 0 
  |lon_dir = E|lon_deg = 60|lon_min = 16|lon_sec = 0
  |region                 = TM
  |CoordScale             = 5000000
 |Тілі             = [[түрікмен тілі]]
 |Мемлекеттік діні = зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі         = [[Президенттік республика]]
 |Құрылды       =
 |Тәуелсіздік күні      = [[27 қазан]] [[1991 жыл]]ы
 |Тәуелсіздігін алды        = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан
 |Астанасы                 = [[Ашхабад]]
 |Ірі қалалары       = Ашхабад, [[Түрікменабад]], [[Ташықауыз]], [[Балқанабат]], [[Мары]]
 |Басшы қызметі =  [[Түрікменстан президенті|Президенті]]&lt;br&gt;[[Түрікменстан вице-президенті|Вице-Президенті]]&lt;br&gt;[[Түрікменстан Халық Мәслихаты|Халық Мәслихаты төрағасы]]&lt;br&gt;[[Түрікменстан Мәжілісі|Мәжіліс төрағасы]]
 |Басшылары            = [[Сердар Құрбанқұлыұлы Бердімұхамедов|Сердар Бердімұхамедов]]&lt;br&gt;[[Рашид Овезгельдыұлы Мередов|Рашид Мередов]]&lt;br&gt;[[Құрбанқұлы Мәлікқұлыұлы Бердімұхамедов|Құрбанқұлы Бердімұхамедов]]&lt;br&gt;[[Гүлшат Сахықызы Мәммедова|Гүлшат Мәммедова]] 
 |Жер аумағы              = 491 210&lt;ref&gt;Государственный комитет Туркменистана по статистике : Информация о Туркменистане : [http://www.stat.gov.tm/ru/content/info/turkmenistan/ О Туркменистане] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120107073046/http://www.stat.gov.tm/ru/content/info/turkmenistan/ |date=7 January 2012 }} : Туркменистан — одна из пяти стран Центральной Азии, вторая среди них по площади (491,21 тысяч км2), расположен в юго-западной части региона в зоне пустынь, севернее хребта Копетдаг Туркмено-Хорасанской горной системы, между Каспийским морем на западе и рекой Амударья на востоке.&lt;/ref&gt;
 |Жер аумағы бойынша орны     = 52-ші
 |Судың үлесі            = 4,9
 |Этнохороним             = 
  |Жұрты              = 5 662 544
  |Халық саны бойынша орны     = 117-ші
  |Сарап жылы             = 2016
  |Санақ бойынша халық саны  = 
  |Санақ жылы           = 
  |Халық тығыздығы    = 10,5
  |Тығыздық бойынша орны     = 221-ші
 |ЖІӨ (АҚТ)             = 112,659 млрд.&lt;ref name=imf2&gt;{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=44&amp;pr.y=15&amp;sy=2018&amp;ey=2020&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=925&amp;s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&amp;grp=0&amp;a=|title=Turkmenistan |publisher=International Monetary Fund |accessdate=2 June 2016}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы  = 2018
 |ЖІӨ (АҚТ) орны        = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = 19,526&lt;ref name=imf2 /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 
 |ЖІӨ (номинал)         = 42,764 млрд.&lt;ref name=imf2 /&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 2018
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны            = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = 7,411&lt;ref name=imf2 /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 
 |АДИ                    = {{өсім}} 0,706&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.hdr.undp.org/en/2018-update |title=2018 Human Development Report |year=2018 |accessdate=14 September 2018 |publisher=United Nations Development Programme }}&lt;/ref&gt;
 |АДИ жылдық есебі       = 2017
 |АДИ бойынша орны       = 108-ші
 |АДИ деңгейі            = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;жоғары&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы            = 
 |Валютасы                  = [[Түрікменстан манаты|манат]] 
 |Интернет үйшігі            = [[.tm]]
 |ISO                     = TKM
 |Телефон коды          = 993
 |Уақыт белдеуі            = +5
 |Түсініктемелер              = 
}}
'''Түрікменстан''' ({{lang-tk|Türkmenistan}}) — [[Мұхитқа шыға алмайтын елдер|мұхитқа шыға алмайтын]] [[Орталық Азия]]дағы мемлекет, халық саны шамамен 6 миллион адам. Орталық Азия аймағындағы [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|халқы ең аз мемлекет]] болып келеді. Ең ірі қаласы және елордасы — [[Ашхабад]]. Солтүстік-батысында [[Қазақстан]]мен, солтүстік, шығыс және солтүстік-шығысында [[Өзбекстан]]мен, оңтүстік-шығысында [[Ауғанстан]]мен, оңтүстік және оңтүстік-батысында [[Иран]]мен және [[Каспий теңізі]]мен шектеседі.

== Географиясы ==
Жерінің 80 % артығын аптап шөл ([[Қарақұм]] шөлі), құм көшкіндері, тасты таулар мен ащылы алаптар басып жатыр.

Түрікменстанның ең үлкен өзені [[Әмудария]]. Оның ұзындығы 1415 км болса, соның 1000 км осы елдің аумағында. Осы өзеннен бастау алып, Түрікменстанның [[Ашхабат]], [[Мары]], [[Бүзмейін]], [[Балқанабат]] (Небит-Даг), [[Түрікменбашы қаласы|Түрікменбашы]] (Красноводск) сияқты ең үлкен қалаларына ауыз суын жеткізіп жатқан [[Қарақұм каналы]].

Сонымен бірге, канал 1 млн ha жерді суландырады. Оның ұзындығы 1100 км.
 
=== Ахуалы ===
Елдің қыс айларындағы орташа температурасы 26—32&amp;nbsp;°C, ал жаздағы ыстық 70&amp;nbsp;°C асады.

== Әкімшілік бөлінісі ==
{{main|Түрікменстанның әкімшілік бөлінісі}}
Түрікменстан 5 әкімшілік-экономикалық аумаққа бөлінген. Олар уәлаят (облыс) деп аталады. [[Ахал уәлаяты|Ахал]], [[Балқан уәлаяты|Балқан]], [[Дашоғыз уәлаяты|Дашоғыз]], [[Лебап уәлаяты|Лебап]], [[Мары уәлаяты|Мары]] уәлаяттарын және [[Ашхабад]] қаласын президент тағайындаған хәкімдер басқарады. Уәлаяттардың құрамына 46 атырап және 528 геңеші (кеңесі) енеді.

== Халқы ==
Халқының саны 6 млн адамға жуық. Халық саны бойынша және халық тығыздығы бойынша [[Орталық азия]]ның ең 

Түрікмен халқының жалпы саны қазір 20,0 млн артық деген дерек бар. [[Түрікмендер]] [[Ауғанстан]], [[Иран]], [[Түркия]], [[Ирак]], [[Сирия]] секілді елдерге де жайылған. Елдегі түрікменнен кейінгі көп халық өзбектер, одан кейін орыстар. [[Қазақтар]]дың саны бұрын 120,0 мыңнан асқан екен. Қазір соның жартысына жуығы атажұртқа көшіпті. Қазір 60,0 мыңға жетер-жетпес қазақ бар көрінеді. Бұлардан басқа [[армяндар]], [[әзірбайжандар]], [[түріктер]], иран халықтары, т.б халықтардың өкілдері де тұрады.

Солардың ішінде ирандықтар мен [[түріктер]]дің ғана ұлттық орталықтары бар. Түрікменстанда [[Тәуелсіз мемлекеттер достастығы|ТМД]] халықтарының ұлттық-мәдени орталықтары жоқ.

== Тарихы ==
Түрікменстан [[1991 жыл]]ы [[12 қазан]] күні өз тәуелсіздігін жариялап және осы сәттен бастап ерекше мәртебелі ел болуды мақсат тұтып, әрекеттер жасаған.

[[1995 жыл]]ы [[12 желтоқсан]] күні әлемнің 185 елінің қолдауымен ол [[Біріккен ұлттар ұйымы|БҰҰ]]-ның бейтарап ел деп таныған шешіміне қол жеткізді.

Түрікменстан жерін адамдар [[тас дәуірі]]нен мекендей бастаған. Б.з.б. 6-мыңжылдықта [[жейтун мәдениеті]] осы өңірде қалыптасқан. Копетдаг тау баурайындағы жазықтықтан Жейтун, Чопан-Тепе, Бами, Чағыллы, Монджуклы, т.б. ежелгі қоныстардың қалдықтары табылған. Ол дәуірде жергілікті халқы егін егу, мал өсіру, аң аулаумен шұғылданған. Энеолит дәуірінде Түрікменстанда анау мәдениеті болды. Ондағы елді қоныс қалдықтары Копетдагтың солтүстік тармақтары мен Теджен өзені саласынан табылған. Бұл тұста Түрікменстанда диқаншылық пен мал шаруашылығы кең өріс алды. Шағын кенттер салынды. Б.з.б. 2-мыңжылдықтың аяғы мен 1-мыңжылдықтың басында Түрікменстанда әлеуметтік жіктелу күшейіп, алғашқы мемлекеттік құрылымдар пайда болуына байланысты суалмалы егіс жүйесі, сауда-саттық дамыды, қалалар ірге көтерді. Түрікмен халқының тарихы ерте кездегі Орта Азияны мекендеген тайпа-ұлыстар тарихымен тығыз байланысты. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың орта шенінде Түрікменстан жерінде қуатты Маргиана және [[Парфия]] мемлекеттері болды. [[Каспий теңізі]]нің оңтүстік-шығыс жағалауын [[Гиркания]], Солтүстік жағасындағы даланы Массагеттер мен көшпелі дах (дай) тайпалары мекендеді. Б.з.б. 7 – 6 ғ-ларда Маргиана Бактрияның, ал Парфия мен Гиркания Мидия мемлекетінің құрамына кірді. Б.з.б. 6 – 4 ғ-ларда бұл аймақтар Ахемен әулетінің қол астына қарады. Б.з.б. 4 ғ-дың соңында Түрікменстан жерін А.Македонский жаулап алды, б.з.б. 3 ғ-дың орта кезінде тау бөктеріндегі аймақта Парфия патшалығы пайда болды, оның ордасы – Ниса қ. Б.з.б. 224 ж. Сасани әулетінен шыққан парсы бектері Парфия патшалығын талқандап, оңт. Түрікменстанның жерін басып алды. Б.з. 1 ғ-дың орта шенінен бастап Арал маңындағы ғұндар мен жергілікті тұрғындар ұзақ уақыт араласып, сіңісіп кетті. Солт. Түрікменстан аумағындағы халықтардың шығу тарихында аландар маңызды орын алды. 5 ғ-дың ортасында Түрікменстанның көптеген жерін эфталит тайпалары (ақ ғұндар) биледі. 6 ғ-дың орта кезінде эфталиттер мемлекетін Түрік қағандығы құлатты да, жергілікті көшпелі ұлыстар түркі тілдес тайпаларға бағынды. Қағандық ыдырағаннан кейін түркі тайпалары Каспий атырабындағы далалық аймақта және Дағыстанда өз алдына дербес ел болды. 7 ғ-дың орта шенінде Түрікменстан жеріне арабтар басып кіріп, жергілікті халыққа ислам дінін алып келді. Түрікмендер жат жұрттықтарға қарсы бірнеше рет бас көтерді (655 ж. Мервтегі көтеріліс, 8 ғ-дың 70 – 80-жылдарындағы Муканна көтерілісі). Дегенмен, олар ислам дінін қабылдаған алғашқы түркі тайпалары болды.. 9 – 10 ғ-ларда Түрікменстан Тахари әулеті (821 – 73) мен Самани әулеті (900 – 99) мемлекеттерінің құрамына кірді. Бұл кезеңде елде Үргеніш, Ниса, Абиверд, Серахс, Дахистан, т.б. ірі сауда-қолөнер орт-тары пайда болды. 9 – 11 ғ-ларда [[Сырдарияның]] төм. және орта ағысын бойлай және [[Каспий]] т-нің солт. мен шығыс аймақтарына түркі тілдес оғыз тайпасы келіп қоныстанды. 

&lt;br /&gt;1040 ж. Салжұқ әулетінен шыққан көсемдердің басшылығымен оғыздар Түрікменстан жерін басып алды. Сөйтіп, оғыздар түрікмен халқының қалыптасуына қосалқы негіз болды. Олар жергілікті тұрғындармен араласып “түрікмен” атанып кетті. [[1158]] ж. көшпелі оғыздар мен Хорасан бұқарасының көтерілісі Салжұқ мемлекетін құлатты. 12 ғ-дың соңы мен 13 ғ-дың басында Түрікменстан жері Хорезм шахтарының қол астына қарады, [[1219]] – [[1221]] ж. Шыңғыс ханның әскерлері басып алды. Түрікмен тайпаларының көпшілік бөлігі Каспийдің шығыс жағалауына ығысып, Балқаш маңайындағы далалық аймақтарды, Узбой аңғарын паналады. Түрікменстан аймағын [[Алтын Орда]], [[Шағатай]] ұлыстары және Хулагу мемлекеті бөлісіп алды. Түрікмендер Алтын Орда хандарына, т.б. жат жерлік билеушілерге қарсы бірнеше рет көтеріліске шықты. 13 – 14 ғ-ларда түрікмендердің ұлт ретінде қалыптасу процесі одан әрі жалғасты. Бұған Солт. Түрікменстанды, Үстірт пен [[Маңғыстау түбегі]]не қоныстанған түрікмен тайпалары (Салыр, языр, алил) негіз болды. Хулагу мемлекеті құлап (14 ғ-дың ортасы), Алтын Орда әлсірегеннен кейін (14 ғ-дың 60-жылдары) Түрікменстан жерінде жартылай тәуелсіз бірнеше ұлыстар пайда болды. Бұларды 14 ғ-дың 70 – 80-жылдары Әмір Темір бағындырды. Темір мемлекеті құлағаннан кейін түрікмендердің біраз бөлігі Хиуа мен Бұхар хандықтарының, қалғандары [[Иран]] билеушілерінің қол астына қарады. 16 ғ-дың бас кезінде Сарқамыс ойпатының тұрғындары ойысып, егін егуге жарамды Ахал, Атек, Мерв, Атрек және Гүрген аймақтарын жайлады. Тайпалардың осылайша көшіп-қонып, шашыраңқы қоныстанып жүруі салдарынан түрікмендер мемлекет құра алмады. 16 ғ-дың 50-жылдарында оңт.-батыс Түрікменстан тұрғындары Аба Сердардың басшылығымен Иран әкімш-не қарсы көтеріліп, Хиуа жасақтарының көмегімен шах әскерлерін талқандады. 16 ғ-да орыс-түрікмен байланысы орнады. [[Астрахан]] және Маңғыстау түбегінде ортақ сауда орт-тары ретінде бекет-қостар пайда болды. 17 ғ-дың соңы мен 18 ғ-дың басында түрікмендердің біразы [[Ресей]] жеріне көшіп, Солт. Кавказға қоныстанды (Ставрополь түрікмендері). 18 ғ-дың соңы мен 19 ғ-дың бас кезінде Шығыс Еуропа мен Орта Азия арасындағы сауда жолдарының бәрі Түрікменстан жерін басып өтетін болды. Түрікмендер Ресеймен сауда жасауға ықыласты болды да өз жерінен өтетін керуен жолының қауіпсіздігін сақтауға міндеттенді. 19 ғ-дың басында түрікмендердің кейбір тайпалары – абдал, чаудар, игдир, бурунчук, тозашы рулары Ресейдің бодандығына ресми түрде мойынсұнды (9.5.1802). өнеркәсіптік қарым-қатынастары дамып келе жатқан Ресей үшін арзан да сапалы шикізат көзі мол Орта Азия кеңістігін бағындыруда ағылшындармен арадағы бәсекелестік Түркіменстанды отарлау саясатын тездете түсті. [[1869]] ж. Каспий т-нің шығыс жағалауына орыс әскерлері келіп, Красноводск (қазіргі Түрікменбашы) қаласын салды. [[1869]] – [[1885]] ж. Ресей империясының Түрікменстан аумағын отарлау әрекеті жергілікті тұрғындар тарапынан қатты қарсылыққа тап болды. Әсіресе, Ахал алқабын жайлаған теке руы орыс басқыншыларына қатты қарсылық көрсетті. 1885 ж. Атрек, Теджен, Мерв және Пендан алқабы Ресейдің қол астына өтті. 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың басында Түрікменстан орыс және ағылшын капиталының өрісіне айналды.
&lt;br /&gt;Британ тауар бірлестігі түрікменнің мұнайын игеріп, жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарын ашты. Каспий маңындағы т. ж. бойына орыс кенттері салынды. Ресей үкіметі өлкені империяның шикізат базасына айналдыруға, мақта өсіру көлемін ұлғайтуға жанталасты. Ежелгі түрікмен жерінде ұлттық мемл. құрылым Қазан төңкерісінен кейін ғана қалпына келді. [[1924]] ж. 27 қазанда КСРО ОАК Түрікменстан КСР-ін құру туралы қаулы шығарды. Дегенмен, пролетариат диктатурасына негізделген жаңа жүйеге көшуге түрікмен халқы қатты қарсылық көрсетті. [[1920]] – [[1930]] ж. елде басмашылар қозғалысы бас көтерді. Бірақ бұл баскөтерулер күшпен басылды. 2-дүниежүз. соғысқа түрікмен халқы да белсене араласты. Соғыстан кейінгі жылдары Түрікменстанда көптеген жаңа өндіріс орындары ашылып, а. ш. дамыды, жаңа қалалар бой көтерді.

&lt;br /&gt;[[1991]] ж. қазанда бүкілхалықтық референдум нәтижесінде Түрікменстан Республикасының мемл. тәуелсіздігі жарияланды. [[1992]] ж. 18 мамырда Конституциясы қабылданып, елдегі мемл. басқару ісі президенттік республика пішімінде жүзеге асырыла бастады. [[1995]] ж. 12 желтоқсанда [[БҰҰ]] Бас Ассамблеясы “Түрікменстанның тұрақты бейтараптылығы” туралы қарар қабылдады. Онда БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің Түрікменстанның тұрақты бейтарап ел ретіндегі халықар.-құқықтық мәртебесін мойындап, қолдайтындықтары, егемендігі мен аумақтық тұтастығын құрметтейтіндіктері мазмұндалған. Халықар. ұйым осы тарихи қарарды қабылдағаннан кейін Түрікменстан Халық Мәслихаты 1995 ж. 27 желтоқсандағы мәжілісінде бейтараптылық туралы заңды тұрғыдан ресімдеу жөнінде шешім шығарды. Бұл құжат Түрікменстанның сыртқы саясаттағы бағыт-бағдарын айқындаушы негіз болып табылады.

== Саясаты ==
Түрікменстанда ең үлкен лауазым иесі, әрі атқарушы биліктің басшысы — елдің [[Түрікменстан президенті|президенті]].

Ал [[Түрікменстан Халық Мәслихаты|Халық мәслихаты]] елдегі халық билігінің ең жоғарғы өкілді органы болып табылады. Оның құрамы 2 мың адамнан артық. Осы органның да төрағасы — президент.

Елдегі заң шығарушы орган [[Түрікменстан Мәжілісі|Мәжіліс]] деп аталады. Оның құрамында 5 жыл мерзімге сайланатын 50 депутат бар.

Түрікменстанда азаматтық қоғамның да атрибуттары бар. Кәсіподақ, ақсақалдар кеңесі, Мақтымқұлы атындағы жастар одағы, Горбансолтан әже атындағы әйелдер одағы, дін жөніндегі кеңес және т.б. мемлекеттік бюджеттің есебінен жұмыс істейді.

Елде бір-ақ саяси партия тіркелген. [[Түрікменстан Демократиялық партиясы|Демократиялық партия]] деп аталатын оның құрамында 100 мыңнан артық мүше бар.

== Экономикасы ==
Экономиканың барлық саласында мемлекет үстемдік етіп отыр.

Мемлекеттік бюджет кірісінің қомақты бөлігін мұнай мен газды сыртқа шығарудан басқа мақта иіру кәсіпорындарының тізбесінен түсетін салық та құрайды.

Мұнда [[Химиялық элементтердің периодтық жүйесі|Менделеев кестесі]]ндегі элементтердің бәрі де бар. Жерінің 80% [[мұнай]] мен газ бар. Осы уақытқа дейін олардан 144 кен орны табылған. Бірақ соның әзірге 40-қа жуығы ғана игерілуде. Газдың болжамды қоры 21-23 трлн м³, ал мұнайдікі 12 млрд тоннаға жуық делінеді.

Жоғары технологияға негізделген ондай кәсіпорындар саны қазір 63-ке жеткен. Жыл сайын бұл елде 158 млн м² мақта-мата бұйымдары мен 82 мың тонна жіп иіріледі. Осы өнімдерін Түрікменстан әлемнің жоғары дамыған 30-дан артық еліне шығарып тұрады.

Жалпы, бұл ел әлемнің 80-нен артық елмен белсенді сауда-экономикалық байланыстар жасайды.

[[Қазақстан]] мен Түрікменстан арасындағы құрлықтағы шекараның ұзындығы 426 км. Ол [[2001 жыл]]ы [[5 шілде]] күні ратификацияланған екіжақты келісім-шартпен толығымен шегенделген.

[[2006 жыл]]ы екі елдің арасындағы тауар айналымы $153,3 млн көлеміне жетті. Бұл [[2005 жыл]]мен салыстырғанда 2,2 есе артық. Соның ішінде экспорт $20,7 млн, ал импорт $132,6 млн құрады.

Түрікменстан жағы Қазақстаннан негізінен өсімдік өнімдерін, темекі, ұн және химия өнеркәсібі өнімдерін импорттайды, ал Қазақстан минералды және химиялық өнімдер алады.

== Мәдениет және қоғам ==

== Әлеуметтік саласы ==
Мұнда электр қуаты, газ, су, тұз тегін. Қоғамдық көлікпен жүрудің бағасы 50 манат.

Ал бір доллардың ресми бағамы 5200 манат, базардағы нарқы 23500 манат.

== Қарулы күштері ==

== Түсініктемелер ==

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Түрікменстан
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Орталық Азия
 |ЭЫҰ
 |ТМД
 |Түркі кеңесі
 |ТҮРКСОЙ
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
}}

[[Санат:Түрікменстан|*]]
[[Санат:Посткеңестік елдер]]</text>
      <sha1>rkdf6n7ro9lvah68ti4q3yqfkexg6et</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Петропавл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3405</id>
    <revision>
      <id>3058502</id>
      <parentid>3056483</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T08:52:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Daniyal.aidarov5</username>
        <id>119690</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19727" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = Қала
 |атауы                   = Петропавл
 |сурет                   = 
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Seal Petropavl.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg= 54|lat_min= 53|lat_sec=
  |lon_deg= 69|lon_min= 13|lon_sec=
  |CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ
  |CoordScale             = 
 |ел картасының өлшемi    = 300 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Солтүстік Қазақстан облысы
 |кестедегі облыс         = Солтүстік Қазақстан облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |мекен түрі              = 
 |мекені                  = 
 |кестедегі мекен         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Болат Серiкұлы Жұмабеков&lt;ref&gt;[http://petropavl.sko.gov.kz/page/read/bio.html?lang=kz]&lt;/ref&gt;
 |құрылған уақыты         = 1752
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 1807
 |жер аумағы              = 221,6
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              =
  |тұрғыны                = 219 011&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2019 
  |тығыздығы              =  
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[орыстар]] 60,00 % &lt;br /&gt; [[қазақтар]] 30,00 % &lt;br /&gt; [[татарлар]] 3,00% &lt;br /&gt; [[украиндар]] 2,00 % &lt;br /&gt; [[немістер]] 1,00% &lt;br /&gt; басқалары 4,00 %&lt;ref name=&quot;stat.kz2&quot;&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/Bull_Hsany2010.rar Қазақстан Республикасының ұлттық құрамы]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = петропавлдық
 |телефон коды            = 7152
 |пошта индекстері        = 150000
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Petropavl
 |сайты                   = http://sko.gov.kz/
 |сайт тілі               = kz
 |сайт тілі 2             = ru
 |сайт тілі 3             = en
}}
'''Қызылжар''' ( ресми &quot;''Петропавл''&quot; {{lang-ru|Петропавловск}}, қазақша кеңінен қолданылып жүрген атауы ''«Қызылжар»'') — [[Солтүстік Қазақстан облысы]]ның қаласы, облыс орталығы (1936 жылдан бері). Қаланың негізі [[Есіл]] өзенінің оң жағалауында 1752 жылы қаланған.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

Петропавл автомобиль, әуе, өзен және темір жолдарының ірі торабы. [[Батыс Сібір жазығы|Батыс Сібір ойпатының]] оңтүстік-батысындағы Есіл жазығының орманды-дала белдемінде, Есіл өзенінің оң жағасындағы «Қызылжар» деп аталатын ежелгі қазақ қонысының орнында орналасқан. Тұрғыны 219 011&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]&lt;/ref&gt; адам (2019 ж.) &lt;ref&gt;[http://kz.sko.kz/Pasport_gPetropavlovska 2011 жылғы қаңтар-маусымдағы Петропавл қаласының әлеуметтік-экономикалық паспорты]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Қаланың іргесі 1752 жылы [[Ресей империясы|патшалық Ресей]]дің қазақ жерін отарлау саясатында әскери бекініс ретінде қаланған. Алғашында әскери форпост, кейіннен [[Сыбырлар|сібір татарларының]] (түркілердің) қаласы атанып, Ресейдің Солтүстік және Орталық Қазақстанды отарлау кезіндегі негізгі тірек пунктіне айналды. 1838 жылы Есіл округінің, 1868 жылы Ақмола облысының құрамына еніп, уездік қалаға айналды. 1868 жылдан кейін Петропавл Сібір мен Түркістан сауда жолының бойында орналасуына байланысты Ресей мен Орта Азия хандықтарының және қазақ даласы арасындағы сауда қатынасының ірі орталығы болды. Мұндай ірі сауда орталығына айналуына Абылай сұлтанның Орынбор және Сібір губернаторларынан Қызылжарда (қазіргі Петропавл қаласында) ірі сауда орталығын ашуға рұқсат алуы болды. Петропавлдегі сауда айналымы жылдан жылға ұлғая түсті және орыс көпестері мен [[Орта жүз]] қазақтары арасында сауда-саттық жүрді. 18 ғасырдың соңында шағын елді мекеннен (форштадт) ірі сауда орталығына айналды. Патша өкіметі Петропавлда сауданың дамуына көмек беріп, онда қалалық Қоғамдық банк ашты (1871). Кейін ол Мемлекеттік банк болды (1880). 1849 жылы 7 май, 7 былғары, 4 сабын, 17 кірпіш зауыты, диірмендер, т.б. кәсіпорындар жұмыс істеді. 1912 жылы мұнда 600-ге жуық сауда мекемесі болды. Қаланың одан әрі дамуына [[Сібір темір жолы|Транссібір темір жолы]]ның салынуы үлкен әсер етті.

Егер 19 ғасырда қала сауда және әкімшілік пункт ретінде дамыса, 20 ғасырдың басында ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптің басты орталықтарының бірі болды. Осы жылдары Ресейден жер аударылған шаруалар келіп қоныстана бастады. Олардың басым бөлігі қалаға көшіп келіп, жұмыс күшін көбейтті. Қалада [[қолөнер]] мен майда кәсіпкерлік дамыды. Қаланың экономикасына 1-дүниежүзілік соғыс пен [[Азамат соғысы]] кері әсер етті. Қала 1932 — 36 жылдары Қарағанды қаласының құрылысын басқаратын және ірі темір жол торабын салудағы негізгі орталыққа айналды. 1932 жылы «Казстройматериал» кірпіш зауыты іске қосылды. Мех. зауыт қайта жөндеуден өтті. Нәтижесінде қала кәсіпорындарының қатары өсіп, жұмысшылар саны 13 есеге ұлғайды. 2-дүниежүзілік соғыс алдында Петропавлда коммуналдық және электр көлігі шаруашылықтары қалыптасты. 2- дүниежүзілік  соғыс жылдары КСРО-ның батыс аудандарынан көшірілген 20-ға жуық зауыт, фабрикалар қала экономикасын біршама көтерді. Соғыстан кейін қала жедел дами бастады. Әсіресе тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде көптеген кәсіпорындар салынып, қаланың әлеуметтік-экономикалық, білім беру және мәдени-ағарту саласы қарқынды дамыды.

90-жылдары нарықтық экономикаға өтуге байланысты  Петропавл қаласындағы ірі өнеркәсіп орындары өз жұмыстарын біршама баяулатты. Шаруашылық байланыстар үзіліп, кәсіпорындардың жұмысы тоқтай бастады. Тек 90-жылдардың соңынан бастап ел экономикасымен бірге Петропавл  қаласының да экономикасы біршама жақсарды.

== Географиясы ==
=== Климаты ===
&lt;div style=&quot;width:100%&quot;&gt;
{{Қаланың ауа райы
|Ені = 
|Жағдайы = 
|Жер_ілік = Петропавлдың
|Дерекнама = [https://meteolabs.kz/қаз/климаты/петропавл/ Петропавл - ауа райы мен климаты]
|Қаң_ор = -16.3
|Ақп_ор = -15.3
|Нау_ор = -8.0
|Сәу_ор = 4.1
|Мам_ор = 12.7
|Мау_ор = 18.2
|Шіл_ор = 19.5
|Там_ор = 17.2
|Қыр_ор = 11.0
|Қаз_ор = 3.7
|Қар_ор = -7.5
|Жел_ор = -13.7
|Жыл_ор =2.1
|Қаң_ор_мин = -20.3
|Ақп_ор_мин = -19.9
|Нау_ор_мин = -13.0
|Сәу_ор_мин = -1.1
|Мам_ор_мин = 6.2
|Мау_ор_мин = 11.9
|Шіл_ор_мин = 13.8
|Там_ор_мин = 11.4
|Қыр_ор_мин = 5.6
|Қаз_ор_мин = -0.7
|Қар_ор_мин = -11.3
|Жел_ор_мин = -17.6
|Жыл_ор_мин =-2.9
|Қаң_ор_макс = -12.3
|Ақп_ор_макс = -10.6
|Нау_ор_макс = -2.9
|Сәу_ор_макс = 9.3
|Мам_ор_макс = 19.2
|Мау_ор_макс = 24.4
|Шіл_ор_макс = 25.2
|Там_ор_макс = 22.9
|Қыр_ор_макс = 16.4
|Қаз_ор_макс = 8.1
|Қар_ор_макс = -3.7
|Жел_ор_макс = -9.8
|Жыл_ор_макс =7.2
|Қаң_а_макс = 2.8
|Ақп_а_макс = 6.7
|Нау_а_макс = 14.5
|Сәу_а_макс = 31.0
|Мам_а_макс = 37.2
|Мау_а_макс = 37.4
|Шіл_а_макс = 37.4
|Там_а_макс = 37.2
|Қыр_а_макс = 33.6
|Қаз_а_макс = 26.2
|Қар_а_макс = 21.0
|Жел_а_макс = 2.6
|Жыл_а_макс =37.4
|Қаң_а_мин = -43.0
|Ақп_а_мин = -39.7
|Нау_а_мин = -31.4
|Сәу_а_мин = -22.5
|Мам_а_мин = -6.9
|Мау_а_мин = -0.8
|Шіл_а_мин = 3.8
|Там_а_мин = -0.5
|Қыр_а_мин = -6.5
|Қаз_а_мин = -16.2
|Қар_а_мин = -37.5
|Жел_а_мин = -43.0
|Жыл_а_мин =-43.0
|Қаң_ор_ж-ш = 22.4
|Ақп_ор_ж-ш = 15.7
|Нау_ор_ж-ш = 14.8
|Сәу_ор_ж-ш = 18.9
|Мам_ор_ж-ш = 30.9
|Мау_ор_ж-ш = 39.2
|Шіл_ор_ж-ш = 67.5
|Там_ор_ж-ш = 49.0
|Қыр_ор_ж-ш = 33.1
|Қаз_ор_ж-ш = 30.7
|Қар_ор_ж-ш = 29.1
|Жел_ор_ж-ш = 25.7
|Жыл_ор_ж-ш =377.0
|}}
&lt;/div&gt;

== Бүгінгі қала ==
[[Сурет:Petropavl mosque.jpg|thumb|left|Петропавл мешіті]]
Қазіргі кезде Петропавл Қазақстандағы ірі өнеркәсіп орталықтарының біріне айналды. Қалада 174 кәсіпорын жұмыс істейді. Оның ішінде ірі кәсіпорындарға «Еуразия», «Вита», «Молочный союз» АІ-тары, нан комбинаты, ликер-арақ зауыты, «Сұлтан», «Тонус» т.б. жатады. Қала бюджеті қаржысының 10%-н шағын бизнес береді. Саудада еңбекпен қамтылғандардың үлесі 47,8%, өндірістік салада 17,4%, оның ішінде құрылыста 6,6% болды, 35 кәсіпорын ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейді. Қалада 110 шағын құрылыс кәсіпорны, 49 көлік және байланыс кәсіпорындары жұмыс істейді. Жалпы білім беретін 49 мектеп, 2 муз., 5 спорт мектебі, 3 кәсіптік-техникалық мектеп, 5 арнайы оқу орны мен колледждер, одан басқа 2 мемлекеттік (Солтүстік Қазақстан университеті мен ҚР Ішкі істер министрлігінің әскери мектебі) жоғарғы оқу орны тіркелген. 12 аурухана, 10 емхана, 199 дәріхана халыққа қызмет көрсетеді. Петропавлда 3 театр, филармония, 3 мұражай, 3 кинотеатр, 4 мемлекеттік кітапхана, 5 мәдениет сарайы, т.б. жұмыс істейді. Қалада 4 стадион, 34 әр түрлі спорт ғимараттары бар. Облыстық және қалалық газеттер, жарнамалық басылымдар шығып тұрады. Сонымен бірге 3 телерадиокомпания жұмыс істейді.

== Экономикасы ==
[[Сурет:Petropavlovsk railway station.jpg|thumb|right|250px|Петропавл темір жол вокзалы]]
Солтүстiк Қазақстан облысының орталығы Петропавл қаласы 1752 жылы құрылды. Облыс орталығындағы халық саны 2010 жылғы 1 қаңтарға 195,2 мың адам болып, барлық облыс халқының 30,3%-ын құрады.

Қалада жалпы бiлiм беретiн 47 күндiзгi мектеп жұмыс iстейдi, оларда 22,3 мың оқушы бiлiм алуда, сонымен қатар 10 колледж (13,0 мың оқушы), жоғарғы бiлiм беретiн 3 оқу орыны (11,0 мың студент) бар.

Облыс орталығында 3 театр, 1 филармония, 3 мұражай, 8 кiтапхана, 3 клубтық мекеме бар.

2010 жылғы 1 қаңтарға 4 995 заңды тұлға тiркелген, оның iшiнде 94,8%-ы шағын (қамтылғандар саны 50 адамнан кем), 4,3 - орта (51-ден 250 адамға дейiн), 0,9%-ы - iрi (250 адамнан артық) кәсiпорындар. Кәсiпорындардың басым бөлiгi (88,8%) жеке меншiк нысанының кәсiпорындары.

Кәсiпорындар мен ұйымдардың меншiгiндегi негiзгi құрал-жабдықтардың бастапқы құны 2009 жылғы 1 қаңтарға (жер құнын есепке алмай) 160,3 млрд.теңге құрады, тозу дәрежесi 40,0% болып, 2008 жылдың соңына баланстық құны 96,3 млрд.теңге болды.

Қала өнеркәсiбiнде (қаржылық емес сектор) 2009 жылы 46 835,1 млн.теңгенiң өнiмi өндiрiлiп, 2008 жылғы деңгейден 4,0%-ға жоғары болды. Электр қуатын өндiру 2 371,1 млн.квт.сағ, жылу қуаты - 2 123,9 мың Гкал, сүт өнiмдерi 27,4 мың тонна, ұн - 100,9 мың тонна, нан - 12,7 мың тонна, макарон - 26,2 мың тонна, алкогольдi iшiмдiктерi 2 114,7 мың литр құрады.

Құрылыс ұйымдарының өз күшiмен 8 530,1 млн.теңге сомасында мердiгерлiк жұмыстар орындалды. Өткен жылы облыс орталығында жалпы аумағы 27 223 шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берiлдi.

2009 жылы бөлшек саудада сауда кәсiпорындары және жеке кәсiпкерлермен 39 800,0 млн.теңгенiң тауары сатылды. Орташа бiр адамға шаққанда бөлшек сауда 203,9 мың теңге құрады.

== Мәдениеті ==
=== Театрлар ===
* С. Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстың қазақ сазды-драма театры
* Солтүстік Қазақстан облыстың қуыршақ театры
* Солтүстік Қазақстан облыстық Н. Погодин атындағы орыс драма театры

=== Мұражайлар ===
*Солтүстік Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану мұражайы
*Облыстық бейнелеу өнері мұражайы
*[[Абылай хан резиденциясы|«Абылай ханның резиденциясы» мұражай кешені]]
* Манаш Қозыбаев атындағы СҚМУ тарихы мұражайы

=== Кітапханалар ===
* С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы
* Ғ. Мүсірепов атындағы облыстық балалар-жасөспірімдер кітапханасы
* И. Шухов атындағы қалалық кітапхана

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Russia}} [[Омбы]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Челябі]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Новосібір]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Екатеринбург]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Germany}} [[Ганновер]], [[Германия]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://petropavl.sko.gov.kz/?lang=kz Петропавл қаласы әкімдігінің ресми сайты] {{ref-kk}}{{ref-ru}}
* [http://www.petropavl.kz/ Бейресми сайт]

{{Солтүстік Қазақстан облысы}}
{{Қазақстан қалалары}}

[[Санат:Петропавл|*]]</text>
      <sha1>77dyr88tx4j7grqf6pcxz6qz0uudpwd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ирак</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5397</id>
    <revision>
      <id>3058474</id>
      <parentid>3004643</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T04:07:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38980" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы          = Ирак Республикасы
 |Шынайы атауы           = {{lang-ar|جمهورية العراق}}&lt;br&gt;Джумхурият аль-Ирак&lt;br&gt; {{lang-ku|کۆماری عێراق}}&lt;br&gt;Комари Эрак
 |Атау септігі           = 
 |Елтаңба                = Coat of arms (emblem) of Iraq 2008.svg
 |Байрақ                 = Flag of Iraq.svg
 |Ұраны                  = [[Аллаху акбар]] (الله أكبر)
 |Әнұранның аты          = Менің отаным
 |Аудио                  = [[Сурет: United States Navy Band - Mawtini.ogg]]
 |lat_dir = N|lat_deg = 33|lat_min = 20|lat_sec = 0
 |lon_dir = E|lon_deg = 44|lon_min = 23|lon_sec = 0
 |region        = IQ
 |CoordScale    = 
 |Картада                = Iraq (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        =
 |Картада2               = 
 |Үкімет түрі             = [[Федерация|Федеративті]] [[парламенттік республика]]
 |Құрылды                 =
 |Тәуелсіздік күні        = [[3 қазан]] [[1932 жыл]]
 |Тәуелсіздігін алды      = [[Ұлыбритания]]дан 
 |Тілдері                 = [[араб тілі]] және [[күрд тілі]]
 |Мемлекеттік діні        = [[ислам]] 
 |Астанасы                = [[Бағдат]]
 |Ірі қалалары            = Бағдат, [[Мосул]], [[Басра]], [[Сулеймания]], [[Эрбиль]], [[Киркук]]
 |Басшы қызметі           = [[Ирак президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;Вице-президенті&lt;br /&gt;[[Ирак премьер-министрі|Премьер-министрі]]&lt;br /&gt;[[Ирак кеңесі өкілдері|Кеңестер өкілдері спикері]]
 |Басшылары               = [[Бархам Салех]]&lt;br /&gt;[[Нури Аль-Малики]]&lt;br /&gt;[[Айяд Аллауи]]&lt;br /&gt;[[Осама ан-Наджейфи]]&lt;br /&gt;[[Адиль Абдул-Махди]]&lt;br /&gt;[[Салим аль-Джабури]]
 |Жер аумағы              = 437 072
 |Жер аумағы бойынша орны = 58-ші
 |Судың үлесі             = 1,1
 |Этнохороним             = 
  |Жұрты                  = 37 202 572
  |Халық саны бойынша орны     = 36-шы
  |Сарап жылы             = 2016
  |Санақ бойынша халық саны    = 
  |Санақ жылы             = 
  |Халық тығыздығы        = 82,7
  |Тығыздық бойынша орны       = 125-ші
 |ЖІӨ                     = 
 |ЖІӨ сараптаған жылы     = 
 |ЖІӨ бойынша орны         = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ       = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны   = 
 |ЖІӨ (АҚТ)               = 733,926 млрд.&lt;ref name=imf2&gt;{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=37&amp;pr.y=17&amp;sy=2016&amp;ey=2020&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=433&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, October 2018 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=7 March 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы    = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны          = 34-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = 17,952&lt;ref name=imf2/&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 76-шы
 |ЖІӨ (номинал)           = 250,070 млрд.&lt;ref name=imf2/&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны            = 48-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = 6,116&lt;ref name=imf2/&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 97-ші
 |АДИ                     = {{өсім}} 0,685&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |title=2018 Human Development Report |date=2015 |accessdate=14 December 2015 |publisher=United Nations Development Programme | page=9}}&lt;/ref&gt;
 |АДИ жылдық есебі        = 2017
 |АДИ бойынша орны        = 120-шы
 |АДИ деңгейі             = &lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;'''орташа'''&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы          = 
 |Валютасы                = [[Ирак динары]] 
 |Интернет үйшігі         = [[.iq]]
 |ISO                     = 
 |Телефон коды            =  964
 |Уақыт белдеуі           =  +3
 |Түсініктемелер          =
}}
'''Ирак''' ({{lang-ar|العراق}}, {{lang-ku|عێراق}}), ресми атауы – '''Ирак Республикасы''' ({{lang-ar|جمهورية العراق}}, {{lang-ku|کۆماری عێراق}}) — Оңтүстік-Батыс Азияда, [[Тигр]] және Евфрат өзендері бойында орналасқан мемлекет. Жер көлемі 444 мың км². Халқы 41, 605 млн. адам (2017). 

Тұрғындарының 75%-ы [[арабтар]], 20%-ы — [[күрдтер]], қалғандары [[түрікмендер]], [[ассириялықтар]], [[парсы]]лар, [[армян]]дар, т.б. Қала халқы 68,1% (1997). 

Мемлекеттік тілі — [[араб тілі]]. Халқының 62%-ы — [[ислам діні]]нің шиит бағытын, 34%-ы сунит бағытын ұстанады. Астанасы — [[Бағдат]] қ. (3 млн-нан астам). 

1970 ж. қабылданған конституциясы бойынша Революциялық кеңестің төрағасы елдің Президенті және Жоғарғы Бас қолбасшы қызметін қатар атқарады. [[Заң шығарушы орган]] — бір палаталы Ұлттық кеңес, 250 депутаттан тұрады. Елдің ұлттық мейрамы — 17 шілде, Ұлттық Республика күні және Тәуелсіздік күні (1958). Ирак 18 провинциядан (мухафаз) тұрады. Ақша бірлігі — [[Ирак динары]].

== Географиясы ==
[[Сурет:Iraq 2004 CIA map.jpg|thumb|left|250px]]
'''Ирак''' — Қосөзен (Месопотамия) жазығындағы Тигр және Евфрат өзендерінің алқыбында орналасқан. Оңтүстік-шығысында Кувейтпен, Оңтүстігінде Сауд Аравиясымен, Батыста - Иордания және Сириямен, солтүстігінде - Түркиямен шекараласады. Оңтүстік-шығысында Парсы шығанығының суларымен жуылады.

Аумағы — 437.072 км².

Шекараларының жалпы ұзындығы 3.631 км: Иранмен шекарасы  — 1.458 км, Иорданиямен — 181 км, Кувейтпен — 242 км, Сауд Аравиясымен — 814 км, Сириямен — 605 км, Түркиямен — 331 км.

Жағалауы: 58 км.

Ең биік жері — Қажы Ибраһим тауы (Haji Ibrahim) 3.600 м.

Климаты құрлықтық, жазы құрғақ және ыстық, қысы - жауынды және суық. Солтүстігінде климаты субтропикалық, оңтүстігінде тропикалық. Қаңтар айының температурасы  7 — 12ºС (тауларында қар жатады), шілде айында барлық жерінде 34ºС (кейде 48ºС жетеді). Жылдық жауын-шашын мөлшері 50-150 мм жазық жерлерде, таулы жерлерінде 1500 мм-ге жетеді.

=== Әкімшілік бөлінуі ===
[[Сурет:IraqNumberedRegions.png|thumb|right|Ирак мухафаздары]]
Ирак 18 провинцияға (мухафаза) бөлінген.

{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot;
|+
! |№
! |Мухафаза
! |Әкімшілік орталығы
! |Ауданы,&lt;br /&gt;км²
! |Халқы,&lt;br /&gt;адам (2011)&lt;ref&gt;[http://www.citypopulation.de/Iraq.html City Population — Statistics &amp; Maps of the Major Cities, Agglomerations &amp; Administrative Divisions for all Countries of the World]&lt;/ref&gt;
! |Тығыздығы,&lt;br /&gt;адам/км²
|-----
| 1
| [[Багдад (мухафаза)|Багдад]]
| [[Багдад]]
| 734
| 7 055 200
| 9611,99
|-----
| 2
| [[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
| [[Тикрит]]
| 24 751
| 1 408 200
| 56,89
|-----
| 3
| [[Дияла (мухафаза)|Дияла]]
| [[Баакуба]]
| 19 076
| 1 443 200
| 75,66
|-----
| 4
| [[Васит]]
| [[Эль-Кут]]
| 17 153
| 1 210 600
| 70,58
|-----
| 5
| [[Майсан]]
| [[Эль-Амара]]
| 16 072
| 971 400
| 60,44
|-----
| 6
| [[Басра (мухафаза)|Басра]]
| [[Басра]]
| 19 070
| 2 532 000
| 132,77
|-----
| 7
| [[Ди-Кар]]
| [[Эн-Насирия]]
| 12 900
| 1 836 200
| 142,34
|-----
| 8
| [[Мутанна]]
| [[Эс-Самава]]
| 51 740
| 719 100
| 13,90
|-----
| 9
| [[Кадисия (мухафаза)|Кадисия]]
| [[Эд-Дивания]]
| 8 153
| 1 134 300
| 139,13
|-----
| 10
| [[Бабиль]]
| [[Хилла]]
| 6 468
| 1 820 700
| 281,49
|-----
| 11
| [[Кербела (мухафаза)|Кербела]]
| [[Кербела]]
| 5 034
| 1 066 600
| 211,88
|-----
| 12
| [[Наджаф]]
| [[Эн-Наджаф]]
| 28 824
| 1 285 500
| 44,60
|-----
| 13
| [[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
| [[Эр-Рамади]]
| 138 501
| 1 561 400
| 11,27
|-----
| 14
| [[Найнава]]
| [[Мосул]]
| 37 323
| 3 270 400
| 87,62
|-----
| 15
| [[Дахук (мухафаза)|Дахук]]
| [[Дахук (город)|Дахук]]
| 6 553
| 1 128 700
| 172,24
|-----
| 16
| [[Эрбиль (мухафаза)|Эрбиль]]
| [[Эрбиль]]
| 14 471
| 1 612 700
| 111,44
|-----
| 17
| [[Киркук (мухафаза)|Киркук (Тамим)]]
| [[Киркук]]
| 10 282
| 1 395 600
| 135,73
|-----
| 18
| [[Сулеймания (мухафаза)|Сулеймания]]
| [[Сулеймания]]
| 17 023
| 1 878 800
| 110,37
|- style=&quot;background: #CCC;&quot;
|  ||Барлығы||   ||434 128||33 330 600||76,78
|+
|}

=== Қалалары ===
[[Сурет:Iraq-CIA WFB Map.png|right|frame|Ирак картасы]]

{| class=&quot;toccolours sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|- bgcolor=#CCCCFF
!width=&quot;160pt&quot;|Аты
!width=&quot;75pt&quot;|Мухафаза
!width=&quot;100pt&quot;|Араб атауы
!width=&quot;60pt&quot;|Халқы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=1208609181&amp;men=gcis&amp;lng=en&amp;des=wg&amp;geo=-105&amp;srt=pnan&amp;col=adhoq&amp;msz=1500&amp;pt=c&amp;va=x|title=Iraq: largest cities and towns and statistics of their population|publisher=World Gazetteer|accessdate=2008-06-05|archiveurl=http://www.webcitation.org/61Dn9Lmi8|archivedate=2011-08-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Unless specified otherwise, the population number was obtained from the World Gazetteer.&lt;/ref&gt;
|-
|[[Эд-Даур]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|الدور
|21&amp;nbsp;120
|-
|[[Аль-Ауджа]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|العوجا
|8&amp;nbsp;383
|-
|[[Эль-Кайм]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|القائم
|180&amp;nbsp;700
|-
|[[Эль-Амара]]
|[[Майсан]]
|العمارة
|453&amp;nbsp;426
|-
|[[Афак]]
|[[Кадисия (мухафаза)|Кадисия]]
|عفك
|48&amp;nbsp;258
|-
|[[Эш-Шамия]]
|[[Кадисия (мухафаза)|Кадисия]]
|الشامية
|25&amp;nbsp;360
|-
|[[Баакуба]]
|[[Дияла (мухафаза)|Дияла]]
|عقوبة
|411&amp;nbsp;867
|-
|[[Багдад]]
|[[Багдад (мухафаза)|Багдад]]
|بغداد
|9&amp;nbsp;500&amp;nbsp;000
|-
|[[Байджи]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|بيجي
|70&amp;nbsp;190
|-
|[[Балад (Ирак)|Балад]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|بلد
|52&amp;nbsp;214
|-
|[[Басра]]
|[[Басра (мухафаза)|Басра]]
|البصرة
|2&amp;nbsp;300&amp;nbsp;125
|-
|[[Фаллуджа]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|الفلّوجة
|850&amp;nbsp;992
|-
|[[Хилла]]
|[[Бабиль]]
|الحلة
|511&amp;nbsp;013
|-
|[[Искандария]]
|[[Бабиль]]
|إسكندرية
|64&amp;nbsp;823
|-
|[[Эль-Кут]]
|[[Васит]]
|الكوت
|450&amp;nbsp;413
|-
|[[Муктадия]]
|[[Дияла (мухафаза)|Дияла]]
|المقدادية
|36&amp;nbsp;500
|-
|[[Эс-Самава]]
|[[Мутанна]]
|السماوة
|155&amp;nbsp;103
|-
|[[Эн-Наджаф]]
|[[Наджаф]]
|النجف
|800&amp;nbsp;137
|-
|[[Насирия]]
|[[Ди-Кар]]
|الناصرية
|251&amp;nbsp;095
|-
|[[Сулеймания]]
|[[Сулеймания (мухафаза)|Сулеймания]]
|السليمانية
|1&amp;nbsp;800&amp;nbsp;371
|-
|[[Таджи]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|لتاجي‎
|143&amp;nbsp;794&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.fallingrain.com/world/IZ/18/At_Taji.html|title=At Taji, Iraq Page|publisher=[[FallingRain]]|accessdate=2008-06-05|archiveurl=http://www.webcitation.org/61Dn9wRml|archivedate=2011-08-26}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Дахук (город)|Дахук]]
|[[Дахук (мухафаза)|Дахук]]
|دهوك
|600&amp;nbsp;899
|-
|[[Хадита]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|حديثة
|100&amp;nbsp;998
|-
|[[Халабджа]]
|[[Сулеймания]]
|حلبجة
|80&amp;nbsp;000&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.earthdiescreaming.com/feed/|title=The Earth Dies Screaming Feed|publisher=The Earth Dies Screaming|accessdate=2008-06-05|deadlink=unknown-host|archiveurl=http://web.archive.org/20070811033904/www.earthdiescreaming.com/feed/|archivedate=2007-08-11}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Хит (город)|Хит]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|هيت‎
|150&amp;nbsp;918
|-
|[[Кербела]]
|[[Кербела (мухафаза)|Кербела]]
|كربلاء
|800&amp;nbsp;347
|-
|[[Ханакин]]
|[[Дияла (мухафаза)|Дияла]]
|خانقين
|10&amp;nbsp;853
|-
|[[Киркук]]
|[[Киркук (мухафаза)|Киркук]]
| كركوك
|1&amp;nbsp;200&amp;nbsp;000
|-
|[[Мосул]]
|[[Найнава]]
|الموصل
|3&amp;nbsp;000&amp;nbsp;096
|-
|[[Самарра]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|سامراء
|130&amp;nbsp;704
|-
|[[Талль-Афар]]
|[[Найнава]]
|تلعفر
|450&amp;nbsp;088
|-
|[[Телль-Кайф]]
|[[Найнава]]
|تل كيف
|14&amp;nbsp;327
|-
|[[Тикрит]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|تكريت
|140&amp;nbsp;052
|-
|[[Умм-Каср]]
|[[Басра (мухафаза)|Басра]]
|أم قصر
|11&amp;nbsp;042
|-
|[[Эд-Дивания]]
|[[Кадисия (мухафаза)|Кадисия]]
|لديوانية
|466&amp;nbsp;800
|-
|[[Эрбиль]]
|[[Эрбиль (мухафаза)|Эрбиль]]
|أربيل
|1&amp;nbsp;800&amp;nbsp;636
|-
|[[Эр-Рамади]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|الرمادي
|700&amp;nbsp;373
|-
|[[Эр-Рутба]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|الرطبة
|130&amp;nbsp;116
|-
|[[Заху]]
|[[Дахук (мухафаза)|Дахук]]
|زاخو
|400&amp;nbsp;215
|-
|[[Эз-Зубайр (город)|Эз-Зубайр]]
|[[Басра (мухафаза)|Басра]]
|الزبير
|93&amp;nbsp;000
|}

== Табиғаты ==
Басты өзендері — Тигр мен Евфрат (екеуі қосылып Шатт әл-Араб өз. деп аталады). Жерінің көпшілігі шөгінді және шалғынды топырақты, батыс жағы сары топырақты келеді. Ел территориясының негізгі бөлігі дала, оңтүстік-батысы — шөл және шөлейт, тау беткейлері мен өзен жағалары бұталы, сирек орманды келеді. [[Газель]], [[жабайы есек]], [[қасқыр]], [[қабылан]], т.б. аңдар мен [[көкқұтан]], [[Бірқазандар|бірқазан]], [[Қоқиқаздар|қоқиқаз]] т.б. құстар мекендейді.

Пайдалы қазбалары: мұнай мен газ, фосфорит, күкірт.

&lt;gallery&gt;
TigrisRiver.JPG|Тигр өзені
The Euphrates River-Iraq.jpg|Евфрат өзені
Mountain View (6556994259).jpg|Ирак таулары
Middleeastmamatus.JPG|Ала құйын
Masoole, Iraq.jpg
Iraqi Kurdish villagers.jpg
Babylon Iraq بابل العراق.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Тарихы ==
[[Сурет:Procession of the bull beneath the mound of Nimrud.jpeg|thumb|right|200px]]
[[Сурет:Parfia.jpg|thumb|right|200px]]
Қазіргі Ирак аумағы — ежелгі мәдениет ошақтарының бірі. Осы жерде б.з.б. 4-мыңжылдықта шумер-аккад мәдениеті пайда болып, қала-мемлекеттер (Ур, Урук, Ашшур, Лагаш, Умма, т.б.) өркендеді. Б.з.б. 2-мыңжылдық басында Оңт. Месопотамияда [[Вавилон]] мемлекеті, Солтүстік Месопотамияда [[Ассирия]] мемлекеті құрылды. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың ортасынан бастап бұл аумақ парсы патшаларына бағынышты болып, кейін ұзақ уақыт [[Иран]], [[Парфия]], [[Рим империялары]] арасында, артынан Иран мен Византия арасында таласқа түсті. 630 ж. Месопотамияны арабтар жаулап алды. Сөйтіп, ол 661 ж. [[Араб халифаты]]ның бір аймағына айналды.

[[762 ж.]] [[Бағдат]] қаласы салынды. Ирак жерін 11 ғ-да салжұқтар, 13 ғ-да Шыңғыс хан әулеті, 14 ғ-дың аяғында Әмір Темір басып алды. [[Әмір Темір мемлекеті]] ыдырағаннан кейін бұл аумақ түркі билеушілеріне кезек-кезек бағынып, 16 ғ-дың басында парсылардың Сефеви әулетінің қол астына өтті. Көп ұзамай [[Иран]] мен Осман сұлтандығы арасында  Ирак үшін күрес басталып, 17 ғ-да түріктер [[Месопотамия]]ны толығымен бағындырды. 17 ғ-дың орта тұсынан бастап елге ағылшын саудагерлері келе бастады. 18 ғ-да Англияның ықпалы күшейіп, 1779 ж. Бағдат және Басра қалаларында [[Ост-Индия]] компаниясының агенттіктері ашылды. 1860 жылдан бастап Ирак дүниежүзілік саудаға тартылып, шетке арпа, бидей, құрма шығарып тұрды. 1869 ж. Суэц каналы ашылғаннан кейін елге шет ел капиталы ағылып, барған сайын еуропалық мемлекеттерге тәуелділігі күшейді. Енді Месопотамия үшін [[Ұлыбритания]] мен [[Германия]] арасында күрес басталды.

1918 ж. Иракты Ұлыбритания жаулап алды. Ағылшындар елде әскери әкімш. орнатты да, жер-жерде көтерілістер басталды. Ағылшын армиясы ол көтерілістерді басып тастады, бірақ елге өзін-өзі басқару билігін беруге мәжбүр болып, 1920 ж. “ұлттық үкімет” құрды. 1930 ж. Ирак үкіметі Ұлыбританиямен шарт жасасты. Шарт бойынша ол формальді түрде тәуелсіздік алып, Ұлттар Лигасына мүше болды, бірақ оған ағылшын үкіметінің саяси, әскери, экономикалық бақылауы сақталып қалды. 2-дүниежүзілік соғыс басталысымен Ирак Германиямен дипломатиялық қатынастарды үзді (5.09.1939), бірақ 1941 ж. оңшыл топтар Германияның қолдауымен мемл. төңкеріс жасады. Дегенмен, төңкерісті көп ұзамай ағылшын әскерлері басып тастады. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін халық толқулары қайтадан күшейді. Елде ағылшындардың ықпалы төмендеп, оның орнына АҚШ-тың ықпалы артты. 1954 ж. И. үкіметі әскери көмек жөнінде АҚШ-пен, 1955 ж. 24 ақпанда Түркиямен шарт жасасты. Сөйтіп, Бағдат пактысының негізі қаланды. Халық көтерілістері одан әрі күшейді. 
[[Сурет:1958 revolution in Iraq.jpg|thumb|left|200px|1958 жылғы революция]]
Нәтижесінде 1958 ж. 14 шілдеде монархия құлап, республика жарияланды, 1958 ж. 24 наурызда ел Бағдат пактысынан шығатынын жариялады және өз территориясындағы шет елдің әскери базаларын жойды, агр. реформа жүргізіле бастады. Бірақ, халықтың тұрмысы жақсарған жоқ, ел ішінде көтеріліске шыққан күрд әскерлеріне қарсы әскери қимылдар жасалынды. 1968 ж. 8 ақпанда елде мемл. төңкеріс болып, үкімет басына Араб социалистік қайта өрлеу партиясы (БААС) келді. Шет елдің мұнай компанияларының бұрынғы кәсіпорындары халық меншігіне айналып, 1974 ж. 11 наурызда Иран Курдстанына автономия берілді. 1980 ж. қыркүйекте Ирак пен Иран арасында соғыс басталды. 1988 ж. 20 наурыздан бастап әскери қимылдар саябырсыды да, 1990 ж. 15 тамызда екі жақ келісімге келді, 17 — 22 тамыз аралығында Ирак өз әскерлерін Иран территориясынан шығарып әкетті. Екі ел өзара соғыс тұтқындарын алмастырып, қазан айында дипломатиялық қарым-қатынастарды қалпына келтірді. 1 тамыз күні түнде (1990 ж.) И. әскерлері Кувейтке басып кірді . 1994 ж. 10 қарашада И. өзінің Кувейттің тәуелсіздігі мен терр. тұтастығын толық мойындайтынын мәлімдеді. Осыдан кейін Ирак пен АҚШ арасы күрт шиеленісіп кетті. 1998 ж. 2 рет (ақпан және қараша айларында) екі ел арасындағы жағдай соғыс қаупіне алып келді. Осы жылы желтоқсан айында АҚШ және Ұлыбритания Иракты ракетамен бомбылады (“Шөлдегі дауыл” операциясы). Әскери қақтығыстар мен экон. құрсау елді аса қиын әлеум.-экон. жағдайға алып келді. Халықтың тұрмыс жағдайы күрт төмендеп кетті, азық-түлік, қаржы, дәрі-дәрмек жетіспеушілігі күшейді.

=== Ирак соғысы ===
* 2003 жылғы 20 наурыз — 1 мамыр — [[Саддам Хусейн]]ді құлату, сондай-ақ кейіннен ешқашан болмаған жаппай қырып-жою қаруын жою мақсатында БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің мандатынсыз халықаралық коалиция әскерлерінің (негізгі қатысушылары – [[АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]]) Иракқа басып кіруі ашылды. 1 мамырда [[Джордж Уокер Буш|Джордж Буш]] «Abraham Lincoln» әуе кемесі бортында: «Тиран құлады, Ирак азат!» – деп, соғыста жеңгенін жариялайды. Америкалық [[Джей Гарнер]], кейін [[Пол Бремер]] Ирактың уақытша әкімшілігінің басшысы болды.

* 2003 жыл — Шиит экстремистік топтары мен Ирак Коммунистік партиясы астыртын әрекеттен шықты. БААС партиясы астыртын әрекетке түсіп, партизандық соғыс ұйымдастырады.

* 2003 жылы 22 шілдеде [[Мосул]]дың шетіндегі бір ауданда америкалықтар алдымен атыс кезінде Саддамның екі ұлы мен оның 14 жасар немересін өлтірді, содан кейін олар жасырынған үйді әуеден бомбалады.

* 2003 жылдың жазында партизан соғысы басталып, 2007 жылдың жазында ең жоғары шегіне жетті.

* 2004 жыл — Махди армиясының көтерілісі.

* 2006 жылы 30 желтоқсанда Ирактың бұрынғы президенті [[Саддам Хусейн]] асылып өлтірілді.

* 2008 жылдың соңына қарай халықаралық күштер мен Ирак полициясына қарсы шабуылдар мүлдем тоқтады. Террорлық шабуылдар жалғасып, нәтижесінде бейбіт тұрғындар зардап шекті. Көтерілісшілердің бір бөлігі өздерін заңдастырып, «сунниттік милиция» деп аталатын топтың мүшесі ретінде жалақы алды. Ирак Қарсыласуының қолбасшысы [[Иззат Ибрагим ад-Дури]]ді қолға түсіруге қанша тырысқанымен, жер астында қалуын жалғастырды.
[[Сурет:End of Mission Ceremony, Iraq 111215-F-MJ260-008.jpg|thumb|mini|2011 жылы 15 желтоқсанда Ирактағы АҚШ әскери миссиясының аяқталу салтанаты.]]
* 2010 жылғы 7 наурызда парламент сайлауы өтті, бірақ сайлау төңірегіндегі астыртын күрес нәтижесінде парламент жиналмады және үкімет құрылмады. Тек 10 қарашада ғана елдегі билікті партиялар мен топтар арасында бөлу туралы нәзік келісімге қол жеткізу мүмкін болды.

* 2011 жылы 15 желтоқсанда Бағдад халықаралық әуежайында АҚШ-тың Ирактағы әскери миссиясын аяқтау рәсімі өтті ({{lang-en|United States Forces – Iraq}}). АҚШ Қорғаныс министрі [[Леон Панетта]]ның сөзінен кейін Ирактағы АҚШ қарулы күштерінің қос тілді туы түсіріліп&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=_68pABBv1z8 U.S. ends Iraq mission. 15.12.2011]&lt;/ref&gt;, Ирактағы 9 жылға жуық уақытқа созылған әскери науқан символдық түрде аяқталды.

=== Азаматтық соғыс ===
«[[Ислам мемлекеті]]» лаңкестік ұйымының кеңеюі нәтижесінде Иракта азаматтық соғыс басталды. 2016 жылдың 5 маусымында үкімет күштері мемлекет аумағының басым бөлігін азат етті.

Қақтығыс кезінде Ирак Күрдістанының қарулы күштері ДАИШ-ті қарулы бандиттік құрылымдардан азат етіп, Синджардағы бірнеше елді мекенді, соның ішінде мұнайлы [[Керкүт]]ті уақытша басып алды.

2017 жылы 9 желтоқсанда Ирак ИМ-мен соғысты аяқтағанын жариялады.

== Экономикасы ==
Ирак — экономикалық әлуеті үлкен ел. Елде аса ірі мұнай (65 млрд. т-дан астам), табиғи газ, фосфат қорлары бар. Ирак — Иран соғысына дейін ел тек мұнай экспортынан ғана жыл сайын 21 — 26 млрд. АҚШ долл-ы көлемінде пайда тауып отырды. Ол ақша елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға, жаңа индустрия мен инфрақұрылымдарды дамытуға жұмсалды. Мұнай шығару, мұнай өңдеу, газ өндіру, цемент, электрэнергетика, машина жасау, т.б. өндіріс салалары жақсы дамыған. Ауыл шаруашылығы ұлттық табыстың 20%-н құрайды. Астық (бидай, арпа, күріш) өнімдері, өсімдік майлары, көкөніс, құрма, т.б. өсіру жақсы жолға қойылған. Мал шаруашылығы жақсы дамыған (15 млн-нан астам қой мен ешкі, 2,5 млн мүйізді ірі қара бар). 1998 ж. Ирак үкіметі [[БҰҰ]]-ның арнайы комиссиясын жұмыс істеткізбей тастады. Сондықтан елге экон. байкот жариялау әлі күнге жалғасып келеді. 2001 — 2002 ж. АҚШ үкіметі Ирак террорлық қастандықтарды қолдайды, “зұлымдық ұясы елдеріне” жатады, сол себепті [[Ауғанстан]]нан соң оны соққының астына алып, ел басшысы [[Саддам Хусейн|С.Хусейннің]] көзін жою керек деген пікірді әлем халықтарына жариялап келеді.

== Әдебиеті ==
Ирак әдебиеті араб тілінде дамыған. Оның шарықтап дамыған дәуірі — орта ғасырлар. Ол кезде Бағдат шаїары мәдениеттің, ғылым мен әдебиеттің ортасы болған (қ. Бағдат). Алайда, жиі-жиі болған соғыстардан халық есін жия алмай, Ирак әдебиеті құлдырап кетті. 19 ғ-да және 20 ғ-дың басында елде экономика дамып, ұлт-азаттық қозғалысының күшеюіне байланысты мәдени өмір де ілгері басты. Бұл кезде Абу әл-Мухсин әл-Казими (1865 — 1935), Жемәл Сидки әз-Захави (1863— 1936), Мааруф ар-Русафи (1875 — 1945), т.б. ақын-жазушылар өз шығармаларына ұлт бостандығы үшін күрес тақырыбын арқау етті. Әсіресе, ұлт-азаттық көтерілісі кезіндегі (1920) Махди әл-Басири, Мұхаммед әл-Бәкір әл-Хилли, Хейри әл-Хиндави, Хабиб Адиди, т.б. ақындар шығармалары осы тақырыпты терең қозғады. 20 ғ-дың 50-жылдары Ирак әдебиетінде орыс, Еуропа әдебиетінің ықпалымен прозалық шығармалар жазылып, роман жанры қалыптасты. Бірақ көпшілік романдарда схематизм басым болды. Елдегі 1958 жылғы төңкерістен кейін Ирак әдебиеті жан-жақты дами бастады. Солардың ішінен шығармалары халық арасына кең тараған Мұхаммед Махди әл-Джавахири, Бахр әл-Улюм, т.б. ақын-жазушылардың есімін атауға болады.

== Өнері ==
Ирак территориясынан б.з.б. 4-мыңжылдыққа жататын мәдениет пен өнердің көне ескерткіштері табылған. Ежелгі өркениет орталықтарының бірі — вавилон-ассирия мәдениетінің (Вавилон, Ур, Ниневия, т.б.), Парфян патшалығы (Хатра), Сасани әулеті өнерінің (Ктесифон) көптеген мұралары ашылды. И. араб мәдениетінің қалыптасуында елеулі рөл атқарды. 7 ғ-да Куфа, Басра, 8 ғ-да Уасит, 762 ж. Мадинат ас-Салам (қазіргі Бағдат) қ-лары салына бастады. Аббас әулеті халифатының гүлдену дәуірінде Самаррада күрделі сарайлар ансамблі, зәулім мұнаралы мешіттер, кесенелер тұрғызылды. 12 — 13 ғ-ларда Бағдатта Мустансирия медресесінің кешені, Мосулда Жами әл-Кабирдің үлкен мешіті, т.б. салынды. 13 — 15 ғ-лардағы Шыңғыс хан империясы шапқыншылығынан кейін құрылыс салу ісі тоқырады. 20 ғ-ға дейін тұрғын үйлер салу ісі дәстүрлі жобамен жүргізіліп келді. 20 ғ-дағы ұлт-азаттық қозғалыс пен 1958 жылғы көтеріліс жаңа сипаттағы архитектураның дамуына жағдай жасады. 
Аббас әулеті дәуіріндегі Ирак бейнелеу өнері қабырғаға, ағашқа ойып салынған бейнелер мен бедерлер арқылы белгілі. 12 — 13 ғ-ларда Бағдат пен Солтүстік Иракта кітап көркемдеу ісі дами бастады. Орта ғасырларда тұрмыстық бұйымдарды оймыштап, өрнектеп жасау кең өріс алды. И-та кескіндеме (Абд әл-Кадер Рассам, т.б.) 20 ғ-да пайда болды. 
Ирак музыка мәдениетіне ежелгі араб өркениеті негіз болды, ол араб музыкасының бір тармағына айналды, музыка аспаптары: уд, рабаб, гиджак, канун, най, дуфф, т.б. И-тың халықтық және кәсіби музыкасы сан алуан мақамдармен сипатталады. Халық әндерінің арасындағы кең тарағаны — атаба (шағым) ән жанры. Ирактың муз. өмірінің орт. — Бағдат. Бағдат радиосының жанында Шығыс муз. оркестрі, хор және әншілер тобы жұмыс істейді. 1971 ж. Ұлттық симф. оркестр құрылды. Музыкалық мамандары Әсем өнер академиясында (1940) тәрбиеленеді. 
20 ғ-дың 20-жылдарының аяғында кәсіби театр құру жолындағы алғашқы қадамдар жасалды. 1929 ж. орта мектеп оқушылары Бағдатта Ирак ұлттық театрының труппасын құрды, ансамбль ұйымдастырды. 1935 ж. осындай үлгіде студенттер мен қызметкерлер құрған труппалар Бағдатта, Басрада, Мосулда жұмыс істей бастады. Бағдатта Әсем өнер академиясы маман актерлер даярлап шығарады. Артистер академия ұйымдастыратын концерттерде және радио, телевизия арқылы өнер көрсетеді. Ел арасында халық аспаптарының сүйемелдеуімен эпикалық поэмалар мен өлеңдерді мақамдап орындаушылардың өнері зор табыспен өтеді. 
Ирак кинематографиясы 20 ғ-дың 40-жылдарының орта шенінен дами бастады. Осы жылдары “Шығыс балалары”, “Ләйлі Иракта”, “Әлия мен Иссам”, т.б. фильмдер қойылды. 20 ғ-дың 50-жылдары кедейлер өмірін көрсетуге арналған фильмдер шығарылды. Елде кино мен театр жұмыс істейді (1959 жылдан).

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Ирак
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Орта Шығыс елдері
 |Парсы шығанағы бойындағы елдер
 |Араб мемлекеттері Лигасы
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Ирак|*]]</text>
      <sha1>oz8x6nm7js8ycoxdik1ris7myrnvzqa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058475</id>
      <parentid>3058474</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T04:08:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38968" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы          = Ирак Республикасы
 |Шынайы атауы           = {{lang-ar|جمهورية العراق}}&lt;br&gt;Джумхурият аль-Ирак&lt;br&gt; {{lang-ku|کۆماری عێراق}}&lt;br&gt;Комари Эрак
 |Атау септігі           = 
 |Елтаңба                = Coat of arms (emblem) of Iraq 2008.svg
 |Байрақ                 = Flag of Iraq.svg
 |Ұраны                  = [[Аллаху акбар]] (الله أكبر)
 |Әнұранның аты          = Менің отаным
 |Аудио                  = United States Navy Band - Mawtini.ogg
 |lat_dir = N|lat_deg = 33|lat_min = 20|lat_sec = 0
 |lon_dir = E|lon_deg = 44|lon_min = 23|lon_sec = 0
 |region        = IQ
 |CoordScale    = 
 |Картада                = Iraq (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        =
 |Картада2               = 
 |Үкімет түрі             = [[Федерация|Федеративті]] [[парламенттік республика]]
 |Құрылды                 =
 |Тәуелсіздік күні        = [[3 қазан]] [[1932 жыл]]
 |Тәуелсіздігін алды      = [[Ұлыбритания]]дан 
 |Тілдері                 = [[араб тілі]] және [[күрд тілі]]
 |Мемлекеттік діні        = [[ислам]] 
 |Астанасы                = [[Бағдат]]
 |Ірі қалалары            = Бағдат, [[Мосул]], [[Басра]], [[Сулеймания]], [[Эрбиль]], [[Киркук]]
 |Басшы қызметі           = [[Ирак президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;Вице-президенті&lt;br /&gt;[[Ирак премьер-министрі|Премьер-министрі]]&lt;br /&gt;[[Ирак кеңесі өкілдері|Кеңестер өкілдері спикері]]
 |Басшылары               = [[Бархам Салех]]&lt;br /&gt;[[Нури Аль-Малики]]&lt;br /&gt;[[Айяд Аллауи]]&lt;br /&gt;[[Осама ан-Наджейфи]]&lt;br /&gt;[[Адиль Абдул-Махди]]&lt;br /&gt;[[Салим аль-Джабури]]
 |Жер аумағы              = 437 072
 |Жер аумағы бойынша орны = 58-ші
 |Судың үлесі             = 1,1
 |Этнохороним             = 
  |Жұрты                  = 37 202 572
  |Халық саны бойынша орны     = 36-шы
  |Сарап жылы             = 2016
  |Санақ бойынша халық саны    = 
  |Санақ жылы             = 
  |Халық тығыздығы        = 82,7
  |Тығыздық бойынша орны       = 125-ші
 |ЖІӨ                     = 
 |ЖІӨ сараптаған жылы     = 
 |ЖІӨ бойынша орны         = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ       = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны   = 
 |ЖІӨ (АҚТ)               = 733,926 млрд.&lt;ref name=imf2&gt;{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=37&amp;pr.y=17&amp;sy=2016&amp;ey=2020&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=433&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, October 2018 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=7 March 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы    = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны          = 34-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = 17,952&lt;ref name=imf2/&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 76-шы
 |ЖІӨ (номинал)           = 250,070 млрд.&lt;ref name=imf2/&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны            = 48-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = 6,116&lt;ref name=imf2/&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 97-ші
 |АДИ                     = {{өсім}} 0,685&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |title=2018 Human Development Report |date=2015 |accessdate=14 December 2015 |publisher=United Nations Development Programme | page=9}}&lt;/ref&gt;
 |АДИ жылдық есебі        = 2017
 |АДИ бойынша орны        = 120-шы
 |АДИ деңгейі             = &lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;'''орташа'''&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы          = 
 |Валютасы                = [[Ирак динары]] 
 |Интернет үйшігі         = [[.iq]]
 |ISO                     = 
 |Телефон коды            =  964
 |Уақыт белдеуі           =  +3
 |Түсініктемелер          =
}}
'''Ирак''' ({{lang-ar|العراق}}, {{lang-ku|عێراق}}), ресми атауы – '''Ирак Республикасы''' ({{lang-ar|جمهورية العراق}}, {{lang-ku|کۆماری عێراق}}) — Оңтүстік-Батыс Азияда, [[Тигр]] және [[Евфрат]] өзендері бойында орналасқан мемлекет. Жер көлемі 444 мың км². Халқы 41, 605 млн. адам (2017). 

Тұрғындарының 75%-ы [[арабтар]], 20%-ы — [[күрдтер]], қалғандары [[түрікмендер]], [[ассириялықтар]], [[парсы]]лар, [[армян]]дар, т.б. Қала халқы 68,1% (1997). 

Мемлекеттік тілі — [[араб тілі]]. Халқының 62%-ы — [[ислам діні]]нің шиит бағытын, 34%-ы сунит бағытын ұстанады. Астанасы — [[Бағдат]] қ. (3 млн-нан астам). 

1970 ж. қабылданған конституциясы бойынша Революциялық кеңестің төрағасы елдің Президенті және Жоғарғы Бас қолбасшы қызметін қатар атқарады. [[Заң шығарушы орган]] — бір палаталы Ұлттық кеңес, 250 депутаттан тұрады. Елдің ұлттық мейрамы — 17 шілде, Ұлттық Республика күні және Тәуелсіздік күні (1958). Ирак 18 провинциядан (мухафаз) тұрады. Ақша бірлігі — [[Ирак динары]].

== Географиясы ==
[[Сурет:Iraq 2004 CIA map.jpg|thumb|left|250px]]
'''Ирак''' — Қосөзен (Месопотамия) жазығындағы Тигр және Евфрат өзендерінің алқыбында орналасқан. Оңтүстік-шығысында Кувейтпен, Оңтүстігінде Сауд Аравиясымен, Батыста - Иордания және Сириямен, солтүстігінде - Түркиямен шекараласады. Оңтүстік-шығысында Парсы шығанығының суларымен жуылады.

Аумағы — 437.072 км².

Шекараларының жалпы ұзындығы 3.631 км: Иранмен шекарасы  — 1.458 км, Иорданиямен — 181 км, Кувейтпен — 242 км, Сауд Аравиясымен — 814 км, Сириямен — 605 км, Түркиямен — 331 км.

Жағалауы: 58 км.

Ең биік жері — Қажы Ибраһим тауы (Haji Ibrahim) 3.600 м.

Климаты құрлықтық, жазы құрғақ және ыстық, қысы - жауынды және суық. Солтүстігінде климаты субтропикалық, оңтүстігінде тропикалық. Қаңтар айының температурасы  7 — 12ºС (тауларында қар жатады), шілде айында барлық жерінде 34ºС (кейде 48ºС жетеді). Жылдық жауын-шашын мөлшері 50-150 мм жазық жерлерде, таулы жерлерінде 1500 мм-ге жетеді.

=== Әкімшілік бөлінуі ===
[[Сурет:IraqNumberedRegions.png|thumb|right|Ирак мухафаздары]]
Ирак 18 провинцияға (мухафаза) бөлінген.

{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot;
|+
! |№
! |Мухафаза
! |Әкімшілік орталығы
! |Ауданы,&lt;br /&gt;км²
! |Халқы,&lt;br /&gt;адам (2011)&lt;ref&gt;[http://www.citypopulation.de/Iraq.html City Population — Statistics &amp; Maps of the Major Cities, Agglomerations &amp; Administrative Divisions for all Countries of the World]&lt;/ref&gt;
! |Тығыздығы,&lt;br /&gt;адам/км²
|-----
| 1
| [[Багдад (мухафаза)|Багдад]]
| [[Багдад]]
| 734
| 7 055 200
| 9611,99
|-----
| 2
| [[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
| [[Тикрит]]
| 24 751
| 1 408 200
| 56,89
|-----
| 3
| [[Дияла (мухафаза)|Дияла]]
| [[Баакуба]]
| 19 076
| 1 443 200
| 75,66
|-----
| 4
| [[Васит]]
| [[Эль-Кут]]
| 17 153
| 1 210 600
| 70,58
|-----
| 5
| [[Майсан]]
| [[Эль-Амара]]
| 16 072
| 971 400
| 60,44
|-----
| 6
| [[Басра (мухафаза)|Басра]]
| [[Басра]]
| 19 070
| 2 532 000
| 132,77
|-----
| 7
| [[Ди-Кар]]
| [[Эн-Насирия]]
| 12 900
| 1 836 200
| 142,34
|-----
| 8
| [[Мутанна]]
| [[Эс-Самава]]
| 51 740
| 719 100
| 13,90
|-----
| 9
| [[Кадисия (мухафаза)|Кадисия]]
| [[Эд-Дивания]]
| 8 153
| 1 134 300
| 139,13
|-----
| 10
| [[Бабиль]]
| [[Хилла]]
| 6 468
| 1 820 700
| 281,49
|-----
| 11
| [[Кербела (мухафаза)|Кербела]]
| [[Кербела]]
| 5 034
| 1 066 600
| 211,88
|-----
| 12
| [[Наджаф]]
| [[Эн-Наджаф]]
| 28 824
| 1 285 500
| 44,60
|-----
| 13
| [[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
| [[Эр-Рамади]]
| 138 501
| 1 561 400
| 11,27
|-----
| 14
| [[Найнава]]
| [[Мосул]]
| 37 323
| 3 270 400
| 87,62
|-----
| 15
| [[Дахук (мухафаза)|Дахук]]
| [[Дахук (город)|Дахук]]
| 6 553
| 1 128 700
| 172,24
|-----
| 16
| [[Эрбиль (мухафаза)|Эрбиль]]
| [[Эрбиль]]
| 14 471
| 1 612 700
| 111,44
|-----
| 17
| [[Киркук (мухафаза)|Киркук (Тамим)]]
| [[Киркук]]
| 10 282
| 1 395 600
| 135,73
|-----
| 18
| [[Сулеймания (мухафаза)|Сулеймания]]
| [[Сулеймания]]
| 17 023
| 1 878 800
| 110,37
|- style=&quot;background: #CCC;&quot;
|  ||Барлығы||   ||434 128||33 330 600||76,78
|+
|}

=== Қалалары ===
[[Сурет:Iraq-CIA WFB Map.png|right|frame|Ирак картасы]]

{| class=&quot;toccolours sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|- bgcolor=#CCCCFF
!width=&quot;160pt&quot;|Аты
!width=&quot;75pt&quot;|Мухафаза
!width=&quot;100pt&quot;|Араб атауы
!width=&quot;60pt&quot;|Халқы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=1208609181&amp;men=gcis&amp;lng=en&amp;des=wg&amp;geo=-105&amp;srt=pnan&amp;col=adhoq&amp;msz=1500&amp;pt=c&amp;va=x|title=Iraq: largest cities and towns and statistics of their population|publisher=World Gazetteer|accessdate=2008-06-05|archiveurl=http://www.webcitation.org/61Dn9Lmi8|archivedate=2011-08-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Unless specified otherwise, the population number was obtained from the World Gazetteer.&lt;/ref&gt;
|-
|[[Эд-Даур]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|الدور
|21&amp;nbsp;120
|-
|[[Аль-Ауджа]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|العوجا
|8&amp;nbsp;383
|-
|[[Эль-Кайм]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|القائم
|180&amp;nbsp;700
|-
|[[Эль-Амара]]
|[[Майсан]]
|العمارة
|453&amp;nbsp;426
|-
|[[Афак]]
|[[Кадисия (мухафаза)|Кадисия]]
|عفك
|48&amp;nbsp;258
|-
|[[Эш-Шамия]]
|[[Кадисия (мухафаза)|Кадисия]]
|الشامية
|25&amp;nbsp;360
|-
|[[Баакуба]]
|[[Дияла (мухафаза)|Дияла]]
|عقوبة
|411&amp;nbsp;867
|-
|[[Багдад]]
|[[Багдад (мухафаза)|Багдад]]
|بغداد
|9&amp;nbsp;500&amp;nbsp;000
|-
|[[Байджи]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|بيجي
|70&amp;nbsp;190
|-
|[[Балад (Ирак)|Балад]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|بلد
|52&amp;nbsp;214
|-
|[[Басра]]
|[[Басра (мухафаза)|Басра]]
|البصرة
|2&amp;nbsp;300&amp;nbsp;125
|-
|[[Фаллуджа]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|الفلّوجة
|850&amp;nbsp;992
|-
|[[Хилла]]
|[[Бабиль]]
|الحلة
|511&amp;nbsp;013
|-
|[[Искандария]]
|[[Бабиль]]
|إسكندرية
|64&amp;nbsp;823
|-
|[[Эль-Кут]]
|[[Васит]]
|الكوت
|450&amp;nbsp;413
|-
|[[Муктадия]]
|[[Дияла (мухафаза)|Дияла]]
|المقدادية
|36&amp;nbsp;500
|-
|[[Эс-Самава]]
|[[Мутанна]]
|السماوة
|155&amp;nbsp;103
|-
|[[Эн-Наджаф]]
|[[Наджаф]]
|النجف
|800&amp;nbsp;137
|-
|[[Насирия]]
|[[Ди-Кар]]
|الناصرية
|251&amp;nbsp;095
|-
|[[Сулеймания]]
|[[Сулеймания (мухафаза)|Сулеймания]]
|السليمانية
|1&amp;nbsp;800&amp;nbsp;371
|-
|[[Таджи]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|لتاجي‎
|143&amp;nbsp;794&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.fallingrain.com/world/IZ/18/At_Taji.html|title=At Taji, Iraq Page|publisher=[[FallingRain]]|accessdate=2008-06-05|archiveurl=http://www.webcitation.org/61Dn9wRml|archivedate=2011-08-26}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Дахук (город)|Дахук]]
|[[Дахук (мухафаза)|Дахук]]
|دهوك
|600&amp;nbsp;899
|-
|[[Хадита]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|حديثة
|100&amp;nbsp;998
|-
|[[Халабджа]]
|[[Сулеймания]]
|حلبجة
|80&amp;nbsp;000&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.earthdiescreaming.com/feed/|title=The Earth Dies Screaming Feed|publisher=The Earth Dies Screaming|accessdate=2008-06-05|deadlink=unknown-host|archiveurl=http://web.archive.org/20070811033904/www.earthdiescreaming.com/feed/|archivedate=2007-08-11}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Хит (город)|Хит]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|هيت‎
|150&amp;nbsp;918
|-
|[[Кербела]]
|[[Кербела (мухафаза)|Кербела]]
|كربلاء
|800&amp;nbsp;347
|-
|[[Ханакин]]
|[[Дияла (мухафаза)|Дияла]]
|خانقين
|10&amp;nbsp;853
|-
|[[Киркук]]
|[[Киркук (мухафаза)|Киркук]]
| كركوك
|1&amp;nbsp;200&amp;nbsp;000
|-
|[[Мосул]]
|[[Найнава]]
|الموصل
|3&amp;nbsp;000&amp;nbsp;096
|-
|[[Самарра]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|سامراء
|130&amp;nbsp;704
|-
|[[Талль-Афар]]
|[[Найнава]]
|تلعفر
|450&amp;nbsp;088
|-
|[[Телль-Кайф]]
|[[Найнава]]
|تل كيف
|14&amp;nbsp;327
|-
|[[Тикрит]]
|[[Салах-эд-Дин (мухафаза)|Салах-эд-Дин]]
|تكريت
|140&amp;nbsp;052
|-
|[[Умм-Каср]]
|[[Басра (мухафаза)|Басра]]
|أم قصر
|11&amp;nbsp;042
|-
|[[Эд-Дивания]]
|[[Кадисия (мухафаза)|Кадисия]]
|لديوانية
|466&amp;nbsp;800
|-
|[[Эрбиль]]
|[[Эрбиль (мухафаза)|Эрбиль]]
|أربيل
|1&amp;nbsp;800&amp;nbsp;636
|-
|[[Эр-Рамади]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|الرمادي
|700&amp;nbsp;373
|-
|[[Эр-Рутба]]
|[[Анбар (мухафаза)|Анбар]]
|الرطبة
|130&amp;nbsp;116
|-
|[[Заху]]
|[[Дахук (мухафаза)|Дахук]]
|زاخو
|400&amp;nbsp;215
|-
|[[Эз-Зубайр (город)|Эз-Зубайр]]
|[[Басра (мухафаза)|Басра]]
|الزبير
|93&amp;nbsp;000
|}

== Табиғаты ==
Басты өзендері — Тигр мен Евфрат (екеуі қосылып Шатт әл-Араб өз. деп аталады). Жерінің көпшілігі шөгінді және шалғынды топырақты, батыс жағы сары топырақты келеді. Ел территориясының негізгі бөлігі дала, оңтүстік-батысы — шөл және шөлейт, тау беткейлері мен өзен жағалары бұталы, сирек орманды келеді. [[Газель]], [[жабайы есек]], [[қасқыр]], [[қабылан]], т.б. аңдар мен [[көкқұтан]], [[Бірқазандар|бірқазан]], [[Қоқиқаздар|қоқиқаз]] т.б. құстар мекендейді.

Пайдалы қазбалары: мұнай мен газ, фосфорит, күкірт.

&lt;gallery&gt;
TigrisRiver.JPG|Тигр өзені
The Euphrates River-Iraq.jpg|Евфрат өзені
Mountain View (6556994259).jpg|Ирак таулары
Middleeastmamatus.JPG|Ала құйын
Masoole, Iraq.jpg
Iraqi Kurdish villagers.jpg
Babylon Iraq بابل العراق.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Тарихы ==
[[Сурет:Procession of the bull beneath the mound of Nimrud.jpeg|thumb|right|200px]]
[[Сурет:Parfia.jpg|thumb|right|200px]]
Қазіргі Ирак аумағы — ежелгі мәдениет ошақтарының бірі. Осы жерде б.з.б. 4-мыңжылдықта шумер-аккад мәдениеті пайда болып, қала-мемлекеттер (Ур, Урук, Ашшур, Лагаш, Умма, т.б.) өркендеді. Б.з.б. 2-мыңжылдық басында Оңт. Месопотамияда [[Вавилон]] мемлекеті, Солтүстік Месопотамияда [[Ассирия]] мемлекеті құрылды. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың ортасынан бастап бұл аумақ парсы патшаларына бағынышты болып, кейін ұзақ уақыт [[Иран]], [[Парфия]], [[Рим империялары]] арасында, артынан Иран мен Византия арасында таласқа түсті. 630 ж. Месопотамияны арабтар жаулап алды. Сөйтіп, ол 661 ж. [[Араб халифаты]]ның бір аймағына айналды.

[[762 ж.]] [[Бағдат]] қаласы салынды. Ирак жерін 11 ғ-да салжұқтар, 13 ғ-да Шыңғыс хан әулеті, 14 ғ-дың аяғында Әмір Темір басып алды. [[Әмір Темір мемлекеті]] ыдырағаннан кейін бұл аумақ түркі билеушілеріне кезек-кезек бағынып, 16 ғ-дың басында парсылардың Сефеви әулетінің қол астына өтті. Көп ұзамай [[Иран]] мен Осман сұлтандығы арасында  Ирак үшін күрес басталып, 17 ғ-да түріктер [[Месопотамия]]ны толығымен бағындырды. 17 ғ-дың орта тұсынан бастап елге ағылшын саудагерлері келе бастады. 18 ғ-да Англияның ықпалы күшейіп, 1779 ж. Бағдат және Басра қалаларында [[Ост-Индия]] компаниясының агенттіктері ашылды. 1860 жылдан бастап Ирак дүниежүзілік саудаға тартылып, шетке арпа, бидей, құрма шығарып тұрды. 1869 ж. Суэц каналы ашылғаннан кейін елге шет ел капиталы ағылып, барған сайын еуропалық мемлекеттерге тәуелділігі күшейді. Енді Месопотамия үшін [[Ұлыбритания]] мен [[Германия]] арасында күрес басталды.

1918 ж. Иракты Ұлыбритания жаулап алды. Ағылшындар елде әскери әкімш. орнатты да, жер-жерде көтерілістер басталды. Ағылшын армиясы ол көтерілістерді басып тастады, бірақ елге өзін-өзі басқару билігін беруге мәжбүр болып, 1920 ж. “ұлттық үкімет” құрды. 1930 ж. Ирак үкіметі Ұлыбританиямен шарт жасасты. Шарт бойынша ол формальді түрде тәуелсіздік алып, Ұлттар Лигасына мүше болды, бірақ оған ағылшын үкіметінің саяси, әскери, экономикалық бақылауы сақталып қалды. 2-дүниежүзілік соғыс басталысымен Ирак Германиямен дипломатиялық қатынастарды үзді (5.09.1939), бірақ 1941 ж. оңшыл топтар Германияның қолдауымен мемл. төңкеріс жасады. Дегенмен, төңкерісті көп ұзамай ағылшын әскерлері басып тастады. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін халық толқулары қайтадан күшейді. Елде ағылшындардың ықпалы төмендеп, оның орнына АҚШ-тың ықпалы артты. 1954 ж. И. үкіметі әскери көмек жөнінде АҚШ-пен, 1955 ж. 24 ақпанда Түркиямен шарт жасасты. Сөйтіп, Бағдат пактысының негізі қаланды. Халық көтерілістері одан әрі күшейді. 
[[Сурет:1958 revolution in Iraq.jpg|thumb|left|200px|1958 жылғы революция]]
Нәтижесінде 1958 ж. 14 шілдеде монархия құлап, республика жарияланды, 1958 ж. 24 наурызда ел Бағдат пактысынан шығатынын жариялады және өз территориясындағы шет елдің әскери базаларын жойды, агр. реформа жүргізіле бастады. Бірақ, халықтың тұрмысы жақсарған жоқ, ел ішінде көтеріліске шыққан күрд әскерлеріне қарсы әскери қимылдар жасалынды. 1968 ж. 8 ақпанда елде мемл. төңкеріс болып, үкімет басына Араб социалистік қайта өрлеу партиясы (БААС) келді. Шет елдің мұнай компанияларының бұрынғы кәсіпорындары халық меншігіне айналып, 1974 ж. 11 наурызда Иран Курдстанына автономия берілді. 1980 ж. қыркүйекте Ирак пен Иран арасында соғыс басталды. 1988 ж. 20 наурыздан бастап әскери қимылдар саябырсыды да, 1990 ж. 15 тамызда екі жақ келісімге келді, 17 — 22 тамыз аралығында Ирак өз әскерлерін Иран территориясынан шығарып әкетті. Екі ел өзара соғыс тұтқындарын алмастырып, қазан айында дипломатиялық қарым-қатынастарды қалпына келтірді. 1 тамыз күні түнде (1990 ж.) И. әскерлері Кувейтке басып кірді . 1994 ж. 10 қарашада И. өзінің Кувейттің тәуелсіздігі мен терр. тұтастығын толық мойындайтынын мәлімдеді. Осыдан кейін Ирак пен АҚШ арасы күрт шиеленісіп кетті. 1998 ж. 2 рет (ақпан және қараша айларында) екі ел арасындағы жағдай соғыс қаупіне алып келді. Осы жылы желтоқсан айында АҚШ және Ұлыбритания Иракты ракетамен бомбылады (“Шөлдегі дауыл” операциясы). Әскери қақтығыстар мен экон. құрсау елді аса қиын әлеум.-экон. жағдайға алып келді. Халықтың тұрмыс жағдайы күрт төмендеп кетті, азық-түлік, қаржы, дәрі-дәрмек жетіспеушілігі күшейді.

=== Ирак соғысы ===
* 2003 жылғы 20 наурыз — 1 мамыр — [[Саддам Хусейн]]ді құлату, сондай-ақ кейіннен ешқашан болмаған жаппай қырып-жою қаруын жою мақсатында БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің мандатынсыз халықаралық коалиция әскерлерінің (негізгі қатысушылары – [[АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]]) Иракқа басып кіруі ашылды. 1 мамырда [[Джордж Уокер Буш|Джордж Буш]] «Abraham Lincoln» әуе кемесі бортында: «Тиран құлады, Ирак азат!» – деп, соғыста жеңгенін жариялайды. Америкалық [[Джей Гарнер]], кейін [[Пол Бремер]] Ирактың уақытша әкімшілігінің басшысы болды.

* 2003 жыл — Шиит экстремистік топтары мен Ирак Коммунистік партиясы астыртын әрекеттен шықты. БААС партиясы астыртын әрекетке түсіп, партизандық соғыс ұйымдастырады.

* 2003 жылы 22 шілдеде [[Мосул]]дың шетіндегі бір ауданда америкалықтар алдымен атыс кезінде Саддамның екі ұлы мен оның 14 жасар немересін өлтірді, содан кейін олар жасырынған үйді әуеден бомбалады.

* 2003 жылдың жазында партизан соғысы басталып, 2007 жылдың жазында ең жоғары шегіне жетті.

* 2004 жыл — Махди армиясының көтерілісі.

* 2006 жылы 30 желтоқсанда Ирактың бұрынғы президенті [[Саддам Хусейн]] асылып өлтірілді.

* 2008 жылдың соңына қарай халықаралық күштер мен Ирак полициясына қарсы шабуылдар мүлдем тоқтады. Террорлық шабуылдар жалғасып, нәтижесінде бейбіт тұрғындар зардап шекті. Көтерілісшілердің бір бөлігі өздерін заңдастырып, «сунниттік милиция» деп аталатын топтың мүшесі ретінде жалақы алды. Ирак Қарсыласуының қолбасшысы [[Иззат Ибрагим ад-Дури]]ді қолға түсіруге қанша тырысқанымен, жер астында қалуын жалғастырды.
[[Сурет:End of Mission Ceremony, Iraq 111215-F-MJ260-008.jpg|thumb|mini|2011 жылы 15 желтоқсанда Ирактағы АҚШ әскери миссиясының аяқталу салтанаты.]]
* 2010 жылғы 7 наурызда парламент сайлауы өтті, бірақ сайлау төңірегіндегі астыртын күрес нәтижесінде парламент жиналмады және үкімет құрылмады. Тек 10 қарашада ғана елдегі билікті партиялар мен топтар арасында бөлу туралы нәзік келісімге қол жеткізу мүмкін болды.

* 2011 жылы 15 желтоқсанда Бағдад халықаралық әуежайында АҚШ-тың Ирактағы әскери миссиясын аяқтау рәсімі өтті ({{lang-en|United States Forces – Iraq}}). АҚШ Қорғаныс министрі [[Леон Панетта]]ның сөзінен кейін Ирактағы АҚШ қарулы күштерінің қос тілді туы түсіріліп&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=_68pABBv1z8 U.S. ends Iraq mission. 15.12.2011]&lt;/ref&gt;, Ирактағы 9 жылға жуық уақытқа созылған әскери науқан символдық түрде аяқталды.

=== Азаматтық соғыс ===
«[[Ислам мемлекеті]]» лаңкестік ұйымының кеңеюі нәтижесінде Иракта азаматтық соғыс басталды. 2016 жылдың 5 маусымында үкімет күштері мемлекет аумағының басым бөлігін азат етті.

Қақтығыс кезінде Ирак Күрдістанының қарулы күштері ДАИШ-ті қарулы бандиттік құрылымдардан азат етіп, Синджардағы бірнеше елді мекенді, соның ішінде мұнайлы [[Керкүт]]ті уақытша басып алды.

2017 жылы 9 желтоқсанда Ирак ИМ-мен соғысты аяқтағанын жариялады.

== Экономикасы ==
Ирак — экономикалық әлуеті үлкен ел. Елде аса ірі мұнай (65 млрд. т-дан астам), табиғи газ, фосфат қорлары бар. Ирак — Иран соғысына дейін ел тек мұнай экспортынан ғана жыл сайын 21 — 26 млрд. АҚШ долл-ы көлемінде пайда тауып отырды. Ол ақша елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға, жаңа индустрия мен инфрақұрылымдарды дамытуға жұмсалды. Мұнай шығару, мұнай өңдеу, газ өндіру, цемент, электрэнергетика, машина жасау, т.б. өндіріс салалары жақсы дамыған. Ауыл шаруашылығы ұлттық табыстың 20%-н құрайды. Астық (бидай, арпа, күріш) өнімдері, өсімдік майлары, көкөніс, құрма, т.б. өсіру жақсы жолға қойылған. Мал шаруашылығы жақсы дамыған (15 млн-нан астам қой мен ешкі, 2,5 млн мүйізді ірі қара бар). 1998 ж. Ирак үкіметі [[БҰҰ]]-ның арнайы комиссиясын жұмыс істеткізбей тастады. Сондықтан елге экон. байкот жариялау әлі күнге жалғасып келеді. 2001 — 2002 ж. АҚШ үкіметі Ирак террорлық қастандықтарды қолдайды, “зұлымдық ұясы елдеріне” жатады, сол себепті [[Ауғанстан]]нан соң оны соққының астына алып, ел басшысы [[Саддам Хусейн|С.Хусейннің]] көзін жою керек деген пікірді әлем халықтарына жариялап келеді.

== Әдебиеті ==
Ирак әдебиеті араб тілінде дамыған. Оның шарықтап дамыған дәуірі — орта ғасырлар. Ол кезде Бағдат шаїары мәдениеттің, ғылым мен әдебиеттің ортасы болған (қ. Бағдат). Алайда, жиі-жиі болған соғыстардан халық есін жия алмай, Ирак әдебиеті құлдырап кетті. 19 ғ-да және 20 ғ-дың басында елде экономика дамып, ұлт-азаттық қозғалысының күшеюіне байланысты мәдени өмір де ілгері басты. Бұл кезде Абу әл-Мухсин әл-Казими (1865 — 1935), Жемәл Сидки әз-Захави (1863— 1936), Мааруф ар-Русафи (1875 — 1945), т.б. ақын-жазушылар өз шығармаларына ұлт бостандығы үшін күрес тақырыбын арқау етті. Әсіресе, ұлт-азаттық көтерілісі кезіндегі (1920) Махди әл-Басири, Мұхаммед әл-Бәкір әл-Хилли, Хейри әл-Хиндави, Хабиб Адиди, т.б. ақындар шығармалары осы тақырыпты терең қозғады. 20 ғ-дың 50-жылдары Ирак әдебиетінде орыс, Еуропа әдебиетінің ықпалымен прозалық шығармалар жазылып, роман жанры қалыптасты. Бірақ көпшілік романдарда схематизм басым болды. Елдегі 1958 жылғы төңкерістен кейін Ирак әдебиеті жан-жақты дами бастады. Солардың ішінен шығармалары халық арасына кең тараған Мұхаммед Махди әл-Джавахири, Бахр әл-Улюм, т.б. ақын-жазушылардың есімін атауға болады.

== Өнері ==
Ирак территориясынан б.з.б. 4-мыңжылдыққа жататын мәдениет пен өнердің көне ескерткіштері табылған. Ежелгі өркениет орталықтарының бірі — вавилон-ассирия мәдениетінің (Вавилон, Ур, Ниневия, т.б.), Парфян патшалығы (Хатра), Сасани әулеті өнерінің (Ктесифон) көптеген мұралары ашылды. И. араб мәдениетінің қалыптасуында елеулі рөл атқарды. 7 ғ-да Куфа, Басра, 8 ғ-да Уасит, 762 ж. Мадинат ас-Салам (қазіргі Бағдат) қ-лары салына бастады. Аббас әулеті халифатының гүлдену дәуірінде Самаррада күрделі сарайлар ансамблі, зәулім мұнаралы мешіттер, кесенелер тұрғызылды. 12 — 13 ғ-ларда Бағдатта Мустансирия медресесінің кешені, Мосулда Жами әл-Кабирдің үлкен мешіті, т.б. салынды. 13 — 15 ғ-лардағы Шыңғыс хан империясы шапқыншылығынан кейін құрылыс салу ісі тоқырады. 20 ғ-ға дейін тұрғын үйлер салу ісі дәстүрлі жобамен жүргізіліп келді. 20 ғ-дағы ұлт-азаттық қозғалыс пен 1958 жылғы көтеріліс жаңа сипаттағы архитектураның дамуына жағдай жасады. 
Аббас әулеті дәуіріндегі Ирак бейнелеу өнері қабырғаға, ағашқа ойып салынған бейнелер мен бедерлер арқылы белгілі. 12 — 13 ғ-ларда Бағдат пен Солтүстік Иракта кітап көркемдеу ісі дами бастады. Орта ғасырларда тұрмыстық бұйымдарды оймыштап, өрнектеп жасау кең өріс алды. И-та кескіндеме (Абд әл-Кадер Рассам, т.б.) 20 ғ-да пайда болды. 
Ирак музыка мәдениетіне ежелгі араб өркениеті негіз болды, ол араб музыкасының бір тармағына айналды, музыка аспаптары: уд, рабаб, гиджак, канун, най, дуфф, т.б. И-тың халықтық және кәсіби музыкасы сан алуан мақамдармен сипатталады. Халық әндерінің арасындағы кең тарағаны — атаба (шағым) ән жанры. Ирактың муз. өмірінің орт. — Бағдат. Бағдат радиосының жанында Шығыс муз. оркестрі, хор және әншілер тобы жұмыс істейді. 1971 ж. Ұлттық симф. оркестр құрылды. Музыкалық мамандары Әсем өнер академиясында (1940) тәрбиеленеді. 
20 ғ-дың 20-жылдарының аяғында кәсіби театр құру жолындағы алғашқы қадамдар жасалды. 1929 ж. орта мектеп оқушылары Бағдатта Ирак ұлттық театрының труппасын құрды, ансамбль ұйымдастырды. 1935 ж. осындай үлгіде студенттер мен қызметкерлер құрған труппалар Бағдатта, Басрада, Мосулда жұмыс істей бастады. Бағдатта Әсем өнер академиясы маман актерлер даярлап шығарады. Артистер академия ұйымдастыратын концерттерде және радио, телевизия арқылы өнер көрсетеді. Ел арасында халық аспаптарының сүйемелдеуімен эпикалық поэмалар мен өлеңдерді мақамдап орындаушылардың өнері зор табыспен өтеді. 
Ирак кинематографиясы 20 ғ-дың 40-жылдарының орта шенінен дами бастады. Осы жылдары “Шығыс балалары”, “Ләйлі Иракта”, “Әлия мен Иссам”, т.б. фильмдер қойылды. 20 ғ-дың 50-жылдары кедейлер өмірін көрсетуге арналған фильмдер шығарылды. Елде кино мен театр жұмыс істейді (1959 жылдан).

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Ирак
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Орта Шығыс елдері
 |Парсы шығанағы бойындағы елдер
 |Араб мемлекеттері Лигасы
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Ирак|*]]</text>
      <sha1>4z7a2fewgi9tfp345lsvpetwdxgb3zl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мұстафа Шоқай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7720</id>
    <revision>
      <id>3058465</id>
      <parentid>3049966</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T02:40:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Тарики</username>
        <id>122319</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57157" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 |Есімі =  Мұстафа Шошқай 
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет = Mustafa Shoshkay in youth (cropped).jpg
 |Сурет ені = 230 px
 |Сурет атауы  = 
 |Титулы = [[Түркістан автономиясы]]ның [[премьер-министр]]і
 |Ту = Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg
 |Басқара бастады = 12 желтоқсан 1917 жыл
 |Басқаруын аяқтады = 19 ақпан 1918 жыл
 |Ізашары = [[Мұхамеджан Тынышпаев]]
 |Туған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 1890
 |Туған жері = [[Сырдария губерниясы]], [[Наршоқы]]   
 |Мансабы =  [[публицист]],  [[қоғам]] және [[мемлекет қайраткер]]
 |Азаматтығы = [[Түркістан автономиясы]]
 |Ұлты = [[Қазақ]]
 |Діні = [[Ислам]] ([[сүннет]])
 |Қайтыс болған күні =  27 желтоқсан, 1941 (51 жас)
 |Қайтыс болған жері = [[Берлин]]
 |Әкесі = 
 |Анасы = 
 |Жұбайы = [[Мария Шошқай]]
 |Балалары = 
 |Марапаттары = 
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = 
}}
[[Сурет:Мұстафа Шошқай.jpeg|523 × 663px|нобай|оңға|Мұстафа Шошқай жұбайымен]]
'''Мұстафа Шошқай''' (''[[25 желтоқсан]], [[1890 жыл]], [[Сырдария губерниясы]],  [[Ақмешіт уезі]], [[Наршоқы]] — [[27 желтоқсан]], [[1941 жыл]], [[Берлин]]'') - көрнекті қоғам және [[мемлекет қайраткері]], [[Түркістан автономиясы]]ның жетекшісі.

==Өмірбаяны==
[[Қыпшақ]] тайпасы [[Торы (ру)|Торы]] руы Бошай тармағынан шыққан.&lt;ref&gt;https://articlekz.com/kk/article/15529&lt;/ref&gt;

Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді. 
Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шоқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шоқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.

1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкі­метінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шоқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді. 
===Балалық шағы===
Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады.
1912 жылы [[Санкт-Петербург]] Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары [[империя]] астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.

===Мемлекеттік Думада жұмыс істеуі===
Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде [[Түркістан]] және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, [[Мемлекеттік Дума]]ға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты [[комиссия]] құруға себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында мықты [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мемлекетін құру идеясын ұстанады.
Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы [[Алаш]] қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. [[Алаш партиясы]] құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, [[Алаш автономиясы]] жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне [[Сырдария]] атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын [[Қоқан (қала)|Қоқан]] қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда [[Түркістан автономиясы]]н жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.

==Мұсылмандарының IV төтенше құрылтайына қатысуы==
Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 қараша күні Қоқанға шақырылған өлке мұсылмандарының IV төтенше құрылтайы еді. Аталған [[құрылтай]] 26-27 қараша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жыл санау бойынша 9-10 желтоқсан). Бұған [[Сырдария]], Закаспий, [[Самарқан]], [[Ферғана]], [[Жетісу]] облыстарынан 200-ден аса [[делегат]] қатысты. Олардың ұлттық құрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бұл оның халық деген ұғымды Түркістанның тарихи тағдырымен байланыста қарағанын көрсетеді.
Осы жиын делегаттары 27 қараша күні'' «Түркістан территориялық автономиясын»'' жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ - [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтарияты. Аталған IV құрылтай [[Түркістан автономиясы|Түркістан автономиясының]] немесе [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтариятының «Халық кеңесін» (мұны бүгінгі парламентпен салыстыруға болады) сайлады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халқынан шыққандар) және 18 өзге ұлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басшылығы құрамына - Мұстафа Шоқай, [[Убайдулла Хожаев]], [[Махмұтқожа Бехбуди]] сайланады.

==Түркістан үкіметінің мүшелері== 
[[File:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|right|200 px|thumb|Түркістан автономиясының туы]]
Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға алды. Мұны олар «[[уақытша үкімет]]» деп белгіледі. Сонымен [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] үкіметінің мүшелері мына тұлғалар: [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]] - Үкімет төрағасы және ішкі істер министрі; Мұстафа Шоқай - Ұлттық кеңес төрағасы және сыртқы істер министрі; [[Шахислам Шахиахметов]] Үкімет төрағасының орынбасары және қаржы министрі; [[Әбдірахман Оразайұлы]] - кейінгі ішкі істер министрі; [[Убайдулла Ходжаев|Үбайдулла Хожаев]] - әскери істер министрі; [[Насырхан төре]] - халық ағарту министрі; Мірәділ Мырзахметов - әлеуметтік істер министрі; [[Хидаятбек Юрғули Ағаев]] - ауылшаруашылығы министрі; [[Әбитжан Махмұт]] - азық-түлік министрі; Саломон Гердфельд - азшылық ұлт өкілдерінің министрі.
Осы кезде М.Шоқай бастаған зиялылар азшылық ұлт өкілдері көшбасшыларына ғасырлар бойы азаптанған [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] тағдырына және шөре-шөре болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сұрады. Осыған байланысты кейін бір еңбегінде Мұстафа 1917 жылы Петерборда болған бір пікірталасты есіне алыпты. Мәселе мынада екен, Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс күшін апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін алдағы 25 жылда өлкеге жұмысшыларды әкелуді сұраған. М.Шоқай ондай күш қажет болса, ''«орыстардың орнына татар мен башқұртты жіберу»'' мәселесін күн тәртібіне қояды...
Ал енді М.Шоқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді деу де ақылға сыйымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 жылы 18 наурызда жарияланған «тау арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гаухана, Маймүбәрак, Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. [[Түркістан автономиясы]]н қырған большевиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің айырмасы шамалы еді.

==Түркістан автономиясының үкімет басшысына сайлануы ==
1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шоқай осы қызметке сайланады. Большевиктер бұл автономияны ақпанда қанды қырғынмен таратты. 1918 жылы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азаттық жолындағы күрескерлерінің Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 жылы ақпанда [[Түркістан мемлекеті]] бағдарын одан әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жылы [[Баку]] мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде'' «Яни дүния», «Шафак»'' атты газеттер шығарысып, ''«Вольный горец»'' басылымына атсалысады) Ыстамбұлга аттанады.
==Ел тәуелсіздігі жолындағы күрескен алаш азаматы - М.Шоқай==
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы  жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы  құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті [1]. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы  болғаны үшін атылды [2]. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап  жазып, М.Шоқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі  жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.

Мұстафаның 1886 жылы 7 қаңтарда Сыр бойында Сұлутөбе секілді  ауылда, кірпіштен салған қазақы үйде дүниеге келіп, саясаттың биік тұғырына көтерілуі көбіміз үшін таңғаларлық жағдай. Бала күнінен киіз қазақтың тәрбиесін алады [2]. Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жасты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қалады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастайды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапатты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы – орыс өктемдігі.

Ташкенттегі орыс ұлты мен  жергілікті халық арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін оянуына алдымен орыс шовинизмі ықпал етті. Алғашында  орыс алпауыттары мен патшаның Ресейдің отаршылық саясатына саналы түрде қарсы шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен генерал Самсонов алдына бірнеше мәрте барды. Ол барған сайын орыс озбырлығын Самсоновтың көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі адалдық ауылынан алыс жатыр еді [1].

Ғалым  Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев жазғандай «Генерал іске тыңғылықты, орысша сауатты қазақ жігітін өз кеңесіне тілмаш етіп алмақшы  болады». Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі – тіпті тереңде. Орыс өкілдері отарлау мен саясат ісінде өте тәжірибелі, жергілікті халық өкілдерінен шыққан талантты ноқталаудың сырт көз аңдамайтын нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық Мұстафаға қимастық берген қызмет емес, дарынды жастың келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындағы тілмаштар қоғамдық теңсіздікке араша түспей, ақша-пара жолымен азғындап, адамдық қасиеттерінен айырылып жатқанын сол кезде өмірдің өзі көрсетті. Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың көзін көміп тастағысы келді. Өзара қырқысып жатқан орыс чиновниктері осы мәселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі екен, ол Мұстафаның келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залалды сезді. Мұстафа Шоқайұлы Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы келетінін айтып, - Заң факультетін қалаймын, - дегенде ішін тартып қалды. Петербургтегі заң университеті қазақтың баласы түгілі, орыстың қолына түспейтін оқу. Орыс отаршылары сауатысыз халыққа әділетті көрінуге ынталы, саналы, талантты қазақтың адамына аша таяқ қояды. «Тілмаш боласың ба?» - деп қамқорсыған Самсонов ақыры айтқаны болмағасын М.Шоқайға гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаға бергізіп, бұған күміс медаль бермекші болады. Әділет жеңеді, адал азаматтар қолдауымен алтын медальін алған М.Шоқай орыс генералы қойған тосқауылмен өзі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған генерал Самсоновтың Түркістан халықтарына деген пиғылы таза емес. Ал генерал орыс патшалығының өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей жүргізіп отырған саясаттың күнгейі мен көлеңкесін бірдей аңғаруға болатын еді.

М.Шоқайдың Петербург университетінің заң факультетіне түсуі сол кез үшін үлкен дәреже. Бұған Орынбор генералы – губернаторы Перовскийдің ұсыныс хаты көмек болады. Бәрі бір реакцияшыл көзқарастағы губернатор ішікі саясаттағы ерекшеліктерді есепке алды. Әділет үшін айту керек орыс мемлекетінің билеуші топтары Түркістан тұрғысындағы отарлық саясат жүргізсе де, Петербургтың ғылым төңірегіндегі зиялы қауымы таланттарды бағалай білді.

М.Шоқай университетті 1917 жылы ақпан төңкерісіне бұрын бітірді. Зеректілігі арқылы универсиет қабырғасынан 7 тілді меңгеріп шықты. Оның ішінде қазақ, орыс, түрік, ағылшын, француз, неміс және поляк тілдері бар еді. Мұндай жетістік М.Шоқайдың мәдени көкжиегін кеңейте түскені мәлім. Ал, өмір тәжірибесінен, ұлтаралық саясаттың аса салмағын 1914 жылы думада Мұсылман фракциясына хатшы бола жүріп үйренді. Фракция Дума депутаты Әлихан Бөкейханның ұсынысымен келіп, А.Байтұрсынұлы, Ш.Кәрі секілді қазақ зиялыларымен жақын танысады. Мұндағы қызметі де өз жерлестерін отаршылардың зорлық-зомбылығынан қорғау болады. Жазықсызды жаладан сақтау, әлсізді қорғау Мұстафаның мақсатына айналады.

Ресей патшалығының көзге көрініп тұрған бір зорлығы – қоныс аударған орыстарға көшпелі қазақтың жайылымы мен қыстауларын күшпен  тартып алып бергені. Мұстафа мәселені сенатқа дейін апаратын. «Бастықтың пиғылы түзу болмаса, заңнан қайран жоқ» деп Бисмарк айтқандай, орыс мемлекетінің отарлау саясатына қарсы тұратын күш жоқ еді. Халық орыс патшасынан осы кезде күдер үзеді. кейін Марияға жазған хатында бала кезін еске алып: «Теміржол біздің ауылдан біраз қашық болатын. Жол басы телеграф бағаналары менжарысатынбыз. Үлкендер бізге осы сымдар арқылы орыс патшасы Николай тұратын қаламен сөйлесуге болатынын әңгіме қылып айтатын. Бар қолымыздан келетіні – бағаналарды қамшыларымызбен осып-осып жіберіп, патшаны сөгу ғана еді», - деп бала кездегі түйсігінің кейіннен расқа шыққанына таңданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір тарихшылар «Ақпан төңкерісін қуаттап, ол еліне бостандық алып келеді деп түсінді. Эсерлер партиясына мүше болды» - деп жазғандай, Мұстафа Шоқай ұлттық саяси өмірдің тоқсан тарау айрығында тұр еді. Эсерлер партиясына мүше болғаны, болмағаны мұрағаттық деректер арқылы әлі ашылады. Бірақ патшалық Ресейдің аз санды ұлттарға қатысты саясатына М.Шоқай үзілді кесілді қарсы болды.

Тарихшы-ғалымдар М. Қойгелдиев пен А. Нүсіпханның «М.Шоқай және Түркістан» мақаласында: «1916 жылы Түркістандағы ұлт азаттық қозғалысты аяусыз басып жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппозиция құрып талқылады. Осы мәселе бойынша  ресми баяндама дайындау үшін Түркістанға арнайы сапармен келген депутат эсер А.Ф. Керенский және фракция жетекшісі К.М.Тевкеловпен бірге мұсылман фракциясының хатшысы М.Шоқай да болады» - деп жазады.

Бұл М.Шоқайдың өз ұлтына араша түсудің бірден-бір жолы – түрлі партия, уақытша үкімет және эсер жұмысшы солдат кеңесімен түсінісу керек болады.Осының бәрі Орта Азияда өз тағдырын өзі шешетін Түркістан автономиясын құру мақсатында жасалған еді.

Құрылтайшылары Түркістан автономиясы деп, оған Сырдария, Ферғана, Самарқан уәлияты толығымен қатысса да, орыс большевиктер кемсітіп, «Қоқан автономиясы» деп атаған аз күндік жаңа құрылым М. Шоқай идеясының түпкі мақсаты болатын.

М.Шоқай Түркістан жамиғатының келешек өз тағдырын өзі анықтайтын жеке мемлекет болуын мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ептеп уақытша үкіметтің аз айлық билігін пайдаланып қалғысы келді. Бірақ «ұлттың өзін-өзі билеу мүмкіндігін береміз» деген бірде бір орыс демократтарына сенген жоқ. «Олар үкімет басына келген соң сөзсіз айнып» кетеді деген пікірін сөз арасында түсіндірумен болды. Сондықтан Ресейден енші алуды қызбалыққа, үстірттікке, асығыстыққа ұрынбай жан жақты ойластырылған саясат жүргізу керек еді. Ресейдің «демократ» билеушілері іш тартып алмас үшін М. Шоқай «ұлттардың өз өзін билеуін», Ресеймен шекаралық, қаржылық және сыртқы саясатта бірлігін жоққа шығармайтынын дәлелдеп береді.

«Қоқан автономиясының» келешегіне М.Шоқай күмәнсіз сенді ме, күмәні болды ма, бірақ ол адам қолынан жасау мүмкін емес тарихи  төтенше оқиғалардан үміттенеді. Адамды үміт жетелейді, үміт апатқа да соқтырады. Соның бәріне Мұстафа бастаған ұлтжанды азаматар басы қиып еді.

М.Шоқай Түркістан халқы арасындағы қоғамдық белсенділіктің, сауатың, ұйымшылдықтың, рулық жіктелетін қандай деңгейде екенін жақсы білді. Жаңа автономияда сот жүйесін қазылар алқасы, немесе шариғат жолымен жүзеге асыруды ұсынған кезде «руластық тамыр белен алып кетеді» деп бірден қарсы болған.

Мұстафа түркі тектес халықтың психологиялық дәстүрлі ерекшелігін жақсы білетін. Сондықтан жалпы мемлекеттік сот құруын ұсынды.

Қоқан автономиясының 1918 жылдың қаңтарында құлауына себеп көп. Жергілікті халықтан кең көлемде қолдау таппады. Уақытша үкіметпен сенімді байланыс жоқ. Ел ішінен іріткі салатын алуан түрлі қоғамдық қозғалыс өріс алды.  Ең бастысы Петербургтен бастау алып, Ташкенде өрістеген жұмысшы-солдат депутаттарының үкіметі, Қоқан автономиясын Түркістан өңірінде қауіпті аймақтың бірі деп санап, көзін жаймаққа жанталаса кірісті. Ақыры, Қоқан автономиясы қанды қырғынға ұшырады. Соның салдарынан елде басшылық қозғалыс өріс алды. М. Шоқай сол күндер жайлы тарығып жазған бір мақаласында: «...Қоқан ұлттық үкіметінің большевиктерге қарсы күресі кезінде, яғни 1918 жылғы ақпанда, осыдан бір  жыл бұрын Ақмешітте 1917 жылдағы мамыр айында орыс жұмысшы солдаттары қолына өліп кетсемші деп өкінгенім бар» деп жазады.

Мақала көлеміне М. Шоқайдың тарих бетіне таңбалы із болып қалған барлық қызметін түгелдеп беру мүмкін емес.1918 жылы Грузияда одан Түркияда кейін Париж бен Берлинге ұласқан қоғам қайраткерінің өмір жолы бүгінгі ұрпақ үшін өнегелі  жол.

М. Шоқайға комунистік қоғам идеологтарының күллі Түркістанға  жасап отырған зорлық-зомбылығы, қарапайым алаңда берген ақыреті оның өмірінің қайғысы, мұңы болды. Орыс демократтарына  үміт артуы да үзілді кесілді тоқтады. Тіпті, сенімді деген Сұлтанбек Қожановтан «Қоқан автономиясының» мүшелеріне Кеңес үкіметі кешірім  береді деген хабар тигенде де компартия басшыларына екіжүзділік саясатын күні ілгері біліп, елге оралмады. Грузияда «Вольный Горец», «Борьба», «На рубеже», Стамбулда «Жаңа Түркістан» кейіннен  «Жас Түркістан»газет-журналдары арқылы күллі өмірін азаттық үшін күреске жұмсады. Ал, 1920 жылы Варшавада Сталиндік режимге қарсы Кеңес одағының қудалауына түскен ұлт зиялылары «Прометей» ұйымын құрған болатын. Ал, Варшавадағы шығыстану институты 1929 жылы «Кеңес одағының ішкі және сыртқы саясаты туралы» ғылыми теориялық конференция ұйымдастырды. «Сталин социализмі – тонаушылықты қамтамасыз ететін саяси жүйе» деген 1937 жылы жазған мақаласында Кеңес үкіметінің өз халқына жасаған тонаушылық саясатына экономикалық тұрғыдан талдау жасайды. Осылайша М. Шоқай Кеңес үкіметінің шетелдегі басты дұшпанына айналады. Білімі – терең, ақылы асқан қазақ перзенті түрік жамиғатының бірлігі мен коммунистік қоғамның халыққа тигізер ықпалы жөнінде  ондаған мақала  жазды. Мақала дерегі талдау мен таразылаудан тұрды. 1936 жылы КСРО конституциясындағы логикалық қайшылықтарды дәлме-дәл түсіндірді. Белсенді, саналы, ынталы азаматары ғана коммунистік ұйымдарға біріге алады» деген конституция бабын сөзбе-сөз жүйелей келе, «Компартияға кірмеген адамдар белсенді, ынталы және саналы болып саналмайды деген сөз. Ал КСРО-да коммунист емес адамдар халықтың 98 %» деп жазады. Сондай-ақ жеке адамның тарихтағы рөлін жоққа шығаратын марксизм идеяларын, Сталиннің жеке басқа табынушылығын атап көрсетіп береді.

М.Шоқайдың өмір жолы өнегеге толы болды. Бүкіл түркі әлемінің тарихи тұлғасына айналған М.Шоқай 20 ғасыр кезеңінде адамзат  баласының айтулы перзенті болды. Оның бойында біз біліп үлгірмеген, тарихымен таныспаған талай рухани қазыналар жатыр. Ол Түркістан халқын орыс диктатурасынан қорғауға күш салды, бірақ озық және адал ойлы славян халқының өкілдері Я.Газовский, И.Пильсудский, В.Чайкин, В.Наливкинге деген құрметі ерекше еді. Өмірлік досы Мария Яковқызы да орыс ұлтынан болатын.

М.Шоқай осынау таза табиғи қалпымен, көптің көзі жетпейтін шың басындағы шынар секілді еді. Тамырын тасқа жайған шынар жалғыз өседі, жүзін күн сүйіп, жапырағын жел тарайды. Діні қатты болады. Шыңдағы шынар секілді М.Шоқай да жиырмасыншы ғасырдан өтіп, асыл ой, азаматтық қалпымен жиырма бірінші ғасырға келді.

[[File:Надгробный памятник Мустафы Шокая в мусульманском кладбище (Шехитлик) в Берлине.jpg|300px|thumb|right|Мұстафа Шоқайын қабірі Берлинде]]

==Өмірінің соңғы жылдары==
[[Түркия]] арқылы алғаш Германияға, сонан соң Францияға барып орнығады. Эмиграцияда ''«Жаңа Түркістан», «Жас Түркістан»'' журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жылы 27 желтоқсанда [[Берлин]]де жұмбақ жағдайда қайтыс болады.

== Шоқай мен [[Үшінші рейх]] ==
Кеңестікке қарсы көзқарасы бар еуропалық саяси ортада осындай танымал адам шығыста үлкен жоспарлары бар фашистердің назарын аударады. Билікке келген Адольф Гитлер Кеңес Одағының аумағы есебінен «неміс өмір сүру кеңістігін» едәуір кеңейтуді жоспарлады және антисоветтік ұлттық кадрлардың маңыздылығын түсінді. Сонау 1933 жылы Шоқай Берлинге шақырылды, кейіннен басып алынған шығыс аумақтарының империялық министрлігінің саяси бөлімінің меңгерушісі, доктор Георг Лейббрандтпен кездесті. Кейіннен, Шоқай «Reichsleiter департаментімен тығыз байланыста жүргізу пайдасына сөз сөйледі Альфред Розенберг».

Соғыстың алдында да Орта Азия эмиграциясының барлық өкілдері Шоқайға оң көзқараспен қараған жоқ. Осылайша, Николай Хан Ёмудский ( Түркістан легионын құруға қатысушы ) Шоқайды „Түркістанның жалғыз өкілі“ ретінде көрсетіп, «Германияның жауы» деп атады.

1939 жылға қарай фашистер миллиондаған болашақ кеңестік әскери тұтқындарды ұстау үшін бірнеше концлагерь дайындады.

Шабуыл күні 22 маусымда 1941, жылы Фашистер Парижде көптеген көрнекті орыс эмигранттар тұтқындалып оларды түрмеге Компьен. Шоқай да сол жерде болды. Үш аптадан кейін оны Берлинге апарып, бір жарым ай өңдеп, Түркістан легионын басқаруды ұсынды, ол концлагерьлерде отырған тұтқындалған кеңес түріктерінен алынуы жоспарланған болатын. Немістер Шоқайдың билігіне сенді. Легион Кеңес әскерлеріне қарсы Шығыс майдандағы шайқастарда неміс бөлімшелерін ішінара алмастыруы керек еді. Шоқай оны осы лагерьлердегі отандастарының ұстау жағдайымен таныстыруды талап етті және тікенек сымның артындағы азиялықтардың адамгершілікке жатпайтын жағдайына таң қалды. 1941 жылдың күзінде Сувалки, Вустрау және Честочованың концлагерьлеріне барғаннан кейін Мұстафа: «Сталин мен Гитлер - зұлым адамдар» деп жазды. Жерлестерінің тағдырын қалай да жеңілдету және олардың өмірін құтқару үшін Шоқай неміс билігіне ымыраға келуді ұсынды.Ол өз шарттарын қойды:
# Германияның оқу орындарында болашақ Түркістан мемлекетіне кадрлар дайындау;
# Тұтқындағы отандастарының арасынан әскери құрылымдар құру, олар Түркістан шекарасына жақындағанда ғана қолданылуы тиіс.

Осылайша ол нацизммен ықтимал ынтымақтастықтан Түркістанға аз да болса пайда алуға тырысты, бірақ бас тартты, өйткені Гитлер Түркістан легионына тек «зеңбірек жемі» ретінде қызығушылық танытты. Содан кейін ол Үшінші Рейх Сыртқы істер министрлігіне хат жазды Группенфюрер С.С. Йоахим фон Риббентроп, бұл жолдар қайда:

&lt;blockquote&gt;«... Гете, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр сияқты данышпандарды тәрбиелеген ұлт өкілдерінің әскери тұтқындарға қалай қарайтынын көріп ... Түркістан легионын басқарып, одан әрі бас тарту туралы ұсынысты қабылдай алмаймын. ынтымақтастық. Мен шешімімнің барлық салдары туралы білемін.»
&lt;/blockquote&gt;

Салдары тез келді. Шокайды қолдануға болмайтынын түсінген неміс басшылығы оны алып тастауды шешеді. 1941 жылы 22 желтоқсанда Гитлер Түркістан мен басқа ұлттық легиондарды құру туралы декретке қол қойды. Сондықтан Шоқайдың оларды жасауға еш қатысы жоқ. Ол сол кезде Берлиннің «Виктория» ауруханасында болған. 1941 жылы 27 желтоқсанда ол жоқ болды. Ресми есепте оның «іш сүзегінің дамуынан қан уланудан қайтыс болғаны» айтылады, ол концлагерьлерге барғанда жұқтыруы мүмкін еді. Бірақ улану кезінде де дәл осындай белгілер болуы мүмкін. Бұған қоса, Мария Горина-Шокай өз естеліктерінде Мұстафаның Түркістанда сүзекпен ауырғанын айтқан .және оның иммунитеті болуы керек еді. Шоқай 1942 жылы наурызда құрылған Түркістан легионын басқарған және Горинаның айтуы бойынша сәнді өмір салтын ұстанған өз серігі өзбек Вели Каюмды уландырды деп күдіктенді .

Мұстафа Шоқай Берлиндегі түрік мұсылман (Осман) зиратында жерленген. М.Шоқайдың әйелі Мария Яковлевнаның өсиетімен қайтыс болған күннің астындағы құлпытаста үш латын әрпі мен төрт сан бар: JOH.15.13. Олар Джон Инжилінің он бесінші тарауының он үшінші тармағын көрсетеді, онда:

&lt;blockquote&gt;«Достар үшін жанын берген адамнан артық махаббат жоқ.»&lt;/blockquote&gt;

==Афоризмдері==
* Ұлтқа пайдалы адам келсе, бәрiнен бұрын орыс өкiметiнiң атамекенiмiздегi жер саясатын мұқият зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сiзге не iстеу керектiгiн осы саясаттың өзi-ақ көрсетiп бередi.
* Бiз, әрине, өзiмiздiң атамекенiмiз Түркiстанды кеңестiк Ресейден де, басқа Ресейден де бiржола бөлiп алуды мақсат етемiз. Бұл – бiздiң ұлттық мұратымыз, ұлттық арман-мүддемiз. Бiз тек осы идея үшiн қызмет етемiз. Атамекенiмiздiң iшiндегi және сыртындағы барлық ұлттық күштерiмiздi осы идея төңiрегiнде топтастыруға барынша тырысамыз.
* Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсiздiгi болуы мүмкiн бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, бiлмейдi де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесi. Ал ұлттық рухтың өзi ұлт азаттығы мен тәуелсiздiгi аясында өсiп-дамиды, жемiс бередi.
* Ұлттық рухтың негiзi – ұлттық тiл.
* Бiз құл болып тұра алмаймыз. Бiз ұлт азаттығымызды аламыз.
* Әрбiр өсетiн адам басынан өткенiн балалық шағын еске алса да, сол балалыққа қайтқысы келмейдi.
* Бәрiнен бұрын өз қатарымызды, түркiстандық бiрлiгiмiздi күшейтейiк. Түркiстанның жұдырықтай жұмылған ұлттық бiрлiгiн Ресейден айрылу үшiн күресiп жатқан басқа халықтардың ұлттық майдандармен тығыз үйлестiре отырып, орыс империализмiне қарсы қуатты күш ұйымдастырып, бiрге қимылдайық. Орыс империализмiне қарсы күрес майдандағылардың ұлтын, дiнiн, нәсiлiн, партиясын тергеп-тектемейiк, алаламайық. Тек осындай жол ғана бiздi ұлттық азаттыққа жеткiзе алады… Бұдан басқа жолдардың барлығы алдамшы, тұйық… Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады. Және оны қорғап қала алады.
* Ағалар, қыпшақ деген ұлт болмайды, қазақ деген ұлт бар. Егер әрқайсымыз бөлiнiп, қыпшақтың көсемi, арғынның көсемi, үйсiннiң көсемi болып жатсақ, бiздiң халық азады.
* Төлқұжат деген нәрсе «ұлт» бермейдi, оның «ұлтын» өзгерте алмайды. Төлқұжат деген нәрсе сол төлқұжат иесiнiң оны берушi үкiметке тәуелдi екенiн ғана куәландырады.
* Ылғи да Отаныма қайту ойында жүремiн және соған жету үшiн тырысамын. Демек, атамекенiмдi құтқару үшiн күресемiн.
* Кеңестiк ұлт саясаты бiздi «балғасымен» жаншып, «орағымен» орып тастады.
* Сiздер, немiстер өздерiңiздi «Еуропадағы ең мәдениеттi халықпыз» деп санайсыздар. Егер сiздердiң мәдениеттерiңiз менiң көрiп жүргендерiм болса, онда мен сiздерге тұтқындардың шеккен азабын көрулерiңiздi тiлеймiн. Сiздер XX ғасырда өмiр сүре отырып, ХIII ғасырда Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асып түстiңiздер. Мәдениеттi халық екендiктерiңiздi айтуға хақыларыңыз жоқ. Егер, сiздер, осыған байланысты маған «ату» не «асу» жазасын берсеңiздер, қарсылығым жоқ. Мұндай мәдени қоғамда өмiр сүргеннен гөрi өлгенiм артық.
* Бiз, Түркiстан тәуелсiздiгiн жақтаушылар, елiмiздiң еркi үшiн және жұртымыз Түркiстанның бодандықтан құтылуы үшiн күресемiз. Түркiстандықтарда бұдан басқа жол болмаған. Қазiр де жоқ және бұдан соң да болмайды… Бiздiң мұратымыз Түркiстанда түрi жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттiк құрылымға қол жеткiзу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерiнiң нағыз қожасы бола алады.
* Қазақпын деп мақтануды ар көретiн, қазақтың тiлiнде сөйлеудi масқаралық көретiн салт қайдан шығып отыр? Балалардың көбi не қазақ, не орыс болып тәрбиеленбей, шөре-шөре бiрдеме болып өсiп жатқанын неге көрмейсiңдер?
* Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады және оны қорғап қала алады.
* … ұлттық еркiндiк пен азаттыққа талпыну табиғаттың болмай қоймайтын заңы тәрiздi нәрсе.
* Бiз жеке тұлғалардан жоғары тұрған ұлттық мұраттарға сүйенемiз.
* Жалпы адамгершiлiк және философиялық тұрғыдан алғанда жақсы халық, жаман халық деген ұғым жоқ, болмайды да.
* Тарих рақымсыз. Ол – ғұламаны да, бiлгiрдi де, өнер иесiн де, хандар мен патшаларды да аямайды. Ол өз заңына қарсы келгендердiң бәрiн езiп-жаншып жүре бередi. Тарих заңдары керi қайтуды бiлмейдi және оны жаратпайды.
* Атамекендi сүю – оның тұтас мүддесiне қызмет ету, осы жолда әрқашан қызмет етуге, керек болса жанпида қылуға дайын тұру болып табылады.
* …ұлттық мүдде жеке топтар мүддесiнiң жиынтығынан тұрмайды.
* Бiздiң шын жүректен және асыға күтерiмiз бiр ғана нәрсе, ол атамекенiмiздiң орыс пролетариаты диктатурасынан құтылуы. Бiз барлық жерлестерiмiздi осы ұлттық мұратымыз жолында бiр жан, бiр тән болып жұмылуға шақырамыз.
* Тәуелдiлiгiн жалпы ұлт мүддесi тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетiн түзiм жолында құрбан ете бiлген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметшi бола алады.
* Мақтаға қарсы күресте бидаймен қаруланыңыз. Шет ел үстемдiгiнен құтылудың алғашқы қадамы шет елге астық тәуелдiлiгiнен құтылу болмақ.
* Атамекенiмiздiң ұлттық құқығы жолында жүргiзiп жатқан күресiмiз, тiптi, кейде «демократияның шекарасын» аттап кеткен күннiң өзiнде ешкiм бiздi шовинизммен айыптауға қақысы жоқ&lt;ref&gt;.Байбот Кошым-Ноғай Серiкбай-ұлы. &quot;Мұстафа Шоқай. Түркістаннын қилы тағдыры&quot;. Алматы, &quot;Жалын&quot;, 1992.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер&quot; (құрастырған Ә. Такенов, М. Койгельдиев), Ыстамбұл, 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Тандамалы&quot; (аударып құрастырған Айтан Нүсіпхан), 1-2 том, Алматы, &quot;Кайнар&quot;, 1998-1999.&lt;/ref&gt; Д&lt;ref&gt;архан Кыдырәлі. &quot;Мұстафа Шоқай: өмірі, танымы, күресі&quot;, Анкара, 2001 (түрік тілінде).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әбдіуақап Қара. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;, Алматы, &quot;Арыс&quot;, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әким Тарази. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;. Алматы, &quot;Жазушы&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кошым Есмағамбетов. &quot;Әлем таныған тұлға&quot;. Алматы, &quot;Дайк-пресс&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9&lt;/ref&gt;

== Сілтемелер ==
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-zhalgasy-0 Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (жалғасы)]
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-basy Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (басы)]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Қызылорда облысында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]]
[[Санат:Берлинде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1941 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:1890 жылы туғандар]]
[[Санат:Қазақстан министрлері]]
[[Санат:Алаш Орда қайраткерлері]]</text>
      <sha1>dvazow0hp5kwid0mzemogj80t0hi10x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058466</id>
      <parentid>3058465</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T02:41:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Тарики</username>
        <id>122319</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57163" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 |Есімі =  Мұстафа Шошқай 
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет = Mustafa Shoshkay in youth (cropped).jpg
 |Сурет ені = 230 px
 |Сурет атауы  = 
 |Титулы = [[Түркістан автономиясы]]ның [[премьер-министр]]і
 |Ту = Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg
 |Басқара бастады = 12 желтоқсан 1917 жыл
 |Басқаруын аяқтады = 19 ақпан 1918 жыл
 |Ізашары = [[Мұхамеджан Тынышпаев]]
 |Туған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 1890
 |Туған жері = [[Сырдария губерниясы]], [[Наршоқы]]   
 |Мансабы =  [[публицист]],  [[қоғам]] және [[мемлекет қайраткер]]
 |Азаматтығы = [[Түркістан автономиясы]]
 |Ұлты = [[Қазақ]]
 |Діні = [[Ислам]] ([[сүннет]])
 |Қайтыс болған күні =  27 желтоқсан, 1941 (51 жас)
 |Қайтыс болған жері = [[Берлин]]
 |Әкесі = 
 |Анасы = 
 |Жұбайы = [[Мария Шошқай]]
 |Балалары = 
 |Марапаттары = 
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = 
}}
[[Сурет:Мұстафа Шошқай.jpeg|523 × 663px|нобай|оңға|Мұстафа Шошқай жұбайымен]]
'''Мұстафа Шошқай''' (''[[25 желтоқсан]], [[1890 жыл]], [[Сырдария губерниясы]],  [[Ақмешіт уезі]], [[Наршоқы]] — [[27 желтоқсан]], [[1941 жыл]], [[Берлин]]'') - көрнекті қоғам және [[мемлекет қайраткері]], [[Түркістан автономиясы]]ның жетекшісі.

==Өмірбаяны==
[[Қыпшақ]] тайпасы [[Торы (ру)|Торы]] руы Бошай тармағынан шыққан.&lt;ref&gt;https://articlekz.com/kk/article/15529&lt;/ref&gt;

Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді. 
Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шошқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шошқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.

1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкі­метінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шошқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді. 
===Балалық шағы===
Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады.
1912 жылы [[Санкт-Петербург]] Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары [[империя]] астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.

===Мемлекеттік Думада жұмыс істеуі===
Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде [[Түркістан]] және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, [[Мемлекеттік Дума]]ға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты [[комиссия]] құруға себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында мықты [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мемлекетін құру идеясын ұстанады.
Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы [[Алаш]] қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. [[Алаш партиясы]] құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, [[Алаш автономиясы]] жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне [[Сырдария]] атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын [[Қоқан (қала)|Қоқан]] қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда [[Түркістан автономиясы]]н жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.

==Мұсылмандарының IV төтенше құрылтайына қатысуы==
Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 қараша күні Қоқанға шақырылған өлке мұсылмандарының IV төтенше құрылтайы еді. Аталған [[құрылтай]] 26-27 қараша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жыл санау бойынша 9-10 желтоқсан). Бұған [[Сырдария]], Закаспий, [[Самарқан]], [[Ферғана]], [[Жетісу]] облыстарынан 200-ден аса [[делегат]] қатысты. Олардың ұлттық құрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бұл оның халық деген ұғымды Түркістанның тарихи тағдырымен байланыста қарағанын көрсетеді.
Осы жиын делегаттары 27 қараша күні'' «Түркістан территориялық автономиясын»'' жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ - [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтарияты. Аталған IV құрылтай [[Түркістан автономиясы|Түркістан автономиясының]] немесе [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтариятының «Халық кеңесін» (мұны бүгінгі парламентпен салыстыруға болады) сайлады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халқынан шыққандар) және 18 өзге ұлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басшылығы құрамына - Мұстафа Шоқай, [[Убайдулла Хожаев]], [[Махмұтқожа Бехбуди]] сайланады.

==Түркістан үкіметінің мүшелері== 
[[File:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|right|200 px|thumb|Түркістан автономиясының туы]]
Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға алды. Мұны олар «[[уақытша үкімет]]» деп белгіледі. Сонымен [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] үкіметінің мүшелері мына тұлғалар: [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]] - Үкімет төрағасы және ішкі істер министрі; Мұстафа Шоқай - Ұлттық кеңес төрағасы және сыртқы істер министрі; [[Шахислам Шахиахметов]] Үкімет төрағасының орынбасары және қаржы министрі; [[Әбдірахман Оразайұлы]] - кейінгі ішкі істер министрі; [[Убайдулла Ходжаев|Үбайдулла Хожаев]] - әскери істер министрі; [[Насырхан төре]] - халық ағарту министрі; Мірәділ Мырзахметов - әлеуметтік істер министрі; [[Хидаятбек Юрғули Ағаев]] - ауылшаруашылығы министрі; [[Әбитжан Махмұт]] - азық-түлік министрі; Саломон Гердфельд - азшылық ұлт өкілдерінің министрі.
Осы кезде М.Шоқай бастаған зиялылар азшылық ұлт өкілдері көшбасшыларына ғасырлар бойы азаптанған [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] тағдырына және шөре-шөре болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сұрады. Осыған байланысты кейін бір еңбегінде Мұстафа 1917 жылы Петерборда болған бір пікірталасты есіне алыпты. Мәселе мынада екен, Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс күшін апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін алдағы 25 жылда өлкеге жұмысшыларды әкелуді сұраған. М.Шоқай ондай күш қажет болса, ''«орыстардың орнына татар мен башқұртты жіберу»'' мәселесін күн тәртібіне қояды...
Ал енді М.Шоқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді деу де ақылға сыйымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 жылы 18 наурызда жарияланған «тау арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гаухана, Маймүбәрак, Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. [[Түркістан автономиясы]]н қырған большевиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің айырмасы шамалы еді.

==Түркістан автономиясының үкімет басшысына сайлануы ==
1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шоқай осы қызметке сайланады. Большевиктер бұл автономияны ақпанда қанды қырғынмен таратты. 1918 жылы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азаттық жолындағы күрескерлерінің Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 жылы ақпанда [[Түркістан мемлекеті]] бағдарын одан әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жылы [[Баку]] мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде'' «Яни дүния», «Шафак»'' атты газеттер шығарысып, ''«Вольный горец»'' басылымына атсалысады) Ыстамбұлга аттанады.
==Ел тәуелсіздігі жолындағы күрескен алаш азаматы - М.Шоқай==
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы  жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы  құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті [1]. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы  болғаны үшін атылды [2]. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап  жазып, М.Шоқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі  жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.

Мұстафаның 1886 жылы 7 қаңтарда Сыр бойында Сұлутөбе секілді  ауылда, кірпіштен салған қазақы үйде дүниеге келіп, саясаттың биік тұғырына көтерілуі көбіміз үшін таңғаларлық жағдай. Бала күнінен киіз қазақтың тәрбиесін алады [2]. Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жасты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қалады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастайды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапатты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы – орыс өктемдігі.

Ташкенттегі орыс ұлты мен  жергілікті халық арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін оянуына алдымен орыс шовинизмі ықпал етті. Алғашында  орыс алпауыттары мен патшаның Ресейдің отаршылық саясатына саналы түрде қарсы шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен генерал Самсонов алдына бірнеше мәрте барды. Ол барған сайын орыс озбырлығын Самсоновтың көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі адалдық ауылынан алыс жатыр еді [1].

Ғалым  Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев жазғандай «Генерал іске тыңғылықты, орысша сауатты қазақ жігітін өз кеңесіне тілмаш етіп алмақшы  болады». Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі – тіпті тереңде. Орыс өкілдері отарлау мен саясат ісінде өте тәжірибелі, жергілікті халық өкілдерінен шыққан талантты ноқталаудың сырт көз аңдамайтын нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық Мұстафаға қимастық берген қызмет емес, дарынды жастың келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындағы тілмаштар қоғамдық теңсіздікке араша түспей, ақша-пара жолымен азғындап, адамдық қасиеттерінен айырылып жатқанын сол кезде өмірдің өзі көрсетті. Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың көзін көміп тастағысы келді. Өзара қырқысып жатқан орыс чиновниктері осы мәселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі екен, ол Мұстафаның келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залалды сезді. Мұстафа Шоқайұлы Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы келетінін айтып, - Заң факультетін қалаймын, - дегенде ішін тартып қалды. Петербургтегі заң университеті қазақтың баласы түгілі, орыстың қолына түспейтін оқу. Орыс отаршылары сауатысыз халыққа әділетті көрінуге ынталы, саналы, талантты қазақтың адамына аша таяқ қояды. «Тілмаш боласың ба?» - деп қамқорсыған Самсонов ақыры айтқаны болмағасын М.Шоқайға гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаға бергізіп, бұған күміс медаль бермекші болады. Әділет жеңеді, адал азаматтар қолдауымен алтын медальін алған М.Шоқай орыс генералы қойған тосқауылмен өзі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған генерал Самсоновтың Түркістан халықтарына деген пиғылы таза емес. Ал генерал орыс патшалығының өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей жүргізіп отырған саясаттың күнгейі мен көлеңкесін бірдей аңғаруға болатын еді.

М.Шоқайдың Петербург университетінің заң факультетіне түсуі сол кез үшін үлкен дәреже. Бұған Орынбор генералы – губернаторы Перовскийдің ұсыныс хаты көмек болады. Бәрі бір реакцияшыл көзқарастағы губернатор ішікі саясаттағы ерекшеліктерді есепке алды. Әділет үшін айту керек орыс мемлекетінің билеуші топтары Түркістан тұрғысындағы отарлық саясат жүргізсе де, Петербургтың ғылым төңірегіндегі зиялы қауымы таланттарды бағалай білді.

М.Шоқай университетті 1917 жылы ақпан төңкерісіне бұрын бітірді. Зеректілігі арқылы универсиет қабырғасынан 7 тілді меңгеріп шықты. Оның ішінде қазақ, орыс, түрік, ағылшын, француз, неміс және поляк тілдері бар еді. Мұндай жетістік М.Шоқайдың мәдени көкжиегін кеңейте түскені мәлім. Ал, өмір тәжірибесінен, ұлтаралық саясаттың аса салмағын 1914 жылы думада Мұсылман фракциясына хатшы бола жүріп үйренді. Фракция Дума депутаты Әлихан Бөкейханның ұсынысымен келіп, А.Байтұрсынұлы, Ш.Кәрі секілді қазақ зиялыларымен жақын танысады. Мұндағы қызметі де өз жерлестерін отаршылардың зорлық-зомбылығынан қорғау болады. Жазықсызды жаладан сақтау, әлсізді қорғау Мұстафаның мақсатына айналады.

Ресей патшалығының көзге көрініп тұрған бір зорлығы – қоныс аударған орыстарға көшпелі қазақтың жайылымы мен қыстауларын күшпен  тартып алып бергені. Мұстафа мәселені сенатқа дейін апаратын. «Бастықтың пиғылы түзу болмаса, заңнан қайран жоқ» деп Бисмарк айтқандай, орыс мемлекетінің отарлау саясатына қарсы тұратын күш жоқ еді. Халық орыс патшасынан осы кезде күдер үзеді. кейін Марияға жазған хатында бала кезін еске алып: «Теміржол біздің ауылдан біраз қашық болатын. Жол басы телеграф бағаналары менжарысатынбыз. Үлкендер бізге осы сымдар арқылы орыс патшасы Николай тұратын қаламен сөйлесуге болатынын әңгіме қылып айтатын. Бар қолымыздан келетіні – бағаналарды қамшыларымызбен осып-осып жіберіп, патшаны сөгу ғана еді», - деп бала кездегі түйсігінің кейіннен расқа шыққанына таңданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір тарихшылар «Ақпан төңкерісін қуаттап, ол еліне бостандық алып келеді деп түсінді. Эсерлер партиясына мүше болды» - деп жазғандай, Мұстафа Шоқай ұлттық саяси өмірдің тоқсан тарау айрығында тұр еді. Эсерлер партиясына мүше болғаны, болмағаны мұрағаттық деректер арқылы әлі ашылады. Бірақ патшалық Ресейдің аз санды ұлттарға қатысты саясатына М.Шоқай үзілді кесілді қарсы болды.

Тарихшы-ғалымдар М. Қойгелдиев пен А. Нүсіпханның «М.Шоқай және Түркістан» мақаласында: «1916 жылы Түркістандағы ұлт азаттық қозғалысты аяусыз басып жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппозиция құрып талқылады. Осы мәселе бойынша  ресми баяндама дайындау үшін Түркістанға арнайы сапармен келген депутат эсер А.Ф. Керенский және фракция жетекшісі К.М.Тевкеловпен бірге мұсылман фракциясының хатшысы М.Шоқай да болады» - деп жазады.

Бұл М.Шоқайдың өз ұлтына араша түсудің бірден-бір жолы – түрлі партия, уақытша үкімет және эсер жұмысшы солдат кеңесімен түсінісу керек болады.Осының бәрі Орта Азияда өз тағдырын өзі шешетін Түркістан автономиясын құру мақсатында жасалған еді.

Құрылтайшылары Түркістан автономиясы деп, оған Сырдария, Ферғана, Самарқан уәлияты толығымен қатысса да, орыс большевиктер кемсітіп, «Қоқан автономиясы» деп атаған аз күндік жаңа құрылым М. Шоқай идеясының түпкі мақсаты болатын.

М.Шоқай Түркістан жамиғатының келешек өз тағдырын өзі анықтайтын жеке мемлекет болуын мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ептеп уақытша үкіметтің аз айлық билігін пайдаланып қалғысы келді. Бірақ «ұлттың өзін-өзі билеу мүмкіндігін береміз» деген бірде бір орыс демократтарына сенген жоқ. «Олар үкімет басына келген соң сөзсіз айнып» кетеді деген пікірін сөз арасында түсіндірумен болды. Сондықтан Ресейден енші алуды қызбалыққа, үстірттікке, асығыстыққа ұрынбай жан жақты ойластырылған саясат жүргізу керек еді. Ресейдің «демократ» билеушілері іш тартып алмас үшін М. Шоқай «ұлттардың өз өзін билеуін», Ресеймен шекаралық, қаржылық және сыртқы саясатта бірлігін жоққа шығармайтынын дәлелдеп береді.

«Қоқан автономиясының» келешегіне М.Шоқай күмәнсіз сенді ме, күмәні болды ма, бірақ ол адам қолынан жасау мүмкін емес тарихи  төтенше оқиғалардан үміттенеді. Адамды үміт жетелейді, үміт апатқа да соқтырады. Соның бәріне Мұстафа бастаған ұлтжанды азаматар басы қиып еді.

М.Шоқай Түркістан халқы арасындағы қоғамдық белсенділіктің, сауатың, ұйымшылдықтың, рулық жіктелетін қандай деңгейде екенін жақсы білді. Жаңа автономияда сот жүйесін қазылар алқасы, немесе шариғат жолымен жүзеге асыруды ұсынған кезде «руластық тамыр белен алып кетеді» деп бірден қарсы болған.

Мұстафа түркі тектес халықтың психологиялық дәстүрлі ерекшелігін жақсы білетін. Сондықтан жалпы мемлекеттік сот құруын ұсынды.

Қоқан автономиясының 1918 жылдың қаңтарында құлауына себеп көп. Жергілікті халықтан кең көлемде қолдау таппады. Уақытша үкіметпен сенімді байланыс жоқ. Ел ішінен іріткі салатын алуан түрлі қоғамдық қозғалыс өріс алды.  Ең бастысы Петербургтен бастау алып, Ташкенде өрістеген жұмысшы-солдат депутаттарының үкіметі, Қоқан автономиясын Түркістан өңірінде қауіпті аймақтың бірі деп санап, көзін жаймаққа жанталаса кірісті. Ақыры, Қоқан автономиясы қанды қырғынға ұшырады. Соның салдарынан елде басшылық қозғалыс өріс алды. М. Шоқай сол күндер жайлы тарығып жазған бір мақаласында: «...Қоқан ұлттық үкіметінің большевиктерге қарсы күресі кезінде, яғни 1918 жылғы ақпанда, осыдан бір  жыл бұрын Ақмешітте 1917 жылдағы мамыр айында орыс жұмысшы солдаттары қолына өліп кетсемші деп өкінгенім бар» деп жазады.

Мақала көлеміне М. Шоқайдың тарих бетіне таңбалы із болып қалған барлық қызметін түгелдеп беру мүмкін емес.1918 жылы Грузияда одан Түркияда кейін Париж бен Берлинге ұласқан қоғам қайраткерінің өмір жолы бүгінгі ұрпақ үшін өнегелі  жол.

М. Шоқайға комунистік қоғам идеологтарының күллі Түркістанға  жасап отырған зорлық-зомбылығы, қарапайым алаңда берген ақыреті оның өмірінің қайғысы, мұңы болды. Орыс демократтарына  үміт артуы да үзілді кесілді тоқтады. Тіпті, сенімді деген Сұлтанбек Қожановтан «Қоқан автономиясының» мүшелеріне Кеңес үкіметі кешірім  береді деген хабар тигенде де компартия басшыларына екіжүзділік саясатын күні ілгері біліп, елге оралмады. Грузияда «Вольный Горец», «Борьба», «На рубеже», Стамбулда «Жаңа Түркістан» кейіннен  «Жас Түркістан»газет-журналдары арқылы күллі өмірін азаттық үшін күреске жұмсады. Ал, 1920 жылы Варшавада Сталиндік режимге қарсы Кеңес одағының қудалауына түскен ұлт зиялылары «Прометей» ұйымын құрған болатын. Ал, Варшавадағы шығыстану институты 1929 жылы «Кеңес одағының ішкі және сыртқы саясаты туралы» ғылыми теориялық конференция ұйымдастырды. «Сталин социализмі – тонаушылықты қамтамасыз ететін саяси жүйе» деген 1937 жылы жазған мақаласында Кеңес үкіметінің өз халқына жасаған тонаушылық саясатына экономикалық тұрғыдан талдау жасайды. Осылайша М. Шоқай Кеңес үкіметінің шетелдегі басты дұшпанына айналады. Білімі – терең, ақылы асқан қазақ перзенті түрік жамиғатының бірлігі мен коммунистік қоғамның халыққа тигізер ықпалы жөнінде  ондаған мақала  жазды. Мақала дерегі талдау мен таразылаудан тұрды. 1936 жылы КСРО конституциясындағы логикалық қайшылықтарды дәлме-дәл түсіндірді. Белсенді, саналы, ынталы азаматары ғана коммунистік ұйымдарға біріге алады» деген конституция бабын сөзбе-сөз жүйелей келе, «Компартияға кірмеген адамдар белсенді, ынталы және саналы болып саналмайды деген сөз. Ал КСРО-да коммунист емес адамдар халықтың 98 %» деп жазады. Сондай-ақ жеке адамның тарихтағы рөлін жоққа шығаратын марксизм идеяларын, Сталиннің жеке басқа табынушылығын атап көрсетіп береді.

М.Шоқайдың өмір жолы өнегеге толы болды. Бүкіл түркі әлемінің тарихи тұлғасына айналған М.Шоқай 20 ғасыр кезеңінде адамзат  баласының айтулы перзенті болды. Оның бойында біз біліп үлгірмеген, тарихымен таныспаған талай рухани қазыналар жатыр. Ол Түркістан халқын орыс диктатурасынан қорғауға күш салды, бірақ озық және адал ойлы славян халқының өкілдері Я.Газовский, И.Пильсудский, В.Чайкин, В.Наливкинге деген құрметі ерекше еді. Өмірлік досы Мария Яковқызы да орыс ұлтынан болатын.

М.Шоқай осынау таза табиғи қалпымен, көптің көзі жетпейтін шың басындағы шынар секілді еді. Тамырын тасқа жайған шынар жалғыз өседі, жүзін күн сүйіп, жапырағын жел тарайды. Діні қатты болады. Шыңдағы шынар секілді М.Шоқай да жиырмасыншы ғасырдан өтіп, асыл ой, азаматтық қалпымен жиырма бірінші ғасырға келді.

[[File:Надгробный памятник Мустафы Шокая в мусульманском кладбище (Шехитлик) в Берлине.jpg|300px|thumb|right|Мұстафа Шоқайын қабірі Берлинде]]

==Өмірінің соңғы жылдары==
[[Түркия]] арқылы алғаш Германияға, сонан соң Францияға барып орнығады. Эмиграцияда ''«Жаңа Түркістан», «Жас Түркістан»'' журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жылы 27 желтоқсанда [[Берлин]]де жұмбақ жағдайда қайтыс болады.

== Шоқай мен [[Үшінші рейх]] ==
Кеңестікке қарсы көзқарасы бар еуропалық саяси ортада осындай танымал адам шығыста үлкен жоспарлары бар фашистердің назарын аударады. Билікке келген Адольф Гитлер Кеңес Одағының аумағы есебінен «неміс өмір сүру кеңістігін» едәуір кеңейтуді жоспарлады және антисоветтік ұлттық кадрлардың маңыздылығын түсінді. Сонау 1933 жылы Шоқай Берлинге шақырылды, кейіннен басып алынған шығыс аумақтарының империялық министрлігінің саяси бөлімінің меңгерушісі, доктор Георг Лейббрандтпен кездесті. Кейіннен, Шоқай «Reichsleiter департаментімен тығыз байланыста жүргізу пайдасына сөз сөйледі Альфред Розенберг».

Соғыстың алдында да Орта Азия эмиграциясының барлық өкілдері Шоқайға оң көзқараспен қараған жоқ. Осылайша, Николай Хан Ёмудский ( Түркістан легионын құруға қатысушы ) Шоқайды „Түркістанның жалғыз өкілі“ ретінде көрсетіп, «Германияның жауы» деп атады.

1939 жылға қарай фашистер миллиондаған болашақ кеңестік әскери тұтқындарды ұстау үшін бірнеше концлагерь дайындады.

Шабуыл күні 22 маусымда 1941, жылы Фашистер Парижде көптеген көрнекті орыс эмигранттар тұтқындалып оларды түрмеге Компьен. Шоқай да сол жерде болды. Үш аптадан кейін оны Берлинге апарып, бір жарым ай өңдеп, Түркістан легионын басқаруды ұсынды, ол концлагерьлерде отырған тұтқындалған кеңес түріктерінен алынуы жоспарланған болатын. Немістер Шоқайдың билігіне сенді. Легион Кеңес әскерлеріне қарсы Шығыс майдандағы шайқастарда неміс бөлімшелерін ішінара алмастыруы керек еді. Шоқай оны осы лагерьлердегі отандастарының ұстау жағдайымен таныстыруды талап етті және тікенек сымның артындағы азиялықтардың адамгершілікке жатпайтын жағдайына таң қалды. 1941 жылдың күзінде Сувалки, Вустрау және Честочованың концлагерьлеріне барғаннан кейін Мұстафа: «Сталин мен Гитлер - зұлым адамдар» деп жазды. Жерлестерінің тағдырын қалай да жеңілдету және олардың өмірін құтқару үшін Шоқай неміс билігіне ымыраға келуді ұсынды.Ол өз шарттарын қойды:
# Германияның оқу орындарында болашақ Түркістан мемлекетіне кадрлар дайындау;
# Тұтқындағы отандастарының арасынан әскери құрылымдар құру, олар Түркістан шекарасына жақындағанда ғана қолданылуы тиіс.

Осылайша ол нацизммен ықтимал ынтымақтастықтан Түркістанға аз да болса пайда алуға тырысты, бірақ бас тартты, өйткені Гитлер Түркістан легионына тек «зеңбірек жемі» ретінде қызығушылық танытты. Содан кейін ол Үшінші Рейх Сыртқы істер министрлігіне хат жазды Группенфюрер С.С. Йоахим фон Риббентроп, бұл жолдар қайда:

&lt;blockquote&gt;«... Гете, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр сияқты данышпандарды тәрбиелеген ұлт өкілдерінің әскери тұтқындарға қалай қарайтынын көріп ... Түркістан легионын басқарып, одан әрі бас тарту туралы ұсынысты қабылдай алмаймын. ынтымақтастық. Мен шешімімнің барлық салдары туралы білемін.»
&lt;/blockquote&gt;

Салдары тез келді. Шокайды қолдануға болмайтынын түсінген неміс басшылығы оны алып тастауды шешеді. 1941 жылы 22 желтоқсанда Гитлер Түркістан мен басқа ұлттық легиондарды құру туралы декретке қол қойды. Сондықтан Шоқайдың оларды жасауға еш қатысы жоқ. Ол сол кезде Берлиннің «Виктория» ауруханасында болған. 1941 жылы 27 желтоқсанда ол жоқ болды. Ресми есепте оның «іш сүзегінің дамуынан қан уланудан қайтыс болғаны» айтылады, ол концлагерьлерге барғанда жұқтыруы мүмкін еді. Бірақ улану кезінде де дәл осындай белгілер болуы мүмкін. Бұған қоса, Мария Горина-Шокай өз естеліктерінде Мұстафаның Түркістанда сүзекпен ауырғанын айтқан .және оның иммунитеті болуы керек еді. Шоқай 1942 жылы наурызда құрылған Түркістан легионын басқарған және Горинаның айтуы бойынша сәнді өмір салтын ұстанған өз серігі өзбек Вели Каюмды уландырды деп күдіктенді .

Мұстафа Шоқай Берлиндегі түрік мұсылман (Осман) зиратында жерленген. М.Шоқайдың әйелі Мария Яковлевнаның өсиетімен қайтыс болған күннің астындағы құлпытаста үш латын әрпі мен төрт сан бар: JOH.15.13. Олар Джон Инжилінің он бесінші тарауының он үшінші тармағын көрсетеді, онда:

&lt;blockquote&gt;«Достар үшін жанын берген адамнан артық махаббат жоқ.»&lt;/blockquote&gt;

==Афоризмдері==
* Ұлтқа пайдалы адам келсе, бәрiнен бұрын орыс өкiметiнiң атамекенiмiздегi жер саясатын мұқият зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сiзге не iстеу керектiгiн осы саясаттың өзi-ақ көрсетiп бередi.
* Бiз, әрине, өзiмiздiң атамекенiмiз Түркiстанды кеңестiк Ресейден де, басқа Ресейден де бiржола бөлiп алуды мақсат етемiз. Бұл – бiздiң ұлттық мұратымыз, ұлттық арман-мүддемiз. Бiз тек осы идея үшiн қызмет етемiз. Атамекенiмiздiң iшiндегi және сыртындағы барлық ұлттық күштерiмiздi осы идея төңiрегiнде топтастыруға барынша тырысамыз.
* Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсiздiгi болуы мүмкiн бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, бiлмейдi де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесi. Ал ұлттық рухтың өзi ұлт азаттығы мен тәуелсiздiгi аясында өсiп-дамиды, жемiс бередi.
* Ұлттық рухтың негiзi – ұлттық тiл.
* Бiз құл болып тұра алмаймыз. Бiз ұлт азаттығымызды аламыз.
* Әрбiр өсетiн адам басынан өткенiн балалық шағын еске алса да, сол балалыққа қайтқысы келмейдi.
* Бәрiнен бұрын өз қатарымызды, түркiстандық бiрлiгiмiздi күшейтейiк. Түркiстанның жұдырықтай жұмылған ұлттық бiрлiгiн Ресейден айрылу үшiн күресiп жатқан басқа халықтардың ұлттық майдандармен тығыз үйлестiре отырып, орыс империализмiне қарсы қуатты күш ұйымдастырып, бiрге қимылдайық. Орыс империализмiне қарсы күрес майдандағылардың ұлтын, дiнiн, нәсiлiн, партиясын тергеп-тектемейiк, алаламайық. Тек осындай жол ғана бiздi ұлттық азаттыққа жеткiзе алады… Бұдан басқа жолдардың барлығы алдамшы, тұйық… Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады. Және оны қорғап қала алады.
* Ағалар, қыпшақ деген ұлт болмайды, қазақ деген ұлт бар. Егер әрқайсымыз бөлiнiп, қыпшақтың көсемi, арғынның көсемi, үйсiннiң көсемi болып жатсақ, бiздiң халық азады.
* Төлқұжат деген нәрсе «ұлт» бермейдi, оның «ұлтын» өзгерте алмайды. Төлқұжат деген нәрсе сол төлқұжат иесiнiң оны берушi үкiметке тәуелдi екенiн ғана куәландырады.
* Ылғи да Отаныма қайту ойында жүремiн және соған жету үшiн тырысамын. Демек, атамекенiмдi құтқару үшiн күресемiн.
* Кеңестiк ұлт саясаты бiздi «балғасымен» жаншып, «орағымен» орып тастады.
* Сiздер, немiстер өздерiңiздi «Еуропадағы ең мәдениеттi халықпыз» деп санайсыздар. Егер сiздердiң мәдениеттерiңiз менiң көрiп жүргендерiм болса, онда мен сiздерге тұтқындардың шеккен азабын көрулерiңiздi тiлеймiн. Сiздер XX ғасырда өмiр сүре отырып, ХIII ғасырда Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асып түстiңiздер. Мәдениеттi халық екендiктерiңiздi айтуға хақыларыңыз жоқ. Егер, сiздер, осыған байланысты маған «ату» не «асу» жазасын берсеңiздер, қарсылығым жоқ. Мұндай мәдени қоғамда өмiр сүргеннен гөрi өлгенiм артық.
* Бiз, Түркiстан тәуелсiздiгiн жақтаушылар, елiмiздiң еркi үшiн және жұртымыз Түркiстанның бодандықтан құтылуы үшiн күресемiз. Түркiстандықтарда бұдан басқа жол болмаған. Қазiр де жоқ және бұдан соң да болмайды… Бiздiң мұратымыз Түркiстанда түрi жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттiк құрылымға қол жеткiзу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерiнiң нағыз қожасы бола алады.
* Қазақпын деп мақтануды ар көретiн, қазақтың тiлiнде сөйлеудi масқаралық көретiн салт қайдан шығып отыр? Балалардың көбi не қазақ, не орыс болып тәрбиеленбей, шөре-шөре бiрдеме болып өсiп жатқанын неге көрмейсiңдер?
* Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады және оны қорғап қала алады.
* … ұлттық еркiндiк пен азаттыққа талпыну табиғаттың болмай қоймайтын заңы тәрiздi нәрсе.
* Бiз жеке тұлғалардан жоғары тұрған ұлттық мұраттарға сүйенемiз.
* Жалпы адамгершiлiк және философиялық тұрғыдан алғанда жақсы халық, жаман халық деген ұғым жоқ, болмайды да.
* Тарих рақымсыз. Ол – ғұламаны да, бiлгiрдi де, өнер иесiн де, хандар мен патшаларды да аямайды. Ол өз заңына қарсы келгендердiң бәрiн езiп-жаншып жүре бередi. Тарих заңдары керi қайтуды бiлмейдi және оны жаратпайды.
* Атамекендi сүю – оның тұтас мүддесiне қызмет ету, осы жолда әрқашан қызмет етуге, керек болса жанпида қылуға дайын тұру болып табылады.
* …ұлттық мүдде жеке топтар мүддесiнiң жиынтығынан тұрмайды.
* Бiздiң шын жүректен және асыға күтерiмiз бiр ғана нәрсе, ол атамекенiмiздiң орыс пролетариаты диктатурасынан құтылуы. Бiз барлық жерлестерiмiздi осы ұлттық мұратымыз жолында бiр жан, бiр тән болып жұмылуға шақырамыз.
* Тәуелдiлiгiн жалпы ұлт мүддесi тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетiн түзiм жолында құрбан ете бiлген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметшi бола алады.
* Мақтаға қарсы күресте бидаймен қаруланыңыз. Шет ел үстемдiгiнен құтылудың алғашқы қадамы шет елге астық тәуелдiлiгiнен құтылу болмақ.
* Атамекенiмiздiң ұлттық құқығы жолында жүргiзiп жатқан күресiмiз, тiптi, кейде «демократияның шекарасын» аттап кеткен күннiң өзiнде ешкiм бiздi шовинизммен айыптауға қақысы жоқ&lt;ref&gt;.Байбот Кошым-Ноғай Серiкбай-ұлы. &quot;Мұстафа Шоқай. Түркістаннын қилы тағдыры&quot;. Алматы, &quot;Жалын&quot;, 1992.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер&quot; (құрастырған Ә. Такенов, М. Койгельдиев), Ыстамбұл, 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Тандамалы&quot; (аударып құрастырған Айтан Нүсіпхан), 1-2 том, Алматы, &quot;Кайнар&quot;, 1998-1999.&lt;/ref&gt; Д&lt;ref&gt;архан Кыдырәлі. &quot;Мұстафа Шоқай: өмірі, танымы, күресі&quot;, Анкара, 2001 (түрік тілінде).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әбдіуақап Қара. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;, Алматы, &quot;Арыс&quot;, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әким Тарази. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;. Алматы, &quot;Жазушы&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кошым Есмағамбетов. &quot;Әлем таныған тұлға&quot;. Алматы, &quot;Дайк-пресс&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9&lt;/ref&gt;

== Сілтемелер ==
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-zhalgasy-0 Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (жалғасы)]
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-basy Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (басы)]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Қызылорда облысында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]]
[[Санат:Берлинде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1941 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:1890 жылы туғандар]]
[[Санат:Қазақстан министрлері]]
[[Санат:Алаш Орда қайраткерлері]]</text>
      <sha1>fokqo4lpfkmchyo832fanh9ni7p5mdt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058467</id>
      <parentid>3058466</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T02:42:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Тарики</username>
        <id>122319</id>
      </contributor>
      <comment>/* Мұсылмандарының IV төтенше құрылтайына қатысуы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57165" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 |Есімі =  Мұстафа Шошқай 
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет = Mustafa Shoshkay in youth (cropped).jpg
 |Сурет ені = 230 px
 |Сурет атауы  = 
 |Титулы = [[Түркістан автономиясы]]ның [[премьер-министр]]і
 |Ту = Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg
 |Басқара бастады = 12 желтоқсан 1917 жыл
 |Басқаруын аяқтады = 19 ақпан 1918 жыл
 |Ізашары = [[Мұхамеджан Тынышпаев]]
 |Туған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 1890
 |Туған жері = [[Сырдария губерниясы]], [[Наршоқы]]   
 |Мансабы =  [[публицист]],  [[қоғам]] және [[мемлекет қайраткер]]
 |Азаматтығы = [[Түркістан автономиясы]]
 |Ұлты = [[Қазақ]]
 |Діні = [[Ислам]] ([[сүннет]])
 |Қайтыс болған күні =  27 желтоқсан, 1941 (51 жас)
 |Қайтыс болған жері = [[Берлин]]
 |Әкесі = 
 |Анасы = 
 |Жұбайы = [[Мария Шошқай]]
 |Балалары = 
 |Марапаттары = 
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = 
}}
[[Сурет:Мұстафа Шошқай.jpeg|523 × 663px|нобай|оңға|Мұстафа Шошқай жұбайымен]]
'''Мұстафа Шошқай''' (''[[25 желтоқсан]], [[1890 жыл]], [[Сырдария губерниясы]],  [[Ақмешіт уезі]], [[Наршоқы]] — [[27 желтоқсан]], [[1941 жыл]], [[Берлин]]'') - көрнекті қоғам және [[мемлекет қайраткері]], [[Түркістан автономиясы]]ның жетекшісі.

==Өмірбаяны==
[[Қыпшақ]] тайпасы [[Торы (ру)|Торы]] руы Бошай тармағынан шыққан.&lt;ref&gt;https://articlekz.com/kk/article/15529&lt;/ref&gt;

Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді. 
Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шошқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шошқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.

1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкі­метінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шошқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді. 
===Балалық шағы===
Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады.
1912 жылы [[Санкт-Петербург]] Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары [[империя]] астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.

===Мемлекеттік Думада жұмыс істеуі===
Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде [[Түркістан]] және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, [[Мемлекеттік Дума]]ға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты [[комиссия]] құруға себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында мықты [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мемлекетін құру идеясын ұстанады.
Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы [[Алаш]] қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. [[Алаш партиясы]] құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, [[Алаш автономиясы]] жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне [[Сырдария]] атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын [[Қоқан (қала)|Қоқан]] қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда [[Түркістан автономиясы]]н жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.

==Мұсылмандарының IV төтенше құрылтайына қатысуы==
Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 қараша күні Қоқанға шақырылған өлке мұсылмандарының IV төтенше құрылтайы еді. Аталған [[құрылтай]] 26-27 қараша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жыл санау бойынша 9-10 желтоқсан). Бұған [[Сырдария]], Закаспий, [[Самарқан]], [[Ферғана]], [[Жетісу]] облыстарынан 200-ден аса [[делегат]] қатысты. Олардың ұлттық құрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бұл оның халық деген ұғымды Түркістанның тарихи тағдырымен байланыста қарағанын көрсетеді.
Осы жиын делегаттары 27 қараша күні'' «Түркістан территориялық автономиясын»'' жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ - [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтарияты. Аталған IV құрылтай [[Түркістан автономиясы|Түркістан автономиясының]] немесе [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтариятының «Халық кеңесін» (мұны бүгінгі парламентпен салыстыруға болады) сайлады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халқынан шыққандар) және 18 өзге ұлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басшылығы құрамына - Мұстафа Шошқай, [[Убайдулла Хожаев]], [[Махмұтқожа Бехбуди]] сайланады.

==Түркістан үкіметінің мүшелері== 
[[File:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|right|200 px|thumb|Түркістан автономиясының туы]]
Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға алды. Мұны олар «[[уақытша үкімет]]» деп белгіледі. Сонымен [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] үкіметінің мүшелері мына тұлғалар: [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]] - Үкімет төрағасы және ішкі істер министрі; Мұстафа Шоқай - Ұлттық кеңес төрағасы және сыртқы істер министрі; [[Шахислам Шахиахметов]] Үкімет төрағасының орынбасары және қаржы министрі; [[Әбдірахман Оразайұлы]] - кейінгі ішкі істер министрі; [[Убайдулла Ходжаев|Үбайдулла Хожаев]] - әскери істер министрі; [[Насырхан төре]] - халық ағарту министрі; Мірәділ Мырзахметов - әлеуметтік істер министрі; [[Хидаятбек Юрғули Ағаев]] - ауылшаруашылығы министрі; [[Әбитжан Махмұт]] - азық-түлік министрі; Саломон Гердфельд - азшылық ұлт өкілдерінің министрі.
Осы кезде М.Шоқай бастаған зиялылар азшылық ұлт өкілдері көшбасшыларына ғасырлар бойы азаптанған [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] тағдырына және шөре-шөре болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сұрады. Осыған байланысты кейін бір еңбегінде Мұстафа 1917 жылы Петерборда болған бір пікірталасты есіне алыпты. Мәселе мынада екен, Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс күшін апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін алдағы 25 жылда өлкеге жұмысшыларды әкелуді сұраған. М.Шоқай ондай күш қажет болса, ''«орыстардың орнына татар мен башқұртты жіберу»'' мәселесін күн тәртібіне қояды...
Ал енді М.Шоқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді деу де ақылға сыйымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 жылы 18 наурызда жарияланған «тау арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гаухана, Маймүбәрак, Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. [[Түркістан автономиясы]]н қырған большевиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің айырмасы шамалы еді.

==Түркістан автономиясының үкімет басшысына сайлануы ==
1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шоқай осы қызметке сайланады. Большевиктер бұл автономияны ақпанда қанды қырғынмен таратты. 1918 жылы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азаттық жолындағы күрескерлерінің Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 жылы ақпанда [[Түркістан мемлекеті]] бағдарын одан әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жылы [[Баку]] мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде'' «Яни дүния», «Шафак»'' атты газеттер шығарысып, ''«Вольный горец»'' басылымына атсалысады) Ыстамбұлга аттанады.
==Ел тәуелсіздігі жолындағы күрескен алаш азаматы - М.Шоқай==
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы  жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы  құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті [1]. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы  болғаны үшін атылды [2]. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап  жазып, М.Шоқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі  жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.

Мұстафаның 1886 жылы 7 қаңтарда Сыр бойында Сұлутөбе секілді  ауылда, кірпіштен салған қазақы үйде дүниеге келіп, саясаттың биік тұғырына көтерілуі көбіміз үшін таңғаларлық жағдай. Бала күнінен киіз қазақтың тәрбиесін алады [2]. Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жасты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қалады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастайды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапатты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы – орыс өктемдігі.

Ташкенттегі орыс ұлты мен  жергілікті халық арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін оянуына алдымен орыс шовинизмі ықпал етті. Алғашында  орыс алпауыттары мен патшаның Ресейдің отаршылық саясатына саналы түрде қарсы шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен генерал Самсонов алдына бірнеше мәрте барды. Ол барған сайын орыс озбырлығын Самсоновтың көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі адалдық ауылынан алыс жатыр еді [1].

Ғалым  Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев жазғандай «Генерал іске тыңғылықты, орысша сауатты қазақ жігітін өз кеңесіне тілмаш етіп алмақшы  болады». Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі – тіпті тереңде. Орыс өкілдері отарлау мен саясат ісінде өте тәжірибелі, жергілікті халық өкілдерінен шыққан талантты ноқталаудың сырт көз аңдамайтын нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық Мұстафаға қимастық берген қызмет емес, дарынды жастың келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындағы тілмаштар қоғамдық теңсіздікке араша түспей, ақша-пара жолымен азғындап, адамдық қасиеттерінен айырылып жатқанын сол кезде өмірдің өзі көрсетті. Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың көзін көміп тастағысы келді. Өзара қырқысып жатқан орыс чиновниктері осы мәселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі екен, ол Мұстафаның келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залалды сезді. Мұстафа Шоқайұлы Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы келетінін айтып, - Заң факультетін қалаймын, - дегенде ішін тартып қалды. Петербургтегі заң университеті қазақтың баласы түгілі, орыстың қолына түспейтін оқу. Орыс отаршылары сауатысыз халыққа әділетті көрінуге ынталы, саналы, талантты қазақтың адамына аша таяқ қояды. «Тілмаш боласың ба?» - деп қамқорсыған Самсонов ақыры айтқаны болмағасын М.Шоқайға гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаға бергізіп, бұған күміс медаль бермекші болады. Әділет жеңеді, адал азаматтар қолдауымен алтын медальін алған М.Шоқай орыс генералы қойған тосқауылмен өзі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған генерал Самсоновтың Түркістан халықтарына деген пиғылы таза емес. Ал генерал орыс патшалығының өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей жүргізіп отырған саясаттың күнгейі мен көлеңкесін бірдей аңғаруға болатын еді.

М.Шоқайдың Петербург университетінің заң факультетіне түсуі сол кез үшін үлкен дәреже. Бұған Орынбор генералы – губернаторы Перовскийдің ұсыныс хаты көмек болады. Бәрі бір реакцияшыл көзқарастағы губернатор ішікі саясаттағы ерекшеліктерді есепке алды. Әділет үшін айту керек орыс мемлекетінің билеуші топтары Түркістан тұрғысындағы отарлық саясат жүргізсе де, Петербургтың ғылым төңірегіндегі зиялы қауымы таланттарды бағалай білді.

М.Шоқай университетті 1917 жылы ақпан төңкерісіне бұрын бітірді. Зеректілігі арқылы универсиет қабырғасынан 7 тілді меңгеріп шықты. Оның ішінде қазақ, орыс, түрік, ағылшын, француз, неміс және поляк тілдері бар еді. Мұндай жетістік М.Шоқайдың мәдени көкжиегін кеңейте түскені мәлім. Ал, өмір тәжірибесінен, ұлтаралық саясаттың аса салмағын 1914 жылы думада Мұсылман фракциясына хатшы бола жүріп үйренді. Фракция Дума депутаты Әлихан Бөкейханның ұсынысымен келіп, А.Байтұрсынұлы, Ш.Кәрі секілді қазақ зиялыларымен жақын танысады. Мұндағы қызметі де өз жерлестерін отаршылардың зорлық-зомбылығынан қорғау болады. Жазықсызды жаладан сақтау, әлсізді қорғау Мұстафаның мақсатына айналады.

Ресей патшалығының көзге көрініп тұрған бір зорлығы – қоныс аударған орыстарға көшпелі қазақтың жайылымы мен қыстауларын күшпен  тартып алып бергені. Мұстафа мәселені сенатқа дейін апаратын. «Бастықтың пиғылы түзу болмаса, заңнан қайран жоқ» деп Бисмарк айтқандай, орыс мемлекетінің отарлау саясатына қарсы тұратын күш жоқ еді. Халық орыс патшасынан осы кезде күдер үзеді. кейін Марияға жазған хатында бала кезін еске алып: «Теміржол біздің ауылдан біраз қашық болатын. Жол басы телеграф бағаналары менжарысатынбыз. Үлкендер бізге осы сымдар арқылы орыс патшасы Николай тұратын қаламен сөйлесуге болатынын әңгіме қылып айтатын. Бар қолымыздан келетіні – бағаналарды қамшыларымызбен осып-осып жіберіп, патшаны сөгу ғана еді», - деп бала кездегі түйсігінің кейіннен расқа шыққанына таңданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір тарихшылар «Ақпан төңкерісін қуаттап, ол еліне бостандық алып келеді деп түсінді. Эсерлер партиясына мүше болды» - деп жазғандай, Мұстафа Шоқай ұлттық саяси өмірдің тоқсан тарау айрығында тұр еді. Эсерлер партиясына мүше болғаны, болмағаны мұрағаттық деректер арқылы әлі ашылады. Бірақ патшалық Ресейдің аз санды ұлттарға қатысты саясатына М.Шоқай үзілді кесілді қарсы болды.

Тарихшы-ғалымдар М. Қойгелдиев пен А. Нүсіпханның «М.Шоқай және Түркістан» мақаласында: «1916 жылы Түркістандағы ұлт азаттық қозғалысты аяусыз басып жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппозиция құрып талқылады. Осы мәселе бойынша  ресми баяндама дайындау үшін Түркістанға арнайы сапармен келген депутат эсер А.Ф. Керенский және фракция жетекшісі К.М.Тевкеловпен бірге мұсылман фракциясының хатшысы М.Шоқай да болады» - деп жазады.

Бұл М.Шоқайдың өз ұлтына араша түсудің бірден-бір жолы – түрлі партия, уақытша үкімет және эсер жұмысшы солдат кеңесімен түсінісу керек болады.Осының бәрі Орта Азияда өз тағдырын өзі шешетін Түркістан автономиясын құру мақсатында жасалған еді.

Құрылтайшылары Түркістан автономиясы деп, оған Сырдария, Ферғана, Самарқан уәлияты толығымен қатысса да, орыс большевиктер кемсітіп, «Қоқан автономиясы» деп атаған аз күндік жаңа құрылым М. Шоқай идеясының түпкі мақсаты болатын.

М.Шоқай Түркістан жамиғатының келешек өз тағдырын өзі анықтайтын жеке мемлекет болуын мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ептеп уақытша үкіметтің аз айлық билігін пайдаланып қалғысы келді. Бірақ «ұлттың өзін-өзі билеу мүмкіндігін береміз» деген бірде бір орыс демократтарына сенген жоқ. «Олар үкімет басына келген соң сөзсіз айнып» кетеді деген пікірін сөз арасында түсіндірумен болды. Сондықтан Ресейден енші алуды қызбалыққа, үстірттікке, асығыстыққа ұрынбай жан жақты ойластырылған саясат жүргізу керек еді. Ресейдің «демократ» билеушілері іш тартып алмас үшін М. Шоқай «ұлттардың өз өзін билеуін», Ресеймен шекаралық, қаржылық және сыртқы саясатта бірлігін жоққа шығармайтынын дәлелдеп береді.

«Қоқан автономиясының» келешегіне М.Шоқай күмәнсіз сенді ме, күмәні болды ма, бірақ ол адам қолынан жасау мүмкін емес тарихи  төтенше оқиғалардан үміттенеді. Адамды үміт жетелейді, үміт апатқа да соқтырады. Соның бәріне Мұстафа бастаған ұлтжанды азаматар басы қиып еді.

М.Шоқай Түркістан халқы арасындағы қоғамдық белсенділіктің, сауатың, ұйымшылдықтың, рулық жіктелетін қандай деңгейде екенін жақсы білді. Жаңа автономияда сот жүйесін қазылар алқасы, немесе шариғат жолымен жүзеге асыруды ұсынған кезде «руластық тамыр белен алып кетеді» деп бірден қарсы болған.

Мұстафа түркі тектес халықтың психологиялық дәстүрлі ерекшелігін жақсы білетін. Сондықтан жалпы мемлекеттік сот құруын ұсынды.

Қоқан автономиясының 1918 жылдың қаңтарында құлауына себеп көп. Жергілікті халықтан кең көлемде қолдау таппады. Уақытша үкіметпен сенімді байланыс жоқ. Ел ішінен іріткі салатын алуан түрлі қоғамдық қозғалыс өріс алды.  Ең бастысы Петербургтен бастау алып, Ташкенде өрістеген жұмысшы-солдат депутаттарының үкіметі, Қоқан автономиясын Түркістан өңірінде қауіпті аймақтың бірі деп санап, көзін жаймаққа жанталаса кірісті. Ақыры, Қоқан автономиясы қанды қырғынға ұшырады. Соның салдарынан елде басшылық қозғалыс өріс алды. М. Шоқай сол күндер жайлы тарығып жазған бір мақаласында: «...Қоқан ұлттық үкіметінің большевиктерге қарсы күресі кезінде, яғни 1918 жылғы ақпанда, осыдан бір  жыл бұрын Ақмешітте 1917 жылдағы мамыр айында орыс жұмысшы солдаттары қолына өліп кетсемші деп өкінгенім бар» деп жазады.

Мақала көлеміне М. Шоқайдың тарих бетіне таңбалы із болып қалған барлық қызметін түгелдеп беру мүмкін емес.1918 жылы Грузияда одан Түркияда кейін Париж бен Берлинге ұласқан қоғам қайраткерінің өмір жолы бүгінгі ұрпақ үшін өнегелі  жол.

М. Шоқайға комунистік қоғам идеологтарының күллі Түркістанға  жасап отырған зорлық-зомбылығы, қарапайым алаңда берген ақыреті оның өмірінің қайғысы, мұңы болды. Орыс демократтарына  үміт артуы да үзілді кесілді тоқтады. Тіпті, сенімді деген Сұлтанбек Қожановтан «Қоқан автономиясының» мүшелеріне Кеңес үкіметі кешірім  береді деген хабар тигенде де компартия басшыларына екіжүзділік саясатын күні ілгері біліп, елге оралмады. Грузияда «Вольный Горец», «Борьба», «На рубеже», Стамбулда «Жаңа Түркістан» кейіннен  «Жас Түркістан»газет-журналдары арқылы күллі өмірін азаттық үшін күреске жұмсады. Ал, 1920 жылы Варшавада Сталиндік режимге қарсы Кеңес одағының қудалауына түскен ұлт зиялылары «Прометей» ұйымын құрған болатын. Ал, Варшавадағы шығыстану институты 1929 жылы «Кеңес одағының ішкі және сыртқы саясаты туралы» ғылыми теориялық конференция ұйымдастырды. «Сталин социализмі – тонаушылықты қамтамасыз ететін саяси жүйе» деген 1937 жылы жазған мақаласында Кеңес үкіметінің өз халқына жасаған тонаушылық саясатына экономикалық тұрғыдан талдау жасайды. Осылайша М. Шоқай Кеңес үкіметінің шетелдегі басты дұшпанына айналады. Білімі – терең, ақылы асқан қазақ перзенті түрік жамиғатының бірлігі мен коммунистік қоғамның халыққа тигізер ықпалы жөнінде  ондаған мақала  жазды. Мақала дерегі талдау мен таразылаудан тұрды. 1936 жылы КСРО конституциясындағы логикалық қайшылықтарды дәлме-дәл түсіндірді. Белсенді, саналы, ынталы азаматары ғана коммунистік ұйымдарға біріге алады» деген конституция бабын сөзбе-сөз жүйелей келе, «Компартияға кірмеген адамдар белсенді, ынталы және саналы болып саналмайды деген сөз. Ал КСРО-да коммунист емес адамдар халықтың 98 %» деп жазады. Сондай-ақ жеке адамның тарихтағы рөлін жоққа шығаратын марксизм идеяларын, Сталиннің жеке басқа табынушылығын атап көрсетіп береді.

М.Шоқайдың өмір жолы өнегеге толы болды. Бүкіл түркі әлемінің тарихи тұлғасына айналған М.Шоқай 20 ғасыр кезеңінде адамзат  баласының айтулы перзенті болды. Оның бойында біз біліп үлгірмеген, тарихымен таныспаған талай рухани қазыналар жатыр. Ол Түркістан халқын орыс диктатурасынан қорғауға күш салды, бірақ озық және адал ойлы славян халқының өкілдері Я.Газовский, И.Пильсудский, В.Чайкин, В.Наливкинге деген құрметі ерекше еді. Өмірлік досы Мария Яковқызы да орыс ұлтынан болатын.

М.Шоқай осынау таза табиғи қалпымен, көптің көзі жетпейтін шың басындағы шынар секілді еді. Тамырын тасқа жайған шынар жалғыз өседі, жүзін күн сүйіп, жапырағын жел тарайды. Діні қатты болады. Шыңдағы шынар секілді М.Шоқай да жиырмасыншы ғасырдан өтіп, асыл ой, азаматтық қалпымен жиырма бірінші ғасырға келді.

[[File:Надгробный памятник Мустафы Шокая в мусульманском кладбище (Шехитлик) в Берлине.jpg|300px|thumb|right|Мұстафа Шоқайын қабірі Берлинде]]

==Өмірінің соңғы жылдары==
[[Түркия]] арқылы алғаш Германияға, сонан соң Францияға барып орнығады. Эмиграцияда ''«Жаңа Түркістан», «Жас Түркістан»'' журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жылы 27 желтоқсанда [[Берлин]]де жұмбақ жағдайда қайтыс болады.

== Шоқай мен [[Үшінші рейх]] ==
Кеңестікке қарсы көзқарасы бар еуропалық саяси ортада осындай танымал адам шығыста үлкен жоспарлары бар фашистердің назарын аударады. Билікке келген Адольф Гитлер Кеңес Одағының аумағы есебінен «неміс өмір сүру кеңістігін» едәуір кеңейтуді жоспарлады және антисоветтік ұлттық кадрлардың маңыздылығын түсінді. Сонау 1933 жылы Шоқай Берлинге шақырылды, кейіннен басып алынған шығыс аумақтарының империялық министрлігінің саяси бөлімінің меңгерушісі, доктор Георг Лейббрандтпен кездесті. Кейіннен, Шоқай «Reichsleiter департаментімен тығыз байланыста жүргізу пайдасына сөз сөйледі Альфред Розенберг».

Соғыстың алдында да Орта Азия эмиграциясының барлық өкілдері Шоқайға оң көзқараспен қараған жоқ. Осылайша, Николай Хан Ёмудский ( Түркістан легионын құруға қатысушы ) Шоқайды „Түркістанның жалғыз өкілі“ ретінде көрсетіп, «Германияның жауы» деп атады.

1939 жылға қарай фашистер миллиондаған болашақ кеңестік әскери тұтқындарды ұстау үшін бірнеше концлагерь дайындады.

Шабуыл күні 22 маусымда 1941, жылы Фашистер Парижде көптеген көрнекті орыс эмигранттар тұтқындалып оларды түрмеге Компьен. Шоқай да сол жерде болды. Үш аптадан кейін оны Берлинге апарып, бір жарым ай өңдеп, Түркістан легионын басқаруды ұсынды, ол концлагерьлерде отырған тұтқындалған кеңес түріктерінен алынуы жоспарланған болатын. Немістер Шоқайдың билігіне сенді. Легион Кеңес әскерлеріне қарсы Шығыс майдандағы шайқастарда неміс бөлімшелерін ішінара алмастыруы керек еді. Шоқай оны осы лагерьлердегі отандастарының ұстау жағдайымен таныстыруды талап етті және тікенек сымның артындағы азиялықтардың адамгершілікке жатпайтын жағдайына таң қалды. 1941 жылдың күзінде Сувалки, Вустрау және Честочованың концлагерьлеріне барғаннан кейін Мұстафа: «Сталин мен Гитлер - зұлым адамдар» деп жазды. Жерлестерінің тағдырын қалай да жеңілдету және олардың өмірін құтқару үшін Шоқай неміс билігіне ымыраға келуді ұсынды.Ол өз шарттарын қойды:
# Германияның оқу орындарында болашақ Түркістан мемлекетіне кадрлар дайындау;
# Тұтқындағы отандастарының арасынан әскери құрылымдар құру, олар Түркістан шекарасына жақындағанда ғана қолданылуы тиіс.

Осылайша ол нацизммен ықтимал ынтымақтастықтан Түркістанға аз да болса пайда алуға тырысты, бірақ бас тартты, өйткені Гитлер Түркістан легионына тек «зеңбірек жемі» ретінде қызығушылық танытты. Содан кейін ол Үшінші Рейх Сыртқы істер министрлігіне хат жазды Группенфюрер С.С. Йоахим фон Риббентроп, бұл жолдар қайда:

&lt;blockquote&gt;«... Гете, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр сияқты данышпандарды тәрбиелеген ұлт өкілдерінің әскери тұтқындарға қалай қарайтынын көріп ... Түркістан легионын басқарып, одан әрі бас тарту туралы ұсынысты қабылдай алмаймын. ынтымақтастық. Мен шешімімнің барлық салдары туралы білемін.»
&lt;/blockquote&gt;

Салдары тез келді. Шокайды қолдануға болмайтынын түсінген неміс басшылығы оны алып тастауды шешеді. 1941 жылы 22 желтоқсанда Гитлер Түркістан мен басқа ұлттық легиондарды құру туралы декретке қол қойды. Сондықтан Шоқайдың оларды жасауға еш қатысы жоқ. Ол сол кезде Берлиннің «Виктория» ауруханасында болған. 1941 жылы 27 желтоқсанда ол жоқ болды. Ресми есепте оның «іш сүзегінің дамуынан қан уланудан қайтыс болғаны» айтылады, ол концлагерьлерге барғанда жұқтыруы мүмкін еді. Бірақ улану кезінде де дәл осындай белгілер болуы мүмкін. Бұған қоса, Мария Горина-Шокай өз естеліктерінде Мұстафаның Түркістанда сүзекпен ауырғанын айтқан .және оның иммунитеті болуы керек еді. Шоқай 1942 жылы наурызда құрылған Түркістан легионын басқарған және Горинаның айтуы бойынша сәнді өмір салтын ұстанған өз серігі өзбек Вели Каюмды уландырды деп күдіктенді .

Мұстафа Шоқай Берлиндегі түрік мұсылман (Осман) зиратында жерленген. М.Шоқайдың әйелі Мария Яковлевнаның өсиетімен қайтыс болған күннің астындағы құлпытаста үш латын әрпі мен төрт сан бар: JOH.15.13. Олар Джон Инжилінің он бесінші тарауының он үшінші тармағын көрсетеді, онда:

&lt;blockquote&gt;«Достар үшін жанын берген адамнан артық махаббат жоқ.»&lt;/blockquote&gt;

==Афоризмдері==
* Ұлтқа пайдалы адам келсе, бәрiнен бұрын орыс өкiметiнiң атамекенiмiздегi жер саясатын мұқият зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сiзге не iстеу керектiгiн осы саясаттың өзi-ақ көрсетiп бередi.
* Бiз, әрине, өзiмiздiң атамекенiмiз Түркiстанды кеңестiк Ресейден де, басқа Ресейден де бiржола бөлiп алуды мақсат етемiз. Бұл – бiздiң ұлттық мұратымыз, ұлттық арман-мүддемiз. Бiз тек осы идея үшiн қызмет етемiз. Атамекенiмiздiң iшiндегi және сыртындағы барлық ұлттық күштерiмiздi осы идея төңiрегiнде топтастыруға барынша тырысамыз.
* Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсiздiгi болуы мүмкiн бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, бiлмейдi де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесi. Ал ұлттық рухтың өзi ұлт азаттығы мен тәуелсiздiгi аясында өсiп-дамиды, жемiс бередi.
* Ұлттық рухтың негiзi – ұлттық тiл.
* Бiз құл болып тұра алмаймыз. Бiз ұлт азаттығымызды аламыз.
* Әрбiр өсетiн адам басынан өткенiн балалық шағын еске алса да, сол балалыққа қайтқысы келмейдi.
* Бәрiнен бұрын өз қатарымызды, түркiстандық бiрлiгiмiздi күшейтейiк. Түркiстанның жұдырықтай жұмылған ұлттық бiрлiгiн Ресейден айрылу үшiн күресiп жатқан басқа халықтардың ұлттық майдандармен тығыз үйлестiре отырып, орыс империализмiне қарсы қуатты күш ұйымдастырып, бiрге қимылдайық. Орыс империализмiне қарсы күрес майдандағылардың ұлтын, дiнiн, нәсiлiн, партиясын тергеп-тектемейiк, алаламайық. Тек осындай жол ғана бiздi ұлттық азаттыққа жеткiзе алады… Бұдан басқа жолдардың барлығы алдамшы, тұйық… Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады. Және оны қорғап қала алады.
* Ағалар, қыпшақ деген ұлт болмайды, қазақ деген ұлт бар. Егер әрқайсымыз бөлiнiп, қыпшақтың көсемi, арғынның көсемi, үйсiннiң көсемi болып жатсақ, бiздiң халық азады.
* Төлқұжат деген нәрсе «ұлт» бермейдi, оның «ұлтын» өзгерте алмайды. Төлқұжат деген нәрсе сол төлқұжат иесiнiң оны берушi үкiметке тәуелдi екенiн ғана куәландырады.
* Ылғи да Отаныма қайту ойында жүремiн және соған жету үшiн тырысамын. Демек, атамекенiмдi құтқару үшiн күресемiн.
* Кеңестiк ұлт саясаты бiздi «балғасымен» жаншып, «орағымен» орып тастады.
* Сiздер, немiстер өздерiңiздi «Еуропадағы ең мәдениеттi халықпыз» деп санайсыздар. Егер сiздердiң мәдениеттерiңiз менiң көрiп жүргендерiм болса, онда мен сiздерге тұтқындардың шеккен азабын көрулерiңiздi тiлеймiн. Сiздер XX ғасырда өмiр сүре отырып, ХIII ғасырда Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асып түстiңiздер. Мәдениеттi халық екендiктерiңiздi айтуға хақыларыңыз жоқ. Егер, сiздер, осыған байланысты маған «ату» не «асу» жазасын берсеңiздер, қарсылығым жоқ. Мұндай мәдени қоғамда өмiр сүргеннен гөрi өлгенiм артық.
* Бiз, Түркiстан тәуелсiздiгiн жақтаушылар, елiмiздiң еркi үшiн және жұртымыз Түркiстанның бодандықтан құтылуы үшiн күресемiз. Түркiстандықтарда бұдан басқа жол болмаған. Қазiр де жоқ және бұдан соң да болмайды… Бiздiң мұратымыз Түркiстанда түрi жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттiк құрылымға қол жеткiзу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерiнiң нағыз қожасы бола алады.
* Қазақпын деп мақтануды ар көретiн, қазақтың тiлiнде сөйлеудi масқаралық көретiн салт қайдан шығып отыр? Балалардың көбi не қазақ, не орыс болып тәрбиеленбей, шөре-шөре бiрдеме болып өсiп жатқанын неге көрмейсiңдер?
* Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады және оны қорғап қала алады.
* … ұлттық еркiндiк пен азаттыққа талпыну табиғаттың болмай қоймайтын заңы тәрiздi нәрсе.
* Бiз жеке тұлғалардан жоғары тұрған ұлттық мұраттарға сүйенемiз.
* Жалпы адамгершiлiк және философиялық тұрғыдан алғанда жақсы халық, жаман халық деген ұғым жоқ, болмайды да.
* Тарих рақымсыз. Ол – ғұламаны да, бiлгiрдi де, өнер иесiн де, хандар мен патшаларды да аямайды. Ол өз заңына қарсы келгендердiң бәрiн езiп-жаншып жүре бередi. Тарих заңдары керi қайтуды бiлмейдi және оны жаратпайды.
* Атамекендi сүю – оның тұтас мүддесiне қызмет ету, осы жолда әрқашан қызмет етуге, керек болса жанпида қылуға дайын тұру болып табылады.
* …ұлттық мүдде жеке топтар мүддесiнiң жиынтығынан тұрмайды.
* Бiздiң шын жүректен және асыға күтерiмiз бiр ғана нәрсе, ол атамекенiмiздiң орыс пролетариаты диктатурасынан құтылуы. Бiз барлық жерлестерiмiздi осы ұлттық мұратымыз жолында бiр жан, бiр тән болып жұмылуға шақырамыз.
* Тәуелдiлiгiн жалпы ұлт мүддесi тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетiн түзiм жолында құрбан ете бiлген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметшi бола алады.
* Мақтаға қарсы күресте бидаймен қаруланыңыз. Шет ел үстемдiгiнен құтылудың алғашқы қадамы шет елге астық тәуелдiлiгiнен құтылу болмақ.
* Атамекенiмiздiң ұлттық құқығы жолында жүргiзiп жатқан күресiмiз, тiптi, кейде «демократияның шекарасын» аттап кеткен күннiң өзiнде ешкiм бiздi шовинизммен айыптауға қақысы жоқ&lt;ref&gt;.Байбот Кошым-Ноғай Серiкбай-ұлы. &quot;Мұстафа Шоқай. Түркістаннын қилы тағдыры&quot;. Алматы, &quot;Жалын&quot;, 1992.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер&quot; (құрастырған Ә. Такенов, М. Койгельдиев), Ыстамбұл, 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Тандамалы&quot; (аударып құрастырған Айтан Нүсіпхан), 1-2 том, Алматы, &quot;Кайнар&quot;, 1998-1999.&lt;/ref&gt; Д&lt;ref&gt;архан Кыдырәлі. &quot;Мұстафа Шоқай: өмірі, танымы, күресі&quot;, Анкара, 2001 (түрік тілінде).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әбдіуақап Қара. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;, Алматы, &quot;Арыс&quot;, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әким Тарази. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;. Алматы, &quot;Жазушы&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кошым Есмағамбетов. &quot;Әлем таныған тұлға&quot;. Алматы, &quot;Дайк-пресс&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9&lt;/ref&gt;

== Сілтемелер ==
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-zhalgasy-0 Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (жалғасы)]
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-basy Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (басы)]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Қызылорда облысында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]]
[[Санат:Берлинде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1941 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:1890 жылы туғандар]]
[[Санат:Қазақстан министрлері]]
[[Санат:Алаш Орда қайраткерлері]]</text>
      <sha1>spj1j9e8pend2n4665js8f0vpq9lqmh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058468</id>
      <parentid>3058467</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T02:42:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Тарики</username>
        <id>122319</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57173" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 |Есімі =  Мұстафа Шошқай 
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет = Mustafa Shoshkay in youth (cropped).jpg
 |Сурет ені = 230 px
 |Сурет атауы  = 
 |Титулы = [[Түркістан автономиясы]]ның [[премьер-министр]]і
 |Ту = Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg
 |Басқара бастады = 12 желтоқсан 1917 жыл
 |Басқаруын аяқтады = 19 ақпан 1918 жыл
 |Ізашары = [[Мұхамеджан Тынышпаев]]
 |Туған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 1890
 |Туған жері = [[Сырдария губерниясы]], [[Наршоқы]]   
 |Мансабы =  [[публицист]],  [[қоғам]] және [[мемлекет қайраткер]]
 |Азаматтығы = [[Түркістан автономиясы]]
 |Ұлты = [[Қазақ]]
 |Діні = [[Ислам]] ([[сүннет]])
 |Қайтыс болған күні =  27 желтоқсан, 1941 (51 жас)
 |Қайтыс болған жері = [[Берлин]]
 |Әкесі = 
 |Анасы = 
 |Жұбайы = [[Мария Шошқай]]
 |Балалары = 
 |Марапаттары = 
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = 
}}
[[Сурет:Мұстафа Шошқай.jpeg|523 × 663px|нобай|оңға|Мұстафа Шошқай жұбайымен]]
'''Мұстафа Шошқай''' (''[[25 желтоқсан]], [[1890 жыл]], [[Сырдария губерниясы]],  [[Ақмешіт уезі]], [[Наршоқы]] — [[27 желтоқсан]], [[1941 жыл]], [[Берлин]]'') - көрнекті қоғам және [[мемлекет қайраткері]], [[Түркістан автономиясы]]ның жетекшісі.

==Өмірбаяны==
[[Қыпшақ]] тайпасы [[Торы (ру)|Торы]] руы Бошай тармағынан шыққан.&lt;ref&gt;https://articlekz.com/kk/article/15529&lt;/ref&gt;

Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді. 
Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шошқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шошқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.

1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкі­метінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шошқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді. 
===Балалық шағы===
Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады.
1912 жылы [[Санкт-Петербург]] Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары [[империя]] астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.

===Мемлекеттік Думада жұмыс істеуі===
Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде [[Түркістан]] және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, [[Мемлекеттік Дума]]ға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты [[комиссия]] құруға себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында мықты [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мемлекетін құру идеясын ұстанады.
Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы [[Алаш]] қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. [[Алаш партиясы]] құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, [[Алаш автономиясы]] жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне [[Сырдария]] атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын [[Қоқан (қала)|Қоқан]] қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда [[Түркістан автономиясы]]н жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.

==Мұсылмандарының IV төтенше құрылтайына қатысуы==
Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 қараша күні Қоқанға шақырылған өлке мұсылмандарының IV төтенше құрылтайы еді. Аталған [[құрылтай]] 26-27 қараша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жыл санау бойынша 9-10 желтоқсан). Бұған [[Сырдария]], Закаспий, [[Самарқан]], [[Ферғана]], [[Жетісу]] облыстарынан 200-ден аса [[делегат]] қатысты. Олардың ұлттық құрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бұл оның халық деген ұғымды Түркістанның тарихи тағдырымен байланыста қарағанын көрсетеді.
Осы жиын делегаттары 27 қараша күні'' «Түркістан территориялық автономиясын»'' жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ - [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтарияты. Аталған IV құрылтай [[Түркістан автономиясы|Түркістан автономиясының]] немесе [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтариятының «Халық кеңесін» (мұны бүгінгі парламентпен салыстыруға болады) сайлады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халқынан шыққандар) және 18 өзге ұлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басшылығы құрамына - Мұстафа Шошқай, [[Убайдулла Хожаев]], [[Махмұтқожа Бехбуди]] сайланады.

==Түркістан үкіметінің мүшелері== 
[[File:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|right|200 px|thumb|Түркістан автономиясының туы]]
Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға алды. Мұны олар «[[уақытша үкімет]]» деп белгіледі. Сонымен [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] үкіметінің мүшелері мына тұлғалар: [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]] - Үкімет төрағасы және ішкі істер министрі; Мұстафа Шошқай - Ұлттық кеңес төрағасы және сыртқы істер министрі; [[Шахислам Шахиахметов]] Үкімет төрағасының орынбасары және қаржы министрі; [[Әбдірахман Оразайұлы]] - кейінгі ішкі істер министрі; [[Убайдулла Ходжаев|Үбайдулла Хожаев]] - әскери істер министрі; [[Насырхан төре]] - халық ағарту министрі; Мірәділ Мырзахметов - әлеуметтік істер министрі; [[Хидаятбек Юрғули Ағаев]] - ауылшаруашылығы министрі; [[Әбитжан Махмұт]] - азық-түлік министрі; Саломон Гердфельд - азшылық ұлт өкілдерінің министрі.
Осы кезде М.Шошқай бастаған зиялылар азшылық ұлт өкілдері көшбасшыларына ғасырлар бойы азаптанған [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] тағдырына және шөре-шөре болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сұрады. Осыған байланысты кейін бір еңбегінде Мұстафа 1917 жылы Петерборда болған бір пікірталасты есіне алыпты. Мәселе мынада екен, Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс күшін апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін алдағы 25 жылда өлкеге жұмысшыларды әкелуді сұраған. М.Шошқай ондай күш қажет болса, ''«орыстардың орнына татар мен башқұртты жіберу»'' мәселесін күн тәртібіне қояды...
Ал енді М.Шошқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді деу де ақылға сыйымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 жылы 18 наурызда жарияланған «тау арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гаухана, Маймүбәрак, Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. [[Түркістан автономиясы]]н қырған большевиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің айырмасы шамалы еді.

==Түркістан автономиясының үкімет басшысына сайлануы ==
1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шоқай осы қызметке сайланады. Большевиктер бұл автономияны ақпанда қанды қырғынмен таратты. 1918 жылы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азаттық жолындағы күрескерлерінің Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 жылы ақпанда [[Түркістан мемлекеті]] бағдарын одан әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жылы [[Баку]] мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде'' «Яни дүния», «Шафак»'' атты газеттер шығарысып, ''«Вольный горец»'' басылымына атсалысады) Ыстамбұлга аттанады.
==Ел тәуелсіздігі жолындағы күрескен алаш азаматы - М.Шоқай==
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы  жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы  құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті [1]. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы  болғаны үшін атылды [2]. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап  жазып, М.Шоқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі  жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.

Мұстафаның 1886 жылы 7 қаңтарда Сыр бойында Сұлутөбе секілді  ауылда, кірпіштен салған қазақы үйде дүниеге келіп, саясаттың биік тұғырына көтерілуі көбіміз үшін таңғаларлық жағдай. Бала күнінен киіз қазақтың тәрбиесін алады [2]. Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жасты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қалады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастайды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапатты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы – орыс өктемдігі.

Ташкенттегі орыс ұлты мен  жергілікті халық арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін оянуына алдымен орыс шовинизмі ықпал етті. Алғашында  орыс алпауыттары мен патшаның Ресейдің отаршылық саясатына саналы түрде қарсы шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен генерал Самсонов алдына бірнеше мәрте барды. Ол барған сайын орыс озбырлығын Самсоновтың көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі адалдық ауылынан алыс жатыр еді [1].

Ғалым  Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев жазғандай «Генерал іске тыңғылықты, орысша сауатты қазақ жігітін өз кеңесіне тілмаш етіп алмақшы  болады». Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі – тіпті тереңде. Орыс өкілдері отарлау мен саясат ісінде өте тәжірибелі, жергілікті халық өкілдерінен шыққан талантты ноқталаудың сырт көз аңдамайтын нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық Мұстафаға қимастық берген қызмет емес, дарынды жастың келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындағы тілмаштар қоғамдық теңсіздікке араша түспей, ақша-пара жолымен азғындап, адамдық қасиеттерінен айырылып жатқанын сол кезде өмірдің өзі көрсетті. Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың көзін көміп тастағысы келді. Өзара қырқысып жатқан орыс чиновниктері осы мәселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі екен, ол Мұстафаның келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залалды сезді. Мұстафа Шоқайұлы Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы келетінін айтып, - Заң факультетін қалаймын, - дегенде ішін тартып қалды. Петербургтегі заң университеті қазақтың баласы түгілі, орыстың қолына түспейтін оқу. Орыс отаршылары сауатысыз халыққа әділетті көрінуге ынталы, саналы, талантты қазақтың адамына аша таяқ қояды. «Тілмаш боласың ба?» - деп қамқорсыған Самсонов ақыры айтқаны болмағасын М.Шоқайға гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаға бергізіп, бұған күміс медаль бермекші болады. Әділет жеңеді, адал азаматтар қолдауымен алтын медальін алған М.Шоқай орыс генералы қойған тосқауылмен өзі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған генерал Самсоновтың Түркістан халықтарына деген пиғылы таза емес. Ал генерал орыс патшалығының өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей жүргізіп отырған саясаттың күнгейі мен көлеңкесін бірдей аңғаруға болатын еді.

М.Шоқайдың Петербург университетінің заң факультетіне түсуі сол кез үшін үлкен дәреже. Бұған Орынбор генералы – губернаторы Перовскийдің ұсыныс хаты көмек болады. Бәрі бір реакцияшыл көзқарастағы губернатор ішікі саясаттағы ерекшеліктерді есепке алды. Әділет үшін айту керек орыс мемлекетінің билеуші топтары Түркістан тұрғысындағы отарлық саясат жүргізсе де, Петербургтың ғылым төңірегіндегі зиялы қауымы таланттарды бағалай білді.

М.Шоқай университетті 1917 жылы ақпан төңкерісіне бұрын бітірді. Зеректілігі арқылы универсиет қабырғасынан 7 тілді меңгеріп шықты. Оның ішінде қазақ, орыс, түрік, ағылшын, француз, неміс және поляк тілдері бар еді. Мұндай жетістік М.Шоқайдың мәдени көкжиегін кеңейте түскені мәлім. Ал, өмір тәжірибесінен, ұлтаралық саясаттың аса салмағын 1914 жылы думада Мұсылман фракциясына хатшы бола жүріп үйренді. Фракция Дума депутаты Әлихан Бөкейханның ұсынысымен келіп, А.Байтұрсынұлы, Ш.Кәрі секілді қазақ зиялыларымен жақын танысады. Мұндағы қызметі де өз жерлестерін отаршылардың зорлық-зомбылығынан қорғау болады. Жазықсызды жаладан сақтау, әлсізді қорғау Мұстафаның мақсатына айналады.

Ресей патшалығының көзге көрініп тұрған бір зорлығы – қоныс аударған орыстарға көшпелі қазақтың жайылымы мен қыстауларын күшпен  тартып алып бергені. Мұстафа мәселені сенатқа дейін апаратын. «Бастықтың пиғылы түзу болмаса, заңнан қайран жоқ» деп Бисмарк айтқандай, орыс мемлекетінің отарлау саясатына қарсы тұратын күш жоқ еді. Халық орыс патшасынан осы кезде күдер үзеді. кейін Марияға жазған хатында бала кезін еске алып: «Теміржол біздің ауылдан біраз қашық болатын. Жол басы телеграф бағаналары менжарысатынбыз. Үлкендер бізге осы сымдар арқылы орыс патшасы Николай тұратын қаламен сөйлесуге болатынын әңгіме қылып айтатын. Бар қолымыздан келетіні – бағаналарды қамшыларымызбен осып-осып жіберіп, патшаны сөгу ғана еді», - деп бала кездегі түйсігінің кейіннен расқа шыққанына таңданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір тарихшылар «Ақпан төңкерісін қуаттап, ол еліне бостандық алып келеді деп түсінді. Эсерлер партиясына мүше болды» - деп жазғандай, Мұстафа Шоқай ұлттық саяси өмірдің тоқсан тарау айрығында тұр еді. Эсерлер партиясына мүше болғаны, болмағаны мұрағаттық деректер арқылы әлі ашылады. Бірақ патшалық Ресейдің аз санды ұлттарға қатысты саясатына М.Шоқай үзілді кесілді қарсы болды.

Тарихшы-ғалымдар М. Қойгелдиев пен А. Нүсіпханның «М.Шоқай және Түркістан» мақаласында: «1916 жылы Түркістандағы ұлт азаттық қозғалысты аяусыз басып жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппозиция құрып талқылады. Осы мәселе бойынша  ресми баяндама дайындау үшін Түркістанға арнайы сапармен келген депутат эсер А.Ф. Керенский және фракция жетекшісі К.М.Тевкеловпен бірге мұсылман фракциясының хатшысы М.Шоқай да болады» - деп жазады.

Бұл М.Шоқайдың өз ұлтына араша түсудің бірден-бір жолы – түрлі партия, уақытша үкімет және эсер жұмысшы солдат кеңесімен түсінісу керек болады.Осының бәрі Орта Азияда өз тағдырын өзі шешетін Түркістан автономиясын құру мақсатында жасалған еді.

Құрылтайшылары Түркістан автономиясы деп, оған Сырдария, Ферғана, Самарқан уәлияты толығымен қатысса да, орыс большевиктер кемсітіп, «Қоқан автономиясы» деп атаған аз күндік жаңа құрылым М. Шоқай идеясының түпкі мақсаты болатын.

М.Шоқай Түркістан жамиғатының келешек өз тағдырын өзі анықтайтын жеке мемлекет болуын мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ептеп уақытша үкіметтің аз айлық билігін пайдаланып қалғысы келді. Бірақ «ұлттың өзін-өзі билеу мүмкіндігін береміз» деген бірде бір орыс демократтарына сенген жоқ. «Олар үкімет басына келген соң сөзсіз айнып» кетеді деген пікірін сөз арасында түсіндірумен болды. Сондықтан Ресейден енші алуды қызбалыққа, үстірттікке, асығыстыққа ұрынбай жан жақты ойластырылған саясат жүргізу керек еді. Ресейдің «демократ» билеушілері іш тартып алмас үшін М. Шоқай «ұлттардың өз өзін билеуін», Ресеймен шекаралық, қаржылық және сыртқы саясатта бірлігін жоққа шығармайтынын дәлелдеп береді.

«Қоқан автономиясының» келешегіне М.Шоқай күмәнсіз сенді ме, күмәні болды ма, бірақ ол адам қолынан жасау мүмкін емес тарихи  төтенше оқиғалардан үміттенеді. Адамды үміт жетелейді, үміт апатқа да соқтырады. Соның бәріне Мұстафа бастаған ұлтжанды азаматар басы қиып еді.

М.Шоқай Түркістан халқы арасындағы қоғамдық белсенділіктің, сауатың, ұйымшылдықтың, рулық жіктелетін қандай деңгейде екенін жақсы білді. Жаңа автономияда сот жүйесін қазылар алқасы, немесе шариғат жолымен жүзеге асыруды ұсынған кезде «руластық тамыр белен алып кетеді» деп бірден қарсы болған.

Мұстафа түркі тектес халықтың психологиялық дәстүрлі ерекшелігін жақсы білетін. Сондықтан жалпы мемлекеттік сот құруын ұсынды.

Қоқан автономиясының 1918 жылдың қаңтарында құлауына себеп көп. Жергілікті халықтан кең көлемде қолдау таппады. Уақытша үкіметпен сенімді байланыс жоқ. Ел ішінен іріткі салатын алуан түрлі қоғамдық қозғалыс өріс алды.  Ең бастысы Петербургтен бастау алып, Ташкенде өрістеген жұмысшы-солдат депутаттарының үкіметі, Қоқан автономиясын Түркістан өңірінде қауіпті аймақтың бірі деп санап, көзін жаймаққа жанталаса кірісті. Ақыры, Қоқан автономиясы қанды қырғынға ұшырады. Соның салдарынан елде басшылық қозғалыс өріс алды. М. Шоқай сол күндер жайлы тарығып жазған бір мақаласында: «...Қоқан ұлттық үкіметінің большевиктерге қарсы күресі кезінде, яғни 1918 жылғы ақпанда, осыдан бір  жыл бұрын Ақмешітте 1917 жылдағы мамыр айында орыс жұмысшы солдаттары қолына өліп кетсемші деп өкінгенім бар» деп жазады.

Мақала көлеміне М. Шоқайдың тарих бетіне таңбалы із болып қалған барлық қызметін түгелдеп беру мүмкін емес.1918 жылы Грузияда одан Түркияда кейін Париж бен Берлинге ұласқан қоғам қайраткерінің өмір жолы бүгінгі ұрпақ үшін өнегелі  жол.

М. Шоқайға комунистік қоғам идеологтарының күллі Түркістанға  жасап отырған зорлық-зомбылығы, қарапайым алаңда берген ақыреті оның өмірінің қайғысы, мұңы болды. Орыс демократтарына  үміт артуы да үзілді кесілді тоқтады. Тіпті, сенімді деген Сұлтанбек Қожановтан «Қоқан автономиясының» мүшелеріне Кеңес үкіметі кешірім  береді деген хабар тигенде де компартия басшыларына екіжүзділік саясатын күні ілгері біліп, елге оралмады. Грузияда «Вольный Горец», «Борьба», «На рубеже», Стамбулда «Жаңа Түркістан» кейіннен  «Жас Түркістан»газет-журналдары арқылы күллі өмірін азаттық үшін күреске жұмсады. Ал, 1920 жылы Варшавада Сталиндік режимге қарсы Кеңес одағының қудалауына түскен ұлт зиялылары «Прометей» ұйымын құрған болатын. Ал, Варшавадағы шығыстану институты 1929 жылы «Кеңес одағының ішкі және сыртқы саясаты туралы» ғылыми теориялық конференция ұйымдастырды. «Сталин социализмі – тонаушылықты қамтамасыз ететін саяси жүйе» деген 1937 жылы жазған мақаласында Кеңес үкіметінің өз халқына жасаған тонаушылық саясатына экономикалық тұрғыдан талдау жасайды. Осылайша М. Шоқай Кеңес үкіметінің шетелдегі басты дұшпанына айналады. Білімі – терең, ақылы асқан қазақ перзенті түрік жамиғатының бірлігі мен коммунистік қоғамның халыққа тигізер ықпалы жөнінде  ондаған мақала  жазды. Мақала дерегі талдау мен таразылаудан тұрды. 1936 жылы КСРО конституциясындағы логикалық қайшылықтарды дәлме-дәл түсіндірді. Белсенді, саналы, ынталы азаматары ғана коммунистік ұйымдарға біріге алады» деген конституция бабын сөзбе-сөз жүйелей келе, «Компартияға кірмеген адамдар белсенді, ынталы және саналы болып саналмайды деген сөз. Ал КСРО-да коммунист емес адамдар халықтың 98 %» деп жазады. Сондай-ақ жеке адамның тарихтағы рөлін жоққа шығаратын марксизм идеяларын, Сталиннің жеке басқа табынушылығын атап көрсетіп береді.

М.Шоқайдың өмір жолы өнегеге толы болды. Бүкіл түркі әлемінің тарихи тұлғасына айналған М.Шоқай 20 ғасыр кезеңінде адамзат  баласының айтулы перзенті болды. Оның бойында біз біліп үлгірмеген, тарихымен таныспаған талай рухани қазыналар жатыр. Ол Түркістан халқын орыс диктатурасынан қорғауға күш салды, бірақ озық және адал ойлы славян халқының өкілдері Я.Газовский, И.Пильсудский, В.Чайкин, В.Наливкинге деген құрметі ерекше еді. Өмірлік досы Мария Яковқызы да орыс ұлтынан болатын.

М.Шоқай осынау таза табиғи қалпымен, көптің көзі жетпейтін шың басындағы шынар секілді еді. Тамырын тасқа жайған шынар жалғыз өседі, жүзін күн сүйіп, жапырағын жел тарайды. Діні қатты болады. Шыңдағы шынар секілді М.Шоқай да жиырмасыншы ғасырдан өтіп, асыл ой, азаматтық қалпымен жиырма бірінші ғасырға келді.

[[File:Надгробный памятник Мустафы Шокая в мусульманском кладбище (Шехитлик) в Берлине.jpg|300px|thumb|right|Мұстафа Шоқайын қабірі Берлинде]]

==Өмірінің соңғы жылдары==
[[Түркия]] арқылы алғаш Германияға, сонан соң Францияға барып орнығады. Эмиграцияда ''«Жаңа Түркістан», «Жас Түркістан»'' журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жылы 27 желтоқсанда [[Берлин]]де жұмбақ жағдайда қайтыс болады.

== Шоқай мен [[Үшінші рейх]] ==
Кеңестікке қарсы көзқарасы бар еуропалық саяси ортада осындай танымал адам шығыста үлкен жоспарлары бар фашистердің назарын аударады. Билікке келген Адольф Гитлер Кеңес Одағының аумағы есебінен «неміс өмір сүру кеңістігін» едәуір кеңейтуді жоспарлады және антисоветтік ұлттық кадрлардың маңыздылығын түсінді. Сонау 1933 жылы Шоқай Берлинге шақырылды, кейіннен басып алынған шығыс аумақтарының империялық министрлігінің саяси бөлімінің меңгерушісі, доктор Георг Лейббрандтпен кездесті. Кейіннен, Шоқай «Reichsleiter департаментімен тығыз байланыста жүргізу пайдасына сөз сөйледі Альфред Розенберг».

Соғыстың алдында да Орта Азия эмиграциясының барлық өкілдері Шоқайға оң көзқараспен қараған жоқ. Осылайша, Николай Хан Ёмудский ( Түркістан легионын құруға қатысушы ) Шоқайды „Түркістанның жалғыз өкілі“ ретінде көрсетіп, «Германияның жауы» деп атады.

1939 жылға қарай фашистер миллиондаған болашақ кеңестік әскери тұтқындарды ұстау үшін бірнеше концлагерь дайындады.

Шабуыл күні 22 маусымда 1941, жылы Фашистер Парижде көптеген көрнекті орыс эмигранттар тұтқындалып оларды түрмеге Компьен. Шоқай да сол жерде болды. Үш аптадан кейін оны Берлинге апарып, бір жарым ай өңдеп, Түркістан легионын басқаруды ұсынды, ол концлагерьлерде отырған тұтқындалған кеңес түріктерінен алынуы жоспарланған болатын. Немістер Шоқайдың билігіне сенді. Легион Кеңес әскерлеріне қарсы Шығыс майдандағы шайқастарда неміс бөлімшелерін ішінара алмастыруы керек еді. Шоқай оны осы лагерьлердегі отандастарының ұстау жағдайымен таныстыруды талап етті және тікенек сымның артындағы азиялықтардың адамгершілікке жатпайтын жағдайына таң қалды. 1941 жылдың күзінде Сувалки, Вустрау және Честочованың концлагерьлеріне барғаннан кейін Мұстафа: «Сталин мен Гитлер - зұлым адамдар» деп жазды. Жерлестерінің тағдырын қалай да жеңілдету және олардың өмірін құтқару үшін Шоқай неміс билігіне ымыраға келуді ұсынды.Ол өз шарттарын қойды:
# Германияның оқу орындарында болашақ Түркістан мемлекетіне кадрлар дайындау;
# Тұтқындағы отандастарының арасынан әскери құрылымдар құру, олар Түркістан шекарасына жақындағанда ғана қолданылуы тиіс.

Осылайша ол нацизммен ықтимал ынтымақтастықтан Түркістанға аз да болса пайда алуға тырысты, бірақ бас тартты, өйткені Гитлер Түркістан легионына тек «зеңбірек жемі» ретінде қызығушылық танытты. Содан кейін ол Үшінші Рейх Сыртқы істер министрлігіне хат жазды Группенфюрер С.С. Йоахим фон Риббентроп, бұл жолдар қайда:

&lt;blockquote&gt;«... Гете, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр сияқты данышпандарды тәрбиелеген ұлт өкілдерінің әскери тұтқындарға қалай қарайтынын көріп ... Түркістан легионын басқарып, одан әрі бас тарту туралы ұсынысты қабылдай алмаймын. ынтымақтастық. Мен шешімімнің барлық салдары туралы білемін.»
&lt;/blockquote&gt;

Салдары тез келді. Шокайды қолдануға болмайтынын түсінген неміс басшылығы оны алып тастауды шешеді. 1941 жылы 22 желтоқсанда Гитлер Түркістан мен басқа ұлттық легиондарды құру туралы декретке қол қойды. Сондықтан Шоқайдың оларды жасауға еш қатысы жоқ. Ол сол кезде Берлиннің «Виктория» ауруханасында болған. 1941 жылы 27 желтоқсанда ол жоқ болды. Ресми есепте оның «іш сүзегінің дамуынан қан уланудан қайтыс болғаны» айтылады, ол концлагерьлерге барғанда жұқтыруы мүмкін еді. Бірақ улану кезінде де дәл осындай белгілер болуы мүмкін. Бұған қоса, Мария Горина-Шокай өз естеліктерінде Мұстафаның Түркістанда сүзекпен ауырғанын айтқан .және оның иммунитеті болуы керек еді. Шоқай 1942 жылы наурызда құрылған Түркістан легионын басқарған және Горинаның айтуы бойынша сәнді өмір салтын ұстанған өз серігі өзбек Вели Каюмды уландырды деп күдіктенді .

Мұстафа Шоқай Берлиндегі түрік мұсылман (Осман) зиратында жерленген. М.Шоқайдың әйелі Мария Яковлевнаның өсиетімен қайтыс болған күннің астындағы құлпытаста үш латын әрпі мен төрт сан бар: JOH.15.13. Олар Джон Инжилінің он бесінші тарауының он үшінші тармағын көрсетеді, онда:

&lt;blockquote&gt;«Достар үшін жанын берген адамнан артық махаббат жоқ.»&lt;/blockquote&gt;

==Афоризмдері==
* Ұлтқа пайдалы адам келсе, бәрiнен бұрын орыс өкiметiнiң атамекенiмiздегi жер саясатын мұқият зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сiзге не iстеу керектiгiн осы саясаттың өзi-ақ көрсетiп бередi.
* Бiз, әрине, өзiмiздiң атамекенiмiз Түркiстанды кеңестiк Ресейден де, басқа Ресейден де бiржола бөлiп алуды мақсат етемiз. Бұл – бiздiң ұлттық мұратымыз, ұлттық арман-мүддемiз. Бiз тек осы идея үшiн қызмет етемiз. Атамекенiмiздiң iшiндегi және сыртындағы барлық ұлттық күштерiмiздi осы идея төңiрегiнде топтастыруға барынша тырысамыз.
* Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсiздiгi болуы мүмкiн бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, бiлмейдi де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесi. Ал ұлттық рухтың өзi ұлт азаттығы мен тәуелсiздiгi аясында өсiп-дамиды, жемiс бередi.
* Ұлттық рухтың негiзi – ұлттық тiл.
* Бiз құл болып тұра алмаймыз. Бiз ұлт азаттығымызды аламыз.
* Әрбiр өсетiн адам басынан өткенiн балалық шағын еске алса да, сол балалыққа қайтқысы келмейдi.
* Бәрiнен бұрын өз қатарымызды, түркiстандық бiрлiгiмiздi күшейтейiк. Түркiстанның жұдырықтай жұмылған ұлттық бiрлiгiн Ресейден айрылу үшiн күресiп жатқан басқа халықтардың ұлттық майдандармен тығыз үйлестiре отырып, орыс империализмiне қарсы қуатты күш ұйымдастырып, бiрге қимылдайық. Орыс империализмiне қарсы күрес майдандағылардың ұлтын, дiнiн, нәсiлiн, партиясын тергеп-тектемейiк, алаламайық. Тек осындай жол ғана бiздi ұлттық азаттыққа жеткiзе алады… Бұдан басқа жолдардың барлығы алдамшы, тұйық… Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады. Және оны қорғап қала алады.
* Ағалар, қыпшақ деген ұлт болмайды, қазақ деген ұлт бар. Егер әрқайсымыз бөлiнiп, қыпшақтың көсемi, арғынның көсемi, үйсiннiң көсемi болып жатсақ, бiздiң халық азады.
* Төлқұжат деген нәрсе «ұлт» бермейдi, оның «ұлтын» өзгерте алмайды. Төлқұжат деген нәрсе сол төлқұжат иесiнiң оны берушi үкiметке тәуелдi екенiн ғана куәландырады.
* Ылғи да Отаныма қайту ойында жүремiн және соған жету үшiн тырысамын. Демек, атамекенiмдi құтқару үшiн күресемiн.
* Кеңестiк ұлт саясаты бiздi «балғасымен» жаншып, «орағымен» орып тастады.
* Сiздер, немiстер өздерiңiздi «Еуропадағы ең мәдениеттi халықпыз» деп санайсыздар. Егер сiздердiң мәдениеттерiңiз менiң көрiп жүргендерiм болса, онда мен сiздерге тұтқындардың шеккен азабын көрулерiңiздi тiлеймiн. Сiздер XX ғасырда өмiр сүре отырып, ХIII ғасырда Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асып түстiңiздер. Мәдениеттi халық екендiктерiңiздi айтуға хақыларыңыз жоқ. Егер, сiздер, осыған байланысты маған «ату» не «асу» жазасын берсеңiздер, қарсылығым жоқ. Мұндай мәдени қоғамда өмiр сүргеннен гөрi өлгенiм артық.
* Бiз, Түркiстан тәуелсiздiгiн жақтаушылар, елiмiздiң еркi үшiн және жұртымыз Түркiстанның бодандықтан құтылуы үшiн күресемiз. Түркiстандықтарда бұдан басқа жол болмаған. Қазiр де жоқ және бұдан соң да болмайды… Бiздiң мұратымыз Түркiстанда түрi жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттiк құрылымға қол жеткiзу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерiнiң нағыз қожасы бола алады.
* Қазақпын деп мақтануды ар көретiн, қазақтың тiлiнде сөйлеудi масқаралық көретiн салт қайдан шығып отыр? Балалардың көбi не қазақ, не орыс болып тәрбиеленбей, шөре-шөре бiрдеме болып өсiп жатқанын неге көрмейсiңдер?
* Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады және оны қорғап қала алады.
* … ұлттық еркiндiк пен азаттыққа талпыну табиғаттың болмай қоймайтын заңы тәрiздi нәрсе.
* Бiз жеке тұлғалардан жоғары тұрған ұлттық мұраттарға сүйенемiз.
* Жалпы адамгершiлiк және философиялық тұрғыдан алғанда жақсы халық, жаман халық деген ұғым жоқ, болмайды да.
* Тарих рақымсыз. Ол – ғұламаны да, бiлгiрдi де, өнер иесiн де, хандар мен патшаларды да аямайды. Ол өз заңына қарсы келгендердiң бәрiн езiп-жаншып жүре бередi. Тарих заңдары керi қайтуды бiлмейдi және оны жаратпайды.
* Атамекендi сүю – оның тұтас мүддесiне қызмет ету, осы жолда әрқашан қызмет етуге, керек болса жанпида қылуға дайын тұру болып табылады.
* …ұлттық мүдде жеке топтар мүддесiнiң жиынтығынан тұрмайды.
* Бiздiң шын жүректен және асыға күтерiмiз бiр ғана нәрсе, ол атамекенiмiздiң орыс пролетариаты диктатурасынан құтылуы. Бiз барлық жерлестерiмiздi осы ұлттық мұратымыз жолында бiр жан, бiр тән болып жұмылуға шақырамыз.
* Тәуелдiлiгiн жалпы ұлт мүддесi тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетiн түзiм жолында құрбан ете бiлген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметшi бола алады.
* Мақтаға қарсы күресте бидаймен қаруланыңыз. Шет ел үстемдiгiнен құтылудың алғашқы қадамы шет елге астық тәуелдiлiгiнен құтылу болмақ.
* Атамекенiмiздiң ұлттық құқығы жолында жүргiзiп жатқан күресiмiз, тiптi, кейде «демократияның шекарасын» аттап кеткен күннiң өзiнде ешкiм бiздi шовинизммен айыптауға қақысы жоқ&lt;ref&gt;.Байбот Кошым-Ноғай Серiкбай-ұлы. &quot;Мұстафа Шоқай. Түркістаннын қилы тағдыры&quot;. Алматы, &quot;Жалын&quot;, 1992.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер&quot; (құрастырған Ә. Такенов, М. Койгельдиев), Ыстамбұл, 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Тандамалы&quot; (аударып құрастырған Айтан Нүсіпхан), 1-2 том, Алматы, &quot;Кайнар&quot;, 1998-1999.&lt;/ref&gt; Д&lt;ref&gt;архан Кыдырәлі. &quot;Мұстафа Шоқай: өмірі, танымы, күресі&quot;, Анкара, 2001 (түрік тілінде).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әбдіуақап Қара. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;, Алматы, &quot;Арыс&quot;, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әким Тарази. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;. Алматы, &quot;Жазушы&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кошым Есмағамбетов. &quot;Әлем таныған тұлға&quot;. Алматы, &quot;Дайк-пресс&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9&lt;/ref&gt;

== Сілтемелер ==
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-zhalgasy-0 Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (жалғасы)]
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-basy Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (басы)]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Қызылорда облысында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]]
[[Санат:Берлинде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1941 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:1890 жылы туғандар]]
[[Санат:Қазақстан министрлері]]
[[Санат:Алаш Орда қайраткерлері]]</text>
      <sha1>9mg5n87bh1lzxu490rwwueg9y8ebkb5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058469</id>
      <parentid>3058468</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T02:42:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Тарики</username>
        <id>122319</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түркістан автономиясының үкімет басшысына сайлануы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57176" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 |Есімі =  Мұстафа Шошқай 
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет = Mustafa Shoshkay in youth (cropped).jpg
 |Сурет ені = 230 px
 |Сурет атауы  = 
 |Титулы = [[Түркістан автономиясы]]ның [[премьер-министр]]і
 |Ту = Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg
 |Басқара бастады = 12 желтоқсан 1917 жыл
 |Басқаруын аяқтады = 19 ақпан 1918 жыл
 |Ізашары = [[Мұхамеджан Тынышпаев]]
 |Туған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 1890
 |Туған жері = [[Сырдария губерниясы]], [[Наршоқы]]   
 |Мансабы =  [[публицист]],  [[қоғам]] және [[мемлекет қайраткер]]
 |Азаматтығы = [[Түркістан автономиясы]]
 |Ұлты = [[Қазақ]]
 |Діні = [[Ислам]] ([[сүннет]])
 |Қайтыс болған күні =  27 желтоқсан, 1941 (51 жас)
 |Қайтыс болған жері = [[Берлин]]
 |Әкесі = 
 |Анасы = 
 |Жұбайы = [[Мария Шошқай]]
 |Балалары = 
 |Марапаттары = 
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = 
}}
[[Сурет:Мұстафа Шошқай.jpeg|523 × 663px|нобай|оңға|Мұстафа Шошқай жұбайымен]]
'''Мұстафа Шошқай''' (''[[25 желтоқсан]], [[1890 жыл]], [[Сырдария губерниясы]],  [[Ақмешіт уезі]], [[Наршоқы]] — [[27 желтоқсан]], [[1941 жыл]], [[Берлин]]'') - көрнекті қоғам және [[мемлекет қайраткері]], [[Түркістан автономиясы]]ның жетекшісі.

==Өмірбаяны==
[[Қыпшақ]] тайпасы [[Торы (ру)|Торы]] руы Бошай тармағынан шыққан.&lt;ref&gt;https://articlekz.com/kk/article/15529&lt;/ref&gt;

Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді. 
Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шошқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шошқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.

1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкі­метінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шошқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді. 
===Балалық шағы===
Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады.
1912 жылы [[Санкт-Петербург]] Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары [[империя]] астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.

===Мемлекеттік Думада жұмыс істеуі===
Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде [[Түркістан]] және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, [[Мемлекеттік Дума]]ға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты [[комиссия]] құруға себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында мықты [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мемлекетін құру идеясын ұстанады.
Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы [[Алаш]] қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. [[Алаш партиясы]] құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, [[Алаш автономиясы]] жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне [[Сырдария]] атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын [[Қоқан (қала)|Қоқан]] қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда [[Түркістан автономиясы]]н жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.

==Мұсылмандарының IV төтенше құрылтайына қатысуы==
Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 қараша күні Қоқанға шақырылған өлке мұсылмандарының IV төтенше құрылтайы еді. Аталған [[құрылтай]] 26-27 қараша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жыл санау бойынша 9-10 желтоқсан). Бұған [[Сырдария]], Закаспий, [[Самарқан]], [[Ферғана]], [[Жетісу]] облыстарынан 200-ден аса [[делегат]] қатысты. Олардың ұлттық құрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бұл оның халық деген ұғымды Түркістанның тарихи тағдырымен байланыста қарағанын көрсетеді.
Осы жиын делегаттары 27 қараша күні'' «Түркістан территориялық автономиясын»'' жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ - [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтарияты. Аталған IV құрылтай [[Түркістан автономиясы|Түркістан автономиясының]] немесе [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтариятының «Халық кеңесін» (мұны бүгінгі парламентпен салыстыруға болады) сайлады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халқынан шыққандар) және 18 өзге ұлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басшылығы құрамына - Мұстафа Шошқай, [[Убайдулла Хожаев]], [[Махмұтқожа Бехбуди]] сайланады.

==Түркістан үкіметінің мүшелері== 
[[File:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|right|200 px|thumb|Түркістан автономиясының туы]]
Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға алды. Мұны олар «[[уақытша үкімет]]» деп белгіледі. Сонымен [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] үкіметінің мүшелері мына тұлғалар: [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]] - Үкімет төрағасы және ішкі істер министрі; Мұстафа Шошқай - Ұлттық кеңес төрағасы және сыртқы істер министрі; [[Шахислам Шахиахметов]] Үкімет төрағасының орынбасары және қаржы министрі; [[Әбдірахман Оразайұлы]] - кейінгі ішкі істер министрі; [[Убайдулла Ходжаев|Үбайдулла Хожаев]] - әскери істер министрі; [[Насырхан төре]] - халық ағарту министрі; Мірәділ Мырзахметов - әлеуметтік істер министрі; [[Хидаятбек Юрғули Ағаев]] - ауылшаруашылығы министрі; [[Әбитжан Махмұт]] - азық-түлік министрі; Саломон Гердфельд - азшылық ұлт өкілдерінің министрі.
Осы кезде М.Шошқай бастаған зиялылар азшылық ұлт өкілдері көшбасшыларына ғасырлар бойы азаптанған [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] тағдырына және шөре-шөре болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сұрады. Осыған байланысты кейін бір еңбегінде Мұстафа 1917 жылы Петерборда болған бір пікірталасты есіне алыпты. Мәселе мынада екен, Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс күшін апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін алдағы 25 жылда өлкеге жұмысшыларды әкелуді сұраған. М.Шошқай ондай күш қажет болса, ''«орыстардың орнына татар мен башқұртты жіберу»'' мәселесін күн тәртібіне қояды...
Ал енді М.Шошқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді деу де ақылға сыйымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 жылы 18 наурызда жарияланған «тау арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гаухана, Маймүбәрак, Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. [[Түркістан автономиясы]]н қырған большевиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің айырмасы шамалы еді.

==Түркістан автономиясының үкімет басшысына сайлануы ==
1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шошқай осы қызметке сайланады. Большевиктер бұл автономияны ақпанда қанды қырғынмен таратты. 1918 жылы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азаттық жолындағы күрескерлерінің Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 жылы ақпанда [[Түркістан мемлекеті]] бағдарын одан әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жылы [[Баку]] мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде'' «Яни дүния», «Шафак»'' атты газеттер шығарысып, ''«Вольный горец»'' басылымына атсалысады) Ыстамбұлга аттанады.

==Ел тәуелсіздігі жолындағы күрескен алаш азаматы - М.Шоқай==
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы  жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы  құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті [1]. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы  болғаны үшін атылды [2]. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап  жазып, М.Шоқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі  жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.

Мұстафаның 1886 жылы 7 қаңтарда Сыр бойында Сұлутөбе секілді  ауылда, кірпіштен салған қазақы үйде дүниеге келіп, саясаттың биік тұғырына көтерілуі көбіміз үшін таңғаларлық жағдай. Бала күнінен киіз қазақтың тәрбиесін алады [2]. Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жасты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қалады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастайды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапатты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы – орыс өктемдігі.

Ташкенттегі орыс ұлты мен  жергілікті халық арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін оянуына алдымен орыс шовинизмі ықпал етті. Алғашында  орыс алпауыттары мен патшаның Ресейдің отаршылық саясатына саналы түрде қарсы шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен генерал Самсонов алдына бірнеше мәрте барды. Ол барған сайын орыс озбырлығын Самсоновтың көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі адалдық ауылынан алыс жатыр еді [1].

Ғалым  Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев жазғандай «Генерал іске тыңғылықты, орысша сауатты қазақ жігітін өз кеңесіне тілмаш етіп алмақшы  болады». Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі – тіпті тереңде. Орыс өкілдері отарлау мен саясат ісінде өте тәжірибелі, жергілікті халық өкілдерінен шыққан талантты ноқталаудың сырт көз аңдамайтын нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық Мұстафаға қимастық берген қызмет емес, дарынды жастың келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындағы тілмаштар қоғамдық теңсіздікке араша түспей, ақша-пара жолымен азғындап, адамдық қасиеттерінен айырылып жатқанын сол кезде өмірдің өзі көрсетті. Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың көзін көміп тастағысы келді. Өзара қырқысып жатқан орыс чиновниктері осы мәселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі екен, ол Мұстафаның келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залалды сезді. Мұстафа Шоқайұлы Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы келетінін айтып, - Заң факультетін қалаймын, - дегенде ішін тартып қалды. Петербургтегі заң университеті қазақтың баласы түгілі, орыстың қолына түспейтін оқу. Орыс отаршылары сауатысыз халыққа әділетті көрінуге ынталы, саналы, талантты қазақтың адамына аша таяқ қояды. «Тілмаш боласың ба?» - деп қамқорсыған Самсонов ақыры айтқаны болмағасын М.Шоқайға гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаға бергізіп, бұған күміс медаль бермекші болады. Әділет жеңеді, адал азаматтар қолдауымен алтын медальін алған М.Шоқай орыс генералы қойған тосқауылмен өзі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған генерал Самсоновтың Түркістан халықтарына деген пиғылы таза емес. Ал генерал орыс патшалығының өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей жүргізіп отырған саясаттың күнгейі мен көлеңкесін бірдей аңғаруға болатын еді.

М.Шоқайдың Петербург университетінің заң факультетіне түсуі сол кез үшін үлкен дәреже. Бұған Орынбор генералы – губернаторы Перовскийдің ұсыныс хаты көмек болады. Бәрі бір реакцияшыл көзқарастағы губернатор ішікі саясаттағы ерекшеліктерді есепке алды. Әділет үшін айту керек орыс мемлекетінің билеуші топтары Түркістан тұрғысындағы отарлық саясат жүргізсе де, Петербургтың ғылым төңірегіндегі зиялы қауымы таланттарды бағалай білді.

М.Шоқай университетті 1917 жылы ақпан төңкерісіне бұрын бітірді. Зеректілігі арқылы универсиет қабырғасынан 7 тілді меңгеріп шықты. Оның ішінде қазақ, орыс, түрік, ағылшын, француз, неміс және поляк тілдері бар еді. Мұндай жетістік М.Шоқайдың мәдени көкжиегін кеңейте түскені мәлім. Ал, өмір тәжірибесінен, ұлтаралық саясаттың аса салмағын 1914 жылы думада Мұсылман фракциясына хатшы бола жүріп үйренді. Фракция Дума депутаты Әлихан Бөкейханның ұсынысымен келіп, А.Байтұрсынұлы, Ш.Кәрі секілді қазақ зиялыларымен жақын танысады. Мұндағы қызметі де өз жерлестерін отаршылардың зорлық-зомбылығынан қорғау болады. Жазықсызды жаладан сақтау, әлсізді қорғау Мұстафаның мақсатына айналады.

Ресей патшалығының көзге көрініп тұрған бір зорлығы – қоныс аударған орыстарға көшпелі қазақтың жайылымы мен қыстауларын күшпен  тартып алып бергені. Мұстафа мәселені сенатқа дейін апаратын. «Бастықтың пиғылы түзу болмаса, заңнан қайран жоқ» деп Бисмарк айтқандай, орыс мемлекетінің отарлау саясатына қарсы тұратын күш жоқ еді. Халық орыс патшасынан осы кезде күдер үзеді. кейін Марияға жазған хатында бала кезін еске алып: «Теміржол біздің ауылдан біраз қашық болатын. Жол басы телеграф бағаналары менжарысатынбыз. Үлкендер бізге осы сымдар арқылы орыс патшасы Николай тұратын қаламен сөйлесуге болатынын әңгіме қылып айтатын. Бар қолымыздан келетіні – бағаналарды қамшыларымызбен осып-осып жіберіп, патшаны сөгу ғана еді», - деп бала кездегі түйсігінің кейіннен расқа шыққанына таңданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір тарихшылар «Ақпан төңкерісін қуаттап, ол еліне бостандық алып келеді деп түсінді. Эсерлер партиясына мүше болды» - деп жазғандай, Мұстафа Шоқай ұлттық саяси өмірдің тоқсан тарау айрығында тұр еді. Эсерлер партиясына мүше болғаны, болмағаны мұрағаттық деректер арқылы әлі ашылады. Бірақ патшалық Ресейдің аз санды ұлттарға қатысты саясатына М.Шоқай үзілді кесілді қарсы болды.

Тарихшы-ғалымдар М. Қойгелдиев пен А. Нүсіпханның «М.Шоқай және Түркістан» мақаласында: «1916 жылы Түркістандағы ұлт азаттық қозғалысты аяусыз басып жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппозиция құрып талқылады. Осы мәселе бойынша  ресми баяндама дайындау үшін Түркістанға арнайы сапармен келген депутат эсер А.Ф. Керенский және фракция жетекшісі К.М.Тевкеловпен бірге мұсылман фракциясының хатшысы М.Шоқай да болады» - деп жазады.

Бұл М.Шоқайдың өз ұлтына араша түсудің бірден-бір жолы – түрлі партия, уақытша үкімет және эсер жұмысшы солдат кеңесімен түсінісу керек болады.Осының бәрі Орта Азияда өз тағдырын өзі шешетін Түркістан автономиясын құру мақсатында жасалған еді.

Құрылтайшылары Түркістан автономиясы деп, оған Сырдария, Ферғана, Самарқан уәлияты толығымен қатысса да, орыс большевиктер кемсітіп, «Қоқан автономиясы» деп атаған аз күндік жаңа құрылым М. Шоқай идеясының түпкі мақсаты болатын.

М.Шоқай Түркістан жамиғатының келешек өз тағдырын өзі анықтайтын жеке мемлекет болуын мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ептеп уақытша үкіметтің аз айлық билігін пайдаланып қалғысы келді. Бірақ «ұлттың өзін-өзі билеу мүмкіндігін береміз» деген бірде бір орыс демократтарына сенген жоқ. «Олар үкімет басына келген соң сөзсіз айнып» кетеді деген пікірін сөз арасында түсіндірумен болды. Сондықтан Ресейден енші алуды қызбалыққа, үстірттікке, асығыстыққа ұрынбай жан жақты ойластырылған саясат жүргізу керек еді. Ресейдің «демократ» билеушілері іш тартып алмас үшін М. Шоқай «ұлттардың өз өзін билеуін», Ресеймен шекаралық, қаржылық және сыртқы саясатта бірлігін жоққа шығармайтынын дәлелдеп береді.

«Қоқан автономиясының» келешегіне М.Шоқай күмәнсіз сенді ме, күмәні болды ма, бірақ ол адам қолынан жасау мүмкін емес тарихи  төтенше оқиғалардан үміттенеді. Адамды үміт жетелейді, үміт апатқа да соқтырады. Соның бәріне Мұстафа бастаған ұлтжанды азаматар басы қиып еді.

М.Шоқай Түркістан халқы арасындағы қоғамдық белсенділіктің, сауатың, ұйымшылдықтың, рулық жіктелетін қандай деңгейде екенін жақсы білді. Жаңа автономияда сот жүйесін қазылар алқасы, немесе шариғат жолымен жүзеге асыруды ұсынған кезде «руластық тамыр белен алып кетеді» деп бірден қарсы болған.

Мұстафа түркі тектес халықтың психологиялық дәстүрлі ерекшелігін жақсы білетін. Сондықтан жалпы мемлекеттік сот құруын ұсынды.

Қоқан автономиясының 1918 жылдың қаңтарында құлауына себеп көп. Жергілікті халықтан кең көлемде қолдау таппады. Уақытша үкіметпен сенімді байланыс жоқ. Ел ішінен іріткі салатын алуан түрлі қоғамдық қозғалыс өріс алды.  Ең бастысы Петербургтен бастау алып, Ташкенде өрістеген жұмысшы-солдат депутаттарының үкіметі, Қоқан автономиясын Түркістан өңірінде қауіпті аймақтың бірі деп санап, көзін жаймаққа жанталаса кірісті. Ақыры, Қоқан автономиясы қанды қырғынға ұшырады. Соның салдарынан елде басшылық қозғалыс өріс алды. М. Шоқай сол күндер жайлы тарығып жазған бір мақаласында: «...Қоқан ұлттық үкіметінің большевиктерге қарсы күресі кезінде, яғни 1918 жылғы ақпанда, осыдан бір  жыл бұрын Ақмешітте 1917 жылдағы мамыр айында орыс жұмысшы солдаттары қолына өліп кетсемші деп өкінгенім бар» деп жазады.

Мақала көлеміне М. Шоқайдың тарих бетіне таңбалы із болып қалған барлық қызметін түгелдеп беру мүмкін емес.1918 жылы Грузияда одан Түркияда кейін Париж бен Берлинге ұласқан қоғам қайраткерінің өмір жолы бүгінгі ұрпақ үшін өнегелі  жол.

М. Шоқайға комунистік қоғам идеологтарының күллі Түркістанға  жасап отырған зорлық-зомбылығы, қарапайым алаңда берген ақыреті оның өмірінің қайғысы, мұңы болды. Орыс демократтарына  үміт артуы да үзілді кесілді тоқтады. Тіпті, сенімді деген Сұлтанбек Қожановтан «Қоқан автономиясының» мүшелеріне Кеңес үкіметі кешірім  береді деген хабар тигенде де компартия басшыларына екіжүзділік саясатын күні ілгері біліп, елге оралмады. Грузияда «Вольный Горец», «Борьба», «На рубеже», Стамбулда «Жаңа Түркістан» кейіннен  «Жас Түркістан»газет-журналдары арқылы күллі өмірін азаттық үшін күреске жұмсады. Ал, 1920 жылы Варшавада Сталиндік режимге қарсы Кеңес одағының қудалауына түскен ұлт зиялылары «Прометей» ұйымын құрған болатын. Ал, Варшавадағы шығыстану институты 1929 жылы «Кеңес одағының ішкі және сыртқы саясаты туралы» ғылыми теориялық конференция ұйымдастырды. «Сталин социализмі – тонаушылықты қамтамасыз ететін саяси жүйе» деген 1937 жылы жазған мақаласында Кеңес үкіметінің өз халқына жасаған тонаушылық саясатына экономикалық тұрғыдан талдау жасайды. Осылайша М. Шоқай Кеңес үкіметінің шетелдегі басты дұшпанына айналады. Білімі – терең, ақылы асқан қазақ перзенті түрік жамиғатының бірлігі мен коммунистік қоғамның халыққа тигізер ықпалы жөнінде  ондаған мақала  жазды. Мақала дерегі талдау мен таразылаудан тұрды. 1936 жылы КСРО конституциясындағы логикалық қайшылықтарды дәлме-дәл түсіндірді. Белсенді, саналы, ынталы азаматары ғана коммунистік ұйымдарға біріге алады» деген конституция бабын сөзбе-сөз жүйелей келе, «Компартияға кірмеген адамдар белсенді, ынталы және саналы болып саналмайды деген сөз. Ал КСРО-да коммунист емес адамдар халықтың 98 %» деп жазады. Сондай-ақ жеке адамның тарихтағы рөлін жоққа шығаратын марксизм идеяларын, Сталиннің жеке басқа табынушылығын атап көрсетіп береді.

М.Шоқайдың өмір жолы өнегеге толы болды. Бүкіл түркі әлемінің тарихи тұлғасына айналған М.Шоқай 20 ғасыр кезеңінде адамзат  баласының айтулы перзенті болды. Оның бойында біз біліп үлгірмеген, тарихымен таныспаған талай рухани қазыналар жатыр. Ол Түркістан халқын орыс диктатурасынан қорғауға күш салды, бірақ озық және адал ойлы славян халқының өкілдері Я.Газовский, И.Пильсудский, В.Чайкин, В.Наливкинге деген құрметі ерекше еді. Өмірлік досы Мария Яковқызы да орыс ұлтынан болатын.

М.Шоқай осынау таза табиғи қалпымен, көптің көзі жетпейтін шың басындағы шынар секілді еді. Тамырын тасқа жайған шынар жалғыз өседі, жүзін күн сүйіп, жапырағын жел тарайды. Діні қатты болады. Шыңдағы шынар секілді М.Шоқай да жиырмасыншы ғасырдан өтіп, асыл ой, азаматтық қалпымен жиырма бірінші ғасырға келді.

[[File:Надгробный памятник Мустафы Шокая в мусульманском кладбище (Шехитлик) в Берлине.jpg|300px|thumb|right|Мұстафа Шоқайын қабірі Берлинде]]

==Өмірінің соңғы жылдары==
[[Түркия]] арқылы алғаш Германияға, сонан соң Францияға барып орнығады. Эмиграцияда ''«Жаңа Түркістан», «Жас Түркістан»'' журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жылы 27 желтоқсанда [[Берлин]]де жұмбақ жағдайда қайтыс болады.

== Шоқай мен [[Үшінші рейх]] ==
Кеңестікке қарсы көзқарасы бар еуропалық саяси ортада осындай танымал адам шығыста үлкен жоспарлары бар фашистердің назарын аударады. Билікке келген Адольф Гитлер Кеңес Одағының аумағы есебінен «неміс өмір сүру кеңістігін» едәуір кеңейтуді жоспарлады және антисоветтік ұлттық кадрлардың маңыздылығын түсінді. Сонау 1933 жылы Шоқай Берлинге шақырылды, кейіннен басып алынған шығыс аумақтарының империялық министрлігінің саяси бөлімінің меңгерушісі, доктор Георг Лейббрандтпен кездесті. Кейіннен, Шоқай «Reichsleiter департаментімен тығыз байланыста жүргізу пайдасына сөз сөйледі Альфред Розенберг».

Соғыстың алдында да Орта Азия эмиграциясының барлық өкілдері Шоқайға оң көзқараспен қараған жоқ. Осылайша, Николай Хан Ёмудский ( Түркістан легионын құруға қатысушы ) Шоқайды „Түркістанның жалғыз өкілі“ ретінде көрсетіп, «Германияның жауы» деп атады.

1939 жылға қарай фашистер миллиондаған болашақ кеңестік әскери тұтқындарды ұстау үшін бірнеше концлагерь дайындады.

Шабуыл күні 22 маусымда 1941, жылы Фашистер Парижде көптеген көрнекті орыс эмигранттар тұтқындалып оларды түрмеге Компьен. Шоқай да сол жерде болды. Үш аптадан кейін оны Берлинге апарып, бір жарым ай өңдеп, Түркістан легионын басқаруды ұсынды, ол концлагерьлерде отырған тұтқындалған кеңес түріктерінен алынуы жоспарланған болатын. Немістер Шоқайдың билігіне сенді. Легион Кеңес әскерлеріне қарсы Шығыс майдандағы шайқастарда неміс бөлімшелерін ішінара алмастыруы керек еді. Шоқай оны осы лагерьлердегі отандастарының ұстау жағдайымен таныстыруды талап етті және тікенек сымның артындағы азиялықтардың адамгершілікке жатпайтын жағдайына таң қалды. 1941 жылдың күзінде Сувалки, Вустрау және Честочованың концлагерьлеріне барғаннан кейін Мұстафа: «Сталин мен Гитлер - зұлым адамдар» деп жазды. Жерлестерінің тағдырын қалай да жеңілдету және олардың өмірін құтқару үшін Шоқай неміс билігіне ымыраға келуді ұсынды.Ол өз шарттарын қойды:
# Германияның оқу орындарында болашақ Түркістан мемлекетіне кадрлар дайындау;
# Тұтқындағы отандастарының арасынан әскери құрылымдар құру, олар Түркістан шекарасына жақындағанда ғана қолданылуы тиіс.

Осылайша ол нацизммен ықтимал ынтымақтастықтан Түркістанға аз да болса пайда алуға тырысты, бірақ бас тартты, өйткені Гитлер Түркістан легионына тек «зеңбірек жемі» ретінде қызығушылық танытты. Содан кейін ол Үшінші Рейх Сыртқы істер министрлігіне хат жазды Группенфюрер С.С. Йоахим фон Риббентроп, бұл жолдар қайда:

&lt;blockquote&gt;«... Гете, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр сияқты данышпандарды тәрбиелеген ұлт өкілдерінің әскери тұтқындарға қалай қарайтынын көріп ... Түркістан легионын басқарып, одан әрі бас тарту туралы ұсынысты қабылдай алмаймын. ынтымақтастық. Мен шешімімнің барлық салдары туралы білемін.»
&lt;/blockquote&gt;

Салдары тез келді. Шокайды қолдануға болмайтынын түсінген неміс басшылығы оны алып тастауды шешеді. 1941 жылы 22 желтоқсанда Гитлер Түркістан мен басқа ұлттық легиондарды құру туралы декретке қол қойды. Сондықтан Шоқайдың оларды жасауға еш қатысы жоқ. Ол сол кезде Берлиннің «Виктория» ауруханасында болған. 1941 жылы 27 желтоқсанда ол жоқ болды. Ресми есепте оның «іш сүзегінің дамуынан қан уланудан қайтыс болғаны» айтылады, ол концлагерьлерге барғанда жұқтыруы мүмкін еді. Бірақ улану кезінде де дәл осындай белгілер болуы мүмкін. Бұған қоса, Мария Горина-Шокай өз естеліктерінде Мұстафаның Түркістанда сүзекпен ауырғанын айтқан .және оның иммунитеті болуы керек еді. Шоқай 1942 жылы наурызда құрылған Түркістан легионын басқарған және Горинаның айтуы бойынша сәнді өмір салтын ұстанған өз серігі өзбек Вели Каюмды уландырды деп күдіктенді .

Мұстафа Шоқай Берлиндегі түрік мұсылман (Осман) зиратында жерленген. М.Шоқайдың әйелі Мария Яковлевнаның өсиетімен қайтыс болған күннің астындағы құлпытаста үш латын әрпі мен төрт сан бар: JOH.15.13. Олар Джон Инжилінің он бесінші тарауының он үшінші тармағын көрсетеді, онда:

&lt;blockquote&gt;«Достар үшін жанын берген адамнан артық махаббат жоқ.»&lt;/blockquote&gt;

==Афоризмдері==
* Ұлтқа пайдалы адам келсе, бәрiнен бұрын орыс өкiметiнiң атамекенiмiздегi жер саясатын мұқият зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сiзге не iстеу керектiгiн осы саясаттың өзi-ақ көрсетiп бередi.
* Бiз, әрине, өзiмiздiң атамекенiмiз Түркiстанды кеңестiк Ресейден де, басқа Ресейден де бiржола бөлiп алуды мақсат етемiз. Бұл – бiздiң ұлттық мұратымыз, ұлттық арман-мүддемiз. Бiз тек осы идея үшiн қызмет етемiз. Атамекенiмiздiң iшiндегi және сыртындағы барлық ұлттық күштерiмiздi осы идея төңiрегiнде топтастыруға барынша тырысамыз.
* Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсiздiгi болуы мүмкiн бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, бiлмейдi де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесi. Ал ұлттық рухтың өзi ұлт азаттығы мен тәуелсiздiгi аясында өсiп-дамиды, жемiс бередi.
* Ұлттық рухтың негiзi – ұлттық тiл.
* Бiз құл болып тұра алмаймыз. Бiз ұлт азаттығымызды аламыз.
* Әрбiр өсетiн адам басынан өткенiн балалық шағын еске алса да, сол балалыққа қайтқысы келмейдi.
* Бәрiнен бұрын өз қатарымызды, түркiстандық бiрлiгiмiздi күшейтейiк. Түркiстанның жұдырықтай жұмылған ұлттық бiрлiгiн Ресейден айрылу үшiн күресiп жатқан басқа халықтардың ұлттық майдандармен тығыз үйлестiре отырып, орыс империализмiне қарсы қуатты күш ұйымдастырып, бiрге қимылдайық. Орыс империализмiне қарсы күрес майдандағылардың ұлтын, дiнiн, нәсiлiн, партиясын тергеп-тектемейiк, алаламайық. Тек осындай жол ғана бiздi ұлттық азаттыққа жеткiзе алады… Бұдан басқа жолдардың барлығы алдамшы, тұйық… Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады. Және оны қорғап қала алады.
* Ағалар, қыпшақ деген ұлт болмайды, қазақ деген ұлт бар. Егер әрқайсымыз бөлiнiп, қыпшақтың көсемi, арғынның көсемi, үйсiннiң көсемi болып жатсақ, бiздiң халық азады.
* Төлқұжат деген нәрсе «ұлт» бермейдi, оның «ұлтын» өзгерте алмайды. Төлқұжат деген нәрсе сол төлқұжат иесiнiң оны берушi үкiметке тәуелдi екенiн ғана куәландырады.
* Ылғи да Отаныма қайту ойында жүремiн және соған жету үшiн тырысамын. Демек, атамекенiмдi құтқару үшiн күресемiн.
* Кеңестiк ұлт саясаты бiздi «балғасымен» жаншып, «орағымен» орып тастады.
* Сiздер, немiстер өздерiңiздi «Еуропадағы ең мәдениеттi халықпыз» деп санайсыздар. Егер сiздердiң мәдениеттерiңiз менiң көрiп жүргендерiм болса, онда мен сiздерге тұтқындардың шеккен азабын көрулерiңiздi тiлеймiн. Сiздер XX ғасырда өмiр сүре отырып, ХIII ғасырда Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асып түстiңiздер. Мәдениеттi халық екендiктерiңiздi айтуға хақыларыңыз жоқ. Егер, сiздер, осыған байланысты маған «ату» не «асу» жазасын берсеңiздер, қарсылығым жоқ. Мұндай мәдени қоғамда өмiр сүргеннен гөрi өлгенiм артық.
* Бiз, Түркiстан тәуелсiздiгiн жақтаушылар, елiмiздiң еркi үшiн және жұртымыз Түркiстанның бодандықтан құтылуы үшiн күресемiз. Түркiстандықтарда бұдан басқа жол болмаған. Қазiр де жоқ және бұдан соң да болмайды… Бiздiң мұратымыз Түркiстанда түрi жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттiк құрылымға қол жеткiзу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерiнiң нағыз қожасы бола алады.
* Қазақпын деп мақтануды ар көретiн, қазақтың тiлiнде сөйлеудi масқаралық көретiн салт қайдан шығып отыр? Балалардың көбi не қазақ, не орыс болып тәрбиеленбей, шөре-шөре бiрдеме болып өсiп жатқанын неге көрмейсiңдер?
* Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады және оны қорғап қала алады.
* … ұлттық еркiндiк пен азаттыққа талпыну табиғаттың болмай қоймайтын заңы тәрiздi нәрсе.
* Бiз жеке тұлғалардан жоғары тұрған ұлттық мұраттарға сүйенемiз.
* Жалпы адамгершiлiк және философиялық тұрғыдан алғанда жақсы халық, жаман халық деген ұғым жоқ, болмайды да.
* Тарих рақымсыз. Ол – ғұламаны да, бiлгiрдi де, өнер иесiн де, хандар мен патшаларды да аямайды. Ол өз заңына қарсы келгендердiң бәрiн езiп-жаншып жүре бередi. Тарих заңдары керi қайтуды бiлмейдi және оны жаратпайды.
* Атамекендi сүю – оның тұтас мүддесiне қызмет ету, осы жолда әрқашан қызмет етуге, керек болса жанпида қылуға дайын тұру болып табылады.
* …ұлттық мүдде жеке топтар мүддесiнiң жиынтығынан тұрмайды.
* Бiздiң шын жүректен және асыға күтерiмiз бiр ғана нәрсе, ол атамекенiмiздiң орыс пролетариаты диктатурасынан құтылуы. Бiз барлық жерлестерiмiздi осы ұлттық мұратымыз жолында бiр жан, бiр тән болып жұмылуға шақырамыз.
* Тәуелдiлiгiн жалпы ұлт мүддесi тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетiн түзiм жолында құрбан ете бiлген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметшi бола алады.
* Мақтаға қарсы күресте бидаймен қаруланыңыз. Шет ел үстемдiгiнен құтылудың алғашқы қадамы шет елге астық тәуелдiлiгiнен құтылу болмақ.
* Атамекенiмiздiң ұлттық құқығы жолында жүргiзiп жатқан күресiмiз, тiптi, кейде «демократияның шекарасын» аттап кеткен күннiң өзiнде ешкiм бiздi шовинизммен айыптауға қақысы жоқ&lt;ref&gt;.Байбот Кошым-Ноғай Серiкбай-ұлы. &quot;Мұстафа Шоқай. Түркістаннын қилы тағдыры&quot;. Алматы, &quot;Жалын&quot;, 1992.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер&quot; (құрастырған Ә. Такенов, М. Койгельдиев), Ыстамбұл, 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Тандамалы&quot; (аударып құрастырған Айтан Нүсіпхан), 1-2 том, Алматы, &quot;Кайнар&quot;, 1998-1999.&lt;/ref&gt; Д&lt;ref&gt;архан Кыдырәлі. &quot;Мұстафа Шоқай: өмірі, танымы, күресі&quot;, Анкара, 2001 (түрік тілінде).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әбдіуақап Қара. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;, Алматы, &quot;Арыс&quot;, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әким Тарази. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;. Алматы, &quot;Жазушы&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кошым Есмағамбетов. &quot;Әлем таныған тұлға&quot;. Алматы, &quot;Дайк-пресс&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9&lt;/ref&gt;

== Сілтемелер ==
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-zhalgasy-0 Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (жалғасы)]
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-basy Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (басы)]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Қызылорда облысында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]]
[[Санат:Берлинде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1941 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:1890 жылы туғандар]]
[[Санат:Қазақстан министрлері]]
[[Санат:Алаш Орда қайраткерлері]]</text>
      <sha1>mkfh01fbr0k6b62ws5zo2xx1r2kkhf1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058470</id>
      <parentid>3058469</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T02:45:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Тарики</username>
        <id>122319</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ел тәуелсіздігі жолындағы күрескен алаш азаматы - М.Шошқай */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57238" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 |Есімі =  Мұстафа Шошқай 
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет = Mustafa Shoshkay in youth (cropped).jpg
 |Сурет ені = 230 px
 |Сурет атауы  = 
 |Титулы = [[Түркістан автономиясы]]ның [[премьер-министр]]і
 |Ту = Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg
 |Басқара бастады = 12 желтоқсан 1917 жыл
 |Басқаруын аяқтады = 19 ақпан 1918 жыл
 |Ізашары = [[Мұхамеджан Тынышпаев]]
 |Туған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 1890
 |Туған жері = [[Сырдария губерниясы]], [[Наршоқы]]   
 |Мансабы =  [[публицист]],  [[қоғам]] және [[мемлекет қайраткер]]
 |Азаматтығы = [[Түркістан автономиясы]]
 |Ұлты = [[Қазақ]]
 |Діні = [[Ислам]] ([[сүннет]])
 |Қайтыс болған күні =  27 желтоқсан, 1941 (51 жас)
 |Қайтыс болған жері = [[Берлин]]
 |Әкесі = 
 |Анасы = 
 |Жұбайы = [[Мария Шошқай]]
 |Балалары = 
 |Марапаттары = 
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = 
}}
[[Сурет:Мұстафа Шошқай.jpeg|523 × 663px|нобай|оңға|Мұстафа Шошқай жұбайымен]]
'''Мұстафа Шошқай''' (''[[25 желтоқсан]], [[1890 жыл]], [[Сырдария губерниясы]],  [[Ақмешіт уезі]], [[Наршоқы]] — [[27 желтоқсан]], [[1941 жыл]], [[Берлин]]'') - көрнекті қоғам және [[мемлекет қайраткері]], [[Түркістан автономиясы]]ның жетекшісі.

==Өмірбаяны==
[[Қыпшақ]] тайпасы [[Торы (ру)|Торы]] руы Бошай тармағынан шыққан.&lt;ref&gt;https://articlekz.com/kk/article/15529&lt;/ref&gt;

Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді. 
Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шошқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шошқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.

1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкі­метінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шошқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді. 
===Балалық шағы===
Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады.
1912 жылы [[Санкт-Петербург]] Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары [[империя]] астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.

===Мемлекеттік Думада жұмыс істеуі===
Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде [[Түркістан]] және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, [[Мемлекеттік Дума]]ға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты [[комиссия]] құруға себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында мықты [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мемлекетін құру идеясын ұстанады.
Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы [[Алаш]] қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. [[Алаш партиясы]] құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, [[Алаш автономиясы]] жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне [[Сырдария]] атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын [[Қоқан (қала)|Қоқан]] қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда [[Түркістан автономиясы]]н жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.

==Мұсылмандарының IV төтенше құрылтайына қатысуы==
Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 қараша күні Қоқанға шақырылған өлке мұсылмандарының IV төтенше құрылтайы еді. Аталған [[құрылтай]] 26-27 қараша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жыл санау бойынша 9-10 желтоқсан). Бұған [[Сырдария]], Закаспий, [[Самарқан]], [[Ферғана]], [[Жетісу]] облыстарынан 200-ден аса [[делегат]] қатысты. Олардың ұлттық құрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бұл оның халық деген ұғымды Түркістанның тарихи тағдырымен байланыста қарағанын көрсетеді.
Осы жиын делегаттары 27 қараша күні'' «Түркістан территориялық автономиясын»'' жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ - [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтарияты. Аталған IV құрылтай [[Түркістан автономиясы|Түркістан автономиясының]] немесе [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтариятының «Халық кеңесін» (мұны бүгінгі парламентпен салыстыруға болады) сайлады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халқынан шыққандар) және 18 өзге ұлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басшылығы құрамына - Мұстафа Шошқай, [[Убайдулла Хожаев]], [[Махмұтқожа Бехбуди]] сайланады.

==Түркістан үкіметінің мүшелері== 
[[File:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|right|200 px|thumb|Түркістан автономиясының туы]]
Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға алды. Мұны олар «[[уақытша үкімет]]» деп белгіледі. Сонымен [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] үкіметінің мүшелері мына тұлғалар: [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]] - Үкімет төрағасы және ішкі істер министрі; Мұстафа Шошқай - Ұлттық кеңес төрағасы және сыртқы істер министрі; [[Шахислам Шахиахметов]] Үкімет төрағасының орынбасары және қаржы министрі; [[Әбдірахман Оразайұлы]] - кейінгі ішкі істер министрі; [[Убайдулла Ходжаев|Үбайдулла Хожаев]] - әскери істер министрі; [[Насырхан төре]] - халық ағарту министрі; Мірәділ Мырзахметов - әлеуметтік істер министрі; [[Хидаятбек Юрғули Ағаев]] - ауылшаруашылығы министрі; [[Әбитжан Махмұт]] - азық-түлік министрі; Саломон Гердфельд - азшылық ұлт өкілдерінің министрі.
Осы кезде М.Шошқай бастаған зиялылар азшылық ұлт өкілдері көшбасшыларына ғасырлар бойы азаптанған [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] тағдырына және шөре-шөре болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сұрады. Осыған байланысты кейін бір еңбегінде Мұстафа 1917 жылы Петерборда болған бір пікірталасты есіне алыпты. Мәселе мынада екен, Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс күшін апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін алдағы 25 жылда өлкеге жұмысшыларды әкелуді сұраған. М.Шошқай ондай күш қажет болса, ''«орыстардың орнына татар мен башқұртты жіберу»'' мәселесін күн тәртібіне қояды...
Ал енді М.Шошқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді деу де ақылға сыйымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 жылы 18 наурызда жарияланған «тау арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гаухана, Маймүбәрак, Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. [[Түркістан автономиясы]]н қырған большевиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің айырмасы шамалы еді.

==Түркістан автономиясының үкімет басшысына сайлануы ==
1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шошқай осы қызметке сайланады. Большевиктер бұл автономияны ақпанда қанды қырғынмен таратты. 1918 жылы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азаттық жолындағы күрескерлерінің Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 жылы ақпанда [[Түркістан мемлекеті]] бағдарын одан әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жылы [[Баку]] мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде'' «Яни дүния», «Шафак»'' атты газеттер шығарысып, ''«Вольный горец»'' басылымына атсалысады) Ыстамбұлга аттанады.

==Ел тәуелсіздігі жолындағы күрескен алаш азаматы - М.Шошқай==
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы  жоқ Мұстафа Шошқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы  құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шошқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті [1]. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы  болғаны үшін атылды [2]. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап  жазып, М.Шошқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шошқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі  жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шошқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.

Мұстафаның 1886 жылы 7 қаңтарда Сыр бойында Сұлутөбе секілді  ауылда, кірпіштен салған қазақы үйде дүниеге келіп, саясаттың биік тұғырына көтерілуі көбіміз үшін таңғаларлық жағдай. Бала күнінен киіз қазақтың тәрбиесін алады [2]. Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жасты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қалады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастайды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапатты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы – орыс өктемдігі.

Ташкенттегі орыс ұлты мен  жергілікті халық арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін оянуына алдымен орыс шовинизмі ықпал етті. Алғашында  орыс алпауыттары мен патшаның Ресейдің отаршылық саясатына саналы түрде қарсы шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен генерал Самсонов алдына бірнеше мәрте барды. Ол барған сайын орыс озбырлығын Самсоновтың көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі адалдық ауылынан алыс жатыр еді [1].

Ғалым  Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев жазғандай «Генерал іске тыңғылықты, орысша сауатты қазақ жігітін өз кеңесіне тілмаш етіп алмақшы  болады». Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі – тіпті тереңде. Орыс өкілдері отарлау мен саясат ісінде өте тәжірибелі, жергілікті халық өкілдерінен шыққан талантты ноқталаудың сырт көз аңдамайтын нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық Мұстафаға қимастық берген қызмет емес, дарынды жастың келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындағы тілмаштар қоғамдық теңсіздікке араша түспей, ақша-пара жолымен азғындап, адамдық қасиеттерінен айырылып жатқанын сол кезде өмірдің өзі көрсетті. Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың көзін көміп тастағысы келді. Өзара қырқысып жатқан орыс чиновниктері осы мәселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі екен, ол Мұстафаның келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залалды сезді. Мұстафа Шошқайұлы Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы келетінін айтып, - Заң факультетін қалаймын, - дегенде ішін тартып қалды. Петербургтегі заң университеті қазақтың баласы түгілі, орыстың қолына түспейтін оқу. Орыс отаршылары сауатысыз халыққа әділетті көрінуге ынталы, саналы, талантты қазақтың адамына аша таяқ қояды. «Тілмаш боласың ба?» - деп қамқорсыған Самсонов ақыры айтқаны болмағасын М.Шошқайға гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаға бергізіп, бұған күміс медаль бермекші болады. Әділет жеңеді, адал азаматтар қолдауымен алтын медальін алған М.Шошқай орыс генералы қойған тосқауылмен өзі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған генерал Самсоновтың Түркістан халықтарына деген пиғылы таза емес. Ал генерал орыс патшалығының өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей жүргізіп отырған саясаттың күнгейі мен көлеңкесін бірдей аңғаруға болатын еді.

М.Шошқайдың Петербург университетінің заң факультетіне түсуі сол кез үшін үлкен дәреже. Бұған Орынбор генералы – губернаторы Перовскийдің ұсыныс хаты көмек болады. Бәрі бір реакцияшыл көзқарастағы губернатор ішікі саясаттағы ерекшеліктерді есепке алды. Әділет үшін айту керек орыс мемлекетінің билеуші топтары Түркістан тұрғысындағы отарлық саясат жүргізсе де, Петербургтың ғылым төңірегіндегі зиялы қауымы таланттарды бағалай білді.

М.Шошқай университетті 1917 жылы ақпан төңкерісіне бұрын бітірді. Зеректілігі арқылы универсиет қабырғасынан 7 тілді меңгеріп шықты. Оның ішінде қазақ, орыс, түрік, ағылшын, француз, неміс және поляк тілдері бар еді. Мұндай жетістік М.Шошқайдың мәдени көкжиегін кеңейте түскені мәлім. Ал, өмір тәжірибесінен, ұлтаралық саясаттың аса салмағын 1914 жылы думада Мұсылман фракциясына хатшы бола жүріп үйренді. Фракция Дума депутаты Әлихан Бөкейханның ұсынысымен келіп, А.Байтұрсынұлы, Ш.Кәрі секілді қазақ зиялыларымен жақын танысады. Мұндағы қызметі де өз жерлестерін отаршылардың зорлық-зомбылығынан қорғау болады. Жазықсызды жаладан сақтау, әлсізді қорғау Мұстафаның мақсатына айналады.

Ресей патшалығының көзге көрініп тұрған бір зорлығы – қоныс аударған орыстарға көшпелі қазақтың жайылымы мен қыстауларын күшпен  тартып алып бергені. Мұстафа мәселені сенатқа дейін апаратын. «Бастықтың пиғылы түзу болмаса, заңнан қайран жоқ» деп Бисмарк айтқандай, орыс мемлекетінің отарлау саясатына қарсы тұратын күш жоқ еді. Халық орыс патшасынан осы кезде күдер үзеді. кейін Марияға жазған хатында бала кезін еске алып: «Теміржол біздің ауылдан біраз қашық болатын. Жол басы телеграф бағаналары менжарысатынбыз. Үлкендер бізге осы сымдар арқылы орыс патшасы Николай тұратын қаламен сөйлесуге болатынын әңгіме қылып айтатын. Бар қолымыздан келетіні – бағаналарды қамшыларымызбен осып-осып жіберіп, патшаны сөгу ғана еді», - деп бала кездегі түйсігінің кейіннен расқа шыққанына таңданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір тарихшылар «Ақпан төңкерісін қуаттап, ол еліне бостандық алып келеді деп түсінді. Эсерлер партиясына мүше болды» - деп жазғандай, Мұстафа Шошқай ұлттық саяси өмірдің тоқсан тарау айрығында тұр еді. Эсерлер партиясына мүше болғаны, болмағаны мұрағаттық деректер арқылы әлі ашылады. Бірақ патшалық Ресейдің аз санды ұлттарға қатысты саясатына М.Шошқай үзілді кесілді қарсы болды.

Тарихшы-ғалымдар М. Қойгелдиев пен А. Нүсіпханның «М.Шошқай және Түркістан» мақаласында: «1916 жылы Түркістандағы ұлт азаттық қозғалысты аяусыз басып жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппозиция құрып талқылады. Осы мәселе бойынша  ресми баяндама дайындау үшін Түркістанға арнайы сапармен келген депутат эсер А.Ф. Керенский және фракция жетекшісі К.М.Тевкеловпен бірге мұсылман фракциясының хатшысы М.Шошқай да болады» - деп жазады.

Бұл М.Шошқайдың өз ұлтына араша түсудің бірден-бір жолы – түрлі партия, уақытша үкімет және эсер жұмысшы солдат кеңесімен түсінісу керек болады.Осының бәрі Орта Азияда өз тағдырын өзі шешетін Түркістан автономиясын құру мақсатында жасалған еді.

Құрылтайшылары Түркістан автономиясы деп, оған Сырдария, Ферғана, Самарқан уәлияты толығымен қатысса да, орыс большевиктер кемсітіп, «Қоқан автономиясы» деп атаған аз күндік жаңа құрылым М. Шошқай идеясының түпкі мақсаты болатын.

М.Шошқай Түркістан жамиғатының келешек өз тағдырын өзі анықтайтын жеке мемлекет болуын мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ептеп уақытша үкіметтің аз айлық билігін пайдаланып қалғысы келді. Бірақ «ұлттың өзін-өзі билеу мүмкіндігін береміз» деген бірде бір орыс демократтарына сенген жоқ. «Олар үкімет басына келген соң сөзсіз айнып» кетеді деген пікірін сөз арасында түсіндірумен болды. Сондықтан Ресейден енші алуды қызбалыққа, үстірттікке, асығыстыққа ұрынбай жан жақты ойластырылған саясат жүргізу керек еді. Ресейдің «демократ» билеушілері іш тартып алмас үшін М. Шошқай «ұлттардың өз өзін билеуін», Ресеймен шекаралық, қаржылық және сыртқы саясатта бірлігін жоққа шығармайтынын дәлелдеп береді.

«Қоқан автономиясының» келешегіне М.Шошқай күмәнсіз сенді ме, күмәні болды ма, бірақ ол адам қолынан жасау мүмкін емес тарихи  төтенше оқиғалардан үміттенеді. Адамды үміт жетелейді, үміт апатқа да соқтырады. Соның бәріне Мұстафа бастаған ұлтжанды азаматар басы қиып еді.

М.Шошқай Түркістан халқы арасындағы қоғамдық белсенділіктің, сауатың, ұйымшылдықтың, рулық жіктелетін қандай деңгейде екенін жақсы білді. Жаңа автономияда сот жүйесін қазылар алқасы, немесе шариғат жолымен жүзеге асыруды ұсынған кезде «руластық тамыр белен алып кетеді» деп бірден қарсы болған.

Мұстафа түркі тектес халықтың психологиялық дәстүрлі ерекшелігін жақсы білетін. Сондықтан жалпы мемлекеттік сот құруын ұсынды.

Қоқан автономиясының 1918 жылдың қаңтарында құлауына себеп көп. Жергілікті халықтан кең көлемде қолдау таппады. Уақытша үкіметпен сенімді байланыс жоқ. Ел ішінен іріткі салатын алуан түрлі қоғамдық қозғалыс өріс алды.  Ең бастысы Петербургтен бастау алып, Ташкенде өрістеген жұмысшы-солдат депутаттарының үкіметі, Қоқан автономиясын Түркістан өңірінде қауіпті аймақтың бірі деп санап, көзін жаймаққа жанталаса кірісті. Ақыры, Қоқан автономиясы қанды қырғынға ұшырады. Соның салдарынан елде басшылық қозғалыс өріс алды. М. Шошқай сол күндер жайлы тарығып жазған бір мақаласында: «...Қоқан ұлттық үкіметінің большевиктерге қарсы күресі кезінде, яғни 1918 жылғы ақпанда, осыдан бір  жыл бұрын Ақмешітте 1917 жылдағы мамыр айында орыс жұмысшы солдаттары қолына өліп кетсемші деп өкінгенім бар» деп жазады.

Мақала көлеміне М. Шошқайдың тарих бетіне таңбалы із болып қалған барлық қызметін түгелдеп беру мүмкін емес.1918 жылы Грузияда одан Түркияда кейін Париж бен Берлинге ұласқан қоғам қайраткерінің өмір жолы бүгінгі ұрпақ үшін өнегелі  жол.

М. Шошқайға комунистік қоғам идеологтарының күллі Түркістанға  жасап отырған зорлық-зомбылығы, қарапайым алаңда берген ақыреті оның өмірінің қайғысы, мұңы болды. Орыс демократтарына  үміт артуы да үзілді кесілді тоқтады. Тіпті, сенімді деген Сұлтанбек Қожановтан «Қоқан автономиясының» мүшелеріне Кеңес үкіметі кешірім  береді деген хабар тигенде де компартия басшыларына екіжүзділік саясатын күні ілгері біліп, елге оралмады. Грузияда «Вольный Горец», «Борьба», «На рубеже», Стамбулда «Жаңа Түркістан» кейіннен  «Жас Түркістан»газет-журналдары арқылы күллі өмірін азаттық үшін күреске жұмсады. Ал, 1920 жылы Варшавада Сталиндік режимге қарсы Кеңес одағының қудалауына түскен ұлт зиялылары «Прометей» ұйымын құрған болатын. Ал, Варшавадағы шығыстану институты 1929 жылы «Кеңес одағының ішкі және сыртқы саясаты туралы» ғылыми теориялық конференция ұйымдастырды. «Сталин социализмі – тонаушылықты қамтамасыз ететін саяси жүйе» деген 1937 жылы жазған мақаласында Кеңес үкіметінің өз халқына жасаған тонаушылық саясатына экономикалық тұрғыдан талдау жасайды. Осылайша М. Шошқай Кеңес үкіметінің шетелдегі басты дұшпанына айналады. Білімі – терең, ақылы асқан қазақ перзенті түрік жамиғатының бірлігі мен коммунистік қоғамның халыққа тигізер ықпалы жөнінде  ондаған мақала  жазды. Мақала дерегі талдау мен таразылаудан тұрды. 1936 жылы КСРО конституциясындағы логикалық қайшылықтарды дәлме-дәл түсіндірді. Белсенді, саналы, ынталы азаматары ғана коммунистік ұйымдарға біріге алады» деген конституция бабын сөзбе-сөз жүйелей келе, «Компартияға кірмеген адамдар белсенді, ынталы және саналы болып саналмайды деген сөз. Ал КСРО-да коммунист емес адамдар халықтың 98 %» деп жазады. Сондай-ақ жеке адамның тарихтағы рөлін жоққа шығаратын марксизм идеяларын, Сталиннің жеке басқа табынушылығын атап көрсетіп береді.

М.Шошқайдың өмір жолы өнегеге толы болды. Бүкіл түркі әлемінің тарихи тұлғасына айналған М.Шошқай 20 ғасыр кезеңінде адамзат  баласының айтулы перзенті болды. Оның бойында біз біліп үлгірмеген, тарихымен таныспаған талай рухани қазыналар жатыр. Ол Түркістан халқын орыс диктатурасынан қорғауға күш салды, бірақ озық және адал ойлы славян халқының өкілдері Я.Газовский, И.Пильсудский, В.Чайкин, В.Наливкинге деген құрметі ерекше еді. Өмірлік досы Мария Яковқызы да орыс ұлтынан болатын.

М.Шошқай осынау таза табиғи қалпымен, көптің көзі жетпейтін шың басындағы шынар секілді еді. Тамырын тасқа жайған шынар жалғыз өседі, жүзін күн сүйіп, жапырағын жел тарайды. Діні қатты болады. Шыңдағы шынар секілді М.Шошқай да жиырмасыншы ғасырдан өтіп, асыл ой, азаматтық қалпымен жиырма бірінші ғасырға келді.

[[File:Надгробный памятник Мустафы Шокая в мусульманском кладбище (Шехитлик) в Берлине.jpg|300px|thumb|right|Мұстафа Шошқайын қабірі Берлинде]]

==Өмірінің соңғы жылдары==
[[Түркия]] арқылы алғаш Германияға, сонан соң Францияға барып орнығады. Эмиграцияда ''«Жаңа Түркістан», «Жас Түркістан»'' журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жылы 27 желтоқсанда [[Берлин]]де жұмбақ жағдайда қайтыс болады.

== Шоқай мен [[Үшінші рейх]] ==
Кеңестікке қарсы көзқарасы бар еуропалық саяси ортада осындай танымал адам шығыста үлкен жоспарлары бар фашистердің назарын аударады. Билікке келген Адольф Гитлер Кеңес Одағының аумағы есебінен «неміс өмір сүру кеңістігін» едәуір кеңейтуді жоспарлады және антисоветтік ұлттық кадрлардың маңыздылығын түсінді. Сонау 1933 жылы Шоқай Берлинге шақырылды, кейіннен басып алынған шығыс аумақтарының империялық министрлігінің саяси бөлімінің меңгерушісі, доктор Георг Лейббрандтпен кездесті. Кейіннен, Шоқай «Reichsleiter департаментімен тығыз байланыста жүргізу пайдасына сөз сөйледі Альфред Розенберг».

Соғыстың алдында да Орта Азия эмиграциясының барлық өкілдері Шоқайға оң көзқараспен қараған жоқ. Осылайша, Николай Хан Ёмудский ( Түркістан легионын құруға қатысушы ) Шоқайды „Түркістанның жалғыз өкілі“ ретінде көрсетіп, «Германияның жауы» деп атады.

1939 жылға қарай фашистер миллиондаған болашақ кеңестік әскери тұтқындарды ұстау үшін бірнеше концлагерь дайындады.

Шабуыл күні 22 маусымда 1941, жылы Фашистер Парижде көптеген көрнекті орыс эмигранттар тұтқындалып оларды түрмеге Компьен. Шоқай да сол жерде болды. Үш аптадан кейін оны Берлинге апарып, бір жарым ай өңдеп, Түркістан легионын басқаруды ұсынды, ол концлагерьлерде отырған тұтқындалған кеңес түріктерінен алынуы жоспарланған болатын. Немістер Шоқайдың билігіне сенді. Легион Кеңес әскерлеріне қарсы Шығыс майдандағы шайқастарда неміс бөлімшелерін ішінара алмастыруы керек еді. Шоқай оны осы лагерьлердегі отандастарының ұстау жағдайымен таныстыруды талап етті және тікенек сымның артындағы азиялықтардың адамгершілікке жатпайтын жағдайына таң қалды. 1941 жылдың күзінде Сувалки, Вустрау және Честочованың концлагерьлеріне барғаннан кейін Мұстафа: «Сталин мен Гитлер - зұлым адамдар» деп жазды. Жерлестерінің тағдырын қалай да жеңілдету және олардың өмірін құтқару үшін Шоқай неміс билігіне ымыраға келуді ұсынды.Ол өз шарттарын қойды:
# Германияның оқу орындарында болашақ Түркістан мемлекетіне кадрлар дайындау;
# Тұтқындағы отандастарының арасынан әскери құрылымдар құру, олар Түркістан шекарасына жақындағанда ғана қолданылуы тиіс.

Осылайша ол нацизммен ықтимал ынтымақтастықтан Түркістанға аз да болса пайда алуға тырысты, бірақ бас тартты, өйткені Гитлер Түркістан легионына тек «зеңбірек жемі» ретінде қызығушылық танытты. Содан кейін ол Үшінші Рейх Сыртқы істер министрлігіне хат жазды Группенфюрер С.С. Йоахим фон Риббентроп, бұл жолдар қайда:

&lt;blockquote&gt;«... Гете, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр сияқты данышпандарды тәрбиелеген ұлт өкілдерінің әскери тұтқындарға қалай қарайтынын көріп ... Түркістан легионын басқарып, одан әрі бас тарту туралы ұсынысты қабылдай алмаймын. ынтымақтастық. Мен шешімімнің барлық салдары туралы білемін.»
&lt;/blockquote&gt;

Салдары тез келді. Шокайды қолдануға болмайтынын түсінген неміс басшылығы оны алып тастауды шешеді. 1941 жылы 22 желтоқсанда Гитлер Түркістан мен басқа ұлттық легиондарды құру туралы декретке қол қойды. Сондықтан Шоқайдың оларды жасауға еш қатысы жоқ. Ол сол кезде Берлиннің «Виктория» ауруханасында болған. 1941 жылы 27 желтоқсанда ол жоқ болды. Ресми есепте оның «іш сүзегінің дамуынан қан уланудан қайтыс болғаны» айтылады, ол концлагерьлерге барғанда жұқтыруы мүмкін еді. Бірақ улану кезінде де дәл осындай белгілер болуы мүмкін. Бұған қоса, Мария Горина-Шокай өз естеліктерінде Мұстафаның Түркістанда сүзекпен ауырғанын айтқан .және оның иммунитеті болуы керек еді. Шоқай 1942 жылы наурызда құрылған Түркістан легионын басқарған және Горинаның айтуы бойынша сәнді өмір салтын ұстанған өз серігі өзбек Вели Каюмды уландырды деп күдіктенді .

Мұстафа Шоқай Берлиндегі түрік мұсылман (Осман) зиратында жерленген. М.Шоқайдың әйелі Мария Яковлевнаның өсиетімен қайтыс болған күннің астындағы құлпытаста үш латын әрпі мен төрт сан бар: JOH.15.13. Олар Джон Инжилінің он бесінші тарауының он үшінші тармағын көрсетеді, онда:

&lt;blockquote&gt;«Достар үшін жанын берген адамнан артық махаббат жоқ.»&lt;/blockquote&gt;

==Афоризмдері==
* Ұлтқа пайдалы адам келсе, бәрiнен бұрын орыс өкiметiнiң атамекенiмiздегi жер саясатын мұқият зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сiзге не iстеу керектiгiн осы саясаттың өзi-ақ көрсетiп бередi.
* Бiз, әрине, өзiмiздiң атамекенiмiз Түркiстанды кеңестiк Ресейден де, басқа Ресейден де бiржола бөлiп алуды мақсат етемiз. Бұл – бiздiң ұлттық мұратымыз, ұлттық арман-мүддемiз. Бiз тек осы идея үшiн қызмет етемiз. Атамекенiмiздiң iшiндегi және сыртындағы барлық ұлттық күштерiмiздi осы идея төңiрегiнде топтастыруға барынша тырысамыз.
* Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсiздiгi болуы мүмкiн бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, бiлмейдi де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесi. Ал ұлттық рухтың өзi ұлт азаттығы мен тәуелсiздiгi аясында өсiп-дамиды, жемiс бередi.
* Ұлттық рухтың негiзi – ұлттық тiл.
* Бiз құл болып тұра алмаймыз. Бiз ұлт азаттығымызды аламыз.
* Әрбiр өсетiн адам басынан өткенiн балалық шағын еске алса да, сол балалыққа қайтқысы келмейдi.
* Бәрiнен бұрын өз қатарымызды, түркiстандық бiрлiгiмiздi күшейтейiк. Түркiстанның жұдырықтай жұмылған ұлттық бiрлiгiн Ресейден айрылу үшiн күресiп жатқан басқа халықтардың ұлттық майдандармен тығыз үйлестiре отырып, орыс империализмiне қарсы қуатты күш ұйымдастырып, бiрге қимылдайық. Орыс империализмiне қарсы күрес майдандағылардың ұлтын, дiнiн, нәсiлiн, партиясын тергеп-тектемейiк, алаламайық. Тек осындай жол ғана бiздi ұлттық азаттыққа жеткiзе алады… Бұдан басқа жолдардың барлығы алдамшы, тұйық… Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады. Және оны қорғап қала алады.
* Ағалар, қыпшақ деген ұлт болмайды, қазақ деген ұлт бар. Егер әрқайсымыз бөлiнiп, қыпшақтың көсемi, арғынның көсемi, үйсiннiң көсемi болып жатсақ, бiздiң халық азады.
* Төлқұжат деген нәрсе «ұлт» бермейдi, оның «ұлтын» өзгерте алмайды. Төлқұжат деген нәрсе сол төлқұжат иесiнiң оны берушi үкiметке тәуелдi екенiн ғана куәландырады.
* Ылғи да Отаныма қайту ойында жүремiн және соған жету үшiн тырысамын. Демек, атамекенiмдi құтқару үшiн күресемiн.
* Кеңестiк ұлт саясаты бiздi «балғасымен» жаншып, «орағымен» орып тастады.
* Сiздер, немiстер өздерiңiздi «Еуропадағы ең мәдениеттi халықпыз» деп санайсыздар. Егер сiздердiң мәдениеттерiңiз менiң көрiп жүргендерiм болса, онда мен сiздерге тұтқындардың шеккен азабын көрулерiңiздi тiлеймiн. Сiздер XX ғасырда өмiр сүре отырып, ХIII ғасырда Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асып түстiңiздер. Мәдениеттi халық екендiктерiңiздi айтуға хақыларыңыз жоқ. Егер, сiздер, осыған байланысты маған «ату» не «асу» жазасын берсеңiздер, қарсылығым жоқ. Мұндай мәдени қоғамда өмiр сүргеннен гөрi өлгенiм артық.
* Бiз, Түркiстан тәуелсiздiгiн жақтаушылар, елiмiздiң еркi үшiн және жұртымыз Түркiстанның бодандықтан құтылуы үшiн күресемiз. Түркiстандықтарда бұдан басқа жол болмаған. Қазiр де жоқ және бұдан соң да болмайды… Бiздiң мұратымыз Түркiстанда түрi жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттiк құрылымға қол жеткiзу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерiнiң нағыз қожасы бола алады.
* Қазақпын деп мақтануды ар көретiн, қазақтың тiлiнде сөйлеудi масқаралық көретiн салт қайдан шығып отыр? Балалардың көбi не қазақ, не орыс болып тәрбиеленбей, шөре-шөре бiрдеме болып өсiп жатқанын неге көрмейсiңдер?
* Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады және оны қорғап қала алады.
* … ұлттық еркiндiк пен азаттыққа талпыну табиғаттың болмай қоймайтын заңы тәрiздi нәрсе.
* Бiз жеке тұлғалардан жоғары тұрған ұлттық мұраттарға сүйенемiз.
* Жалпы адамгершiлiк және философиялық тұрғыдан алғанда жақсы халық, жаман халық деген ұғым жоқ, болмайды да.
* Тарих рақымсыз. Ол – ғұламаны да, бiлгiрдi де, өнер иесiн де, хандар мен патшаларды да аямайды. Ол өз заңына қарсы келгендердiң бәрiн езiп-жаншып жүре бередi. Тарих заңдары керi қайтуды бiлмейдi және оны жаратпайды.
* Атамекендi сүю – оның тұтас мүддесiне қызмет ету, осы жолда әрқашан қызмет етуге, керек болса жанпида қылуға дайын тұру болып табылады.
* …ұлттық мүдде жеке топтар мүддесiнiң жиынтығынан тұрмайды.
* Бiздiң шын жүректен және асыға күтерiмiз бiр ғана нәрсе, ол атамекенiмiздiң орыс пролетариаты диктатурасынан құтылуы. Бiз барлық жерлестерiмiздi осы ұлттық мұратымыз жолында бiр жан, бiр тән болып жұмылуға шақырамыз.
* Тәуелдiлiгiн жалпы ұлт мүддесi тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетiн түзiм жолында құрбан ете бiлген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметшi бола алады.
* Мақтаға қарсы күресте бидаймен қаруланыңыз. Шет ел үстемдiгiнен құтылудың алғашқы қадамы шет елге астық тәуелдiлiгiнен құтылу болмақ.
* Атамекенiмiздiң ұлттық құқығы жолында жүргiзiп жатқан күресiмiз, тiптi, кейде «демократияның шекарасын» аттап кеткен күннiң өзiнде ешкiм бiздi шовинизммен айыптауға қақысы жоқ&lt;ref&gt;.Байбот Кошым-Ноғай Серiкбай-ұлы. &quot;Мұстафа Шоқай. Түркістаннын қилы тағдыры&quot;. Алматы, &quot;Жалын&quot;, 1992.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер&quot; (құрастырған Ә. Такенов, М. Койгельдиев), Ыстамбұл, 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Тандамалы&quot; (аударып құрастырған Айтан Нүсіпхан), 1-2 том, Алматы, &quot;Кайнар&quot;, 1998-1999.&lt;/ref&gt; Д&lt;ref&gt;архан Кыдырәлі. &quot;Мұстафа Шоқай: өмірі, танымы, күресі&quot;, Анкара, 2001 (түрік тілінде).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әбдіуақап Қара. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;, Алматы, &quot;Арыс&quot;, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әким Тарази. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;. Алматы, &quot;Жазушы&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кошым Есмағамбетов. &quot;Әлем таныған тұлға&quot;. Алматы, &quot;Дайк-пресс&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9&lt;/ref&gt;

== Сілтемелер ==
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-zhalgasy-0 Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (жалғасы)]
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-basy Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (басы)]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Қызылорда облысында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]]
[[Санат:Берлинде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1941 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:1890 жылы туғандар]]
[[Санат:Қазақстан министрлері]]
[[Санат:Алаш Орда қайраткерлері]]</text>
      <sha1>8i5rukvc7k1mstss1ua3oxj49lhu65t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058471</id>
      <parentid>3058470</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T02:47:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Тарики</username>
        <id>122319</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шошқай мен Үшінші рейх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57264" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 |Есімі =  Мұстафа Шошқай 
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет = Mustafa Shoshkay in youth (cropped).jpg
 |Сурет ені = 230 px
 |Сурет атауы  = 
 |Титулы = [[Түркістан автономиясы]]ның [[премьер-министр]]і
 |Ту = Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg
 |Басқара бастады = 12 желтоқсан 1917 жыл
 |Басқаруын аяқтады = 19 ақпан 1918 жыл
 |Ізашары = [[Мұхамеджан Тынышпаев]]
 |Туған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 1890
 |Туған жері = [[Сырдария губерниясы]], [[Наршоқы]]   
 |Мансабы =  [[публицист]],  [[қоғам]] және [[мемлекет қайраткер]]
 |Азаматтығы = [[Түркістан автономиясы]]
 |Ұлты = [[Қазақ]]
 |Діні = [[Ислам]] ([[сүннет]])
 |Қайтыс болған күні =  27 желтоқсан, 1941 (51 жас)
 |Қайтыс болған жері = [[Берлин]]
 |Әкесі = 
 |Анасы = 
 |Жұбайы = [[Мария Шошқай]]
 |Балалары = 
 |Марапаттары = 
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = 
}}
[[Сурет:Мұстафа Шошқай.jpeg|523 × 663px|нобай|оңға|Мұстафа Шошқай жұбайымен]]
'''Мұстафа Шошқай''' (''[[25 желтоқсан]], [[1890 жыл]], [[Сырдария губерниясы]],  [[Ақмешіт уезі]], [[Наршоқы]] — [[27 желтоқсан]], [[1941 жыл]], [[Берлин]]'') - көрнекті қоғам және [[мемлекет қайраткері]], [[Түркістан автономиясы]]ның жетекшісі.

==Өмірбаяны==
[[Қыпшақ]] тайпасы [[Торы (ру)|Торы]] руы Бошай тармағынан шыққан.&lt;ref&gt;https://articlekz.com/kk/article/15529&lt;/ref&gt;

Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді. 
Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шошқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шошқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.

1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкі­метінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шошқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді. 
===Балалық шағы===
Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады.
1912 жылы [[Санкт-Петербург]] Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары [[империя]] астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.

===Мемлекеттік Думада жұмыс істеуі===
Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде [[Түркістан]] және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, [[Мемлекеттік Дума]]ға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты [[комиссия]] құруға себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында мықты [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мемлекетін құру идеясын ұстанады.
Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы [[Алаш]] қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. [[Алаш партиясы]] құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, [[Алаш автономиясы]] жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне [[Сырдария]] атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын [[Қоқан (қала)|Қоқан]] қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда [[Түркістан автономиясы]]н жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.

==Мұсылмандарының IV төтенше құрылтайына қатысуы==
Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 қараша күні Қоқанға шақырылған өлке мұсылмандарының IV төтенше құрылтайы еді. Аталған [[құрылтай]] 26-27 қараша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жыл санау бойынша 9-10 желтоқсан). Бұған [[Сырдария]], Закаспий, [[Самарқан]], [[Ферғана]], [[Жетісу]] облыстарынан 200-ден аса [[делегат]] қатысты. Олардың ұлттық құрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бұл оның халық деген ұғымды Түркістанның тарихи тағдырымен байланыста қарағанын көрсетеді.
Осы жиын делегаттары 27 қараша күні'' «Түркістан территориялық автономиясын»'' жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ - [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтарияты. Аталған IV құрылтай [[Түркістан автономиясы|Түркістан автономиясының]] немесе [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтариятының «Халық кеңесін» (мұны бүгінгі парламентпен салыстыруға болады) сайлады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халқынан шыққандар) және 18 өзге ұлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басшылығы құрамына - Мұстафа Шошқай, [[Убайдулла Хожаев]], [[Махмұтқожа Бехбуди]] сайланады.

==Түркістан үкіметінің мүшелері== 
[[File:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|right|200 px|thumb|Түркістан автономиясының туы]]
Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға алды. Мұны олар «[[уақытша үкімет]]» деп белгіледі. Сонымен [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] үкіметінің мүшелері мына тұлғалар: [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]] - Үкімет төрағасы және ішкі істер министрі; Мұстафа Шошқай - Ұлттық кеңес төрағасы және сыртқы істер министрі; [[Шахислам Шахиахметов]] Үкімет төрағасының орынбасары және қаржы министрі; [[Әбдірахман Оразайұлы]] - кейінгі ішкі істер министрі; [[Убайдулла Ходжаев|Үбайдулла Хожаев]] - әскери істер министрі; [[Насырхан төре]] - халық ағарту министрі; Мірәділ Мырзахметов - әлеуметтік істер министрі; [[Хидаятбек Юрғули Ағаев]] - ауылшаруашылығы министрі; [[Әбитжан Махмұт]] - азық-түлік министрі; Саломон Гердфельд - азшылық ұлт өкілдерінің министрі.
Осы кезде М.Шошқай бастаған зиялылар азшылық ұлт өкілдері көшбасшыларына ғасырлар бойы азаптанған [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] тағдырына және шөре-шөре болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сұрады. Осыған байланысты кейін бір еңбегінде Мұстафа 1917 жылы Петерборда болған бір пікірталасты есіне алыпты. Мәселе мынада екен, Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс күшін апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін алдағы 25 жылда өлкеге жұмысшыларды әкелуді сұраған. М.Шошқай ондай күш қажет болса, ''«орыстардың орнына татар мен башқұртты жіберу»'' мәселесін күн тәртібіне қояды...
Ал енді М.Шошқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді деу де ақылға сыйымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 жылы 18 наурызда жарияланған «тау арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гаухана, Маймүбәрак, Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. [[Түркістан автономиясы]]н қырған большевиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің айырмасы шамалы еді.

==Түркістан автономиясының үкімет басшысына сайлануы ==
1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шошқай осы қызметке сайланады. Большевиктер бұл автономияны ақпанда қанды қырғынмен таратты. 1918 жылы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азаттық жолындағы күрескерлерінің Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 жылы ақпанда [[Түркістан мемлекеті]] бағдарын одан әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жылы [[Баку]] мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде'' «Яни дүния», «Шафак»'' атты газеттер шығарысып, ''«Вольный горец»'' басылымына атсалысады) Ыстамбұлга аттанады.

==Ел тәуелсіздігі жолындағы күрескен алаш азаматы - М.Шошқай==
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы  жоқ Мұстафа Шошқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы  құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шошқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті [1]. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы  болғаны үшін атылды [2]. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап  жазып, М.Шошқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шошқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі  жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шошқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.

Мұстафаның 1886 жылы 7 қаңтарда Сыр бойында Сұлутөбе секілді  ауылда, кірпіштен салған қазақы үйде дүниеге келіп, саясаттың биік тұғырына көтерілуі көбіміз үшін таңғаларлық жағдай. Бала күнінен киіз қазақтың тәрбиесін алады [2]. Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жасты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қалады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастайды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапатты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы – орыс өктемдігі.

Ташкенттегі орыс ұлты мен  жергілікті халық арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін оянуына алдымен орыс шовинизмі ықпал етті. Алғашында  орыс алпауыттары мен патшаның Ресейдің отаршылық саясатына саналы түрде қарсы шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен генерал Самсонов алдына бірнеше мәрте барды. Ол барған сайын орыс озбырлығын Самсоновтың көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі адалдық ауылынан алыс жатыр еді [1].

Ғалым  Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев жазғандай «Генерал іске тыңғылықты, орысша сауатты қазақ жігітін өз кеңесіне тілмаш етіп алмақшы  болады». Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі – тіпті тереңде. Орыс өкілдері отарлау мен саясат ісінде өте тәжірибелі, жергілікті халық өкілдерінен шыққан талантты ноқталаудың сырт көз аңдамайтын нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық Мұстафаға қимастық берген қызмет емес, дарынды жастың келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындағы тілмаштар қоғамдық теңсіздікке араша түспей, ақша-пара жолымен азғындап, адамдық қасиеттерінен айырылып жатқанын сол кезде өмірдің өзі көрсетті. Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың көзін көміп тастағысы келді. Өзара қырқысып жатқан орыс чиновниктері осы мәселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі екен, ол Мұстафаның келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залалды сезді. Мұстафа Шошқайұлы Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы келетінін айтып, - Заң факультетін қалаймын, - дегенде ішін тартып қалды. Петербургтегі заң университеті қазақтың баласы түгілі, орыстың қолына түспейтін оқу. Орыс отаршылары сауатысыз халыққа әділетті көрінуге ынталы, саналы, талантты қазақтың адамына аша таяқ қояды. «Тілмаш боласың ба?» - деп қамқорсыған Самсонов ақыры айтқаны болмағасын М.Шошқайға гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаға бергізіп, бұған күміс медаль бермекші болады. Әділет жеңеді, адал азаматтар қолдауымен алтын медальін алған М.Шошқай орыс генералы қойған тосқауылмен өзі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған генерал Самсоновтың Түркістан халықтарына деген пиғылы таза емес. Ал генерал орыс патшалығының өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей жүргізіп отырған саясаттың күнгейі мен көлеңкесін бірдей аңғаруға болатын еді.

М.Шошқайдың Петербург университетінің заң факультетіне түсуі сол кез үшін үлкен дәреже. Бұған Орынбор генералы – губернаторы Перовскийдің ұсыныс хаты көмек болады. Бәрі бір реакцияшыл көзқарастағы губернатор ішікі саясаттағы ерекшеліктерді есепке алды. Әділет үшін айту керек орыс мемлекетінің билеуші топтары Түркістан тұрғысындағы отарлық саясат жүргізсе де, Петербургтың ғылым төңірегіндегі зиялы қауымы таланттарды бағалай білді.

М.Шошқай университетті 1917 жылы ақпан төңкерісіне бұрын бітірді. Зеректілігі арқылы универсиет қабырғасынан 7 тілді меңгеріп шықты. Оның ішінде қазақ, орыс, түрік, ағылшын, француз, неміс және поляк тілдері бар еді. Мұндай жетістік М.Шошқайдың мәдени көкжиегін кеңейте түскені мәлім. Ал, өмір тәжірибесінен, ұлтаралық саясаттың аса салмағын 1914 жылы думада Мұсылман фракциясына хатшы бола жүріп үйренді. Фракция Дума депутаты Әлихан Бөкейханның ұсынысымен келіп, А.Байтұрсынұлы, Ш.Кәрі секілді қазақ зиялыларымен жақын танысады. Мұндағы қызметі де өз жерлестерін отаршылардың зорлық-зомбылығынан қорғау болады. Жазықсызды жаладан сақтау, әлсізді қорғау Мұстафаның мақсатына айналады.

Ресей патшалығының көзге көрініп тұрған бір зорлығы – қоныс аударған орыстарға көшпелі қазақтың жайылымы мен қыстауларын күшпен  тартып алып бергені. Мұстафа мәселені сенатқа дейін апаратын. «Бастықтың пиғылы түзу болмаса, заңнан қайран жоқ» деп Бисмарк айтқандай, орыс мемлекетінің отарлау саясатына қарсы тұратын күш жоқ еді. Халық орыс патшасынан осы кезде күдер үзеді. кейін Марияға жазған хатында бала кезін еске алып: «Теміржол біздің ауылдан біраз қашық болатын. Жол басы телеграф бағаналары менжарысатынбыз. Үлкендер бізге осы сымдар арқылы орыс патшасы Николай тұратын қаламен сөйлесуге болатынын әңгіме қылып айтатын. Бар қолымыздан келетіні – бағаналарды қамшыларымызбен осып-осып жіберіп, патшаны сөгу ғана еді», - деп бала кездегі түйсігінің кейіннен расқа шыққанына таңданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір тарихшылар «Ақпан төңкерісін қуаттап, ол еліне бостандық алып келеді деп түсінді. Эсерлер партиясына мүше болды» - деп жазғандай, Мұстафа Шошқай ұлттық саяси өмірдің тоқсан тарау айрығында тұр еді. Эсерлер партиясына мүше болғаны, болмағаны мұрағаттық деректер арқылы әлі ашылады. Бірақ патшалық Ресейдің аз санды ұлттарға қатысты саясатына М.Шошқай үзілді кесілді қарсы болды.

Тарихшы-ғалымдар М. Қойгелдиев пен А. Нүсіпханның «М.Шошқай және Түркістан» мақаласында: «1916 жылы Түркістандағы ұлт азаттық қозғалысты аяусыз басып жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппозиция құрып талқылады. Осы мәселе бойынша  ресми баяндама дайындау үшін Түркістанға арнайы сапармен келген депутат эсер А.Ф. Керенский және фракция жетекшісі К.М.Тевкеловпен бірге мұсылман фракциясының хатшысы М.Шошқай да болады» - деп жазады.

Бұл М.Шошқайдың өз ұлтына араша түсудің бірден-бір жолы – түрлі партия, уақытша үкімет және эсер жұмысшы солдат кеңесімен түсінісу керек болады.Осының бәрі Орта Азияда өз тағдырын өзі шешетін Түркістан автономиясын құру мақсатында жасалған еді.

Құрылтайшылары Түркістан автономиясы деп, оған Сырдария, Ферғана, Самарқан уәлияты толығымен қатысса да, орыс большевиктер кемсітіп, «Қоқан автономиясы» деп атаған аз күндік жаңа құрылым М. Шошқай идеясының түпкі мақсаты болатын.

М.Шошқай Түркістан жамиғатының келешек өз тағдырын өзі анықтайтын жеке мемлекет болуын мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ептеп уақытша үкіметтің аз айлық билігін пайдаланып қалғысы келді. Бірақ «ұлттың өзін-өзі билеу мүмкіндігін береміз» деген бірде бір орыс демократтарына сенген жоқ. «Олар үкімет басына келген соң сөзсіз айнып» кетеді деген пікірін сөз арасында түсіндірумен болды. Сондықтан Ресейден енші алуды қызбалыққа, үстірттікке, асығыстыққа ұрынбай жан жақты ойластырылған саясат жүргізу керек еді. Ресейдің «демократ» билеушілері іш тартып алмас үшін М. Шошқай «ұлттардың өз өзін билеуін», Ресеймен шекаралық, қаржылық және сыртқы саясатта бірлігін жоққа шығармайтынын дәлелдеп береді.

«Қоқан автономиясының» келешегіне М.Шошқай күмәнсіз сенді ме, күмәні болды ма, бірақ ол адам қолынан жасау мүмкін емес тарихи  төтенше оқиғалардан үміттенеді. Адамды үміт жетелейді, үміт апатқа да соқтырады. Соның бәріне Мұстафа бастаған ұлтжанды азаматар басы қиып еді.

М.Шошқай Түркістан халқы арасындағы қоғамдық белсенділіктің, сауатың, ұйымшылдықтың, рулық жіктелетін қандай деңгейде екенін жақсы білді. Жаңа автономияда сот жүйесін қазылар алқасы, немесе шариғат жолымен жүзеге асыруды ұсынған кезде «руластық тамыр белен алып кетеді» деп бірден қарсы болған.

Мұстафа түркі тектес халықтың психологиялық дәстүрлі ерекшелігін жақсы білетін. Сондықтан жалпы мемлекеттік сот құруын ұсынды.

Қоқан автономиясының 1918 жылдың қаңтарында құлауына себеп көп. Жергілікті халықтан кең көлемде қолдау таппады. Уақытша үкіметпен сенімді байланыс жоқ. Ел ішінен іріткі салатын алуан түрлі қоғамдық қозғалыс өріс алды.  Ең бастысы Петербургтен бастау алып, Ташкенде өрістеген жұмысшы-солдат депутаттарының үкіметі, Қоқан автономиясын Түркістан өңірінде қауіпті аймақтың бірі деп санап, көзін жаймаққа жанталаса кірісті. Ақыры, Қоқан автономиясы қанды қырғынға ұшырады. Соның салдарынан елде басшылық қозғалыс өріс алды. М. Шошқай сол күндер жайлы тарығып жазған бір мақаласында: «...Қоқан ұлттық үкіметінің большевиктерге қарсы күресі кезінде, яғни 1918 жылғы ақпанда, осыдан бір  жыл бұрын Ақмешітте 1917 жылдағы мамыр айында орыс жұмысшы солдаттары қолына өліп кетсемші деп өкінгенім бар» деп жазады.

Мақала көлеміне М. Шошқайдың тарих бетіне таңбалы із болып қалған барлық қызметін түгелдеп беру мүмкін емес.1918 жылы Грузияда одан Түркияда кейін Париж бен Берлинге ұласқан қоғам қайраткерінің өмір жолы бүгінгі ұрпақ үшін өнегелі  жол.

М. Шошқайға комунистік қоғам идеологтарының күллі Түркістанға  жасап отырған зорлық-зомбылығы, қарапайым алаңда берген ақыреті оның өмірінің қайғысы, мұңы болды. Орыс демократтарына  үміт артуы да үзілді кесілді тоқтады. Тіпті, сенімді деген Сұлтанбек Қожановтан «Қоқан автономиясының» мүшелеріне Кеңес үкіметі кешірім  береді деген хабар тигенде де компартия басшыларына екіжүзділік саясатын күні ілгері біліп, елге оралмады. Грузияда «Вольный Горец», «Борьба», «На рубеже», Стамбулда «Жаңа Түркістан» кейіннен  «Жас Түркістан»газет-журналдары арқылы күллі өмірін азаттық үшін күреске жұмсады. Ал, 1920 жылы Варшавада Сталиндік режимге қарсы Кеңес одағының қудалауына түскен ұлт зиялылары «Прометей» ұйымын құрған болатын. Ал, Варшавадағы шығыстану институты 1929 жылы «Кеңес одағының ішкі және сыртқы саясаты туралы» ғылыми теориялық конференция ұйымдастырды. «Сталин социализмі – тонаушылықты қамтамасыз ететін саяси жүйе» деген 1937 жылы жазған мақаласында Кеңес үкіметінің өз халқына жасаған тонаушылық саясатына экономикалық тұрғыдан талдау жасайды. Осылайша М. Шошқай Кеңес үкіметінің шетелдегі басты дұшпанына айналады. Білімі – терең, ақылы асқан қазақ перзенті түрік жамиғатының бірлігі мен коммунистік қоғамның халыққа тигізер ықпалы жөнінде  ондаған мақала  жазды. Мақала дерегі талдау мен таразылаудан тұрды. 1936 жылы КСРО конституциясындағы логикалық қайшылықтарды дәлме-дәл түсіндірді. Белсенді, саналы, ынталы азаматары ғана коммунистік ұйымдарға біріге алады» деген конституция бабын сөзбе-сөз жүйелей келе, «Компартияға кірмеген адамдар белсенді, ынталы және саналы болып саналмайды деген сөз. Ал КСРО-да коммунист емес адамдар халықтың 98 %» деп жазады. Сондай-ақ жеке адамның тарихтағы рөлін жоққа шығаратын марксизм идеяларын, Сталиннің жеке басқа табынушылығын атап көрсетіп береді.

М.Шошқайдың өмір жолы өнегеге толы болды. Бүкіл түркі әлемінің тарихи тұлғасына айналған М.Шошқай 20 ғасыр кезеңінде адамзат  баласының айтулы перзенті болды. Оның бойында біз біліп үлгірмеген, тарихымен таныспаған талай рухани қазыналар жатыр. Ол Түркістан халқын орыс диктатурасынан қорғауға күш салды, бірақ озық және адал ойлы славян халқының өкілдері Я.Газовский, И.Пильсудский, В.Чайкин, В.Наливкинге деген құрметі ерекше еді. Өмірлік досы Мария Яковқызы да орыс ұлтынан болатын.

М.Шошқай осынау таза табиғи қалпымен, көптің көзі жетпейтін шың басындағы шынар секілді еді. Тамырын тасқа жайған шынар жалғыз өседі, жүзін күн сүйіп, жапырағын жел тарайды. Діні қатты болады. Шыңдағы шынар секілді М.Шошқай да жиырмасыншы ғасырдан өтіп, асыл ой, азаматтық қалпымен жиырма бірінші ғасырға келді.

[[File:Надгробный памятник Мустафы Шокая в мусульманском кладбище (Шехитлик) в Берлине.jpg|300px|thumb|right|Мұстафа Шошқайын қабірі Берлинде]]

==Өмірінің соңғы жылдары==
[[Түркия]] арқылы алғаш Германияға, сонан соң Францияға барып орнығады. Эмиграцияда ''«Жаңа Түркістан», «Жас Түркістан»'' журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жылы 27 желтоқсанда [[Берлин]]де жұмбақ жағдайда қайтыс болады.

== Шошқай мен [[Үшінші рейх]] ==
Кеңестікке қарсы көзқарасы бар еуропалық саяси ортада осындай танымал адам шығыста үлкен жоспарлары бар фашистердің назарын аударады. Билікке келген Адольф Гитлер Кеңес Одағының аумағы есебінен «неміс өмір сүру кеңістігін» едәуір кеңейтуді жоспарлады және антисоветтік ұлттық кадрлардың маңыздылығын түсінді. Сонау 1933 жылы Шошқай Берлинге шақырылды, кейіннен басып алынған шығыс аумақтарының империялық министрлігінің саяси бөлімінің меңгерушісі, доктор Георг Лейббрандтпен кездесті. Кейіннен, Шошқай «Reichsleiter департаментімен тығыз байланыста жүргізу пайдасына сөз сөйледі Альфред Розенберг».

Соғыстың алдында да Орта Азия эмиграциясының барлық өкілдері Шошқайға оң көзқараспен қараған жоқ. Осылайша, Николай Хан Ёмудский ( Түркістан легионын құруға қатысушы ) Шошқайды „Түркістанның жалғыз өкілі“ ретінде көрсетіп, «Германияның жауы» деп атады.

1939 жылға қарай фашистер миллиондаған болашақ кеңестік әскери тұтқындарды ұстау үшін бірнеше концлагерь дайындады.

Шабуыл күні 22 маусымда 1941, жылы Фашистер Парижде көптеген көрнекті орыс эмигранттар тұтқындалып оларды түрмеге Компьен. Шошқай да сол жерде болды. Үш аптадан кейін оны Берлинге апарып, бір жарым ай өңдеп, Түркістан легионын басқаруды ұсынды, ол концлагерьлерде отырған тұтқындалған кеңес түріктерінен алынуы жоспарланған болатын. Немістер Шошқайдың билігіне сенді. Легион Кеңес әскерлеріне қарсы Шығыс майдандағы шайқастарда неміс бөлімшелерін ішінара алмастыруы керек еді. Шошқай оны осы лагерьлердегі отандастарының ұстау жағдайымен таныстыруды талап етті және тікенек сымның артындағы азиялықтардың адамгершілікке жатпайтын жағдайына таң қалды. 1941 жылдың күзінде Сувалки, Вустрау және Честочованың концлагерьлеріне барғаннан кейін Мұстафа: «Сталин мен Гитлер - зұлым адамдар» деп жазды. Жерлестерінің тағдырын қалай да жеңілдету және олардың өмірін құтқару үшін Шошқай неміс билігіне ымыраға келуді ұсынды.Ол өз шарттарын қойды:
# Германияның оқу орындарында болашақ Түркістан мемлекетіне кадрлар дайындау;
# Тұтқындағы отандастарының арасынан әскери құрылымдар құру, олар Түркістан шекарасына жақындағанда ғана қолданылуы тиіс.

Осылайша ол нацизммен ықтимал ынтымақтастықтан Түркістанға аз да болса пайда алуға тырысты, бірақ бас тартты, өйткені Гитлер Түркістан легионына тек «зеңбірек жемі» ретінде қызығушылық танытты. Содан кейін ол Үшінші Рейх Сыртқы істер министрлігіне хат жазды Группенфюрер С.С. Йоахим фон Риббентроп, бұл жолдар қайда:

&lt;blockquote&gt;«... Гете, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр сияқты данышпандарды тәрбиелеген ұлт өкілдерінің әскери тұтқындарға қалай қарайтынын көріп ... Түркістан легионын басқарып, одан әрі бас тарту туралы ұсынысты қабылдай алмаймын. ынтымақтастық. Мен шешімімнің барлық салдары туралы білемін.»
&lt;/blockquote&gt;

Салдары тез келді. Шокайды қолдануға болмайтынын түсінген неміс басшылығы оны алып тастауды шешеді. 1941 жылы 22 желтоқсанда Гитлер Түркістан мен басқа ұлттық легиондарды құру туралы декретке қол қойды. Сондықтан Шошқайдың оларды жасауға еш қатысы жоқ. Ол сол кезде Берлиннің «Виктория» ауруханасында болған. 1941 жылы 27 желтоқсанда ол жоқ болды. Ресми есепте оның «іш сүзегінің дамуынан қан уланудан қайтыс болғаны» айтылады, ол концлагерьлерге барғанда жұқтыруы мүмкін еді. Бірақ улану кезінде де дәл осындай белгілер болуы мүмкін. Бұған қоса, Мария Горина-Шокай өз естеліктерінде Мұстафаның Түркістанда сүзекпен ауырғанын айтқан .және оның иммунитеті болуы керек еді. Шошқай 1942 жылы наурызда құрылған Түркістан легионын басқарған және Горинаның айтуы бойынша сәнді өмір салтын ұстанған өз серігі өзбек Вели Каюмды уландырды деп күдіктенді .

Мұстафа Шошқай Берлиндегі түрік мұсылман (Осман) зиратында жерленген. М.Шошқайдың әйелі Мария Яковлевнаның өсиетімен қайтыс болған күннің астындағы құлпытаста үш латын әрпі мен төрт сан бар: JOH.15.13. Олар Джон Инжилінің он бесінші тарауының он үшінші тармағын көрсетеді, онда:

&lt;blockquote&gt;«Достар үшін жанын берген адамнан артық махаббат жоқ.»&lt;/blockquote&gt;

==Афоризмдері==
* Ұлтқа пайдалы адам келсе, бәрiнен бұрын орыс өкiметiнiң атамекенiмiздегi жер саясатын мұқият зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сiзге не iстеу керектiгiн осы саясаттың өзi-ақ көрсетiп бередi.
* Бiз, әрине, өзiмiздiң атамекенiмiз Түркiстанды кеңестiк Ресейден де, басқа Ресейден де бiржола бөлiп алуды мақсат етемiз. Бұл – бiздiң ұлттық мұратымыз, ұлттық арман-мүддемiз. Бiз тек осы идея үшiн қызмет етемiз. Атамекенiмiздiң iшiндегi және сыртындағы барлық ұлттық күштерiмiздi осы идея төңiрегiнде топтастыруға барынша тырысамыз.
* Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсiздiгi болуы мүмкiн бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, бiлмейдi де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесi. Ал ұлттық рухтың өзi ұлт азаттығы мен тәуелсiздiгi аясында өсiп-дамиды, жемiс бередi.
* Ұлттық рухтың негiзi – ұлттық тiл.
* Бiз құл болып тұра алмаймыз. Бiз ұлт азаттығымызды аламыз.
* Әрбiр өсетiн адам басынан өткенiн балалық шағын еске алса да, сол балалыққа қайтқысы келмейдi.
* Бәрiнен бұрын өз қатарымызды, түркiстандық бiрлiгiмiздi күшейтейiк. Түркiстанның жұдырықтай жұмылған ұлттық бiрлiгiн Ресейден айрылу үшiн күресiп жатқан басқа халықтардың ұлттық майдандармен тығыз үйлестiре отырып, орыс империализмiне қарсы қуатты күш ұйымдастырып, бiрге қимылдайық. Орыс империализмiне қарсы күрес майдандағылардың ұлтын, дiнiн, нәсiлiн, партиясын тергеп-тектемейiк, алаламайық. Тек осындай жол ғана бiздi ұлттық азаттыққа жеткiзе алады… Бұдан басқа жолдардың барлығы алдамшы, тұйық… Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады. Және оны қорғап қала алады.
* Ағалар, қыпшақ деген ұлт болмайды, қазақ деген ұлт бар. Егер әрқайсымыз бөлiнiп, қыпшақтың көсемi, арғынның көсемi, үйсiннiң көсемi болып жатсақ, бiздiң халық азады.
* Төлқұжат деген нәрсе «ұлт» бермейдi, оның «ұлтын» өзгерте алмайды. Төлқұжат деген нәрсе сол төлқұжат иесiнiң оны берушi үкiметке тәуелдi екенiн ғана куәландырады.
* Ылғи да Отаныма қайту ойында жүремiн және соған жету үшiн тырысамын. Демек, атамекенiмдi құтқару үшiн күресемiн.
* Кеңестiк ұлт саясаты бiздi «балғасымен» жаншып, «орағымен» орып тастады.
* Сiздер, немiстер өздерiңiздi «Еуропадағы ең мәдениеттi халықпыз» деп санайсыздар. Егер сiздердiң мәдениеттерiңiз менiң көрiп жүргендерiм болса, онда мен сiздерге тұтқындардың шеккен азабын көрулерiңiздi тiлеймiн. Сiздер XX ғасырда өмiр сүре отырып, ХIII ғасырда Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асып түстiңiздер. Мәдениеттi халық екендiктерiңiздi айтуға хақыларыңыз жоқ. Егер, сiздер, осыған байланысты маған «ату» не «асу» жазасын берсеңiздер, қарсылығым жоқ. Мұндай мәдени қоғамда өмiр сүргеннен гөрi өлгенiм артық.
* Бiз, Түркiстан тәуелсiздiгiн жақтаушылар, елiмiздiң еркi үшiн және жұртымыз Түркiстанның бодандықтан құтылуы үшiн күресемiз. Түркiстандықтарда бұдан басқа жол болмаған. Қазiр де жоқ және бұдан соң да болмайды… Бiздiң мұратымыз Түркiстанда түрi жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттiк құрылымға қол жеткiзу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерiнiң нағыз қожасы бола алады.
* Қазақпын деп мақтануды ар көретiн, қазақтың тiлiнде сөйлеудi масқаралық көретiн салт қайдан шығып отыр? Балалардың көбi не қазақ, не орыс болып тәрбиеленбей, шөре-шөре бiрдеме болып өсiп жатқанын неге көрмейсiңдер?
* Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады және оны қорғап қала алады.
* … ұлттық еркiндiк пен азаттыққа талпыну табиғаттың болмай қоймайтын заңы тәрiздi нәрсе.
* Бiз жеке тұлғалардан жоғары тұрған ұлттық мұраттарға сүйенемiз.
* Жалпы адамгершiлiк және философиялық тұрғыдан алғанда жақсы халық, жаман халық деген ұғым жоқ, болмайды да.
* Тарих рақымсыз. Ол – ғұламаны да, бiлгiрдi де, өнер иесiн де, хандар мен патшаларды да аямайды. Ол өз заңына қарсы келгендердiң бәрiн езiп-жаншып жүре бередi. Тарих заңдары керi қайтуды бiлмейдi және оны жаратпайды.
* Атамекендi сүю – оның тұтас мүддесiне қызмет ету, осы жолда әрқашан қызмет етуге, керек болса жанпида қылуға дайын тұру болып табылады.
* …ұлттық мүдде жеке топтар мүддесiнiң жиынтығынан тұрмайды.
* Бiздiң шын жүректен және асыға күтерiмiз бiр ғана нәрсе, ол атамекенiмiздiң орыс пролетариаты диктатурасынан құтылуы. Бiз барлық жерлестерiмiздi осы ұлттық мұратымыз жолында бiр жан, бiр тән болып жұмылуға шақырамыз.
* Тәуелдiлiгiн жалпы ұлт мүддесi тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетiн түзiм жолында құрбан ете бiлген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметшi бола алады.
* Мақтаға қарсы күресте бидаймен қаруланыңыз. Шет ел үстемдiгiнен құтылудың алғашқы қадамы шет елге астық тәуелдiлiгiнен құтылу болмақ.
* Атамекенiмiздiң ұлттық құқығы жолында жүргiзiп жатқан күресiмiз, тiптi, кейде «демократияның шекарасын» аттап кеткен күннiң өзiнде ешкiм бiздi шовинизммен айыптауға қақысы жоқ&lt;ref&gt;.Байбот Кошым-Ноғай Серiкбай-ұлы. &quot;Мұстафа Шоқай. Түркістаннын қилы тағдыры&quot;. Алматы, &quot;Жалын&quot;, 1992.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер&quot; (құрастырған Ә. Такенов, М. Койгельдиев), Ыстамбұл, 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Тандамалы&quot; (аударып құрастырған Айтан Нүсіпхан), 1-2 том, Алматы, &quot;Кайнар&quot;, 1998-1999.&lt;/ref&gt; Д&lt;ref&gt;архан Кыдырәлі. &quot;Мұстафа Шоқай: өмірі, танымы, күресі&quot;, Анкара, 2001 (түрік тілінде).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әбдіуақап Қара. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;, Алматы, &quot;Арыс&quot;, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әким Тарази. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;. Алматы, &quot;Жазушы&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кошым Есмағамбетов. &quot;Әлем таныған тұлға&quot;. Алматы, &quot;Дайк-пресс&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9&lt;/ref&gt;

== Сілтемелер ==
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-zhalgasy-0 Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (жалғасы)]
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shokaidy-karalaushylarga-zhauap-basy Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқайды қаралаушыларға жауап (басы)]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Қызылорда облысында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]]
[[Санат:Берлинде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1941 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:1890 жылы туғандар]]
[[Санат:Қазақстан министрлері]]
[[Санат:Алаш Орда қайраткерлері]]</text>
      <sha1>sjf46vsd46smfto5ul176xsup4147tx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058472</id>
      <parentid>3058471</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T02:48:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Тарики</username>
        <id>122319</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сілтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57272" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 |Есімі =  Мұстафа Шошқай 
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет = Mustafa Shoshkay in youth (cropped).jpg
 |Сурет ені = 230 px
 |Сурет атауы  = 
 |Титулы = [[Түркістан автономиясы]]ның [[премьер-министр]]і
 |Ту = Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg
 |Басқара бастады = 12 желтоқсан 1917 жыл
 |Басқаруын аяқтады = 19 ақпан 1918 жыл
 |Ізашары = [[Мұхамеджан Тынышпаев]]
 |Туған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 1890
 |Туған жері = [[Сырдария губерниясы]], [[Наршоқы]]   
 |Мансабы =  [[публицист]],  [[қоғам]] және [[мемлекет қайраткер]]
 |Азаматтығы = [[Түркістан автономиясы]]
 |Ұлты = [[Қазақ]]
 |Діні = [[Ислам]] ([[сүннет]])
 |Қайтыс болған күні =  27 желтоқсан, 1941 (51 жас)
 |Қайтыс болған жері = [[Берлин]]
 |Әкесі = 
 |Анасы = 
 |Жұбайы = [[Мария Шошқай]]
 |Балалары = 
 |Марапаттары = 
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = 
}}
[[Сурет:Мұстафа Шошқай.jpeg|523 × 663px|нобай|оңға|Мұстафа Шошқай жұбайымен]]
'''Мұстафа Шошқай''' (''[[25 желтоқсан]], [[1890 жыл]], [[Сырдария губерниясы]],  [[Ақмешіт уезі]], [[Наршоқы]] — [[27 желтоқсан]], [[1941 жыл]], [[Берлин]]'') - көрнекті қоғам және [[мемлекет қайраткері]], [[Түркістан автономиясы]]ның жетекшісі.

==Өмірбаяны==
[[Қыпшақ]] тайпасы [[Торы (ру)|Торы]] руы Бошай тармағынан шыққан.&lt;ref&gt;https://articlekz.com/kk/article/15529&lt;/ref&gt;

Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді. 
Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шошқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шошқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.

1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкі­метінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шошқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді. 
===Балалық шағы===
Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады.
1912 жылы [[Санкт-Петербург]] Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары [[империя]] астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.

===Мемлекеттік Думада жұмыс істеуі===
Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде [[Түркістан]] және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, [[Мемлекеттік Дума]]ға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты [[комиссия]] құруға себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында мықты [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мемлекетін құру идеясын ұстанады.
Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы [[Алаш]] қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. [[Алаш партиясы]] құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, [[Алаш автономиясы]] жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне [[Сырдария]] атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын [[Қоқан (қала)|Қоқан]] қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда [[Түркістан автономиясы]]н жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.

==Мұсылмандарының IV төтенше құрылтайына қатысуы==
Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 қараша күні Қоқанға шақырылған өлке мұсылмандарының IV төтенше құрылтайы еді. Аталған [[құрылтай]] 26-27 қараша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жыл санау бойынша 9-10 желтоқсан). Бұған [[Сырдария]], Закаспий, [[Самарқан]], [[Ферғана]], [[Жетісу]] облыстарынан 200-ден аса [[делегат]] қатысты. Олардың ұлттық құрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бұл оның халық деген ұғымды Түркістанның тарихи тағдырымен байланыста қарағанын көрсетеді.
Осы жиын делегаттары 27 қараша күні'' «Түркістан территориялық автономиясын»'' жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ - [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтарияты. Аталған IV құрылтай [[Түркістан автономиясы|Түркістан автономиясының]] немесе [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтариятының «Халық кеңесін» (мұны бүгінгі парламентпен салыстыруға болады) сайлады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халқынан шыққандар) және 18 өзге ұлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басшылығы құрамына - Мұстафа Шошқай, [[Убайдулла Хожаев]], [[Махмұтқожа Бехбуди]] сайланады.

==Түркістан үкіметінің мүшелері== 
[[File:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|right|200 px|thumb|Түркістан автономиясының туы]]
Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға алды. Мұны олар «[[уақытша үкімет]]» деп белгіледі. Сонымен [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] үкіметінің мүшелері мына тұлғалар: [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]] - Үкімет төрағасы және ішкі істер министрі; Мұстафа Шошқай - Ұлттық кеңес төрағасы және сыртқы істер министрі; [[Шахислам Шахиахметов]] Үкімет төрағасының орынбасары және қаржы министрі; [[Әбдірахман Оразайұлы]] - кейінгі ішкі істер министрі; [[Убайдулла Ходжаев|Үбайдулла Хожаев]] - әскери істер министрі; [[Насырхан төре]] - халық ағарту министрі; Мірәділ Мырзахметов - әлеуметтік істер министрі; [[Хидаятбек Юрғули Ағаев]] - ауылшаруашылығы министрі; [[Әбитжан Махмұт]] - азық-түлік министрі; Саломон Гердфельд - азшылық ұлт өкілдерінің министрі.
Осы кезде М.Шошқай бастаған зиялылар азшылық ұлт өкілдері көшбасшыларына ғасырлар бойы азаптанған [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] тағдырына және шөре-шөре болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сұрады. Осыған байланысты кейін бір еңбегінде Мұстафа 1917 жылы Петерборда болған бір пікірталасты есіне алыпты. Мәселе мынада екен, Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс күшін апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін алдағы 25 жылда өлкеге жұмысшыларды әкелуді сұраған. М.Шошқай ондай күш қажет болса, ''«орыстардың орнына татар мен башқұртты жіберу»'' мәселесін күн тәртібіне қояды...
Ал енді М.Шошқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді деу де ақылға сыйымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 жылы 18 наурызда жарияланған «тау арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гаухана, Маймүбәрак, Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. [[Түркістан автономиясы]]н қырған большевиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің айырмасы шамалы еді.

==Түркістан автономиясының үкімет басшысына сайлануы ==
1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шошқай осы қызметке сайланады. Большевиктер бұл автономияны ақпанда қанды қырғынмен таратты. 1918 жылы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азаттық жолындағы күрескерлерінің Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 жылы ақпанда [[Түркістан мемлекеті]] бағдарын одан әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жылы [[Баку]] мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде'' «Яни дүния», «Шафак»'' атты газеттер шығарысып, ''«Вольный горец»'' басылымына атсалысады) Ыстамбұлга аттанады.

==Ел тәуелсіздігі жолындағы күрескен алаш азаматы - М.Шошқай==
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы  жоқ Мұстафа Шошқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы  құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шошқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті [1]. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы  болғаны үшін атылды [2]. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап  жазып, М.Шошқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шошқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі  жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шошқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.

Мұстафаның 1886 жылы 7 қаңтарда Сыр бойында Сұлутөбе секілді  ауылда, кірпіштен салған қазақы үйде дүниеге келіп, саясаттың биік тұғырына көтерілуі көбіміз үшін таңғаларлық жағдай. Бала күнінен киіз қазақтың тәрбиесін алады [2]. Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жасты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қалады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастайды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапатты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы – орыс өктемдігі.

Ташкенттегі орыс ұлты мен  жергілікті халық арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін оянуына алдымен орыс шовинизмі ықпал етті. Алғашында  орыс алпауыттары мен патшаның Ресейдің отаршылық саясатына саналы түрде қарсы шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен генерал Самсонов алдына бірнеше мәрте барды. Ол барған сайын орыс озбырлығын Самсоновтың көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі адалдық ауылынан алыс жатыр еді [1].

Ғалым  Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев жазғандай «Генерал іске тыңғылықты, орысша сауатты қазақ жігітін өз кеңесіне тілмаш етіп алмақшы  болады». Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі – тіпті тереңде. Орыс өкілдері отарлау мен саясат ісінде өте тәжірибелі, жергілікті халық өкілдерінен шыққан талантты ноқталаудың сырт көз аңдамайтын нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық Мұстафаға қимастық берген қызмет емес, дарынды жастың келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындағы тілмаштар қоғамдық теңсіздікке араша түспей, ақша-пара жолымен азғындап, адамдық қасиеттерінен айырылып жатқанын сол кезде өмірдің өзі көрсетті. Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың көзін көміп тастағысы келді. Өзара қырқысып жатқан орыс чиновниктері осы мәселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі екен, ол Мұстафаның келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залалды сезді. Мұстафа Шошқайұлы Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы келетінін айтып, - Заң факультетін қалаймын, - дегенде ішін тартып қалды. Петербургтегі заң университеті қазақтың баласы түгілі, орыстың қолына түспейтін оқу. Орыс отаршылары сауатысыз халыққа әділетті көрінуге ынталы, саналы, талантты қазақтың адамына аша таяқ қояды. «Тілмаш боласың ба?» - деп қамқорсыған Самсонов ақыры айтқаны болмағасын М.Шошқайға гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаға бергізіп, бұған күміс медаль бермекші болады. Әділет жеңеді, адал азаматтар қолдауымен алтын медальін алған М.Шошқай орыс генералы қойған тосқауылмен өзі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған генерал Самсоновтың Түркістан халықтарына деген пиғылы таза емес. Ал генерал орыс патшалығының өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей жүргізіп отырған саясаттың күнгейі мен көлеңкесін бірдей аңғаруға болатын еді.

М.Шошқайдың Петербург университетінің заң факультетіне түсуі сол кез үшін үлкен дәреже. Бұған Орынбор генералы – губернаторы Перовскийдің ұсыныс хаты көмек болады. Бәрі бір реакцияшыл көзқарастағы губернатор ішікі саясаттағы ерекшеліктерді есепке алды. Әділет үшін айту керек орыс мемлекетінің билеуші топтары Түркістан тұрғысындағы отарлық саясат жүргізсе де, Петербургтың ғылым төңірегіндегі зиялы қауымы таланттарды бағалай білді.

М.Шошқай университетті 1917 жылы ақпан төңкерісіне бұрын бітірді. Зеректілігі арқылы универсиет қабырғасынан 7 тілді меңгеріп шықты. Оның ішінде қазақ, орыс, түрік, ағылшын, француз, неміс және поляк тілдері бар еді. Мұндай жетістік М.Шошқайдың мәдени көкжиегін кеңейте түскені мәлім. Ал, өмір тәжірибесінен, ұлтаралық саясаттың аса салмағын 1914 жылы думада Мұсылман фракциясына хатшы бола жүріп үйренді. Фракция Дума депутаты Әлихан Бөкейханның ұсынысымен келіп, А.Байтұрсынұлы, Ш.Кәрі секілді қазақ зиялыларымен жақын танысады. Мұндағы қызметі де өз жерлестерін отаршылардың зорлық-зомбылығынан қорғау болады. Жазықсызды жаладан сақтау, әлсізді қорғау Мұстафаның мақсатына айналады.

Ресей патшалығының көзге көрініп тұрған бір зорлығы – қоныс аударған орыстарға көшпелі қазақтың жайылымы мен қыстауларын күшпен  тартып алып бергені. Мұстафа мәселені сенатқа дейін апаратын. «Бастықтың пиғылы түзу болмаса, заңнан қайран жоқ» деп Бисмарк айтқандай, орыс мемлекетінің отарлау саясатына қарсы тұратын күш жоқ еді. Халық орыс патшасынан осы кезде күдер үзеді. кейін Марияға жазған хатында бала кезін еске алып: «Теміржол біздің ауылдан біраз қашық болатын. Жол басы телеграф бағаналары менжарысатынбыз. Үлкендер бізге осы сымдар арқылы орыс патшасы Николай тұратын қаламен сөйлесуге болатынын әңгіме қылып айтатын. Бар қолымыздан келетіні – бағаналарды қамшыларымызбен осып-осып жіберіп, патшаны сөгу ғана еді», - деп бала кездегі түйсігінің кейіннен расқа шыққанына таңданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір тарихшылар «Ақпан төңкерісін қуаттап, ол еліне бостандық алып келеді деп түсінді. Эсерлер партиясына мүше болды» - деп жазғандай, Мұстафа Шошқай ұлттық саяси өмірдің тоқсан тарау айрығында тұр еді. Эсерлер партиясына мүше болғаны, болмағаны мұрағаттық деректер арқылы әлі ашылады. Бірақ патшалық Ресейдің аз санды ұлттарға қатысты саясатына М.Шошқай үзілді кесілді қарсы болды.

Тарихшы-ғалымдар М. Қойгелдиев пен А. Нүсіпханның «М.Шошқай және Түркістан» мақаласында: «1916 жылы Түркістандағы ұлт азаттық қозғалысты аяусыз басып жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппозиция құрып талқылады. Осы мәселе бойынша  ресми баяндама дайындау үшін Түркістанға арнайы сапармен келген депутат эсер А.Ф. Керенский және фракция жетекшісі К.М.Тевкеловпен бірге мұсылман фракциясының хатшысы М.Шошқай да болады» - деп жазады.

Бұл М.Шошқайдың өз ұлтына араша түсудің бірден-бір жолы – түрлі партия, уақытша үкімет және эсер жұмысшы солдат кеңесімен түсінісу керек болады.Осының бәрі Орта Азияда өз тағдырын өзі шешетін Түркістан автономиясын құру мақсатында жасалған еді.

Құрылтайшылары Түркістан автономиясы деп, оған Сырдария, Ферғана, Самарқан уәлияты толығымен қатысса да, орыс большевиктер кемсітіп, «Қоқан автономиясы» деп атаған аз күндік жаңа құрылым М. Шошқай идеясының түпкі мақсаты болатын.

М.Шошқай Түркістан жамиғатының келешек өз тағдырын өзі анықтайтын жеке мемлекет болуын мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ептеп уақытша үкіметтің аз айлық билігін пайдаланып қалғысы келді. Бірақ «ұлттың өзін-өзі билеу мүмкіндігін береміз» деген бірде бір орыс демократтарына сенген жоқ. «Олар үкімет басына келген соң сөзсіз айнып» кетеді деген пікірін сөз арасында түсіндірумен болды. Сондықтан Ресейден енші алуды қызбалыққа, үстірттікке, асығыстыққа ұрынбай жан жақты ойластырылған саясат жүргізу керек еді. Ресейдің «демократ» билеушілері іш тартып алмас үшін М. Шошқай «ұлттардың өз өзін билеуін», Ресеймен шекаралық, қаржылық және сыртқы саясатта бірлігін жоққа шығармайтынын дәлелдеп береді.

«Қоқан автономиясының» келешегіне М.Шошқай күмәнсіз сенді ме, күмәні болды ма, бірақ ол адам қолынан жасау мүмкін емес тарихи  төтенше оқиғалардан үміттенеді. Адамды үміт жетелейді, үміт апатқа да соқтырады. Соның бәріне Мұстафа бастаған ұлтжанды азаматар басы қиып еді.

М.Шошқай Түркістан халқы арасындағы қоғамдық белсенділіктің, сауатың, ұйымшылдықтың, рулық жіктелетін қандай деңгейде екенін жақсы білді. Жаңа автономияда сот жүйесін қазылар алқасы, немесе шариғат жолымен жүзеге асыруды ұсынған кезде «руластық тамыр белен алып кетеді» деп бірден қарсы болған.

Мұстафа түркі тектес халықтың психологиялық дәстүрлі ерекшелігін жақсы білетін. Сондықтан жалпы мемлекеттік сот құруын ұсынды.

Қоқан автономиясының 1918 жылдың қаңтарында құлауына себеп көп. Жергілікті халықтан кең көлемде қолдау таппады. Уақытша үкіметпен сенімді байланыс жоқ. Ел ішінен іріткі салатын алуан түрлі қоғамдық қозғалыс өріс алды.  Ең бастысы Петербургтен бастау алып, Ташкенде өрістеген жұмысшы-солдат депутаттарының үкіметі, Қоқан автономиясын Түркістан өңірінде қауіпті аймақтың бірі деп санап, көзін жаймаққа жанталаса кірісті. Ақыры, Қоқан автономиясы қанды қырғынға ұшырады. Соның салдарынан елде басшылық қозғалыс өріс алды. М. Шошқай сол күндер жайлы тарығып жазған бір мақаласында: «...Қоқан ұлттық үкіметінің большевиктерге қарсы күресі кезінде, яғни 1918 жылғы ақпанда, осыдан бір  жыл бұрын Ақмешітте 1917 жылдағы мамыр айында орыс жұмысшы солдаттары қолына өліп кетсемші деп өкінгенім бар» деп жазады.

Мақала көлеміне М. Шошқайдың тарих бетіне таңбалы із болып қалған барлық қызметін түгелдеп беру мүмкін емес.1918 жылы Грузияда одан Түркияда кейін Париж бен Берлинге ұласқан қоғам қайраткерінің өмір жолы бүгінгі ұрпақ үшін өнегелі  жол.

М. Шошқайға комунистік қоғам идеологтарының күллі Түркістанға  жасап отырған зорлық-зомбылығы, қарапайым алаңда берген ақыреті оның өмірінің қайғысы, мұңы болды. Орыс демократтарына  үміт артуы да үзілді кесілді тоқтады. Тіпті, сенімді деген Сұлтанбек Қожановтан «Қоқан автономиясының» мүшелеріне Кеңес үкіметі кешірім  береді деген хабар тигенде де компартия басшыларына екіжүзділік саясатын күні ілгері біліп, елге оралмады. Грузияда «Вольный Горец», «Борьба», «На рубеже», Стамбулда «Жаңа Түркістан» кейіннен  «Жас Түркістан»газет-журналдары арқылы күллі өмірін азаттық үшін күреске жұмсады. Ал, 1920 жылы Варшавада Сталиндік режимге қарсы Кеңес одағының қудалауына түскен ұлт зиялылары «Прометей» ұйымын құрған болатын. Ал, Варшавадағы шығыстану институты 1929 жылы «Кеңес одағының ішкі және сыртқы саясаты туралы» ғылыми теориялық конференция ұйымдастырды. «Сталин социализмі – тонаушылықты қамтамасыз ететін саяси жүйе» деген 1937 жылы жазған мақаласында Кеңес үкіметінің өз халқына жасаған тонаушылық саясатына экономикалық тұрғыдан талдау жасайды. Осылайша М. Шошқай Кеңес үкіметінің шетелдегі басты дұшпанына айналады. Білімі – терең, ақылы асқан қазақ перзенті түрік жамиғатының бірлігі мен коммунистік қоғамның халыққа тигізер ықпалы жөнінде  ондаған мақала  жазды. Мақала дерегі талдау мен таразылаудан тұрды. 1936 жылы КСРО конституциясындағы логикалық қайшылықтарды дәлме-дәл түсіндірді. Белсенді, саналы, ынталы азаматары ғана коммунистік ұйымдарға біріге алады» деген конституция бабын сөзбе-сөз жүйелей келе, «Компартияға кірмеген адамдар белсенді, ынталы және саналы болып саналмайды деген сөз. Ал КСРО-да коммунист емес адамдар халықтың 98 %» деп жазады. Сондай-ақ жеке адамның тарихтағы рөлін жоққа шығаратын марксизм идеяларын, Сталиннің жеке басқа табынушылығын атап көрсетіп береді.

М.Шошқайдың өмір жолы өнегеге толы болды. Бүкіл түркі әлемінің тарихи тұлғасына айналған М.Шошқай 20 ғасыр кезеңінде адамзат  баласының айтулы перзенті болды. Оның бойында біз біліп үлгірмеген, тарихымен таныспаған талай рухани қазыналар жатыр. Ол Түркістан халқын орыс диктатурасынан қорғауға күш салды, бірақ озық және адал ойлы славян халқының өкілдері Я.Газовский, И.Пильсудский, В.Чайкин, В.Наливкинге деген құрметі ерекше еді. Өмірлік досы Мария Яковқызы да орыс ұлтынан болатын.

М.Шошқай осынау таза табиғи қалпымен, көптің көзі жетпейтін шың басындағы шынар секілді еді. Тамырын тасқа жайған шынар жалғыз өседі, жүзін күн сүйіп, жапырағын жел тарайды. Діні қатты болады. Шыңдағы шынар секілді М.Шошқай да жиырмасыншы ғасырдан өтіп, асыл ой, азаматтық қалпымен жиырма бірінші ғасырға келді.

[[File:Надгробный памятник Мустафы Шокая в мусульманском кладбище (Шехитлик) в Берлине.jpg|300px|thumb|right|Мұстафа Шошқайын қабірі Берлинде]]

==Өмірінің соңғы жылдары==
[[Түркия]] арқылы алғаш Германияға, сонан соң Францияға барып орнығады. Эмиграцияда ''«Жаңа Түркістан», «Жас Түркістан»'' журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жылы 27 желтоқсанда [[Берлин]]де жұмбақ жағдайда қайтыс болады.

== Шошқай мен [[Үшінші рейх]] ==
Кеңестікке қарсы көзқарасы бар еуропалық саяси ортада осындай танымал адам шығыста үлкен жоспарлары бар фашистердің назарын аударады. Билікке келген Адольф Гитлер Кеңес Одағының аумағы есебінен «неміс өмір сүру кеңістігін» едәуір кеңейтуді жоспарлады және антисоветтік ұлттық кадрлардың маңыздылығын түсінді. Сонау 1933 жылы Шошқай Берлинге шақырылды, кейіннен басып алынған шығыс аумақтарының империялық министрлігінің саяси бөлімінің меңгерушісі, доктор Георг Лейббрандтпен кездесті. Кейіннен, Шошқай «Reichsleiter департаментімен тығыз байланыста жүргізу пайдасына сөз сөйледі Альфред Розенберг».

Соғыстың алдында да Орта Азия эмиграциясының барлық өкілдері Шошқайға оң көзқараспен қараған жоқ. Осылайша, Николай Хан Ёмудский ( Түркістан легионын құруға қатысушы ) Шошқайды „Түркістанның жалғыз өкілі“ ретінде көрсетіп, «Германияның жауы» деп атады.

1939 жылға қарай фашистер миллиондаған болашақ кеңестік әскери тұтқындарды ұстау үшін бірнеше концлагерь дайындады.

Шабуыл күні 22 маусымда 1941, жылы Фашистер Парижде көптеген көрнекті орыс эмигранттар тұтқындалып оларды түрмеге Компьен. Шошқай да сол жерде болды. Үш аптадан кейін оны Берлинге апарып, бір жарым ай өңдеп, Түркістан легионын басқаруды ұсынды, ол концлагерьлерде отырған тұтқындалған кеңес түріктерінен алынуы жоспарланған болатын. Немістер Шошқайдың билігіне сенді. Легион Кеңес әскерлеріне қарсы Шығыс майдандағы шайқастарда неміс бөлімшелерін ішінара алмастыруы керек еді. Шошқай оны осы лагерьлердегі отандастарының ұстау жағдайымен таныстыруды талап етті және тікенек сымның артындағы азиялықтардың адамгершілікке жатпайтын жағдайына таң қалды. 1941 жылдың күзінде Сувалки, Вустрау және Честочованың концлагерьлеріне барғаннан кейін Мұстафа: «Сталин мен Гитлер - зұлым адамдар» деп жазды. Жерлестерінің тағдырын қалай да жеңілдету және олардың өмірін құтқару үшін Шошқай неміс билігіне ымыраға келуді ұсынды.Ол өз шарттарын қойды:
# Германияның оқу орындарында болашақ Түркістан мемлекетіне кадрлар дайындау;
# Тұтқындағы отандастарының арасынан әскери құрылымдар құру, олар Түркістан шекарасына жақындағанда ғана қолданылуы тиіс.

Осылайша ол нацизммен ықтимал ынтымақтастықтан Түркістанға аз да болса пайда алуға тырысты, бірақ бас тартты, өйткені Гитлер Түркістан легионына тек «зеңбірек жемі» ретінде қызығушылық танытты. Содан кейін ол Үшінші Рейх Сыртқы істер министрлігіне хат жазды Группенфюрер С.С. Йоахим фон Риббентроп, бұл жолдар қайда:

&lt;blockquote&gt;«... Гете, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр сияқты данышпандарды тәрбиелеген ұлт өкілдерінің әскери тұтқындарға қалай қарайтынын көріп ... Түркістан легионын басқарып, одан әрі бас тарту туралы ұсынысты қабылдай алмаймын. ынтымақтастық. Мен шешімімнің барлық салдары туралы білемін.»
&lt;/blockquote&gt;

Салдары тез келді. Шокайды қолдануға болмайтынын түсінген неміс басшылығы оны алып тастауды шешеді. 1941 жылы 22 желтоқсанда Гитлер Түркістан мен басқа ұлттық легиондарды құру туралы декретке қол қойды. Сондықтан Шошқайдың оларды жасауға еш қатысы жоқ. Ол сол кезде Берлиннің «Виктория» ауруханасында болған. 1941 жылы 27 желтоқсанда ол жоқ болды. Ресми есепте оның «іш сүзегінің дамуынан қан уланудан қайтыс болғаны» айтылады, ол концлагерьлерге барғанда жұқтыруы мүмкін еді. Бірақ улану кезінде де дәл осындай белгілер болуы мүмкін. Бұған қоса, Мария Горина-Шокай өз естеліктерінде Мұстафаның Түркістанда сүзекпен ауырғанын айтқан .және оның иммунитеті болуы керек еді. Шошқай 1942 жылы наурызда құрылған Түркістан легионын басқарған және Горинаның айтуы бойынша сәнді өмір салтын ұстанған өз серігі өзбек Вели Каюмды уландырды деп күдіктенді .

Мұстафа Шошқай Берлиндегі түрік мұсылман (Осман) зиратында жерленген. М.Шошқайдың әйелі Мария Яковлевнаның өсиетімен қайтыс болған күннің астындағы құлпытаста үш латын әрпі мен төрт сан бар: JOH.15.13. Олар Джон Инжилінің он бесінші тарауының он үшінші тармағын көрсетеді, онда:

&lt;blockquote&gt;«Достар үшін жанын берген адамнан артық махаббат жоқ.»&lt;/blockquote&gt;

==Афоризмдері==
* Ұлтқа пайдалы адам келсе, бәрiнен бұрын орыс өкiметiнiң атамекенiмiздегi жер саясатын мұқият зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сiзге не iстеу керектiгiн осы саясаттың өзi-ақ көрсетiп бередi.
* Бiз, әрине, өзiмiздiң атамекенiмiз Түркiстанды кеңестiк Ресейден де, басқа Ресейден де бiржола бөлiп алуды мақсат етемiз. Бұл – бiздiң ұлттық мұратымыз, ұлттық арман-мүддемiз. Бiз тек осы идея үшiн қызмет етемiз. Атамекенiмiздiң iшiндегi және сыртындағы барлық ұлттық күштерiмiздi осы идея төңiрегiнде топтастыруға барынша тырысамыз.
* Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсiздiгi болуы мүмкiн бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, бiлмейдi де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесi. Ал ұлттық рухтың өзi ұлт азаттығы мен тәуелсiздiгi аясында өсiп-дамиды, жемiс бередi.
* Ұлттық рухтың негiзi – ұлттық тiл.
* Бiз құл болып тұра алмаймыз. Бiз ұлт азаттығымызды аламыз.
* Әрбiр өсетiн адам басынан өткенiн балалық шағын еске алса да, сол балалыққа қайтқысы келмейдi.
* Бәрiнен бұрын өз қатарымызды, түркiстандық бiрлiгiмiздi күшейтейiк. Түркiстанның жұдырықтай жұмылған ұлттық бiрлiгiн Ресейден айрылу үшiн күресiп жатқан басқа халықтардың ұлттық майдандармен тығыз үйлестiре отырып, орыс империализмiне қарсы қуатты күш ұйымдастырып, бiрге қимылдайық. Орыс империализмiне қарсы күрес майдандағылардың ұлтын, дiнiн, нәсiлiн, партиясын тергеп-тектемейiк, алаламайық. Тек осындай жол ғана бiздi ұлттық азаттыққа жеткiзе алады… Бұдан басқа жолдардың барлығы алдамшы, тұйық… Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады. Және оны қорғап қала алады.
* Ағалар, қыпшақ деген ұлт болмайды, қазақ деген ұлт бар. Егер әрқайсымыз бөлiнiп, қыпшақтың көсемi, арғынның көсемi, үйсiннiң көсемi болып жатсақ, бiздiң халық азады.
* Төлқұжат деген нәрсе «ұлт» бермейдi, оның «ұлтын» өзгерте алмайды. Төлқұжат деген нәрсе сол төлқұжат иесiнiң оны берушi үкiметке тәуелдi екенiн ғана куәландырады.
* Ылғи да Отаныма қайту ойында жүремiн және соған жету үшiн тырысамын. Демек, атамекенiмдi құтқару үшiн күресемiн.
* Кеңестiк ұлт саясаты бiздi «балғасымен» жаншып, «орағымен» орып тастады.
* Сiздер, немiстер өздерiңiздi «Еуропадағы ең мәдениеттi халықпыз» деп санайсыздар. Егер сiздердiң мәдениеттерiңiз менiң көрiп жүргендерiм болса, онда мен сiздерге тұтқындардың шеккен азабын көрулерiңiздi тiлеймiн. Сiздер XX ғасырда өмiр сүре отырып, ХIII ғасырда Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асып түстiңiздер. Мәдениеттi халық екендiктерiңiздi айтуға хақыларыңыз жоқ. Егер, сiздер, осыған байланысты маған «ату» не «асу» жазасын берсеңiздер, қарсылығым жоқ. Мұндай мәдени қоғамда өмiр сүргеннен гөрi өлгенiм артық.
* Бiз, Түркiстан тәуелсiздiгiн жақтаушылар, елiмiздiң еркi үшiн және жұртымыз Түркiстанның бодандықтан құтылуы үшiн күресемiз. Түркiстандықтарда бұдан басқа жол болмаған. Қазiр де жоқ және бұдан соң да болмайды… Бiздiң мұратымыз Түркiстанда түрi жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттiк құрылымға қол жеткiзу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерiнiң нағыз қожасы бола алады.
* Қазақпын деп мақтануды ар көретiн, қазақтың тiлiнде сөйлеудi масқаралық көретiн салт қайдан шығып отыр? Балалардың көбi не қазақ, не орыс болып тәрбиеленбей, шөре-шөре бiрдеме болып өсiп жатқанын неге көрмейсiңдер?
* Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады және оны қорғап қала алады.
* … ұлттық еркiндiк пен азаттыққа талпыну табиғаттың болмай қоймайтын заңы тәрiздi нәрсе.
* Бiз жеке тұлғалардан жоғары тұрған ұлттық мұраттарға сүйенемiз.
* Жалпы адамгершiлiк және философиялық тұрғыдан алғанда жақсы халық, жаман халық деген ұғым жоқ, болмайды да.
* Тарих рақымсыз. Ол – ғұламаны да, бiлгiрдi де, өнер иесiн де, хандар мен патшаларды да аямайды. Ол өз заңына қарсы келгендердiң бәрiн езiп-жаншып жүре бередi. Тарих заңдары керi қайтуды бiлмейдi және оны жаратпайды.
* Атамекендi сүю – оның тұтас мүддесiне қызмет ету, осы жолда әрқашан қызмет етуге, керек болса жанпида қылуға дайын тұру болып табылады.
* …ұлттық мүдде жеке топтар мүддесiнiң жиынтығынан тұрмайды.
* Бiздiң шын жүректен және асыға күтерiмiз бiр ғана нәрсе, ол атамекенiмiздiң орыс пролетариаты диктатурасынан құтылуы. Бiз барлық жерлестерiмiздi осы ұлттық мұратымыз жолында бiр жан, бiр тән болып жұмылуға шақырамыз.
* Тәуелдiлiгiн жалпы ұлт мүддесi тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетiн түзiм жолында құрбан ете бiлген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметшi бола алады.
* Мақтаға қарсы күресте бидаймен қаруланыңыз. Шет ел үстемдiгiнен құтылудың алғашқы қадамы шет елге астық тәуелдiлiгiнен құтылу болмақ.
* Атамекенiмiздiң ұлттық құқығы жолында жүргiзiп жатқан күресiмiз, тiптi, кейде «демократияның шекарасын» аттап кеткен күннiң өзiнде ешкiм бiздi шовинизммен айыптауға қақысы жоқ&lt;ref&gt;.Байбот Кошым-Ноғай Серiкбай-ұлы. &quot;Мұстафа Шоқай. Түркістаннын қилы тағдыры&quot;. Алматы, &quot;Жалын&quot;, 1992.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер&quot; (құрастырған Ә. Такенов, М. Койгельдиев), Ыстамбұл, 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Тандамалы&quot; (аударып құрастырған Айтан Нүсіпхан), 1-2 том, Алматы, &quot;Кайнар&quot;, 1998-1999.&lt;/ref&gt; Д&lt;ref&gt;архан Кыдырәлі. &quot;Мұстафа Шоқай: өмірі, танымы, күресі&quot;, Анкара, 2001 (түрік тілінде).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әбдіуақап Қара. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;, Алматы, &quot;Арыс&quot;, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әким Тарази. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;. Алматы, &quot;Жазушы&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кошым Есмағамбетов. &quot;Әлем таныған тұлға&quot;. Алматы, &quot;Дайк-пресс&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9&lt;/ref&gt;

== Сілтемелер ==
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shoshkaidy-karalaushylarga-zhauap-zhalgasy-0 Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шошқайды қаралаушыларға жауап (жалғасы)]
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shoshkaidy-karalaushylarga-zhauap-basy Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шошқайды қаралаушыларға жауап (басы)]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Қызылорда облысында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]]
[[Санат:Берлинде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1941 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:1890 жылы туғандар]]
[[Санат:Қазақстан министрлері]]
[[Санат:Алаш Орда қайраткерлері]]</text>
      <sha1>tgv7agx0snomg09zbxbv23u3fpm3y86</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058473</id>
      <parentid>3058472</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T02:49:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Тарики</username>
        <id>122319</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57206" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 |Есімі =  Мұстафа Шошқай 
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет = Mustafa Shoshkay in youth (cropped).jpg
 |Сурет ені = 230 px
 |Сурет атауы  = 
 |Титулы = [[Түркістан автономиясы]]ның [[премьер-министр]]і
 |Ту = Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg
 |Басқара бастады = 12 желтоқсан 1917 жыл
 |Басқаруын аяқтады = 19 ақпан 1918 жыл
 |Ізашары = [[Мұхамеджан Тынышпаев]]
 |Туған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 1890
 |Туған жері = [[Сырдария губерниясы]], [[Наршоқы]]   
 |Мансабы =  [[публицист]],  [[қоғам]] және [[мемлекет қайраткер]]
 |Азаматтығы = [[Түркістан автономиясы]]
 |Ұлты = [[Қазақ]]
 |Діні = [[Ислам]] ([[сүннет]])
 |Қайтыс болған күні =  27 желтоқсан, 1941 (51 жас)
 |Қайтыс болған жері = [[Берлин]]
 |Әкесі = 
 |Анасы = 
 |Жұбайы = [[Мария Шошқай]]
 |Балалары = 
 |Марапаттары = 
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = 
}}
[[Сурет:Мұстафа Шошқай.jpeg|523 × 663px|нобай|оңға|Мұстафа Шошқай жұбайымен]]
'''Мұстафа Шошқай''' (''[[25 желтоқсан]], [[1890 жыл]], [[Сырдария губерниясы]],  [[Ақмешіт уезі]], [[Наршоқы]] — [[27 желтоқсан]], [[1941 жыл]], [[Берлин]]'') - фашист, [[Түркістан автономиясы]]ның жетекшісі.

==Өмірбаяны==
[[Қыпшақ]] тайпасы [[Торы (ру)|Торы]] руы Бошай тармағынан шыққан.&lt;ref&gt;https://articlekz.com/kk/article/15529&lt;/ref&gt;

Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді. 
Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шошқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шошқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.

1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкі­метінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шошқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді. 
===Балалық шағы===
Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады.
1912 жылы [[Санкт-Петербург]] Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары [[империя]] астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.

===Мемлекеттік Думада жұмыс істеуі===
Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде [[Түркістан]] және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, [[Мемлекеттік Дума]]ға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты [[комиссия]] құруға себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында мықты [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мемлекетін құру идеясын ұстанады.
Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы [[Алаш]] қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. [[Алаш партиясы]] құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, [[Алаш автономиясы]] жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне [[Сырдария]] атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын [[Қоқан (қала)|Қоқан]] қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда [[Түркістан автономиясы]]н жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.

==Мұсылмандарының IV төтенше құрылтайына қатысуы==
Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 қараша күні Қоқанға шақырылған өлке мұсылмандарының IV төтенше құрылтайы еді. Аталған [[құрылтай]] 26-27 қараша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жыл санау бойынша 9-10 желтоқсан). Бұған [[Сырдария]], Закаспий, [[Самарқан]], [[Ферғана]], [[Жетісу]] облыстарынан 200-ден аса [[делегат]] қатысты. Олардың ұлттық құрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бұл оның халық деген ұғымды Түркістанның тарихи тағдырымен байланыста қарағанын көрсетеді.
Осы жиын делегаттары 27 қараша күні'' «Түркістан территориялық автономиясын»'' жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ - [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтарияты. Аталған IV құрылтай [[Түркістан автономиясы|Түркістан автономиясының]] немесе [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] мұхтариятының «Халық кеңесін» (мұны бүгінгі парламентпен салыстыруға болады) сайлады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халқынан шыққандар) және 18 өзге ұлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басшылығы құрамына - Мұстафа Шошқай, [[Убайдулла Хожаев]], [[Махмұтқожа Бехбуди]] сайланады.

==Түркістан үкіметінің мүшелері== 
[[File:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|right|200 px|thumb|Түркістан автономиясының туы]]
Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға алды. Мұны олар «[[уақытша үкімет]]» деп белгіледі. Сонымен [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] үкіметінің мүшелері мына тұлғалар: [[Мұхаметжан Тынышбайұлы]] - Үкімет төрағасы және ішкі істер министрі; Мұстафа Шошқай - Ұлттық кеңес төрағасы және сыртқы істер министрі; [[Шахислам Шахиахметов]] Үкімет төрағасының орынбасары және қаржы министрі; [[Әбдірахман Оразайұлы]] - кейінгі ішкі істер министрі; [[Убайдулла Ходжаев|Үбайдулла Хожаев]] - әскери істер министрі; [[Насырхан төре]] - халық ағарту министрі; Мірәділ Мырзахметов - әлеуметтік істер министрі; [[Хидаятбек Юрғули Ағаев]] - ауылшаруашылығы министрі; [[Әбитжан Махмұт]] - азық-түлік министрі; Саломон Гердфельд - азшылық ұлт өкілдерінің министрі.
Осы кезде М.Шошқай бастаған зиялылар азшылық ұлт өкілдері көшбасшыларына ғасырлар бойы азаптанған [[Түркістан автономиясы|Түркістан]] тағдырына және шөре-шөре болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сұрады. Осыған байланысты кейін бір еңбегінде Мұстафа 1917 жылы Петерборда болған бір пікірталасты есіне алыпты. Мәселе мынада екен, Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс күшін апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін алдағы 25 жылда өлкеге жұмысшыларды әкелуді сұраған. М.Шошқай ондай күш қажет болса, ''«орыстардың орнына татар мен башқұртты жіберу»'' мәселесін күн тәртібіне қояды...
Ал енді М.Шошқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді деу де ақылға сыйымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 жылы 18 наурызда жарияланған «тау арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гаухана, Маймүбәрак, Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. [[Түркістан автономиясы]]н қырған большевиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің айырмасы шамалы еді.

==Түркістан автономиясының үкімет басшысына сайлануы ==
1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шошқай осы қызметке сайланады. Большевиктер бұл автономияны ақпанда қанды қырғынмен таратты. 1918 жылы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азаттық жолындағы күрескерлерінің Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 жылы ақпанда [[Түркістан мемлекеті]] бағдарын одан әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жылы [[Баку]] мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде'' «Яни дүния», «Шафак»'' атты газеттер шығарысып, ''«Вольный горец»'' басылымына атсалысады) Ыстамбұлга аттанады.

==Ел тәуелсіздігі жолындағы күрескен алаш азаматы - М.Шошқай==
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы  жоқ Мұстафа Шошқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы  құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шошқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті [1]. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы  болғаны үшін атылды [2]. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап  жазып, М.Шошқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шошқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі  жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шошқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.

Мұстафаның 1886 жылы 7 қаңтарда Сыр бойында Сұлутөбе секілді  ауылда, кірпіштен салған қазақы үйде дүниеге келіп, саясаттың биік тұғырына көтерілуі көбіміз үшін таңғаларлық жағдай. Бала күнінен киіз қазақтың тәрбиесін алады [2]. Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жасты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қалады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастайды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапатты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы – орыс өктемдігі.

Ташкенттегі орыс ұлты мен  жергілікті халық арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін оянуына алдымен орыс шовинизмі ықпал етті. Алғашында  орыс алпауыттары мен патшаның Ресейдің отаршылық саясатына саналы түрде қарсы шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен генерал Самсонов алдына бірнеше мәрте барды. Ол барған сайын орыс озбырлығын Самсоновтың көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі адалдық ауылынан алыс жатыр еді [1].

Ғалым  Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев жазғандай «Генерал іске тыңғылықты, орысша сауатты қазақ жігітін өз кеңесіне тілмаш етіп алмақшы  болады». Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі – тіпті тереңде. Орыс өкілдері отарлау мен саясат ісінде өте тәжірибелі, жергілікті халық өкілдерінен шыққан талантты ноқталаудың сырт көз аңдамайтын нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық Мұстафаға қимастық берген қызмет емес, дарынды жастың келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындағы тілмаштар қоғамдық теңсіздікке араша түспей, ақша-пара жолымен азғындап, адамдық қасиеттерінен айырылып жатқанын сол кезде өмірдің өзі көрсетті. Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың көзін көміп тастағысы келді. Өзара қырқысып жатқан орыс чиновниктері осы мәселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі екен, ол Мұстафаның келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залалды сезді. Мұстафа Шошқайұлы Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы келетінін айтып, - Заң факультетін қалаймын, - дегенде ішін тартып қалды. Петербургтегі заң университеті қазақтың баласы түгілі, орыстың қолына түспейтін оқу. Орыс отаршылары сауатысыз халыққа әділетті көрінуге ынталы, саналы, талантты қазақтың адамына аша таяқ қояды. «Тілмаш боласың ба?» - деп қамқорсыған Самсонов ақыры айтқаны болмағасын М.Шошқайға гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаға бергізіп, бұған күміс медаль бермекші болады. Әділет жеңеді, адал азаматтар қолдауымен алтын медальін алған М.Шошқай орыс генералы қойған тосқауылмен өзі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған генерал Самсоновтың Түркістан халықтарына деген пиғылы таза емес. Ал генерал орыс патшалығының өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей жүргізіп отырған саясаттың күнгейі мен көлеңкесін бірдей аңғаруға болатын еді.

М.Шошқайдың Петербург университетінің заң факультетіне түсуі сол кез үшін үлкен дәреже. Бұған Орынбор генералы – губернаторы Перовскийдің ұсыныс хаты көмек болады. Бәрі бір реакцияшыл көзқарастағы губернатор ішікі саясаттағы ерекшеліктерді есепке алды. Әділет үшін айту керек орыс мемлекетінің билеуші топтары Түркістан тұрғысындағы отарлық саясат жүргізсе де, Петербургтың ғылым төңірегіндегі зиялы қауымы таланттарды бағалай білді.

М.Шошқай университетті 1917 жылы ақпан төңкерісіне бұрын бітірді. Зеректілігі арқылы универсиет қабырғасынан 7 тілді меңгеріп шықты. Оның ішінде қазақ, орыс, түрік, ағылшын, француз, неміс және поляк тілдері бар еді. Мұндай жетістік М.Шошқайдың мәдени көкжиегін кеңейте түскені мәлім. Ал, өмір тәжірибесінен, ұлтаралық саясаттың аса салмағын 1914 жылы думада Мұсылман фракциясына хатшы бола жүріп үйренді. Фракция Дума депутаты Әлихан Бөкейханның ұсынысымен келіп, А.Байтұрсынұлы, Ш.Кәрі секілді қазақ зиялыларымен жақын танысады. Мұндағы қызметі де өз жерлестерін отаршылардың зорлық-зомбылығынан қорғау болады. Жазықсызды жаладан сақтау, әлсізді қорғау Мұстафаның мақсатына айналады.

Ресей патшалығының көзге көрініп тұрған бір зорлығы – қоныс аударған орыстарға көшпелі қазақтың жайылымы мен қыстауларын күшпен  тартып алып бергені. Мұстафа мәселені сенатқа дейін апаратын. «Бастықтың пиғылы түзу болмаса, заңнан қайран жоқ» деп Бисмарк айтқандай, орыс мемлекетінің отарлау саясатына қарсы тұратын күш жоқ еді. Халық орыс патшасынан осы кезде күдер үзеді. кейін Марияға жазған хатында бала кезін еске алып: «Теміржол біздің ауылдан біраз қашық болатын. Жол басы телеграф бағаналары менжарысатынбыз. Үлкендер бізге осы сымдар арқылы орыс патшасы Николай тұратын қаламен сөйлесуге болатынын әңгіме қылып айтатын. Бар қолымыздан келетіні – бағаналарды қамшыларымызбен осып-осып жіберіп, патшаны сөгу ғана еді», - деп бала кездегі түйсігінің кейіннен расқа шыққанына таңданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір тарихшылар «Ақпан төңкерісін қуаттап, ол еліне бостандық алып келеді деп түсінді. Эсерлер партиясына мүше болды» - деп жазғандай, Мұстафа Шошқай ұлттық саяси өмірдің тоқсан тарау айрығында тұр еді. Эсерлер партиясына мүше болғаны, болмағаны мұрағаттық деректер арқылы әлі ашылады. Бірақ патшалық Ресейдің аз санды ұлттарға қатысты саясатына М.Шошқай үзілді кесілді қарсы болды.

Тарихшы-ғалымдар М. Қойгелдиев пен А. Нүсіпханның «М.Шошқай және Түркістан» мақаласында: «1916 жылы Түркістандағы ұлт азаттық қозғалысты аяусыз басып жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппозиция құрып талқылады. Осы мәселе бойынша  ресми баяндама дайындау үшін Түркістанға арнайы сапармен келген депутат эсер А.Ф. Керенский және фракция жетекшісі К.М.Тевкеловпен бірге мұсылман фракциясының хатшысы М.Шошқай да болады» - деп жазады.

Бұл М.Шошқайдың өз ұлтына араша түсудің бірден-бір жолы – түрлі партия, уақытша үкімет және эсер жұмысшы солдат кеңесімен түсінісу керек болады.Осының бәрі Орта Азияда өз тағдырын өзі шешетін Түркістан автономиясын құру мақсатында жасалған еді.

Құрылтайшылары Түркістан автономиясы деп, оған Сырдария, Ферғана, Самарқан уәлияты толығымен қатысса да, орыс большевиктер кемсітіп, «Қоқан автономиясы» деп атаған аз күндік жаңа құрылым М. Шошқай идеясының түпкі мақсаты болатын.

М.Шошқай Түркістан жамиғатының келешек өз тағдырын өзі анықтайтын жеке мемлекет болуын мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ептеп уақытша үкіметтің аз айлық билігін пайдаланып қалғысы келді. Бірақ «ұлттың өзін-өзі билеу мүмкіндігін береміз» деген бірде бір орыс демократтарына сенген жоқ. «Олар үкімет басына келген соң сөзсіз айнып» кетеді деген пікірін сөз арасында түсіндірумен болды. Сондықтан Ресейден енші алуды қызбалыққа, үстірттікке, асығыстыққа ұрынбай жан жақты ойластырылған саясат жүргізу керек еді. Ресейдің «демократ» билеушілері іш тартып алмас үшін М. Шошқай «ұлттардың өз өзін билеуін», Ресеймен шекаралық, қаржылық және сыртқы саясатта бірлігін жоққа шығармайтынын дәлелдеп береді.

«Қоқан автономиясының» келешегіне М.Шошқай күмәнсіз сенді ме, күмәні болды ма, бірақ ол адам қолынан жасау мүмкін емес тарихи  төтенше оқиғалардан үміттенеді. Адамды үміт жетелейді, үміт апатқа да соқтырады. Соның бәріне Мұстафа бастаған ұлтжанды азаматар басы қиып еді.

М.Шошқай Түркістан халқы арасындағы қоғамдық белсенділіктің, сауатың, ұйымшылдықтың, рулық жіктелетін қандай деңгейде екенін жақсы білді. Жаңа автономияда сот жүйесін қазылар алқасы, немесе шариғат жолымен жүзеге асыруды ұсынған кезде «руластық тамыр белен алып кетеді» деп бірден қарсы болған.

Мұстафа түркі тектес халықтың психологиялық дәстүрлі ерекшелігін жақсы білетін. Сондықтан жалпы мемлекеттік сот құруын ұсынды.

Қоқан автономиясының 1918 жылдың қаңтарында құлауына себеп көп. Жергілікті халықтан кең көлемде қолдау таппады. Уақытша үкіметпен сенімді байланыс жоқ. Ел ішінен іріткі салатын алуан түрлі қоғамдық қозғалыс өріс алды.  Ең бастысы Петербургтен бастау алып, Ташкенде өрістеген жұмысшы-солдат депутаттарының үкіметі, Қоқан автономиясын Түркістан өңірінде қауіпті аймақтың бірі деп санап, көзін жаймаққа жанталаса кірісті. Ақыры, Қоқан автономиясы қанды қырғынға ұшырады. Соның салдарынан елде басшылық қозғалыс өріс алды. М. Шошқай сол күндер жайлы тарығып жазған бір мақаласында: «...Қоқан ұлттық үкіметінің большевиктерге қарсы күресі кезінде, яғни 1918 жылғы ақпанда, осыдан бір  жыл бұрын Ақмешітте 1917 жылдағы мамыр айында орыс жұмысшы солдаттары қолына өліп кетсемші деп өкінгенім бар» деп жазады.

Мақала көлеміне М. Шошқайдың тарих бетіне таңбалы із болып қалған барлық қызметін түгелдеп беру мүмкін емес.1918 жылы Грузияда одан Түркияда кейін Париж бен Берлинге ұласқан қоғам қайраткерінің өмір жолы бүгінгі ұрпақ үшін өнегелі  жол.

М. Шошқайға комунистік қоғам идеологтарының күллі Түркістанға  жасап отырған зорлық-зомбылығы, қарапайым алаңда берген ақыреті оның өмірінің қайғысы, мұңы болды. Орыс демократтарына  үміт артуы да үзілді кесілді тоқтады. Тіпті, сенімді деген Сұлтанбек Қожановтан «Қоқан автономиясының» мүшелеріне Кеңес үкіметі кешірім  береді деген хабар тигенде де компартия басшыларына екіжүзділік саясатын күні ілгері біліп, елге оралмады. Грузияда «Вольный Горец», «Борьба», «На рубеже», Стамбулда «Жаңа Түркістан» кейіннен  «Жас Түркістан»газет-журналдары арқылы күллі өмірін азаттық үшін күреске жұмсады. Ал, 1920 жылы Варшавада Сталиндік режимге қарсы Кеңес одағының қудалауына түскен ұлт зиялылары «Прометей» ұйымын құрған болатын. Ал, Варшавадағы шығыстану институты 1929 жылы «Кеңес одағының ішкі және сыртқы саясаты туралы» ғылыми теориялық конференция ұйымдастырды. «Сталин социализмі – тонаушылықты қамтамасыз ететін саяси жүйе» деген 1937 жылы жазған мақаласында Кеңес үкіметінің өз халқына жасаған тонаушылық саясатына экономикалық тұрғыдан талдау жасайды. Осылайша М. Шошқай Кеңес үкіметінің шетелдегі басты дұшпанына айналады. Білімі – терең, ақылы асқан қазақ перзенті түрік жамиғатының бірлігі мен коммунистік қоғамның халыққа тигізер ықпалы жөнінде  ондаған мақала  жазды. Мақала дерегі талдау мен таразылаудан тұрды. 1936 жылы КСРО конституциясындағы логикалық қайшылықтарды дәлме-дәл түсіндірді. Белсенді, саналы, ынталы азаматары ғана коммунистік ұйымдарға біріге алады» деген конституция бабын сөзбе-сөз жүйелей келе, «Компартияға кірмеген адамдар белсенді, ынталы және саналы болып саналмайды деген сөз. Ал КСРО-да коммунист емес адамдар халықтың 98 %» деп жазады. Сондай-ақ жеке адамның тарихтағы рөлін жоққа шығаратын марксизм идеяларын, Сталиннің жеке басқа табынушылығын атап көрсетіп береді.

М.Шошқайдың өмір жолы өнегеге толы болды. Бүкіл түркі әлемінің тарихи тұлғасына айналған М.Шошқай 20 ғасыр кезеңінде адамзат  баласының айтулы перзенті болды. Оның бойында біз біліп үлгірмеген, тарихымен таныспаған талай рухани қазыналар жатыр. Ол Түркістан халқын орыс диктатурасынан қорғауға күш салды, бірақ озық және адал ойлы славян халқының өкілдері Я.Газовский, И.Пильсудский, В.Чайкин, В.Наливкинге деген құрметі ерекше еді. Өмірлік досы Мария Яковқызы да орыс ұлтынан болатын.

М.Шошқай осынау таза табиғи қалпымен, көптің көзі жетпейтін шың басындағы шынар секілді еді. Тамырын тасқа жайған шынар жалғыз өседі, жүзін күн сүйіп, жапырағын жел тарайды. Діні қатты болады. Шыңдағы шынар секілді М.Шошқай да жиырмасыншы ғасырдан өтіп, асыл ой, азаматтық қалпымен жиырма бірінші ғасырға келді.

[[File:Надгробный памятник Мустафы Шокая в мусульманском кладбище (Шехитлик) в Берлине.jpg|300px|thumb|right|Мұстафа Шошқайын қабірі Берлинде]]

==Өмірінің соңғы жылдары==
[[Түркия]] арқылы алғаш Германияға, сонан соң Францияға барып орнығады. Эмиграцияда ''«Жаңа Түркістан», «Жас Түркістан»'' журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жылы 27 желтоқсанда [[Берлин]]де жұмбақ жағдайда қайтыс болады.

== Шошқай мен [[Үшінші рейх]] ==
Кеңестікке қарсы көзқарасы бар еуропалық саяси ортада осындай танымал адам шығыста үлкен жоспарлары бар фашистердің назарын аударады. Билікке келген Адольф Гитлер Кеңес Одағының аумағы есебінен «неміс өмір сүру кеңістігін» едәуір кеңейтуді жоспарлады және антисоветтік ұлттық кадрлардың маңыздылығын түсінді. Сонау 1933 жылы Шошқай Берлинге шақырылды, кейіннен басып алынған шығыс аумақтарының империялық министрлігінің саяси бөлімінің меңгерушісі, доктор Георг Лейббрандтпен кездесті. Кейіннен, Шошқай «Reichsleiter департаментімен тығыз байланыста жүргізу пайдасына сөз сөйледі Альфред Розенберг».

Соғыстың алдында да Орта Азия эмиграциясының барлық өкілдері Шошқайға оң көзқараспен қараған жоқ. Осылайша, Николай Хан Ёмудский ( Түркістан легионын құруға қатысушы ) Шошқайды „Түркістанның жалғыз өкілі“ ретінде көрсетіп, «Германияның жауы» деп атады.

1939 жылға қарай фашистер миллиондаған болашақ кеңестік әскери тұтқындарды ұстау үшін бірнеше концлагерь дайындады.

Шабуыл күні 22 маусымда 1941, жылы Фашистер Парижде көптеген көрнекті орыс эмигранттар тұтқындалып оларды түрмеге Компьен. Шошқай да сол жерде болды. Үш аптадан кейін оны Берлинге апарып, бір жарым ай өңдеп, Түркістан легионын басқаруды ұсынды, ол концлагерьлерде отырған тұтқындалған кеңес түріктерінен алынуы жоспарланған болатын. Немістер Шошқайдың билігіне сенді. Легион Кеңес әскерлеріне қарсы Шығыс майдандағы шайқастарда неміс бөлімшелерін ішінара алмастыруы керек еді. Шошқай оны осы лагерьлердегі отандастарының ұстау жағдайымен таныстыруды талап етті және тікенек сымның артындағы азиялықтардың адамгершілікке жатпайтын жағдайына таң қалды. 1941 жылдың күзінде Сувалки, Вустрау және Честочованың концлагерьлеріне барғаннан кейін Мұстафа: «Сталин мен Гитлер - зұлым адамдар» деп жазды. Жерлестерінің тағдырын қалай да жеңілдету және олардың өмірін құтқару үшін Шошқай неміс билігіне ымыраға келуді ұсынды.Ол өз шарттарын қойды:
# Германияның оқу орындарында болашақ Түркістан мемлекетіне кадрлар дайындау;
# Тұтқындағы отандастарының арасынан әскери құрылымдар құру, олар Түркістан шекарасына жақындағанда ғана қолданылуы тиіс.

Осылайша ол нацизммен ықтимал ынтымақтастықтан Түркістанға аз да болса пайда алуға тырысты, бірақ бас тартты, өйткені Гитлер Түркістан легионына тек «зеңбірек жемі» ретінде қызығушылық танытты. Содан кейін ол Үшінші Рейх Сыртқы істер министрлігіне хат жазды Группенфюрер С.С. Йоахим фон Риббентроп, бұл жолдар қайда:

&lt;blockquote&gt;«... Гете, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр сияқты данышпандарды тәрбиелеген ұлт өкілдерінің әскери тұтқындарға қалай қарайтынын көріп ... Түркістан легионын басқарып, одан әрі бас тарту туралы ұсынысты қабылдай алмаймын. ынтымақтастық. Мен шешімімнің барлық салдары туралы білемін.»
&lt;/blockquote&gt;

Салдары тез келді. Шокайды қолдануға болмайтынын түсінген неміс басшылығы оны алып тастауды шешеді. 1941 жылы 22 желтоқсанда Гитлер Түркістан мен басқа ұлттық легиондарды құру туралы декретке қол қойды. Сондықтан Шошқайдың оларды жасауға еш қатысы жоқ. Ол сол кезде Берлиннің «Виктория» ауруханасында болған. 1941 жылы 27 желтоқсанда ол жоқ болды. Ресми есепте оның «іш сүзегінің дамуынан қан уланудан қайтыс болғаны» айтылады, ол концлагерьлерге барғанда жұқтыруы мүмкін еді. Бірақ улану кезінде де дәл осындай белгілер болуы мүмкін. Бұған қоса, Мария Горина-Шокай өз естеліктерінде Мұстафаның Түркістанда сүзекпен ауырғанын айтқан .және оның иммунитеті болуы керек еді. Шошқай 1942 жылы наурызда құрылған Түркістан легионын басқарған және Горинаның айтуы бойынша сәнді өмір салтын ұстанған өз серігі өзбек Вели Каюмды уландырды деп күдіктенді .

Мұстафа Шошқай Берлиндегі түрік мұсылман (Осман) зиратында жерленген. М.Шошқайдың әйелі Мария Яковлевнаның өсиетімен қайтыс болған күннің астындағы құлпытаста үш латын әрпі мен төрт сан бар: JOH.15.13. Олар Джон Инжилінің он бесінші тарауының он үшінші тармағын көрсетеді, онда:

&lt;blockquote&gt;«Достар үшін жанын берген адамнан артық махаббат жоқ.»&lt;/blockquote&gt;

==Афоризмдері==
* Ұлтқа пайдалы адам келсе, бәрiнен бұрын орыс өкiметiнiң атамекенiмiздегi жер саясатын мұқият зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сiзге не iстеу керектiгiн осы саясаттың өзi-ақ көрсетiп бередi.
* Бiз, әрине, өзiмiздiң атамекенiмiз Түркiстанды кеңестiк Ресейден де, басқа Ресейден де бiржола бөлiп алуды мақсат етемiз. Бұл – бiздiң ұлттық мұратымыз, ұлттық арман-мүддемiз. Бiз тек осы идея үшiн қызмет етемiз. Атамекенiмiздiң iшiндегi және сыртындағы барлық ұлттық күштерiмiздi осы идея төңiрегiнде топтастыруға барынша тырысамыз.
* Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсiздiгi болуы мүмкiн бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, бiлмейдi де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесi. Ал ұлттық рухтың өзi ұлт азаттығы мен тәуелсiздiгi аясында өсiп-дамиды, жемiс бередi.
* Ұлттық рухтың негiзi – ұлттық тiл.
* Бiз құл болып тұра алмаймыз. Бiз ұлт азаттығымызды аламыз.
* Әрбiр өсетiн адам басынан өткенiн балалық шағын еске алса да, сол балалыққа қайтқысы келмейдi.
* Бәрiнен бұрын өз қатарымызды, түркiстандық бiрлiгiмiздi күшейтейiк. Түркiстанның жұдырықтай жұмылған ұлттық бiрлiгiн Ресейден айрылу үшiн күресiп жатқан басқа халықтардың ұлттық майдандармен тығыз үйлестiре отырып, орыс империализмiне қарсы қуатты күш ұйымдастырып, бiрге қимылдайық. Орыс империализмiне қарсы күрес майдандағылардың ұлтын, дiнiн, нәсiлiн, партиясын тергеп-тектемейiк, алаламайық. Тек осындай жол ғана бiздi ұлттық азаттыққа жеткiзе алады… Бұдан басқа жолдардың барлығы алдамшы, тұйық… Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады. Және оны қорғап қала алады.
* Ағалар, қыпшақ деген ұлт болмайды, қазақ деген ұлт бар. Егер әрқайсымыз бөлiнiп, қыпшақтың көсемi, арғынның көсемi, үйсiннiң көсемi болып жатсақ, бiздiң халық азады.
* Төлқұжат деген нәрсе «ұлт» бермейдi, оның «ұлтын» өзгерте алмайды. Төлқұжат деген нәрсе сол төлқұжат иесiнiң оны берушi үкiметке тәуелдi екенiн ғана куәландырады.
* Ылғи да Отаныма қайту ойында жүремiн және соған жету үшiн тырысамын. Демек, атамекенiмдi құтқару үшiн күресемiн.
* Кеңестiк ұлт саясаты бiздi «балғасымен» жаншып, «орағымен» орып тастады.
* Сiздер, немiстер өздерiңiздi «Еуропадағы ең мәдениеттi халықпыз» деп санайсыздар. Егер сiздердiң мәдениеттерiңiз менiң көрiп жүргендерiм болса, онда мен сiздерге тұтқындардың шеккен азабын көрулерiңiздi тiлеймiн. Сiздер XX ғасырда өмiр сүре отырып, ХIII ғасырда Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асып түстiңiздер. Мәдениеттi халық екендiктерiңiздi айтуға хақыларыңыз жоқ. Егер, сiздер, осыған байланысты маған «ату» не «асу» жазасын берсеңiздер, қарсылығым жоқ. Мұндай мәдени қоғамда өмiр сүргеннен гөрi өлгенiм артық.
* Бiз, Түркiстан тәуелсiздiгiн жақтаушылар, елiмiздiң еркi үшiн және жұртымыз Түркiстанның бодандықтан құтылуы үшiн күресемiз. Түркiстандықтарда бұдан басқа жол болмаған. Қазiр де жоқ және бұдан соң да болмайды… Бiздiң мұратымыз Түркiстанда түрi жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттiк құрылымға қол жеткiзу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерiнiң нағыз қожасы бола алады.
* Қазақпын деп мақтануды ар көретiн, қазақтың тiлiнде сөйлеудi масқаралық көретiн салт қайдан шығып отыр? Балалардың көбi не қазақ, не орыс болып тәрбиеленбей, шөре-шөре бiрдеме болып өсiп жатқанын неге көрмейсiңдер?
* Өзiнiң iшкi бiрлiгiн нығайта алған халықтар ғана тәуелсiздiгiне қол жеткiзе алады және оны қорғап қала алады.
* … ұлттық еркiндiк пен азаттыққа талпыну табиғаттың болмай қоймайтын заңы тәрiздi нәрсе.
* Бiз жеке тұлғалардан жоғары тұрған ұлттық мұраттарға сүйенемiз.
* Жалпы адамгершiлiк және философиялық тұрғыдан алғанда жақсы халық, жаман халық деген ұғым жоқ, болмайды да.
* Тарих рақымсыз. Ол – ғұламаны да, бiлгiрдi де, өнер иесiн де, хандар мен патшаларды да аямайды. Ол өз заңына қарсы келгендердiң бәрiн езiп-жаншып жүре бередi. Тарих заңдары керi қайтуды бiлмейдi және оны жаратпайды.
* Атамекендi сүю – оның тұтас мүддесiне қызмет ету, осы жолда әрқашан қызмет етуге, керек болса жанпида қылуға дайын тұру болып табылады.
* …ұлттық мүдде жеке топтар мүддесiнiң жиынтығынан тұрмайды.
* Бiздiң шын жүректен және асыға күтерiмiз бiр ғана нәрсе, ол атамекенiмiздiң орыс пролетариаты диктатурасынан құтылуы. Бiз барлық жерлестерiмiздi осы ұлттық мұратымыз жолында бiр жан, бiр тән болып жұмылуға шақырамыз.
* Тәуелдiлiгiн жалпы ұлт мүддесi тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетiн түзiм жолында құрбан ете бiлген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметшi бола алады.
* Мақтаға қарсы күресте бидаймен қаруланыңыз. Шет ел үстемдiгiнен құтылудың алғашқы қадамы шет елге астық тәуелдiлiгiнен құтылу болмақ.
* Атамекенiмiздiң ұлттық құқығы жолында жүргiзiп жатқан күресiмiз, тiптi, кейде «демократияның шекарасын» аттап кеткен күннiң өзiнде ешкiм бiздi шовинизммен айыптауға қақысы жоқ&lt;ref&gt;.Байбот Кошым-Ноғай Серiкбай-ұлы. &quot;Мұстафа Шоқай. Түркістаннын қилы тағдыры&quot;. Алматы, &quot;Жалын&quot;, 1992.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер&quot; (құрастырған Ә. Такенов, М. Койгельдиев), Ыстамбұл, 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Мұстафа Шоқай. Тандамалы&quot; (аударып құрастырған Айтан Нүсіпхан), 1-2 том, Алматы, &quot;Кайнар&quot;, 1998-1999.&lt;/ref&gt; Д&lt;ref&gt;архан Кыдырәлі. &quot;Мұстафа Шоқай: өмірі, танымы, күресі&quot;, Анкара, 2001 (түрік тілінде).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әбдіуақап Қара. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;, Алматы, &quot;Арыс&quot;, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Әким Тарази. &quot;Мұстафа Шоқай&quot;. Алматы, &quot;Жазушы&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кошым Есмағамбетов. &quot;Әлем таныған тұлға&quot;. Алматы, &quot;Дайк-пресс&quot;, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9&lt;/ref&gt;

== Сілтемелер ==
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shoshkaidy-karalaushylarga-zhauap-zhalgasy-0 Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шошқайды қаралаушыларға жауап (жалғасы)]
* [http://abai.kz/content/ebdiuakap-kara-mystafa-shoshkaidy-karalaushylarga-zhauap-basy Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шошқайды қаралаушыларға жауап (басы)]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Қызылорда облысында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]]
[[Санат:Берлинде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1941 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:1890 жылы туғандар]]
[[Санат:Қазақстан министрлері]]
[[Санат:Алаш Орда қайраткерлері]]</text>
      <sha1>7e7kwzy7kftniuz5szleukm02sl5ef4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жоғары технология</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11147</id>
    <revision>
      <id>3058363</id>
      <parentid>2956746</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T13:25:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3319" xml:space="preserve">[[Сурет:Technology.jpg|250px|thumb]]
[[Сурет:MOS Technologies large.jpg|250px|thumb]]
'''Жоғары техноло́гия''' ({{lang-en|high technology, high tech, hi-tech}}) — замануи ең жаңа және прогрессивті [[технология]]лар. Жоғары технологияларды пайдалануға өту [[ғылыми-техникалық революция]]ның (ҒТР) қазіргі кезеңдегі маңызды звеносы болып табылады. Жоғары технологиядарға әдетте өндірістің ең ғылыми салаларын жатқызады.

== Жоғары технология салалары ==
* [[микроэлектроника]],
* [[ақпараттық технологиялар]],
** [[Компьютер|есептеу техникасы]],
** [[программалау]],
* [[роботтық текхника]],
* [[нанотехнология]]лар,
* [[атомдық энергетика]],
* [[ұшақжасау]],
* [[ғарыштық техника]],
* [[биотехнология]],
** [[гендік инженерия]],
** [[микробиология]]лық өндіріс.&lt;ref&gt;Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3&lt;/ref&gt;
==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

== Сiлтемелер ==
* [http://hitechreport.com/ Hitechreport.com - Жоғары технология әлемінен арнайы мақалалар]
* [http://www.onegadget.ru/ OneGadget.Ru - блог о hi-tech, гаджетах, высоких технологиях]
* [http://www.sharowar.ru/ SharoWar.ru - интересное о гаджетах и hi-tech] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080921050259/http://sharowar.ru/ |date=2008-09-21 }}
* [http://www.vt21.ru/ Международный форум «Высокие технологии XXI века»]
* [http://www.citnews.ru CITNEWS — новости мира высоких технологий]
* [http://www.hi-news.ru/ Hi-Tech News — новости мира высоких технологий]
* [http://www.nylovesbiz.com/hightechdefault.asp Жоғары технология жаулы ньюйорктік портал] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080505225000/http://www.nylovesbiz.com/hightechdefault.asp |date=2008-05-05 }}{{ref-en}}
* [http://www.hi-tech.sachok.info/tehnology/ Hi-Tech-технологиялар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080301231708/http://www.hi-tech.sachok.info/tehnology/ |date=2008-03-01 }}
* [http://www.newzzz.kz/upcoming/category/tehnologii.html 2.0 Жоғары технологиялар жаңалықтары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080209004751/http://www.newzzz.kz/upcoming/category/tehnologii.html |date=2008-02-09 }} әлеуметтік жаңалықтар сайтында
* [http://neonomad.kz/styleneonomad/mobile/ Новости о мобильных технологиях современных номадов]

{{wikify}}

[[Санат:Технология]]


{{Stub}}</text>
      <sha1>4scqelrq0gv8sblvb1nhk9zhfeqvcs3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Христофор Колумб</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13124</id>
    <revision>
      <id>3058508</id>
      <parentid>2959441</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T09:14:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dimash Kenesbek</username>
        <id>102199</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34052" xml:space="preserve">{{Тұлға
 |Есімі                 = Христофор Колумб
 |Шынайы есімі          ={{Lang-it|Cristoforo Colombo}} 
 |Сурет                 =  Portrait of a Man, Said to be Christopher Columbus.jpg
 |Сурет атауы           =Колумбтың қайтыс болғаннан кейінгі Себастьяно дель Пиомбо салған портреті, 1519. Колумбтың нақты портреттері белгілі емес. 
 |Туған кездегі есімі   =Кристофоро Коломбо 
 |Толық есімі           = 
 |Туған күні            = 31.10.1451
 |Туған жері            = {{Туғанжері|Генуя|Генуяда}}, Генуя Республикасы
 |Қайтыс болған күні    = 20.05.1506
 |Қайтыс болған жері    = {{Қайтысболғанжері|Вальядолид|Вальядолидте}}, Кастилия және Леон патшалығы
 |Азаматтығы            = 
 |Ұлты                  =[[Италиялықтар|Италиялық]] 
 |Мансабы               = Мұхит-теңіз адмиралы
 |Әкесі                 =Доменико Коломбо 
 |Анасы                 =Сюзанна Фонтанаросса 
 |Жұбайы                =Филипа Мониш Перештрелу 
 |Балалары              =Диего Колумб,&lt;br/&gt;
Фердинанд Колумб 
 |Қолтаңбасы            =Columbus Signature.svg 
 |Сайты                 =  
 |Басқалары             = 
 |Commons               =Christopher Columbus 
}}
'''Христофор Колумб''' ({{Lang-it|Cristoforo Colombo}}; {{Lang-es|Cristóbal Colón}}; [[31 қазан]] [[1451 жыл]] – [[20 мамыр]] [[1506 жыл]]) — әйгілі жиһанкез және саудагер. Генуяда туған. 1476 - 84 жж [[Лиссабон]]да, португалиялық [[Мадейра]] және Порту - Санту аралдарында өмір сүрген. [[Солтүстік Атлант мұхиты]]на жүзуге қатысқан.

Oл бір уақытта [[Америка]]ларды ашқан бірінші еурoпалық деп есептелген, бірақ қазіргі уақытта Америкаларды oдан бұрын [[викингтер]] ашқаны белгілі.

Христофор Колумб [[Жер (ғаламшар)|Жер]] шар фoрмасында екендігін біледі, бірақ oның қаншадай үлкендігі бар туралы хабары бoлмайды. [[Маркo Пoлo]]ның Қытайдың шығысынан теңіз тапқанын есіткен еді, және бұл теңіз [[Еуропа]]ның батысында жайласқан теңіздің өзі деп есептеген еді. [[Тынық мұхит]] және [[Америкалар]] туралы ешқандай мағлұматқа ие емес еді, және де [[Атлант мұхиты]] тура Қытайға алып бармайтынын білмейтін еді.

[[Арагон]] мен [[Кастилия]] патшасы [[ІІ Фернандо Арагoн]] және патшайымы [[І Изабелла]] бұйырығымен оларға дәмдеуіштер және алтын алып келуді қалады. [[Үндістан]] мен [[Қытай]]ға қысқа жoл табу үмітімен [[Атлант мұхиты]]н кемемен жүзіп шығады. Саяхатының ақырында Христофор Колумб бірнеше аралдарды кездестіреді де және Шығыс [[Үндістан]]ға жетіп келдік деп oйлайды. Сoл үшıн жаңа ашылған жердегі жергілікті халықты «үндістер» деп атаған. Не барлығы Христофор Колумб Америкаларға төрт мәрте саяхат қылған.

Колумб Испаниядағы 7 жыл соғыс болған жердегі банкирлер мен саудагерлерге сүйеніп, дүние жүзіндегі мұхиттарға экспедиция жасайтын арнайы топтың жетекшісі болады. Ең алғашқы экспедиция 1492 - 93 жылдар аралығында 90 адам, 3 кемемен (Санта - Мария, Пинта, Нинья) 3 тамыз 1492 ж. Палос аймағынан Атлант мұхитын іздеуге шықты. 15 наурыз 1493 ж Колумб Испанияға қайта оралды. Ал 2-ші экспедиция 1493-96 жж 1500 адаммен Кадистан жолға шығады. 3 қараша 1493 ж [[Доминика]], [[Гваделупа]], Антигуа мен Виргин аралдарын, 19 қарашада [[Пуэрто-Рико]], 5 мамырда [[Ямайка]] елдерін ашқан. 1496 ж 31 шілдеде Испанияға оралады. Ал 3-ші экспедицияда олар 1498 - 1500 жж 300 адаммен мамыр айының соңында [[Тринидад]], 1 тамызда Оңтүстік Америка жағалауын, 15 тамызда [[Маргарита аралдары]]н ашқан. 4-ші экспедиция барысында 1502 - 1504 жж Америка материгін ашқан.

7 қараша 1506 ж. Христофор Колумб өмірден өтті. 
Зерттеулері бүгінгі күнге дейін қолданылып келе жатыр.

Екі Американың көп жерінде аты қалған: Колумбус қаласы ([[АҚШ]]), [[Британдық Колумбия]] ([[Канада]]) т.б. [[Колумбия|Кoлумбия]] мемлекеті де oның мәртебесіне аталған.

== Өмірбаяны ==
Колумб жас кезінде қайда оқығаны белгісіз, әйтеуір итальян, испан, португал және латын тілдерін жақсы білгені анық. Он төрт жасында Колумб теңіз қызметіне келеді. Жасында Жерорта теңізінде, Еуропа жағалауларын кезген сауда кемелерінде болып, теңіз жағдайын жақсы біліп алады. Ол Генуяда болғанда географиялық карта сызумен айналысады. Бұл мамандықты меңгерген соң, інісі Бартоломеймен Португалияның [[Лиссабон]] қаласына, сол кездегі теңіз шаруашылығының орталығына келіп ғалымдар, теңізшілер, географтармен араласады. Колумб Лиссабонда тұрғанда Феници Мони де Палестерелло деген теңізшінің қызымен танысып соған үйленеді. Қыздың әкесі Генрих Португалияны билеген, кейін Порто-Санто қаласының губернаторы болған. Осы қалада тұрғанда Колумб Палестереллоның қалдырған географиялық карталары, теңіз жұмысы туралы жазуларын тауып алып, сол материалды толық зерттейді. Міне, осы кезден бастап Колумб Батыс жолымен Үндістанды ашу мәселесіне кіріседі. Колумб өзі жаңа жоспар жасап, оны 1482 жылы Португалия королі Иоанн 11-ге ұсынады. Король өз оқымыстыларын жинап, Колумб жоспарымен таныстырады, бірақ діншіл ғылымдар оның жоспарын тек қиял деп санайды.

Португалияда ұсынған жоспары іске аспаған соң Колумб 1485 жылы Испанияғя қаржысы болмағандықтан, жаяу келеді. Мұнда ол өзіне жолдастар тауып, патша сарайында істейтін белгілі адамдармен, ғалымдармен танысып достасады. Содан біраз уақыт өткен соң , достарының көмегімен Колумб жоспарын Испания короліне ұсынады. Король Фердинанд оның ұсынысын тыңдап болған соң Саломондағы Степан монастырына діншіл ғалымдарды жинап Колумб жоспарын ұзақ талқылап оны дінге қарсы қабылдауға болмайды деген қорытындыға келді. Жоспары Испанияда қабылданбаған соң ол Португалиғя қайтпақшы болды. Бірақ король айтқанынын айнып, егер Колумтың жоспары жүзеге асса біз португалия корольі алдында күлкіге қаламыз деп ойлады. Король мынандай шешімге келді:

Колумб өмірінше және оның ұрпақтары да мұхиттың арғы жағынан ашқан жерлерінің адмиралы болды; Ол өзі ашқан жерлерінің вице королі және губернаторы болады; Ол жерлерден табылған асыл бұйымдар – інжу-маржан, алтын, күміс, асыл тастардың оннан бірін өз пайдасына алып отырады.

Испания королі Колумбтың алыс сапарына арнап екі кеме жабдықтайды. Үшіншісін Колумб өз қаржысымен жабдықтайды. 1492 жылы, 3 тамызда Колумб үш кемеге отырған 90 адаммен бірге Батыс жолмен тұңғыш рет Атлант мұхиты арқылы белгісіз Үндістанды, Қытай жерлерін, Жапония аралдарын, Азияның шығысын ашуға аттанады.

Ашық теңіз айдынына түскен соң Колумб флоты оңтүстік-батысқа қарай жүзіп, [[Канар аралдары]]на жетеді, одан тіке батысқа қарай 19 күн жүзіп, [[Гомера]] аралына келеді. Мұнан олар азық-түлік алып 19 қыркүйекте Канар аралдарының ақырғысы – Ферро аралынан шығып, белгісіз мұхит суымен жүзе береді.

Колумбтың үш кемесі Атлынт мұхитында ұзақ жүреді, толқын шайқап, матростар арасынан қорқыныш туады, тіпті Колумбқа қайтадан Испанияға қайтамыз деушілер болады. Бірақ Колумб оларды алдағы ашылатын жерлерді айтып қызықтырады. Дегенімен 10 қазанда теңізшілерге қалқып жүрген ағаш бұтағы, ұшып жүрген құстар көрінеді. Теңізшілер түнімен ұйықтамай батыс жаққа қараумен болады. Колумб бірде жылт еткен от көреді. Түн ортасында жағалау белгі бергендей болады. Кешікпей түнгі сағат 2-де алда келе жатқан «Пинта» кемесі зеңбіректен салют береді. Теңізшілер таң атуын асыға күтеді. Колумб 12 қазанда көптен арман еткен «Жаңа жер» жағасын көреді, қуаныштың ұшы қиыры болмайды. Колумб он жолдасымен қайыққа отырып, аралға аттанады. Колумб ту ұстап жағаға шығып, жаңадан ашқан бұл аралды Сан-Салвадор (құтқарушы) деп атайды.

Осы сапарында Колумб Үндістан жеріндегі аралды аштым деп ойлап, онда тұратын адамдарды үндістер деп атады. Жер шарындағы мәдениеті төмен барлық халықты солай атады. Испандықтар жергілікті халықты көргенде олардың танауындағы, құлағындағы алтын күміс сырғаны көріп, оның мәнісін сұрайды, олар қолын сілтеп оңтүстікке көрсетеді.

Колумб ашқан жерінің оңтүстігіндегі алтынды аралды «Жапония» аралы болар, - деп соған аттанады. Ол 15 қазанда екінші аралды ашып, оны «Қыз Мария» деп атайды. Одан әрі жүзіп, 19 қазанда үшінші аралды ашып, оны Испания королевасының есімімен «Изабелла» деп атайды. Колумб қайтадан батысқа жүзіп, тағы да жеті арал ашып, ақыры ең үлкен арал Кубаға келіп тоқтайды. Колумб бұл аралдың табиғатына, әдемілігіне, байлығына таң қалады. Ол аралдағы жергілікті тұрғындармен ыммен сөйлескенде алтынды арал оңтүстікте дейді. Енді Колумб Азия материгін аштым деп ойлайды. Мұнда еуропалықтардың таң қалғаны, жергілікті адамдар бір шөпті домбалдап орайды да, оған от қойып, екіншісі оның жалынын ішіне тартып танауынан түтін шығарып жатады. Оны өздері «табак» деп айғайласады. Бұл кереметке Испандықтар таңырқай қарайды, кейіннен олар табакты еуропаға әкеліп, дүние жүзіне таратады. Колумб жергілікті тайпа көсемі Кацигпен достық қарым-қатынаста болады, Колумб Испаньола деген аралға бекініс орнатты. Мартин Алонсо Пинсон командасындағы «Пинта» атты кеме өз бетінше зерттеулер жұргізе бастады. Желгілікті тайпалар Колумбқа алтын әкеліп тұрды. Колумб зеңбіректен оқ атып керемет көрсетті, Кациг оларды атпауын өтінді. Мұнымен біз Колумбтың отарлау пиғылын іске асыра бастағанын көре аламыз. 1493 жылы 3 қаңтарда Колумб Испаньола бекінісіне 39 адам қалдырып, өзі екі кемемен, жинаған алтынымен Испанияға қайтты. Жолшыбай бірнеше арал ашты. 12 ақпанда Атлант Мұхитынан дауыл соғып, 15 ақпанда толқын Колубты Азор аралдарына айдап әкелді. Бұдан кейін де талай дауылдар соғып, Колумб бастаған топ әбден шаршады. Сөйтіп, 1493 жылы 13 наурызда олар Испания жағалауына келіп тоқтады. Бүкіл Испанния Колумбты зор қуанышпен қарсы алды. Колумб корольге өзінің сапары туралы, «Үндістанды», «Азияны» ашқандығын баяндап, әкелген қазыналарын алдына төкті. Сонымен, Американы ашқан, география ғылымына теңдесі жоқ жаңалық әкелген Колумбтың бірінші экспедициясы үлкен табыспен аяқталды.

Генуя теңізшісінің бұл ашқан жаңалығына бүкіл Еуропа құлақтанып, осы хабар халыққа кең тарады. Бұған әсіресе Колумбтың алғашқы жоспарын қабылдамаған Португалия королі қатты өкінді, енді Испанияның үстемдігі өктем бола беретініне оның көзі жетті. 13наурызда Португалия королі Иоанн ІІ эскадор ұйымдастырып, Атлант Мұхитының басыныан Испания кемесін Колумб ашқан жерге өткізбесін деген жарлық шығарды. Бұл кезде Испания королі де қарап жатпады, бүкіл жаңадан ашылған жер Испанияға қарайды деген жарлық шашты. Сөйтіп көршілес отырған Испания мен Португалия арасында бәсеке туып, жаңа жерлерді отарлау жарысы басталды. Бұлар енді жер шарын екіге бөліп, жанталаса отарлау саясатына кірісті.

Испания королі жаңа ашылған жерлерді өз корольдығына бекітіп, тағы да Колумбқа екінші рет экспедицияға аттануға әмір етті. Бұған Колумб асқан жігермен дайындалды. 1493 жылы Испания жағалауында қанша желкенді кемелер алыс сапарға аттануға дайын тұрды. Колумбқа енді жаңа жер байлығына қызыққан 1200 адам ерді, олардың кейбіреулері семьясымен барған жерлеріне тұрып қалмақ болды. Колумб өзімен бірге жаңа жерді зерттейтін ғалымдарды, дін таратушы монахтарды, алтын қазатын кеншілерді, ұста, балташыларды ертіп алды, сондай-ақ сиыр, жылқы, қой, оған қоса астық, өсімдік тұқымын ала кетті.

1493 жылы 27 қыркүйекте 17 кемемен Испания портынан шыққан Колумб жол жөнекей бірнеше аралдарды ашып, ақырында аман-есен 22қарашада Испаньола аралына келіп тоқтады. Лұл аралды зерттеушілер төрт өзен тауып, олардың жағаларынан Колумбқа толып жатқан кесек алтын әкеледі. Мұны көрген адмирал библияда айтылған атақты «офир» алтын қоймасы осы Испаньола деген қортындыға келеді. Енді испандар Испаньоладан алтын өндірісін ашып, индеецтерге еріксіз жұмыс істетіп, ғасырлар бойы тұнып жатқан, аралдың табиғи байлығын Испанияға таси бастады. Колумб 12 кемеге алтын тиеп корольге жіберді. Аралға қала салғызып, оған өз ұлын Диэгоны губернатор етіп қалдырды да, өзі 500 адаммен алтын кенін игеруге Сибао аралына барып, бекініс салады, үндістер Колумбқа саф алтын әкеле береді. Бұл аралда алтын алуға 56 адамды, оған басшы етіп Педро де Маргаританы қалдырып, Колумб қайтадан Изабеллаға келсе, мұндағы жолдастарының халі қиындап кетіпті. Ондағыларға көмек көсетіп, Колумб оңтүстікке барып, Ямайка аралын ашады. Бұдан кейін Кубаны жағалай жүріп, барлығы 70 аралды ашады. Колумб осылай зерттеу жұмысында жүргенде, Испаниядаға дұшпандары оны корольге жамандап, ол жаңа жерді билемек болды, саған бағынбайды, ондағы жұмысы нашар, мотростар қырылып жатыр, — деп үсті-үстіне шағым жаудыратады. Король бұл өтірікке сеніп, жаңа ашылған жерге комиссар етіп Агудоны жібереді. Бұл Колумб дұшпандарының бірі еді. Ол Колумб жоқта келіп, оның інісі Бартоломей мен баласы Диегоны жауапқа алады. Кешікпей Колумб өзі келіп, онымен бірге жағдайды түсінісуге Испанияға аттанады. Ол 1496 жылы 10 наурызда Испанияға келеді. Енді оны бұрынғыдай салтанатпен қарсы алмайды. Дегенімен король сыр білдірмегенсіп, бұрынғыдай сенетінін байқатқан болады. Сонымен, Колумб қайтпақшы болып, корольдан тағы сегіз кеме сұрайды. Бірақ осы кезде Испания мен Франция арасында басталған соғысқа байланысты, оның қайтуы 1498 жылға қалдырады.

Колумб өзінің мұхиттың арғы жағындағы үшінші саяхатына 1498 жылы 30 мамырда аттанады. Ол бүл сапарға өте көңілсіз қарады, өйткені сол кездегі жағдай, оның үстіне оның ауруы жанына қатты батты. Ол бұл саяхатқа дайындалмады. Оның жолын торып жүрген француз кемелерінен бұрыла жүріп, солтүстік Америка жағалауынан көптеген аралдар ашып, 1498 жылы 1 тамызда Америка жағалауын ашты. Бірақ Колумб оны Америка жағалауы екенін тағы да білмеді. 30 тамызда ол Испаньолаға келеді, кешікпей азық-түлік таусылып, матростардың наразылығы күшейіп, Рольдан оған қарсы көтерліс ашады оған индеецтер қосылады. Колумб Рольданмен екі арадағы қайшылықты қарап тексеруге корольдан комиссия жіберуді сұрайды. Бұған қосымша Испаниядағы Колумб дұшпандары корольдің Колумб келісімін бұзады, ол сені алдап жүр, оның ашамын деген Үндістанын Португалия теңізшісі [[Васко да Гама]] басқа жақтан ашып, Үндістаннан мол қазына әкелді деп лақап таратып, корольді сендіреді. Сондықтан Король Фердинанд бұл жұмысты тексеруге Испания бас губернаторы әрі армия командирі Бабадилді жібереді. Ол келіп Колумбқа корольдін жарлығын көрсетеді де Христофор, Бартоломей, Диегоны аяқ-қолын кісендеп, үшеуін үш кемеге мінгізіп, Испанияға алып барады. Мұндай жүгенсіздікке шыдай алмаған Колумб король мен королева алдына әкелгенде қатты налиды. Олар біз мұндай қатаң үста деген жоқ едік, — деп оны жұбатады, бәрі де бұрынғыша болады деп сөз береді. Колумб отар жайын корольға бастан аяқ баяндайды да,король сөзіне сеніп, корольдан тағы да жаңа жерге барып зерттеу жұмысын жүргізуді, Кубадан әрі суменен Үндістанға шығуды сұрайды. Король рұқсат етеді. Бұл кезде Португалия короліна Васко да Гама ашқан Үндістаннан, оның орталық қаласы Каликуттан* алтын, күміс, інжу-маржан әкеле бастаған еді.

1502 жылы 9 мамырда Колумб өзінің мұхиттың арғы жағындағы төртінші саяхатына аттанады. Оның шағын үш кемесінде 150 адам болды. Колумб саяхатқа ауру халінде амалсыздан, бастаған жұмысты бітіру үшін шықты. Ол бұл кезде 66 жаста болды. Бірінші саяхатына 56 жасында аттанған еді.

Колумб жолда аралдарды аралай жүріп, 29 шілдеде Изабелла қаласына келді. Бірақ онда бұл көп аялдамады. Себебі оны қаланың жаңа губернаторы Овандо қабылдамайды. Жолда Колумб кемесі апатқа ұшырап, Изабелла қаласынан көмек сұрауға кеме жалдап екі мотрос шығады, бірақ оларды Овандо қайтармай қояды. Колумб пен оның командасы өте көп қиындық көреді. Бір жылдай аралда жергілікті тайпалардан қорқытып азық алумен болады. Жыл өткен соң Колумб ақшасына кеме жалдап кеткен екі матрос Мендос пен Фиэско 1504 жылы 24маусымда келіп, науқас жатқан ұлы теңізшінің жолдастарына жол жабдығын дайындатып, 12 қыркүйекте Еуропаға қарай жүзеді. Кеме ашық мұхитқа шығысымен теңізде дүлей толқын басталады. Олар әзер дегенде 1504 жылы 7 қарашада Испания жағалауындағы Сан-Лукара портына келіп тоқтайды. Аман келіп жеткен Колумб Севилия қаласына барады. Мұнда дем алып, денсаулығын түземекші еді, бірақ оны король салқын қабылдайды. Колумбты қудалау бітпейді,оны қолдайтын королева өліпті, оның сұраған үлесін сотқа тапсырыпты. Испандықтар онда қазына көп деп ойлайды, бірақ Колумбта ол кезді паналайтын баспана да жоқ еді. Король атақты теңізшінің еңбегін бағаламайды, ауруы күннен күнге меңдей береді, король оның тез олуін тілейді. Севилия қаласынан Колумб Вальядолид қаласына көшіп келіп орнығады, өлім жақындағанын сезген Колумб балалары Диего мен Фернандоға барлы-жоқты қаржысын қалдырып, ақтық өсиетінде: өлген соң аяқ-қолыма салған кісенді қабіріме бірге салыңдар деп тілепті. Ертеңінде, 1506 жылы 20 мамыр күні қайтыс болады.

Туыстары оны Вальядолидтегі монастырға жерледі. 1513 жылы оның сүйегін өзінің туған қаласа Сивилияға апарып, Картезиян монастырына апарып қайта жерледі. 1536 жылы Колумб сүйегін Испаньолаға апарып қойды. Кейіннен оның сүйегін Кубадағы Гаванна қаласына әкелді. Кубаны 1897 жылы Солтүстік Америка билеуіне байланысты Христофор Колумбтың сүйегін қайтадан Испанияға әкеліп, Сельск соборына сақтады.

Колумб көздеген мақсатын орындады, ол адам баласына жаңа материк ашып берді. Бірақ өмірінің соңына дейін Колумб жаңа материк – Американы ашқанын білмеді. Ашқан жерін ол «Индия» деп , ал оның халқын «үндістер» деп атап кетті. Колумб есімі дүние жүзіне әйгілі болды. Жер шарындағы көптеген жер, су, арал, түбектер, асқыр таулар, қала, селолар оның атымен аталды. Бұл — оған арналған мәңгі ескерткіш.

жолын таптым деп топшылайды. Ақыры үшінші, одан кейінгі төртінші сапарында — өмірінің соңғы жылдарында өзінің «бөтен бір дүние бөлігін» ашқандығы жайында ойлана бастайды.

Колумб Американы ашқаннан кейін испандықтар жаңа жерді жаулап ала бастайды, онда өз қоныстарын салып, жергілікті халқын құл етеді, қырып-жояды. Колумбтың өзі көп кешікпей король сарайында жүріп жазаға тартылады да, оның қалай өлгенін ешкім білмей қалады. Ал тарихтың әр нәрсені өз орнына қоятыны белгілі. Біз казір Колумб есімін құрмет тұтып, оны жаңа жер ашқан қаһарман теңізші деп білеміз.

Мұхиттың арғы жағындағы қазынасы мол, жаңа жерлер испандарды қызықтырды. Сол жерге барып орнығам деушілерге король 1497 жылдан бастап рұқсат берді. Бұл байлығы мол жерге көпестер, кедейленген дворяндар, үкіметке наразылар, айыптылар көшіп кетпекші болды. Король үш экспедиция ұйымдастырып, көп адам жіберді. Солардың ішінде Колумб ашқан жерді көруге Америго Веспуччи де аттанды.

== Ұрпақтары ==
Христофор Колумбтың екі ұлы болды:

* заңды, [[Диего Колон| Диего]] (1479-1526), ​​португалдық әйелінен [[Филип Мониз Перестрелу|Филип Перестрелу]] Лиссабонда қоныстанған. Колумбтың үлкен ұлы, Жаңа Испанияның 4-ші вице-королі (1511-1518), ол [[аделантадо]] және Үндістанның адмиралы атақтарын да алған. Диего қайтыс болғаннан кейін оның ұрпақтарына Ямайка маркизі және Верагуа герцогы атақтары берілді;
* заңсыз, Фернандо (Фернандо Колумб немесе Колон; 1488-1539), Испанияда Беатриз Хенрикес де Аранамен байланысынан шегеленген. Испан жазушысы және космографы, әкесінің өмірбаяншысы.

Әкелері қайтыс болғаннан кейін екеуі де сол уақытта орасан зор табыс алып, өте бай адамдарға айналды.

{{commons|Category:Christopher Columbus}}

[[Санат:Севильяда жерленгендер]]
[[Санат:Америка тарихы]]
[[Санат:Испания теңіз-саяхатшылары]]
[[Санат:Американы зерттеушілер]]
[[Санат:Ұлы географиялық ашылулар дәуірі]]
[[Санат:Әулие Лазарь орденінің иегерлері]]
[[Санат:Христофор Колумб]]
[[Санат:Теңіз саяхатшылары]]
[[Санат:Генуя республикасы тұлғалары]]</text>
      <sha1>fy4e3tdbh05kvotiq0vis8nuztamwzr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талқылау:Петропавл</title>
    <ns>1</ns>
    <id>14404</id>
    <revision>
      <id>3058503</id>
      <parentid>843248</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T08:54:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Daniyal.aidarov5</username>
        <id>119690</id>
      </contributor>
      <comment>/* Қызылжар қаласы */ жаңа бөлім</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="676" xml:space="preserve">{{Қазақстан жобасының мақаласы|деңгейі=|маңыздылығы=}}

== Қызылжар қаласы ==

Петропавл қаласын қазақша уикипедияда Қызылжар деп жазу керек.
Кенесары ханның хатында ол Петропавл қаласын Кызыл-Жар деп атап, жазған. Бұл қазақтардың Қызылжар деп атап үйренгені туралы мәлімдейді [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылауы]]) 14:54, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>7wbl186djmpcgv1rozvjdhof8y6n7mk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гетерозис</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15622</id>
    <revision>
      <id>3058413</id>
      <parentid>2485409</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:39:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1052" xml:space="preserve">[[Сурет:Time course imaging of two maize inbreds LH198 and PHG47 and their F1 hybrid.gif|нобай|300px|]]
'''Гетерозис''' — туысы жағынан алшақ келетін екі [[организм]]нің шағылысуынан пайда болатын [[ұрпақ]]тың жақсы өсіп, дұрыс дамып тіршілік қабілетінің артуы. Мысалы: [[жылқы]] мен [[есек]]тің шағылысуынан туған [[қашыр]] және басқалар.

== Тағы қараңыз ==
* [[Будандар]]

== Дереккөздер ==
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев
&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы&lt;/ref&gt;

{{wikify}}
{{biology-stub}}
[[Санат:Генетика]]</text>
      <sha1>kg8d3d0o8xxoxh85rgyefjnl7whro6b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мақат ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20349</id>
    <revision>
      <id>3058418</id>
      <parentid>3055228</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:45:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15068" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Мақат ауданы
 |елтаңба             = Мақат ауданы логотипі.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Мақат]]
 |ауылдық округтер саны   = 1
 |кенттік әкімдіктер саны = 2
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 3
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Ибрагимов Ринат Хисаевич&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://lenta.inform.kz/kz/atyrau-oblysynyn-makat-audanyna-zhana-akim-tagayyndaldy_a3908117|title=Атырау облысының Мақат ауданына жаңа әкім тағайындалды|website=lenta.inform.kz}}&lt;/ref&gt;
 |әкімдіктің мекенжайы  = Мақат кенті, Сәтбаев көшесі, №1
 |құрылған уақыты    = [[1924]]-[[1963]], [[1966]]-[[1988]], [[1990]]
 |жер аумағы          = 4,9
 |жер аумағы бойынша орны  =7-ші
 |тұрғыны             = 30 563&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 5-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 5,3
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 97,6%, орыс 1,5%, өзбек 0,3%
 |телефон коды        = +7 71236
 |пошта индексі       = 
 |сайты               = 
 |карта               = Makat District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Makat District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Мақат ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның орталық аумағындағы [[әкімшілік]] бөлік. 1924 жылы құрылған. Жер аумағы 4,9 мың км². Халқы 29,8 мың адам (2014). Құрамында 2 [[кент]], 1 [[ауыл]] бар. Орталығы — [[Мақат]] кенті.

== Жалпы сипаттама ==
Аудан аумағы [[Каспий маңы ойпаты]]ның оңтүстік шығысында, [[Каспий теңізі]]нің солтүстік шығыс жағалауында орналаскан. Ойпат дүниежүзілік мұхит деңгейінен 28 м. төменде жатыр. [[Сурет:Мақат ауданы. Стелла.jpg|солға|250px|]] 
Жер бедері көбіне тегіс, аз тілімделінген, топырағы тұзды. еліміздегі ен ірі жазықтардың бірі болып есептеледі. Аудан аумағында айта қаларлықтай биіктіктік кездеспейді. 
Аудан жері теңізге қарай біртіндеп кұлдилай беретін жазықтық болып келеді. Бүкіл аумағы теңіз деңгейінен төмен жатыр: солтүстігінде -10 м. болып, оңтүстігінде -22 м-ге дейін барады.&lt;ref&gt;Мақат ауданы: Шежіре.-Алматы: &quot;Исламнұр&quot; баспасы 2004. ISBN 9965-9628-0-4&lt;/ref&gt;

Мақат ауданы аумағында [[пермь-триас]], ортаңғы [[юра]] және [[бор]] дәуірлерінің жыныстарында түзілген тұзды күмбездерде шоғырланған ірі 23 [[мұнай]], [[газ]] кен орындары бар. Одан басқа [[калий]] тұзы және [[гипс]] кен орындары да кездеседі. Ірі мұнай кен орындарына [[Бекбике мұнай кен орны|Бекбике]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]], [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]], [[Таңатар мұнай кен орны|Таңатар]], [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Ескене мұнай кен орны|Ескене]], [[Қарсақ мұнай кен орны|Қарсақ]], [[Ботақан мұнай кен орны|Ботақан]], т.б. жатады.

== Климаты ==
Мақат ауданының [[климат]]ы тым континенттік және құрғақ; қысы біршама суық ([[қараша]] — [[наурыз]] айларында). Ауа райының орташа температурасы қаңтарда –10°С (кейде –35 — 40°С-қа дейін төмендейді), шілдеде 25°С (кейде 40°С-тан да жоғары). Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 — 175 мм. Тымық күндер аз. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5 — 5 м/с, қатты желдер де (10 — 15 м/с-қа дейін) болып тұрады.

== Өзен-сулары ==
Аудан көлемінде тұрақты ағынды су көзі жоқ. Жер беті суларынан тек ауданның шығыс бөлігі бойымен ағып өтетін суы тұзды [[Сағыз өзені]] ғана бар. Бұл өзеннің өзі де көктемгі қар суларымен ғана толығып отырады. Тереңде жатқан жер асты суларының минералдығы жоғары.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Егіншілікке жарамсыз [[сор]], сортаңды, бозғылт және сұр топырақ қабаттарында, көбінесе, [[жусан]], [[көкпек]], [[бұйырғын]] [[жантақ]], [[қаңбақ]]өседі.  Жануарлар дүниесін шөлге бейім [[кемірушілер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]] құрайды. [[Қасқыр]], [[түлкі]], [[қарсақ]], [[киік]], [[сарышұнақтар]], [[қосаяқ]], [[жылан]], [[кесіртке]]; құстардан [[қарақұс]], [[қарға]], [[торғай]] кездеседі.

== Халқы ==
Мақат ауданының халқы түгелімен дерлік қалалық жерде қоныстанған. Халықтың 1 км²-ге шаққандағы орташа тығыздығы 5,3 адам. Оның басым көпшілігі [[қазақтар]] (97,6%). Басқа ұлт өкілдерінен [[орыстар]], [[өзбектер]], т.б. тұрады.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Бәйгетөбе ауылдық округі]] || 2 000 || [[Бәйгетөбе]], Мұнай айдаушылар елді мекендері, [[Ескене темір жол бекеті|Ескене]], [[№402 - темір жол бекеті (Атырау облысы)|№402]] және [[№472 – темір жол бекеті (Атырау облысы)|№472]] темір жол бекеттері.
|-
| [[Доссор кенттік әкімдігі]] || 11 470|| [[Доссор]]
|-
| [[Мақат кенттік әкімдігі]] || 14 266 || [[Мақат]]
|}

== Шаруашылығы ==
Мақат ауданында, негізінен, мұнай мен газ өнеркәсібі дамыған. Мұнай өнеркәсібін мұнда алғаш рет 1911 жылы орыс-ағылшын кәсіпорны ұйымдастырды. 1917 жылға дейін оның құрамында тек қана [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]] (1911) мен [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]] (1915) мұнай кәсіпшіліктері жұмыс істеді. 1920 жылы олар [[Ембімұнайгаз|“Ембімұнай”]] тресіне біріктірілді. Кейіннен оның құрамы жаңадан ұйымдасқан [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], т.б. мұнай кәсіпшіліктерімен толықты. Мұнай тасымалын іске асыру мақсатында 1939 — 40 жылы Атырау — Ор темір жол мен [[мұнай құбыры]] және оны өзге кәсіпшіліктермен қосатын мұнай құбырының тарамдары салынды. Аудандағы ірі кәсіпорындар қатарына Мақат мұнай басқармасы, локомотив депосы, Мақат темір жол желілік басқармасы, Мақат темір жол станциясы, Доссор мұнай басқармасы, “Доссормұнаймаш” ЖШС, т.б. жатады.

== Пайдалы қазбалары ==
Аудан аумағы геологиялық кұрылымы жөнінен Онтүстік Ембі мұнайлы-газ аймағына жатады. 

Қазақстанда мұнай өнеркәсібінің дамуы Доссор кенішінен бастау алады. Кен орнында 1911 жылы 31 сәуірде Жайық-Каспий мұнай қоғамы бұрғылаған №3 ұңғымадан қуатты [[мұнай]] атқылаған. Осы күннен бастап, мұнайлы алқапты игеру жеделдетіп қолға алынады. Соның нәтижесінде 1915 жылы Мақат кеніші іске қосылады. Қазіргі уақытта аудан аумағында 14 кен орнынан мұнай өндіріледі. Жаңа кеніштер ашу мүмкіндігі мол. Геофизикалық және геологиялық зерттеулер тұз үсті және тұз асты жер қыртыстарының бәрінде де мұнай-газ белгілері бар екенін көрсеткен.  

Қорлары анықталып, әлі де игерілмей жатқан пайдалы қазбалар да жоқ емес. Аудан аумағында онға тарта [[қоңыр көмір]]лі кен қабаттары бар екені белгілі. Есепке алынған қоры 80 млн.тоннадан асады. Бірақ олар әлі де толықтай зерттеліп, шаруашылық кәдесіне жаратыла қойған жоқ. 

Ауданда құрылысқа қажетті құм, кірпіш соғатын топырақ, [[керамзит]] және цемент өңдіретін шикізаттың барлығы анықталған. Мақат маңайында тас қалайтын ерітінділер үшін, сондай-ақ аса жауапты емес бетон құюға жарайтын құм бар екені белгілі. Оның қоры 20 млн.текше метрге жетеді деп есептелген. [[Мақат]], [[Доссор]], Қошқар жерлерінде тас илейтін топырақ қорының бар екені ертеден мәлім. Доссор мен Мақатта шағын кірпіш цехтары тұрғызылып, біраз жыл бойы өнім алынды. Есептеулерге қарағанда бағалы шикізаттың қоры аудан аумағында 100 млн.текше метрден асады. Іздестіру-бағалау және барлау жұмыстарына кеңінен пайдаланатын бор, саз, мергел жыныстарының көлемі 340 млн.текше метрдей деп болжанған. 

Мақат ауданында [[ас тұзы]] мен калий тұзының жеткілікті қоры бар. Сондай-ақ, емдік балшық пен бұрғылау ерітіндісіне пайдаланатын шикізаттың көлемі мыңдаған текше метрмен өлшенеді. Қарабатан көлінің балшығын Атырау қаласындағы шипажайлар емдік мақсатқа кеңінен пайдалануда. 

== Әлеуметтік нысандары==
Білім беру және денсаулық сақтау мекемелерінен жалпы білім беретін 12 мектеп,мәдениет үйі, 4 клуб, аудандық аурухана мен емхана, Доссор кенттік ауруханасы, 6 фельдшерлік-акушерлік пункт, 2 отбасылық амбулатория бар. 1937 жылдан бастап “[[Мұнайшы (газет)|Мұнайшы]]” атты аудандық газет шығады. Аудан жері арқылы Мақат — Бейнеу — Қоңырат, Мақат — Индербор т. ж. және Атырау — Мақат — Қандыағаш — Ақтөбе, Доссор — Құлсары, Доссор — Байшонас, Мақат — Сағыз автомобиль жолдары өтеді.

Ауданда 10 клуб, мәдениет үйі, 3 кітапхана, жалпы білім беретін 12 мектеп, 8 емдеу- сауықтыру мекемелері бар. 
Политехникалық колледжде 300 жас әр түрлі мамандық алуда.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}

{{Атырау облысы}}
{{Мақат ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Мақат ауданы]]</text>
      <sha1>3xedqcxnwra5z5z23z38shzg64p6xrz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058420</id>
      <parentid>3058418</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:45:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15068" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Мақат ауданы
 |елтаңба             = Мақат ауданы логотипі.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Мақат]]
 |ауылдық округтер саны   = 1
 |кенттік әкімдіктер саны = 2
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 3
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Ибрагимов Ринат Хисаевич&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://lenta.inform.kz/kz/atyrau-oblysynyn-makat-audanyna-zhana-akim-tagayyndaldy_a3908117|title=Атырау облысының Мақат ауданына жаңа әкім тағайындалды|website=lenta.inform.kz}}&lt;/ref&gt;
 |әкімдіктің мекенжайы  = Мақат кенті, Сәтбаев көшесі, №1
 |құрылған уақыты    = [[1924]]-[[1963]], [[1966]]-[[1988]], [[1990]]
 |жер аумағы          = 4,9
 |жер аумағы бойынша орны  =7-ші
 |тұрғыны             = 30 563&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 5-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 5,3
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 97,6%, орыс 1,5%, өзбек 0,3%
 |телефон коды        = +7 71236
 |пошта индексі       = 
 |сайты               = 
 |карта               = Makat District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Makat District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Мақат ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның орталық аумағындағы [[әкімшілік]] бөлік. 1924 жылы құрылған. Жер аумағы 4,9 мың км². Халқы 29,8 мың адам (2014). Құрамында 2 [[кент]], 2 [[ауыл]] бар. Орталығы — [[Мақат]] кенті.

== Жалпы сипаттама ==
Аудан аумағы [[Каспий маңы ойпаты]]ның оңтүстік шығысында, [[Каспий теңізі]]нің солтүстік шығыс жағалауында орналаскан. Ойпат дүниежүзілік мұхит деңгейінен 28 м. төменде жатыр. [[Сурет:Мақат ауданы. Стелла.jpg|солға|250px|]] 
Жер бедері көбіне тегіс, аз тілімделінген, топырағы тұзды. еліміздегі ен ірі жазықтардың бірі болып есептеледі. Аудан аумағында айта қаларлықтай биіктіктік кездеспейді. 
Аудан жері теңізге қарай біртіндеп кұлдилай беретін жазықтық болып келеді. Бүкіл аумағы теңіз деңгейінен төмен жатыр: солтүстігінде -10 м. болып, оңтүстігінде -22 м-ге дейін барады.&lt;ref&gt;Мақат ауданы: Шежіре.-Алматы: &quot;Исламнұр&quot; баспасы 2004. ISBN 9965-9628-0-4&lt;/ref&gt;

Мақат ауданы аумағында [[пермь-триас]], ортаңғы [[юра]] және [[бор]] дәуірлерінің жыныстарында түзілген тұзды күмбездерде шоғырланған ірі 23 [[мұнай]], [[газ]] кен орындары бар. Одан басқа [[калий]] тұзы және [[гипс]] кен орындары да кездеседі. Ірі мұнай кен орындарына [[Бекбике мұнай кен орны|Бекбике]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]], [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]], [[Таңатар мұнай кен орны|Таңатар]], [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Ескене мұнай кен орны|Ескене]], [[Қарсақ мұнай кен орны|Қарсақ]], [[Ботақан мұнай кен орны|Ботақан]], т.б. жатады.

== Климаты ==
Мақат ауданының [[климат]]ы тым континенттік және құрғақ; қысы біршама суық ([[қараша]] — [[наурыз]] айларында). Ауа райының орташа температурасы қаңтарда –10°С (кейде –35 — 40°С-қа дейін төмендейді), шілдеде 25°С (кейде 40°С-тан да жоғары). Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 — 175 мм. Тымық күндер аз. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5 — 5 м/с, қатты желдер де (10 — 15 м/с-қа дейін) болып тұрады.

== Өзен-сулары ==
Аудан көлемінде тұрақты ағынды су көзі жоқ. Жер беті суларынан тек ауданның шығыс бөлігі бойымен ағып өтетін суы тұзды [[Сағыз өзені]] ғана бар. Бұл өзеннің өзі де көктемгі қар суларымен ғана толығып отырады. Тереңде жатқан жер асты суларының минералдығы жоғары.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Егіншілікке жарамсыз [[сор]], сортаңды, бозғылт және сұр топырақ қабаттарында, көбінесе, [[жусан]], [[көкпек]], [[бұйырғын]] [[жантақ]], [[қаңбақ]]өседі.  Жануарлар дүниесін шөлге бейім [[кемірушілер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]] құрайды. [[Қасқыр]], [[түлкі]], [[қарсақ]], [[киік]], [[сарышұнақтар]], [[қосаяқ]], [[жылан]], [[кесіртке]]; құстардан [[қарақұс]], [[қарға]], [[торғай]] кездеседі.

== Халқы ==
Мақат ауданының халқы түгелімен дерлік қалалық жерде қоныстанған. Халықтың 1 км²-ге шаққандағы орташа тығыздығы 5,3 адам. Оның басым көпшілігі [[қазақтар]] (97,6%). Басқа ұлт өкілдерінен [[орыстар]], [[өзбектер]], т.б. тұрады.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Бәйгетөбе ауылдық округі]] || 2 000 || [[Бәйгетөбе]], Мұнай айдаушылар елді мекендері, [[Ескене темір жол бекеті|Ескене]], [[№402 - темір жол бекеті (Атырау облысы)|№402]] және [[№472 – темір жол бекеті (Атырау облысы)|№472]] темір жол бекеттері.
|-
| [[Доссор кенттік әкімдігі]] || 11 470|| [[Доссор]]
|-
| [[Мақат кенттік әкімдігі]] || 14 266 || [[Мақат]]
|}

== Шаруашылығы ==
Мақат ауданында, негізінен, мұнай мен газ өнеркәсібі дамыған. Мұнай өнеркәсібін мұнда алғаш рет 1911 жылы орыс-ағылшын кәсіпорны ұйымдастырды. 1917 жылға дейін оның құрамында тек қана [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]] (1911) мен [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]] (1915) мұнай кәсіпшіліктері жұмыс істеді. 1920 жылы олар [[Ембімұнайгаз|“Ембімұнай”]] тресіне біріктірілді. Кейіннен оның құрамы жаңадан ұйымдасқан [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], т.б. мұнай кәсіпшіліктерімен толықты. Мұнай тасымалын іске асыру мақсатында 1939 — 40 жылы Атырау — Ор темір жол мен [[мұнай құбыры]] және оны өзге кәсіпшіліктермен қосатын мұнай құбырының тарамдары салынды. Аудандағы ірі кәсіпорындар қатарына Мақат мұнай басқармасы, локомотив депосы, Мақат темір жол желілік басқармасы, Мақат темір жол станциясы, Доссор мұнай басқармасы, “Доссормұнаймаш” ЖШС, т.б. жатады.

== Пайдалы қазбалары ==
Аудан аумағы геологиялық кұрылымы жөнінен Онтүстік Ембі мұнайлы-газ аймағына жатады. 

Қазақстанда мұнай өнеркәсібінің дамуы Доссор кенішінен бастау алады. Кен орнында 1911 жылы 31 сәуірде Жайық-Каспий мұнай қоғамы бұрғылаған №3 ұңғымадан қуатты [[мұнай]] атқылаған. Осы күннен бастап, мұнайлы алқапты игеру жеделдетіп қолға алынады. Соның нәтижесінде 1915 жылы Мақат кеніші іске қосылады. Қазіргі уақытта аудан аумағында 14 кен орнынан мұнай өндіріледі. Жаңа кеніштер ашу мүмкіндігі мол. Геофизикалық және геологиялық зерттеулер тұз үсті және тұз асты жер қыртыстарының бәрінде де мұнай-газ белгілері бар екенін көрсеткен.  

Қорлары анықталып, әлі де игерілмей жатқан пайдалы қазбалар да жоқ емес. Аудан аумағында онға тарта [[қоңыр көмір]]лі кен қабаттары бар екені белгілі. Есепке алынған қоры 80 млн.тоннадан асады. Бірақ олар әлі де толықтай зерттеліп, шаруашылық кәдесіне жаратыла қойған жоқ. 

Ауданда құрылысқа қажетті құм, кірпіш соғатын топырақ, [[керамзит]] және цемент өңдіретін шикізаттың барлығы анықталған. Мақат маңайында тас қалайтын ерітінділер үшін, сондай-ақ аса жауапты емес бетон құюға жарайтын құм бар екені белгілі. Оның қоры 20 млн.текше метрге жетеді деп есептелген. [[Мақат]], [[Доссор]], Қошқар жерлерінде тас илейтін топырақ қорының бар екені ертеден мәлім. Доссор мен Мақатта шағын кірпіш цехтары тұрғызылып, біраз жыл бойы өнім алынды. Есептеулерге қарағанда бағалы шикізаттың қоры аудан аумағында 100 млн.текше метрден асады. Іздестіру-бағалау және барлау жұмыстарына кеңінен пайдаланатын бор, саз, мергел жыныстарының көлемі 340 млн.текше метрдей деп болжанған. 

Мақат ауданында [[ас тұзы]] мен калий тұзының жеткілікті қоры бар. Сондай-ақ, емдік балшық пен бұрғылау ерітіндісіне пайдаланатын шикізаттың көлемі мыңдаған текше метрмен өлшенеді. Қарабатан көлінің балшығын Атырау қаласындағы шипажайлар емдік мақсатқа кеңінен пайдалануда. 

== Әлеуметтік нысандары==
Білім беру және денсаулық сақтау мекемелерінен жалпы білім беретін 12 мектеп,мәдениет үйі, 4 клуб, аудандық аурухана мен емхана, Доссор кенттік ауруханасы, 6 фельдшерлік-акушерлік пункт, 2 отбасылық амбулатория бар. 1937 жылдан бастап “[[Мұнайшы (газет)|Мұнайшы]]” атты аудандық газет шығады. Аудан жері арқылы Мақат — Бейнеу — Қоңырат, Мақат — Индербор т. ж. және Атырау — Мақат — Қандыағаш — Ақтөбе, Доссор — Құлсары, Доссор — Байшонас, Мақат — Сағыз автомобиль жолдары өтеді.

Ауданда 10 клуб, мәдениет үйі, 3 кітапхана, жалпы білім беретін 12 мектеп, 8 емдеу- сауықтыру мекемелері бар. 
Политехникалық колледжде 300 жас әр түрлі мамандық алуда.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}

{{Атырау облысы}}
{{Мақат ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Мақат ауданы]]</text>
      <sha1>d60xd963937yrpqucpr3e5hsbuy9fpg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058421</id>
      <parentid>3058420</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:45:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15068" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Мақат ауданы
 |елтаңба             = Мақат ауданы логотипі.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Мақат]]
 |ауылдық округтер саны   = 1
 |кенттік әкімдіктер саны = 2
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 2
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Ибрагимов Ринат Хисаевич&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://lenta.inform.kz/kz/atyrau-oblysynyn-makat-audanyna-zhana-akim-tagayyndaldy_a3908117|title=Атырау облысының Мақат ауданына жаңа әкім тағайындалды|website=lenta.inform.kz}}&lt;/ref&gt;
 |әкімдіктің мекенжайы  = Мақат кенті, Сәтбаев көшесі, №1
 |құрылған уақыты    = [[1924]]-[[1963]], [[1966]]-[[1988]], [[1990]]
 |жер аумағы          = 4,9
 |жер аумағы бойынша орны  =7-ші
 |тұрғыны             = 30 563&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 5-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 5,3
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 97,6%, орыс 1,5%, өзбек 0,3%
 |телефон коды        = +7 71236
 |пошта индексі       = 
 |сайты               = 
 |карта               = Makat District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Makat District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Мақат ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның орталық аумағындағы [[әкімшілік]] бөлік. 1924 жылы құрылған. Жер аумағы 4,9 мың км². Халқы 29,8 мың адам (2014). Құрамында 2 [[кент]], 2 [[ауыл]] бар. Орталығы — [[Мақат]] кенті.

== Жалпы сипаттама ==
Аудан аумағы [[Каспий маңы ойпаты]]ның оңтүстік шығысында, [[Каспий теңізі]]нің солтүстік шығыс жағалауында орналаскан. Ойпат дүниежүзілік мұхит деңгейінен 28 м. төменде жатыр. [[Сурет:Мақат ауданы. Стелла.jpg|солға|250px|]] 
Жер бедері көбіне тегіс, аз тілімделінген, топырағы тұзды. еліміздегі ен ірі жазықтардың бірі болып есептеледі. Аудан аумағында айта қаларлықтай биіктіктік кездеспейді. 
Аудан жері теңізге қарай біртіндеп кұлдилай беретін жазықтық болып келеді. Бүкіл аумағы теңіз деңгейінен төмен жатыр: солтүстігінде -10 м. болып, оңтүстігінде -22 м-ге дейін барады.&lt;ref&gt;Мақат ауданы: Шежіре.-Алматы: &quot;Исламнұр&quot; баспасы 2004. ISBN 9965-9628-0-4&lt;/ref&gt;

Мақат ауданы аумағында [[пермь-триас]], ортаңғы [[юра]] және [[бор]] дәуірлерінің жыныстарында түзілген тұзды күмбездерде шоғырланған ірі 23 [[мұнай]], [[газ]] кен орындары бар. Одан басқа [[калий]] тұзы және [[гипс]] кен орындары да кездеседі. Ірі мұнай кен орындарына [[Бекбике мұнай кен орны|Бекбике]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]], [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]], [[Таңатар мұнай кен орны|Таңатар]], [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Ескене мұнай кен орны|Ескене]], [[Қарсақ мұнай кен орны|Қарсақ]], [[Ботақан мұнай кен орны|Ботақан]], т.б. жатады.

== Климаты ==
Мақат ауданының [[климат]]ы тым континенттік және құрғақ; қысы біршама суық ([[қараша]] — [[наурыз]] айларында). Ауа райының орташа температурасы қаңтарда –10°С (кейде –35 — 40°С-қа дейін төмендейді), шілдеде 25°С (кейде 40°С-тан да жоғары). Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 — 175 мм. Тымық күндер аз. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5 — 5 м/с, қатты желдер де (10 — 15 м/с-қа дейін) болып тұрады.

== Өзен-сулары ==
Аудан көлемінде тұрақты ағынды су көзі жоқ. Жер беті суларынан тек ауданның шығыс бөлігі бойымен ағып өтетін суы тұзды [[Сағыз өзені]] ғана бар. Бұл өзеннің өзі де көктемгі қар суларымен ғана толығып отырады. Тереңде жатқан жер асты суларының минералдығы жоғары.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Егіншілікке жарамсыз [[сор]], сортаңды, бозғылт және сұр топырақ қабаттарында, көбінесе, [[жусан]], [[көкпек]], [[бұйырғын]] [[жантақ]], [[қаңбақ]]өседі.  Жануарлар дүниесін шөлге бейім [[кемірушілер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]] құрайды. [[Қасқыр]], [[түлкі]], [[қарсақ]], [[киік]], [[сарышұнақтар]], [[қосаяқ]], [[жылан]], [[кесіртке]]; құстардан [[қарақұс]], [[қарға]], [[торғай]] кездеседі.

== Халқы ==
Мақат ауданының халқы түгелімен дерлік қалалық жерде қоныстанған. Халықтың 1 км²-ге шаққандағы орташа тығыздығы 5,3 адам. Оның басым көпшілігі [[қазақтар]] (97,6%). Басқа ұлт өкілдерінен [[орыстар]], [[өзбектер]], т.б. тұрады.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Бәйгетөбе ауылдық округі]] || 2 000 || [[Бәйгетөбе]], Мұнай айдаушылар елді мекендері, [[Ескене темір жол бекеті|Ескене]], [[№402 - темір жол бекеті (Атырау облысы)|№402]] және [[№472 – темір жол бекеті (Атырау облысы)|№472]] темір жол бекеттері.
|-
| [[Доссор кенттік әкімдігі]] || 11 470|| [[Доссор]]
|-
| [[Мақат кенттік әкімдігі]] || 14 266 || [[Мақат]]
|}

== Шаруашылығы ==
Мақат ауданында, негізінен, мұнай мен газ өнеркәсібі дамыған. Мұнай өнеркәсібін мұнда алғаш рет 1911 жылы орыс-ағылшын кәсіпорны ұйымдастырды. 1917 жылға дейін оның құрамында тек қана [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]] (1911) мен [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]] (1915) мұнай кәсіпшіліктері жұмыс істеді. 1920 жылы олар [[Ембімұнайгаз|“Ембімұнай”]] тресіне біріктірілді. Кейіннен оның құрамы жаңадан ұйымдасқан [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], т.б. мұнай кәсіпшіліктерімен толықты. Мұнай тасымалын іске асыру мақсатында 1939 — 40 жылы Атырау — Ор темір жол мен [[мұнай құбыры]] және оны өзге кәсіпшіліктермен қосатын мұнай құбырының тарамдары салынды. Аудандағы ірі кәсіпорындар қатарына Мақат мұнай басқармасы, локомотив депосы, Мақат темір жол желілік басқармасы, Мақат темір жол станциясы, Доссор мұнай басқармасы, “Доссормұнаймаш” ЖШС, т.б. жатады.

== Пайдалы қазбалары ==
Аудан аумағы геологиялық кұрылымы жөнінен Онтүстік Ембі мұнайлы-газ аймағына жатады. 

Қазақстанда мұнай өнеркәсібінің дамуы Доссор кенішінен бастау алады. Кен орнында 1911 жылы 31 сәуірде Жайық-Каспий мұнай қоғамы бұрғылаған №3 ұңғымадан қуатты [[мұнай]] атқылаған. Осы күннен бастап, мұнайлы алқапты игеру жеделдетіп қолға алынады. Соның нәтижесінде 1915 жылы Мақат кеніші іске қосылады. Қазіргі уақытта аудан аумағында 14 кен орнынан мұнай өндіріледі. Жаңа кеніштер ашу мүмкіндігі мол. Геофизикалық және геологиялық зерттеулер тұз үсті және тұз асты жер қыртыстарының бәрінде де мұнай-газ белгілері бар екенін көрсеткен.  

Қорлары анықталып, әлі де игерілмей жатқан пайдалы қазбалар да жоқ емес. Аудан аумағында онға тарта [[қоңыр көмір]]лі кен қабаттары бар екені белгілі. Есепке алынған қоры 80 млн.тоннадан асады. Бірақ олар әлі де толықтай зерттеліп, шаруашылық кәдесіне жаратыла қойған жоқ. 

Ауданда құрылысқа қажетті құм, кірпіш соғатын топырақ, [[керамзит]] және цемент өңдіретін шикізаттың барлығы анықталған. Мақат маңайында тас қалайтын ерітінділер үшін, сондай-ақ аса жауапты емес бетон құюға жарайтын құм бар екені белгілі. Оның қоры 20 млн.текше метрге жетеді деп есептелген. [[Мақат]], [[Доссор]], Қошқар жерлерінде тас илейтін топырақ қорының бар екені ертеден мәлім. Доссор мен Мақатта шағын кірпіш цехтары тұрғызылып, біраз жыл бойы өнім алынды. Есептеулерге қарағанда бағалы шикізаттың қоры аудан аумағында 100 млн.текше метрден асады. Іздестіру-бағалау және барлау жұмыстарына кеңінен пайдаланатын бор, саз, мергел жыныстарының көлемі 340 млн.текше метрдей деп болжанған. 

Мақат ауданында [[ас тұзы]] мен калий тұзының жеткілікті қоры бар. Сондай-ақ, емдік балшық пен бұрғылау ерітіндісіне пайдаланатын шикізаттың көлемі мыңдаған текше метрмен өлшенеді. Қарабатан көлінің балшығын Атырау қаласындағы шипажайлар емдік мақсатқа кеңінен пайдалануда. 

== Әлеуметтік нысандары==
Білім беру және денсаулық сақтау мекемелерінен жалпы білім беретін 12 мектеп,мәдениет үйі, 4 клуб, аудандық аурухана мен емхана, Доссор кенттік ауруханасы, 6 фельдшерлік-акушерлік пункт, 2 отбасылық амбулатория бар. 1937 жылдан бастап “[[Мұнайшы (газет)|Мұнайшы]]” атты аудандық газет шығады. Аудан жері арқылы Мақат — Бейнеу — Қоңырат, Мақат — Индербор т. ж. және Атырау — Мақат — Қандыағаш — Ақтөбе, Доссор — Құлсары, Доссор — Байшонас, Мақат — Сағыз автомобиль жолдары өтеді.

Ауданда 10 клуб, мәдениет үйі, 3 кітапхана, жалпы білім беретін 12 мектеп, 8 емдеу- сауықтыру мекемелері бар. 
Политехникалық колледжде 300 жас әр түрлі мамандық алуда.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}

{{Атырау облысы}}
{{Мақат ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Мақат ауданы]]</text>
      <sha1>3p9c5vk651jwh70v5g5lx30khnnfbsz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058423</id>
      <parentid>3058421</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:45:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15068" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Мақат ауданы
 |елтаңба             = Мақат ауданы логотипі.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Мақат]]
 |ауылдық округтер саны   = 1
 |кенттік әкімдіктер саны = 2
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 4
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Ибрагимов Ринат Хисаевич&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://lenta.inform.kz/kz/atyrau-oblysynyn-makat-audanyna-zhana-akim-tagayyndaldy_a3908117|title=Атырау облысының Мақат ауданына жаңа әкім тағайындалды|website=lenta.inform.kz}}&lt;/ref&gt;
 |әкімдіктің мекенжайы  = Мақат кенті, Сәтбаев көшесі, №1
 |құрылған уақыты    = [[1924]]-[[1963]], [[1966]]-[[1988]], [[1990]]
 |жер аумағы          = 4,9
 |жер аумағы бойынша орны  =7-ші
 |тұрғыны             = 30 563&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 5-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 5,3
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 97,6%, орыс 1,5%, өзбек 0,3%
 |телефон коды        = +7 71236
 |пошта индексі       = 
 |сайты               = 
 |карта               = Makat District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Makat District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Мақат ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның орталық аумағындағы [[әкімшілік]] бөлік. 1924 жылы құрылған. Жер аумағы 4,9 мың км². Халқы 29,8 мың адам (2014). Құрамында 2 [[кент]], 2 [[ауыл]] бар. Орталығы — [[Мақат]] кенті.

== Жалпы сипаттама ==
Аудан аумағы [[Каспий маңы ойпаты]]ның оңтүстік шығысында, [[Каспий теңізі]]нің солтүстік шығыс жағалауында орналаскан. Ойпат дүниежүзілік мұхит деңгейінен 28 м. төменде жатыр. [[Сурет:Мақат ауданы. Стелла.jpg|солға|250px|]] 
Жер бедері көбіне тегіс, аз тілімделінген, топырағы тұзды. еліміздегі ен ірі жазықтардың бірі болып есептеледі. Аудан аумағында айта қаларлықтай биіктіктік кездеспейді. 
Аудан жері теңізге қарай біртіндеп кұлдилай беретін жазықтық болып келеді. Бүкіл аумағы теңіз деңгейінен төмен жатыр: солтүстігінде -10 м. болып, оңтүстігінде -22 м-ге дейін барады.&lt;ref&gt;Мақат ауданы: Шежіре.-Алматы: &quot;Исламнұр&quot; баспасы 2004. ISBN 9965-9628-0-4&lt;/ref&gt;

Мақат ауданы аумағында [[пермь-триас]], ортаңғы [[юра]] және [[бор]] дәуірлерінің жыныстарында түзілген тұзды күмбездерде шоғырланған ірі 23 [[мұнай]], [[газ]] кен орындары бар. Одан басқа [[калий]] тұзы және [[гипс]] кен орындары да кездеседі. Ірі мұнай кен орындарына [[Бекбике мұнай кен орны|Бекбике]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]], [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]], [[Таңатар мұнай кен орны|Таңатар]], [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Ескене мұнай кен орны|Ескене]], [[Қарсақ мұнай кен орны|Қарсақ]], [[Ботақан мұнай кен орны|Ботақан]], т.б. жатады.

== Климаты ==
Мақат ауданының [[климат]]ы тым континенттік және құрғақ; қысы біршама суық ([[қараша]] — [[наурыз]] айларында). Ауа райының орташа температурасы қаңтарда –10°С (кейде –35 — 40°С-қа дейін төмендейді), шілдеде 25°С (кейде 40°С-тан да жоғары). Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 — 175 мм. Тымық күндер аз. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5 — 5 м/с, қатты желдер де (10 — 15 м/с-қа дейін) болып тұрады.

== Өзен-сулары ==
Аудан көлемінде тұрақты ағынды су көзі жоқ. Жер беті суларынан тек ауданның шығыс бөлігі бойымен ағып өтетін суы тұзды [[Сағыз өзені]] ғана бар. Бұл өзеннің өзі де көктемгі қар суларымен ғана толығып отырады. Тереңде жатқан жер асты суларының минералдығы жоғары.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Егіншілікке жарамсыз [[сор]], сортаңды, бозғылт және сұр топырақ қабаттарында, көбінесе, [[жусан]], [[көкпек]], [[бұйырғын]] [[жантақ]], [[қаңбақ]]өседі.  Жануарлар дүниесін шөлге бейім [[кемірушілер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]] құрайды. [[Қасқыр]], [[түлкі]], [[қарсақ]], [[киік]], [[сарышұнақтар]], [[қосаяқ]], [[жылан]], [[кесіртке]]; құстардан [[қарақұс]], [[қарға]], [[торғай]] кездеседі.

== Халқы ==
Мақат ауданының халқы түгелімен дерлік қалалық жерде қоныстанған. Халықтың 1 км²-ге шаққандағы орташа тығыздығы 5,3 адам. Оның басым көпшілігі [[қазақтар]] (97,6%). Басқа ұлт өкілдерінен [[орыстар]], [[өзбектер]], т.б. тұрады.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Бәйгетөбе ауылдық округі]] || 2 000 || [[Бәйгетөбе]], Мұнай айдаушылар елді мекендері, [[Ескене темір жол бекеті|Ескене]], [[№402 - темір жол бекеті (Атырау облысы)|№402]] және [[№472 – темір жол бекеті (Атырау облысы)|№472]] темір жол бекеттері.
|-
| [[Доссор кенттік әкімдігі]] || 11 470|| [[Доссор]]
|-
| [[Мақат кенттік әкімдігі]] || 14 266 || [[Мақат]]
|}

== Шаруашылығы ==
Мақат ауданында, негізінен, мұнай мен газ өнеркәсібі дамыған. Мұнай өнеркәсібін мұнда алғаш рет 1911 жылы орыс-ағылшын кәсіпорны ұйымдастырды. 1917 жылға дейін оның құрамында тек қана [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]] (1911) мен [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]] (1915) мұнай кәсіпшіліктері жұмыс істеді. 1920 жылы олар [[Ембімұнайгаз|“Ембімұнай”]] тресіне біріктірілді. Кейіннен оның құрамы жаңадан ұйымдасқан [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], т.б. мұнай кәсіпшіліктерімен толықты. Мұнай тасымалын іске асыру мақсатында 1939 — 40 жылы Атырау — Ор темір жол мен [[мұнай құбыры]] және оны өзге кәсіпшіліктермен қосатын мұнай құбырының тарамдары салынды. Аудандағы ірі кәсіпорындар қатарына Мақат мұнай басқармасы, локомотив депосы, Мақат темір жол желілік басқармасы, Мақат темір жол станциясы, Доссор мұнай басқармасы, “Доссормұнаймаш” ЖШС, т.б. жатады.

== Пайдалы қазбалары ==
Аудан аумағы геологиялық кұрылымы жөнінен Онтүстік Ембі мұнайлы-газ аймағына жатады. 

Қазақстанда мұнай өнеркәсібінің дамуы Доссор кенішінен бастау алады. Кен орнында 1911 жылы 31 сәуірде Жайық-Каспий мұнай қоғамы бұрғылаған №3 ұңғымадан қуатты [[мұнай]] атқылаған. Осы күннен бастап, мұнайлы алқапты игеру жеделдетіп қолға алынады. Соның нәтижесінде 1915 жылы Мақат кеніші іске қосылады. Қазіргі уақытта аудан аумағында 14 кен орнынан мұнай өндіріледі. Жаңа кеніштер ашу мүмкіндігі мол. Геофизикалық және геологиялық зерттеулер тұз үсті және тұз асты жер қыртыстарының бәрінде де мұнай-газ белгілері бар екенін көрсеткен.  

Қорлары анықталып, әлі де игерілмей жатқан пайдалы қазбалар да жоқ емес. Аудан аумағында онға тарта [[қоңыр көмір]]лі кен қабаттары бар екені белгілі. Есепке алынған қоры 80 млн.тоннадан асады. Бірақ олар әлі де толықтай зерттеліп, шаруашылық кәдесіне жаратыла қойған жоқ. 

Ауданда құрылысқа қажетті құм, кірпіш соғатын топырақ, [[керамзит]] және цемент өңдіретін шикізаттың барлығы анықталған. Мақат маңайында тас қалайтын ерітінділер үшін, сондай-ақ аса жауапты емес бетон құюға жарайтын құм бар екені белгілі. Оның қоры 20 млн.текше метрге жетеді деп есептелген. [[Мақат]], [[Доссор]], Қошқар жерлерінде тас илейтін топырақ қорының бар екені ертеден мәлім. Доссор мен Мақатта шағын кірпіш цехтары тұрғызылып, біраз жыл бойы өнім алынды. Есептеулерге қарағанда бағалы шикізаттың қоры аудан аумағында 100 млн.текше метрден асады. Іздестіру-бағалау және барлау жұмыстарына кеңінен пайдаланатын бор, саз, мергел жыныстарының көлемі 340 млн.текше метрдей деп болжанған. 

Мақат ауданында [[ас тұзы]] мен калий тұзының жеткілікті қоры бар. Сондай-ақ, емдік балшық пен бұрғылау ерітіндісіне пайдаланатын шикізаттың көлемі мыңдаған текше метрмен өлшенеді. Қарабатан көлінің балшығын Атырау қаласындағы шипажайлар емдік мақсатқа кеңінен пайдалануда. 

== Әлеуметтік нысандары==
Білім беру және денсаулық сақтау мекемелерінен жалпы білім беретін 12 мектеп,мәдениет үйі, 4 клуб, аудандық аурухана мен емхана, Доссор кенттік ауруханасы, 6 фельдшерлік-акушерлік пункт, 2 отбасылық амбулатория бар. 1937 жылдан бастап “[[Мұнайшы (газет)|Мұнайшы]]” атты аудандық газет шығады. Аудан жері арқылы Мақат — Бейнеу — Қоңырат, Мақат — Индербор т. ж. және Атырау — Мақат — Қандыағаш — Ақтөбе, Доссор — Құлсары, Доссор — Байшонас, Мақат — Сағыз автомобиль жолдары өтеді.

Ауданда 10 клуб, мәдениет үйі, 3 кітапхана, жалпы білім беретін 12 мектеп, 8 емдеу- сауықтыру мекемелері бар. 
Политехникалық колледжде 300 жас әр түрлі мамандық алуда.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}

{{Атырау облысы}}
{{Мақат ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Мақат ауданы]]</text>
      <sha1>6rhtswo512sjdmke68ij63zrva4g1z0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058424</id>
      <parentid>3058423</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:47:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15090" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Мақат ауданы
 |елтаңба             = Мақат ауданы логотипі.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Мақат]]
 |ауылдық округтер саны   = 1
 |кенттік әкімдіктер саны = 2
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 4
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Ибрагимов Ринат Хисаевич&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://lenta.inform.kz/kz/atyrau-oblysynyn-makat-audanyna-zhana-akim-tagayyndaldy_a3908117|title=Атырау облысының Мақат ауданына жаңа әкім тағайындалды|website=lenta.inform.kz}}&lt;/ref&gt;
 |әкімдіктің мекенжайы  = Мақат кенті, Сәтбаев көшесі, №1
 |құрылған уақыты    = [[1924]]-[[1963]], [[1966]]-[[1988]], [[1990]]
 |жер аумағы          = 4,9
 |жер аумағы бойынша орны  =7-ші
 |тұрғыны             = 30 563&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 5-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 5,3
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 97,6%, орыс 1,5%, өзбек 0,3%
 |телефон коды        = +7 71236
 |пошта индексі       = 
 |сайты               = 
 |карта               = Makat District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Makat District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Мақат ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның орталық аумағындағы [[әкімшілік]] бөлік. 1924 жылы құрылған. Жер аумағы 4,9 мың км². Халқы 29,8 мың адам (2014). Құрамында 2 [[кент]], 2 [[ауыл]] бар. Орталығы — [[Мақат]] кенті.

== Жалпы сипаттама ==
Аудан аумағы [[Каспий маңы ойпаты]]ның оңтүстік шығысында, [[Каспий теңізі]]нің солтүстік шығыс жағалауында орналаскан. Ойпат дүниежүзілік мұхит деңгейінен 28 м. төменде жатыр. [[Сурет:Мақат ауданы. Стелла.jpg|солға|250px|]] 
Жер бедері көбіне тегіс, аз тілімделінген, топырағы тұзды. еліміздегі ен ірі жазықтардың бірі болып есептеледі. Аудан аумағында айта қаларлықтай биіктіктік кездеспейді. 
Аудан жері теңізге қарай біртіндеп кұлдилай беретін жазықтық болып келеді. Бүкіл аумағы теңіз деңгейінен төмен жатыр: солтүстігінде -10 м. болып, оңтүстігінде -22 м-ге дейін барады.&lt;ref&gt;Мақат ауданы: Шежіре.-Алматы: &quot;Исламнұр&quot; баспасы 2004. ISBN 9965-9628-0-4&lt;/ref&gt;

Мақат ауданы аумағында [[пермь-триас]], ортаңғы [[юра]] және [[бор]] дәуірлерінің жыныстарында түзілген тұзды күмбездерде шоғырланған ірі 23 [[мұнай]], [[газ]] кен орындары бар. Одан басқа [[калий]] тұзы және [[гипс]] кен орындары да кездеседі. Ірі мұнай кен орындарына [[Бекбике мұнай кен орны|Бекбике]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]], [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]], [[Таңатар мұнай кен орны|Таңатар]], [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Ескене мұнай кен орны|Ескене]], [[Қарсақ мұнай кен орны|Қарсақ]], [[Ботақан мұнай кен орны|Ботақан]], т.б. жатады.

== Климаты ==
Мақат ауданының [[климат]]ы тым континенттік және құрғақ; қысы біршама суық ([[қараша]] — [[наурыз]] айларында). Ауа райының орташа температурасы қаңтарда –10°С (кейде –35 — 40°С-қа дейін төмендейді), шілдеде 25°С (кейде 40°С-тан да жоғары). Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 — 175 мм. Тымық күндер аз. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5 — 5 м/с, қатты желдер де (10 — 15 м/с-қа дейін) болып тұрады.

== Өзен-сулары ==
Аудан көлемінде тұрақты ағынды су көзі жоқ. Жер беті суларынан тек ауданның шығыс бөлігі бойымен ағып өтетін суы тұзды [[Сағыз өзені]] ғана бар. Бұл өзеннің өзі де көктемгі қар суларымен ғана толығып отырады. Тереңде жатқан жер асты суларының минералдығы жоғары.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Егіншілікке жарамсыз [[сор]], сортаңды, бозғылт және сұр топырақ қабаттарында, көбінесе, [[жусан]], [[көкпек]], [[бұйырғын]] [[жантақ]], [[қаңбақ]]өседі.  Жануарлар дүниесін шөлге бейім [[кемірушілер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]] құрайды. [[Қасқыр]], [[түлкі]], [[қарсақ]], [[киік]], [[сарышұнақтар]], [[қосаяқ]], [[жылан]], [[кесіртке]]; құстардан [[қарақұс]], [[қарға]], [[торғай]] кездеседі.

== Халқы ==
Мақат ауданының халқы түгелімен дерлік қалалық жерде қоныстанған. Халықтың 1 км²-ге шаққандағы орташа тығыздығы 5,3 адам. Оның басым көпшілігі [[қазақтар]] (97,6%). Басқа ұлт өкілдерінен [[орыстар]], [[өзбектер]], т.б. тұрады.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Бәйгетөбе ауылдық округі]] || 2 000 || [[Бәйгетөбе]], Мұнай айдаушылар елді мекендері, [[Ескене темір жол бекеті|Ескене]], [[№402 - темір жол бекеті (Атырау облысы)|№402]] және [[№472 – темір жол бекеті (Атырау облысы)|№472]] темір жол бекеттері.
|-
| [[Доссор кенттік әкімдігі]] || 11 470|| [[Доссор]] кенті
|-
| [[Мақат кенттік әкімдігі]] || 14 266 || [[Мақат]] кенті
|}

== Шаруашылығы ==
Мақат ауданында, негізінен, мұнай мен газ өнеркәсібі дамыған. Мұнай өнеркәсібін мұнда алғаш рет 1911 жылы орыс-ағылшын кәсіпорны ұйымдастырды. 1917 жылға дейін оның құрамында тек қана [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]] (1911) мен [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]] (1915) мұнай кәсіпшіліктері жұмыс істеді. 1920 жылы олар [[Ембімұнайгаз|“Ембімұнай”]] тресіне біріктірілді. Кейіннен оның құрамы жаңадан ұйымдасқан [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], т.б. мұнай кәсіпшіліктерімен толықты. Мұнай тасымалын іске асыру мақсатында 1939 — 40 жылы Атырау — Ор темір жол мен [[мұнай құбыры]] және оны өзге кәсіпшіліктермен қосатын мұнай құбырының тарамдары салынды. Аудандағы ірі кәсіпорындар қатарына Мақат мұнай басқармасы, локомотив депосы, Мақат темір жол желілік басқармасы, Мақат темір жол станциясы, Доссор мұнай басқармасы, “Доссормұнаймаш” ЖШС, т.б. жатады.

== Пайдалы қазбалары ==
Аудан аумағы геологиялық кұрылымы жөнінен Онтүстік Ембі мұнайлы-газ аймағына жатады. 

Қазақстанда мұнай өнеркәсібінің дамуы Доссор кенішінен бастау алады. Кен орнында 1911 жылы 31 сәуірде Жайық-Каспий мұнай қоғамы бұрғылаған №3 ұңғымадан қуатты [[мұнай]] атқылаған. Осы күннен бастап, мұнайлы алқапты игеру жеделдетіп қолға алынады. Соның нәтижесінде 1915 жылы Мақат кеніші іске қосылады. Қазіргі уақытта аудан аумағында 14 кен орнынан мұнай өндіріледі. Жаңа кеніштер ашу мүмкіндігі мол. Геофизикалық және геологиялық зерттеулер тұз үсті және тұз асты жер қыртыстарының бәрінде де мұнай-газ белгілері бар екенін көрсеткен.  

Қорлары анықталып, әлі де игерілмей жатқан пайдалы қазбалар да жоқ емес. Аудан аумағында онға тарта [[қоңыр көмір]]лі кен қабаттары бар екені белгілі. Есепке алынған қоры 80 млн.тоннадан асады. Бірақ олар әлі де толықтай зерттеліп, шаруашылық кәдесіне жаратыла қойған жоқ. 

Ауданда құрылысқа қажетті құм, кірпіш соғатын топырақ, [[керамзит]] және цемент өңдіретін шикізаттың барлығы анықталған. Мақат маңайында тас қалайтын ерітінділер үшін, сондай-ақ аса жауапты емес бетон құюға жарайтын құм бар екені белгілі. Оның қоры 20 млн.текше метрге жетеді деп есептелген. [[Мақат]], [[Доссор]], Қошқар жерлерінде тас илейтін топырақ қорының бар екені ертеден мәлім. Доссор мен Мақатта шағын кірпіш цехтары тұрғызылып, біраз жыл бойы өнім алынды. Есептеулерге қарағанда бағалы шикізаттың қоры аудан аумағында 100 млн.текше метрден асады. Іздестіру-бағалау және барлау жұмыстарына кеңінен пайдаланатын бор, саз, мергел жыныстарының көлемі 340 млн.текше метрдей деп болжанған. 

Мақат ауданында [[ас тұзы]] мен калий тұзының жеткілікті қоры бар. Сондай-ақ, емдік балшық пен бұрғылау ерітіндісіне пайдаланатын шикізаттың көлемі мыңдаған текше метрмен өлшенеді. Қарабатан көлінің балшығын Атырау қаласындағы шипажайлар емдік мақсатқа кеңінен пайдалануда. 

== Әлеуметтік нысандары==
Білім беру және денсаулық сақтау мекемелерінен жалпы білім беретін 12 мектеп,мәдениет үйі, 4 клуб, аудандық аурухана мен емхана, Доссор кенттік ауруханасы, 6 фельдшерлік-акушерлік пункт, 2 отбасылық амбулатория бар. 1937 жылдан бастап “[[Мұнайшы (газет)|Мұнайшы]]” атты аудандық газет шығады. Аудан жері арқылы Мақат — Бейнеу — Қоңырат, Мақат — Индербор т. ж. және Атырау — Мақат — Қандыағаш — Ақтөбе, Доссор — Құлсары, Доссор — Байшонас, Мақат — Сағыз автомобиль жолдары өтеді.

Ауданда 10 клуб, мәдениет үйі, 3 кітапхана, жалпы білім беретін 12 мектеп, 8 емдеу- сауықтыру мекемелері бар. 
Политехникалық колледжде 300 жас әр түрлі мамандық алуда.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}

{{Атырау облысы}}
{{Мақат ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Мақат ауданы]]</text>
      <sha1>1pohyy2f1jsd92vtvtxmu6nf5n98wa0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058441</id>
      <parentid>3058424</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T18:45:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15096" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Мақат ауданы
 |елтаңба             = Мақат ауданы логотипі.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Мақат]]
 |ауылдық округтер саны   = 1
 |кенттік әкімдіктер саны = 2
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 4
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Ибрагимов Ринат Хисаевич&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://lenta.inform.kz/kz/atyrau-oblysynyn-makat-audanyna-zhana-akim-tagayyndaldy_a3908117|title=Атырау облысының Мақат ауданына жаңа әкім тағайындалды|website=lenta.inform.kz}}&lt;/ref&gt;
 |әкімдіктің мекенжайы  = Мақат кенті, Сәтбаев көшесі, №1
 |құрылған уақыты    = [[1924]]-[[1963]], [[1966]]-[[1988]], [[1990]]
 |жер аумағы          = 4,9
 |жер аумағы бойынша орны  =7-ші
 |тұрғыны             = 30 563&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 5-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 5,3
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 97,6%, орыс 1,5%, өзбек 0,3%
 |телефон коды        = +7 71236
 |пошта индексі       = 
 |сайты               = 
 |карта               = Makat District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Makat District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Мақат ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның орталық аумағындағы [[әкімшілік]] бөлік. 1924 жылы құрылған. Жер аумағы 4,9 мың км². Халқы 29,8 мың адам (2014). Құрамында 2 [[кент]], 2 [[ауыл]] бар. Орталығы — [[Мақат]] кенті.

== Жалпы сипаттама ==
Аудан аумағы [[Каспий маңы ойпаты]]ның оңтүстік шығысында, [[Каспий теңізі]]нің солтүстік шығыс жағалауында орналаскан. Ойпат дүниежүзілік мұхит деңгейінен 28 м. төменде жатыр. [[Сурет:Мақат ауданы. Стелла.jpg|солға|250px|]] 
Жер бедері көбіне тегіс, аз тілімделінген, топырағы тұзды. еліміздегі ен ірі жазықтардың бірі болып есептеледі. Аудан аумағында айта қаларлықтай биіктіктік кездеспейді. 
Аудан жері теңізге қарай біртіндеп кұлдилай беретін жазықтық болып келеді. Бүкіл аумағы теңіз деңгейінен төмен жатыр: солтүстігінде -10 м. болып, оңтүстігінде -22 м-ге дейін барады.&lt;ref&gt;Мақат ауданы: Шежіре.-Алматы: &quot;Исламнұр&quot; баспасы 2004. ISBN 9965-9628-0-4&lt;/ref&gt;

Мақат ауданы аумағында [[пермь-триас]], ортаңғы [[юра]] және [[бор]] дәуірлерінің жыныстарында түзілген тұзды күмбездерде шоғырланған ірі 23 [[мұнай]], [[газ]] кен орындары бар. Одан басқа [[калий]] тұзы және [[гипс]] кен орындары да кездеседі. Ірі мұнай кен орындарына [[Бекбике мұнай кен орны|Бекбике]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]], [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]], [[Таңатар мұнай кен орны|Таңатар]], [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Ескене мұнай кен орны|Ескене]], [[Қарсақ мұнай кен орны|Қарсақ]], [[Ботақан мұнай кен орны|Ботақан]], т.б. жатады.

== Климаты ==
Мақат ауданының [[климат]]ы тым континенттік және құрғақ; қысы біршама суық ([[қараша]] — [[наурыз]] айларында). Ауа райының орташа температурасы қаңтарда –10°С (кейде –35 — 40°С-қа дейін төмендейді), шілдеде 25°С (кейде 40°С-тан да жоғары). Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 — 175 мм. Тымық күндер аз. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5 — 5 м/с, қатты желдер де (10 — 15 м/с-қа дейін) болып тұрады.

== Өзен-сулары ==
Аудан көлемінде тұрақты ағынды су көзі жоқ. Жер беті суларынан тек ауданның шығыс бөлігі бойымен ағып өтетін суы тұзды [[Сағыз өзені]] ғана бар. Бұл өзеннің өзі де көктемгі қар суларымен ғана толығып отырады. Тереңде жатқан жер асты суларының минералдығы жоғары.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Егіншілікке жарамсыз [[сор]], сортаңды, бозғылт және сұр топырақ қабаттарында, көбінесе, [[жусан]], [[көкпек]], [[бұйырғын]] [[жантақ]], [[қаңбақ]]өседі.  Жануарлар дүниесін шөлге бейім [[кемірушілер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]] құрайды. [[Қасқыр]], [[түлкі]], [[қарсақ]], [[киік]], [[сарышұнақтар]], [[қосаяқ]], [[жылан]], [[кесіртке]]; құстардан [[қарақұс]], [[қарға]], [[торғай]] кездеседі.

== Халқы ==
Мақат ауданының халқы түгелімен дерлік қалалық жерде қоныстанған. Халықтың 1 км²-ге шаққандағы орташа тығыздығы 5,3 адам. Оның басым көпшілігі [[қазақтар]] (97,6%). Басқа ұлт өкілдерінен [[орыстар]], [[өзбектер]], т.б. тұрады.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Бәйгетөбе ауылдық округі]] || 2 000 || [[Бәйгетөбе]], Мұнай айдаушылар елді мекендері, [[Ескене (темір жол стансасы)|Ескене]], [[№402 - темір жол бекеті (Атырау облысы)|№402]] және [[№472 – темір жол бекеті (Атырау облысы)|№472]] темір жол бекеттері.
|-
| [[Доссор кенттік әкімдігі]] || 11 470|| [[Доссор]] кенті
|-
| [[Мақат кенттік әкімдігі]] || 14 266 || [[Мақат]] кенті
|}

== Шаруашылығы ==
Мақат ауданында, негізінен, мұнай мен газ өнеркәсібі дамыған. Мұнай өнеркәсібін мұнда алғаш рет 1911 жылы орыс-ағылшын кәсіпорны ұйымдастырды. 1917 жылға дейін оның құрамында тек қана [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]] (1911) мен [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]] (1915) мұнай кәсіпшіліктері жұмыс істеді. 1920 жылы олар [[Ембімұнайгаз|“Ембімұнай”]] тресіне біріктірілді. Кейіннен оның құрамы жаңадан ұйымдасқан [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], т.б. мұнай кәсіпшіліктерімен толықты. Мұнай тасымалын іске асыру мақсатында 1939 — 40 жылы Атырау — Ор темір жол мен [[мұнай құбыры]] және оны өзге кәсіпшіліктермен қосатын мұнай құбырының тарамдары салынды. Аудандағы ірі кәсіпорындар қатарына Мақат мұнай басқармасы, локомотив депосы, Мақат темір жол желілік басқармасы, Мақат темір жол станциясы, Доссор мұнай басқармасы, “Доссормұнаймаш” ЖШС, т.б. жатады.

== Пайдалы қазбалары ==
Аудан аумағы геологиялық кұрылымы жөнінен Онтүстік Ембі мұнайлы-газ аймағына жатады. 

Қазақстанда мұнай өнеркәсібінің дамуы Доссор кенішінен бастау алады. Кен орнында 1911 жылы 31 сәуірде Жайық-Каспий мұнай қоғамы бұрғылаған №3 ұңғымадан қуатты [[мұнай]] атқылаған. Осы күннен бастап, мұнайлы алқапты игеру жеделдетіп қолға алынады. Соның нәтижесінде 1915 жылы Мақат кеніші іске қосылады. Қазіргі уақытта аудан аумағында 14 кен орнынан мұнай өндіріледі. Жаңа кеніштер ашу мүмкіндігі мол. Геофизикалық және геологиялық зерттеулер тұз үсті және тұз асты жер қыртыстарының бәрінде де мұнай-газ белгілері бар екенін көрсеткен.  

Қорлары анықталып, әлі де игерілмей жатқан пайдалы қазбалар да жоқ емес. Аудан аумағында онға тарта [[қоңыр көмір]]лі кен қабаттары бар екені белгілі. Есепке алынған қоры 80 млн.тоннадан асады. Бірақ олар әлі де толықтай зерттеліп, шаруашылық кәдесіне жаратыла қойған жоқ. 

Ауданда құрылысқа қажетті құм, кірпіш соғатын топырақ, [[керамзит]] және цемент өңдіретін шикізаттың барлығы анықталған. Мақат маңайында тас қалайтын ерітінділер үшін, сондай-ақ аса жауапты емес бетон құюға жарайтын құм бар екені белгілі. Оның қоры 20 млн.текше метрге жетеді деп есептелген. [[Мақат]], [[Доссор]], Қошқар жерлерінде тас илейтін топырақ қорының бар екені ертеден мәлім. Доссор мен Мақатта шағын кірпіш цехтары тұрғызылып, біраз жыл бойы өнім алынды. Есептеулерге қарағанда бағалы шикізаттың қоры аудан аумағында 100 млн.текше метрден асады. Іздестіру-бағалау және барлау жұмыстарына кеңінен пайдаланатын бор, саз, мергел жыныстарының көлемі 340 млн.текше метрдей деп болжанған. 

Мақат ауданында [[ас тұзы]] мен калий тұзының жеткілікті қоры бар. Сондай-ақ, емдік балшық пен бұрғылау ерітіндісіне пайдаланатын шикізаттың көлемі мыңдаған текше метрмен өлшенеді. Қарабатан көлінің балшығын Атырау қаласындағы шипажайлар емдік мақсатқа кеңінен пайдалануда. 

== Әлеуметтік нысандары==
Білім беру және денсаулық сақтау мекемелерінен жалпы білім беретін 12 мектеп,мәдениет үйі, 4 клуб, аудандық аурухана мен емхана, Доссор кенттік ауруханасы, 6 фельдшерлік-акушерлік пункт, 2 отбасылық амбулатория бар. 1937 жылдан бастап “[[Мұнайшы (газет)|Мұнайшы]]” атты аудандық газет шығады. Аудан жері арқылы Мақат — Бейнеу — Қоңырат, Мақат — Индербор т. ж. және Атырау — Мақат — Қандыағаш — Ақтөбе, Доссор — Құлсары, Доссор — Байшонас, Мақат — Сағыз автомобиль жолдары өтеді.

Ауданда 10 клуб, мәдениет үйі, 3 кітапхана, жалпы білім беретін 12 мектеп, 8 емдеу- сауықтыру мекемелері бар. 
Политехникалық колледжде 300 жас әр түрлі мамандық алуда.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}

{{Атырау облысы}}
{{Мақат ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Мақат ауданы]]</text>
      <sha1>3ab33q930fed1r34ewt3wsts3ccg3gd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жуалы ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20352</id>
    <revision>
      <id>3058364</id>
      <parentid>3040230</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T13:45:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18468" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Жуалы ауданы
 |елтаңба             =  
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 40 
  |lon_dir = E |lon_deg = 70 |lon_min = 45 |lon_sec = 35
 |облысы              = Жамбыл облысы
 |аудан орталығы          = [[Бауыржан Момышұлы ауылы]]
 |ауылдық округтер саны   =15 
 |кенттік әкімдіктер саны =  
 |қалалық әкімдіктер саны =  
 |ауылдар саны       = 54
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Қаржауов Олжас Есалханұлы&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.inform.kz/ru/zhambyl-oblysynyn-zhualy-audanyna-zhana-akim-tagayyndaldy_a3759701/amp|title=Жамбыл облысының Жуалы ауданына жаңа әкім тағайындалды|website=www.inform.kz|date=2021-03-02}}&lt;/ref&gt; 
 |әкімдіктің мекенжайы  = 
 |құрылған уақыты    = 1928
 |жер аумағы          = 4,2 
 |жер аумағы бойынша орны  = 
 |тұрғыны             = 52 169&lt;ref&gt;[http://www.zhualy.gov.kz/dinamika/dinamikadem.htm Жамбыл облысының Статистика департаменті. 01.07.2019]{{Deadlink|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 
 |санақ жылы          = 2019
 |тығыздығы           = 
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = {{nobr|[[қазақтар]] (90,01%)}}, {{nobr|[[дүңгендер]] (6,13%)}}, {{nobr|басқалары (3,87%)}}&lt;ref&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2019 жылдың басындағы саны]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;пер.2019&quot;&gt;[http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2010.htm 2009 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы]&lt;/ref&gt;
 |телефон коды        = 
 |пошта индексі       = 
 |сайты               = 
 |карта               = Zualy District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы =  Zhualy District Kazakhstan.png
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Жуалы ауданы''' – [[Жамбыл облысы]]ның оңтүстігіндегі әкімшілік бөлініс. [[1928 жыл|1928]] жылы құрылған. Жер аумағы 4,2 мың км². Орталығы – [[Бауыржан Момышұлы ауылы]].

[[File:UvgUTJgBoNk.jpg|thumb|Алатау]]
[[File:9o3DQk1SGsk.jpg|thumb|Бурное станциясы]]
[[File:Pb1qeDhQboc.jpg|thumb|Қош келдіңіз]]
[[File:2HrdSbkqcNE.jpg|thumb|Орталық мешіт]]

== Географиялық орны ==
Жуалы ауданы Теріс (Асы) өзенінің жоғары және орта ағысында, жерінің басым бөлігін Жуалы таулы үстірті (биіктігі орталығында 900 м, шет жақтарында 1200 м) алып жатыр. Солтүстігі мен солтүстік-шығысын Қаратау жотасы, батысы мен оңтүстік-батысынан Боралдай тауы, оңтүстігінен Талас Алатауы қоршайды. Ауданның солтүстігінде Билікөл қазаншұңқыры (абсолютті биіктігі 450 м) орналасқан. Кен байлықтарынан тас көмір, құрылыс материалдары кездеседі.

==Халқы==
Тұрғыны 52 169 адам ([[2019 жыл|2019]]). Ұлттық құрамы: [[қазақтар]] (90,01%), [[орыстар]] (6,13%), басқалары (3,87%).  

== Әкімшілік бөлінісі ==
Аудандағы 54 елді мекен 15 ауылдық округке біріктірілген:
* [[Ақсай ауылдық округі (Жамбыл облысы)|Ақсай ауылдық округі]]
* [[Ақтөбе ауылдық округі (Жуалы ауданы)|Ақтөбе ауылдық округі]] 
* [[Бауыржан Момышұлы ауылдық округі|Бауыржан Момышұлы ауылдық округі]] 
* [[Билікөл ауылдық округі]] 
* [[Боралдай ауылдық округі (Жамбыл облысы)|Боралдай ауылдық округі]] 
* [[Жетітөбе ауылдық округі]]
* [[Көкбастау ауылдық округі]] 
* [[Күреңбел ауылдық округі]] 
* [[Қарасаз ауылдық округі (Жамбыл облысы)|Қарасаз ауылдық округі]] 
* [[Қошқарата ауылдық округі (Жамбыл облысы)|Қошқарата ауылдық округі]]
* [[Қызыларық ауылдық округі]] 
* [[Мыңбұлақ ауылдық округі (Жамбыл облысы)|Мыңбұлақ ауылдық округі]] 
* [[Нұрлыкент ауылдық округі]] 
* [[Тоғызтарау ауылдық округі]] 
* [[Шақпақ ата ауылдық округі]]
Халықтың өзгеру динамикасы

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жыл !! Жуалы ауданы !! Б.Момышұлы
|-
| 1999 жыл || 50,4 мың тұрғын || 10,5 мың тұрғын
|-
| 2000 жыл || 49,1 мың тұрғын || 11,9 мың тұрғын
|-
| 2001 жыл || 49,6 мың тұрғын || 11,8 мың тұрғын
|-
| 2002 жыл || 49,6 мың тұрғын || 11,8 мың тұрғын
|}

== Климаты ==
Таулы үстірттің климаты қоңыржай континенттік, қаңтардың орташа температурасы –2°С, шілдеде 18°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм шамасында. Климат жағдайлары дәнді дақылдар мен кейбір техникалық (күнбағыс) дақылдарды егуге қолайлы. Ауданның солтүстігінде климат тым континенттік және құрғақ. Қаңтарда –8°С, шілдеде 24°С. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 200 мм.

== Табиғаты ==
Басты өзені – Теріс (төмен жағы Асы деп аталады), оның ең ірі саласы – Шақпақ өзені. Ауданның солтүстік-батысынан Қошқар ата (Боралдайдың саласы) өзені ағып өтеді. Теріс өзенінде Терісащыбұлақ бөгені салынған (көлемі 50 млн. м³).

Ауданның таулы үстіртінің сұр топырағында жусан, астық тұқымдас өсімдіктер, боз, селеу, қызғылт қоңыр топырағында түрлі шөптер, бидайық аралас өсімдіктер өседі. Өзен бойларында бұталы тоғайлар (тобылғы, итмұрын, долана, сарыағаш) кездеседі. Тау аңғарларында жабайы алма, алмұрт, үйеңкі, шетен өседі. Ауданның оңтүстік бөлігіндегі Талас Алатауының беткейлері – альпілік және субальпілік шалғын. Бұл өңір Ақсу-Жабағылы қорығының солтүстік бөлігі саналады. Солтүстігіндегі Билікөл қазаншұңқырының сұр топырағында жусан, сораң өсімдіктер, Асы өзенінің аңғарында ши өседі.

Жабайы жануарлардан қарақұйрық, жабайы шошқа, шиебөрі кездеседі. Құстардан қырғауыл, кекілік бар. Билікөлде сазан, жайын ауланады.

== Елді мекендері ==
Ауданда халық біркелкі орналаспаған. Елді мекендері көбінесе темір жолдың бойында орналасқан. Ірі ауылдары: Бауыржан Момышұлы, Көлбастау, Қайрат, Бурнооктябрьское, Күреңбел, Шақпақ ата, Қарасаз. Аудан негізінен тәлімі және ішінара суғармалы егіншілікпен және ет-сүт бағытындағы мал шаруашылығымен айналысады. Ауыл шаруашылығына жарамды жері 329,6 мың га, оның ішінде егістігі 90 мың га, шабындығы 7,5 мың га, жайылымы 112,0 мың га, орманы 20 мың га. Егістігінің ішінде дәнді және техникалық дақылдардың үлесі басым. Мемлекеттік бағыныстағы Октябрьское және Бурненский ауыл шаруашылық кәсіпорындары, Ақсай су шаруашылығы жүйелерінің басқармасы, Күркіреусу, Сұрым, Шақпақ т. ж. ст. жұмыс істейді. Аудан жерімен [[Түрксіб|Түрксіб темір жолы]], Ташкент – Алматы, Бауыржан Момышұлы – Қошқар ата автомобиль жолдары өтеді.

== Қысқаша сипаттамасы ==
Жуалы ауданы 1928 жылы қыркүйек айының 3-ші жұлдызында Шымкент облысының құрамында құрылды және 1951 жылдың наурыз айында Жамбыл облысының құрамына берілді.

Аудан орталығы [[Бауыржан Момышұлы ауылы]] - облыс орталығы [[Тараз]] қаласынан 60 шақырым жерде, Жамбыл облысының оңтүстік-батысында орналасқан.

Ауданның жалпы жер көлемі - 421 мың 283 га.,  оның ішінде, егістік - 102 мың 759 га.,  жайылымдық жері - 219 мың 963 га., шабындық жері- 7458 га., көп жылдық ағаштар көлемі - 715 га. Халқы 51915 (52615) адамды құрайды. Аудан бойынша аула саны -10478 бірлік. Халқының тығыздығы 1 шаршы шақырымға 12 адам. Ауданда мекен ететін ұлт өкілдерінің басым бөлігін, яғни, 87 % [[қазақтар]], 8,1 % [[орыстар]], 1,06 % [[шешендер]], 1,04 % [[әзірбайжандар]], 1,9 % басқа да ұлттар құрайды. 26159 ер, 26456 әйелдер.

Ауданды солтүстік жағынан [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау таулары]], батысынан Боралдай, оңтүстігінен Талас-Алатауы, шығысынан [[Қырғыз Алатауы]] қоршап жатыр.

Аудан аумағын &quot;Алматы-Ташкент&quot; халықаралық трассасы және теміржол магистралы қиып өтеді.

Аудан аумағында Теріс, Ақсай, Көксай, Бахаты, Боралдай және Қошқарата өзендері, сонымен қатар, [[Билікөл]], [[Теріс-Ащыбұлақ]] су қоймасы бар. Су қоймасының  сыйымдылығы 158 млн. куб және ол Жамбыл ауданының 23000 га. жерін суландырады.

== Ауданнан шыққан тұлғалар ==
* [[Бауыржан Момышұлы]] (1910-1982) — [[Кеңес Одағының Батыры]], [[жазушы]], [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тың даңқты жауынгері, әскери қолбасшы, [[стратег]] және [[тактика|тактик]].
* [[Шерхан Мұртазаұлы Мұртаза]] (1932 жылы туған) — [[жазушы]], қоғам қайраткері, ҚР-ның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері (1984), Қазақстанның халық жазушысы (1992). 
* [[Тайыр Бүркітбайұлы Тастандиев]] (1924 – 1974) — [[Екінші дүниежүзілік соғыс]] батыры. Жауынгерлік [[Даңқ ордені]]нің толық иегері.
* [[Бауыржан Үсенов]] (1960-1991) — [[жазушы]], [[журналист]]. [[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]н бітірген.

== Кәсіпорындары ==
* &quot;Бурный сыр зауыты&quot; ЖШС;
* &quot;Жуалы&quot; АТК;
* &quot;СМТС&quot; ЖШС.

== Әлеуметтік нысандары ==
Ауданда білім бөліміне қарасты 62 білім мекемесі жұмыс істейді: 
* 46 жалпы білім беретін мектеп (30 орта,  7 негізгі,  9 бастауыш) 
* 13 бала бақша
* 1 өнер мектебі
* 1 саз мектебі
* 1 сырттай оқыту мектебі

Жалпы  аудан мектептерінде 1502 ұстаз оқушыларға білім мен тәрбие беруде. Олардың: 1295-і  жоғарғы, 207-сі арнаулы орта білімді мамандар. Оның ішінде жоғарғы санаттысы-194, бірінші санаттысы-429  екінші санаттысы -628.

Ауданда  2  балалар -жасөспірімдер спорт мектебі бар.

Спорттың [[бокс]], [[еркін қазақ]], [[дзю-до]] күрестері, [[тоғызқұмалақ]], [[футбол]], [[волейбол]], [[баскетбол]], [[кір тасын көтеру]] түрлерінен үйірмелер ашылған.

Момышұлы ауылы аумағында үлкен, кіші футбол, баскетбол, волейбол алаңдары орналасқан. 1500 орындық 1 стадион іске қосылған. Сондай-ақ, аудан аумағындағы елді -мекендерде жалпы 24 спорт залдары, 85 спорт алаңдары, 10 тир және 1 бильярд залы бар.

Жуалы ауданына қарасты 46 мәдениет мекемелері бар.  Олар:
* 1 аудандық Халық шығармашылығы және мәдени демалыс  орталығы
* 8 ауылдық мәдениет үйі, 11 ауылдық клубтар
* 1 аудандық, 1 ауылдық балалар кітапханасы
* 24 ауылдық кітапхана

Сондай-ақ, «Халықтық» атағы бар 3 ұжым бар, олар «Қызғалдақ» ән-би ансамблі, «Жуалы», «Мыңбұлақ» халық театрлары.

1924 жылдан бастап аудандық &quot;Жаңа Өмір&quot; газеті жарық көреді.

Ауданда негізгі екі бағыттағы конфессияда: [[ислам]] және [[христиан]] діндері бойынша діни орындар жұмыс істейді. Барлығы 25 мешіт, 1 шіркеу және 3 діни танымдық үйлері бар. Бүгінгі мәлімет бойынша  діни орындарға келушілердің жалпы саны 589 адамды құрап отыр.

Ауданда  қазақ, славян, өзбек, әзірбайжан және шешен - барлығы 5 мәдени-ұлттық орталықтары жұмыс атқарады. Олардың барлығы  1993 жылы құрылып, өз ұлтының салт-дәстүрін, мәдениетін және тілін насихаттау бағытында қызмет етуде.

Бүгінгі таңда ауданда 174 төсектік орталық аурухана, 25 төсектік туберкулез ауруханасы, 250 адам қабылдауға арналған емхана, бастапқы медициналық санитарлық көмек көрсетумен айналысатын 10 дәрігерлік амбулатория және 38 медициналық пункт жұмыс істейді.

== Ауыл шаруашылығы ==
Аудан бойынша 01.12.2009 жылға мал санағы:
# Мүйізді ірі қара — 41989 оның ішінде сиыры -14289;
# Қой-ешкі — 187644 оның ішінде саулығы - 80680;
# Жылқы — 8256 оның ішінде бие - 3262;
# Шошқа — 5822 оның ішінде негізгі аналығы - 515;

Ет өнімі (тірі  салмағымен) — 108140 цн. (10814 тн.);
Сүт - 329272 цн. (32927,2 тн.);
Жұмыртқа - 7198,4  мың дана;
Жүн - 5303 цн. (530,3 тн.).
&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;&quot;Қазақ Энциклопедиясы&quot;&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://zhualy.zhambyl.gov.kz/kk/ Жуалы ауданының ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210117154418/http://zhualy.zhambyl.gov.kz/kk/ |date=2021-01-17 }} 

{{Жамбыл облысы}}
{{Жуалы ауданы ауылдық округтері}}
{{Жуалы ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жуалы ауданы]]</text>
      <sha1>hcf9byvptskm74sfgrc27x8o26k5dxy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жүнісбайұлы, Несіп</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21057</id>
    <revision>
      <id>3058425</id>
      <parentid>680630</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:47:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1256" xml:space="preserve">'''Несіп Жүнісбайұлы''', спорт журналисі, жазушы, Қазақстан Республикасының Жазушылар және Журналистер одағының мүшесі, тоғызқұмалақтан ҚР спорт шебері, ҚР еңбек сіңірген жаттықтырушысы һәм Жоғары ұлттық дәрежедегі төрешісі, спорт тақырыбына жазылған бірнеше кітаптың авторы. Несіп Жүнісбайұлы 1994 жылдан 2006 жылға дейін қазақ журналистері арасынан алғаш болып Азия спорт журналистері одағы атқару комитетіне, Азия олимпиадалық кеңесінің баспасөз комитетіне мүше болып сайланған, көрнекті спорт қайраткері.

=== Сыртқы сілтемелер ===
[http://www.alaman.kz/?p=15143 «Намыс» – түптің түбінде қайта айналып соғар идея]{{Deadlink|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{Суретсіз мақала}}
[[Санат:Қазақ жазушылары]]</text>
      <sha1>h732hsnjc0e5grblby8jhoiogbpldn8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жезқазған Туы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27747</id>
    <revision>
      <id>3058511</id>
      <parentid>2747692</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:14:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="442" xml:space="preserve">'''Жезқазған Туы'''– қалалық қоғамдық-саяси газет. Алғашқы саны 1973 ж. 13 сәуірде Жезқазған облысы газеті ретінде жарық көрді. 1990 ж. Сарыарқа газеті болып өзгерді. 
{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Ұлытау облысы газеттері‎]]
[[Санат:Қазақ тілді газеттер]]</text>
      <sha1>m296wtv1498w91ogyghes2n2rvzz38y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жұлдыз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27918</id>
    <revision>
      <id>3058405</id>
      <parentid>2945450</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:16:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>СеніңШешең</username>
        <id>121905</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="157526" xml:space="preserve">{{мағына|Жұлдыз (айрық)}}
[[Сурет:Starsinthesky.jpg|250px|thumb|[[Жетіқарақшы]] жұлдызы]]‎
[[Сурет:Artist's impression of supernova 1993J.jpg|thumb|right|250px|1993J [[ғаламатжұлдыз]]ы]]

'''Жұлдыз''', кейде '''тұрақты жұлдыз''', ({{lang-la|stella}} немесе ''astrum''; [[астрономия]]дағы белгісі: ✱) — массасы ерекше ауыр, өзегіндегі [[Термоядролық реакциялар|термоядролық реакция]] арқылы айналасына тұрақты [[жарық]] шығаратын&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1162211|title=Звезда|author=Засов А. В.|publisher=Астронет |accessdate=2013-04-04|archiveurl=http://www.webcitation.org/6FehrzMWN|archivedate=2013-04-05}}&lt;/ref&gt;, плазмалық [[газ]] және [[плазма]] күйдегі аспан денесі. Жұлдыздарды арнаулы түрде [[Жұлдыз астрономиясы]] ғылымы зерттейді.

Әдетте қазақ тілінде жұлдыз сөзі кең мағынада қолданылады: барлық аспан денелерін (күн, ай, [[Марс]], [[Шолпан (ғаламшар)|Шолпан]], [[Комета|құйрықты жұлдыз]]дар т.б.) жай тілмен жұлдыз деп бірдей атай береді. Дегенмен, ғылыми арнаулы мағынада жұлдыз тек [[Күн (жұлдыз)|Күн]] секілді, [[сүмбіле]], [[темірқазық]], [[жетіқарақшы]], [[үркер]] секілді, [[қосаржұлдыз]], [[үйіржұлдыз]],  [[ғаламатжұлдыз]] секілді өзінен жарық шығаратын алып аспан денелеріне қаратылады.

Астрономдар [[жұлдыздардың спектрлік жіктелуі|жұлдыздардың спектрін]], [[жұлдыздың жарқырауы|жарық шамасын]], кеңістіктегі қозғалысын өлшеу арқылы оның салмағын, жасын, құрамындағы металл мөлшерін және басқа да қасиеттерін таниды. Жұлдыздың жалпы сапасы оның өзгерісі мен кейінгі тағдырының маңызды көрсеткіші. Басқа қасиеттері, мысалы диаметрі, өз осьінде айналуы, қозғалысы мен температурасы қатарлылар оның тарихи өзгерісі барысында ұқсамайды. Жұлдыз температурасының жарық шамасына байланысты суреті әдетте [[Герцшпрунг — Рассел диаграммасы|&quot;HR диаграммасы&quot;]] деп аталады. Ол арқылы жұлдыздың жасы мен өзгеріс сатысы айқындалады.

Жұлдыз негізгі уақытын өзегіндегі термоядролық реакция арқылы айналасына жарық шашуымен өткізеді. Өзегіндегі термоядролық реакция өзектің шетіне дейін жоғары [[энергия]] бөліп шығарады, сосын оны сыртқы әлемге радиация болып шашырайды.

[[Сутегі]] мен [[гелий]]ден ауыр [[химиялық элементтер|элементтер]] термоядролық реакциядан пайда болады. Жұлдыздар негізінен сутегіні негіз еткен күйде пайда болады және гелий мен аз мөлшерде [[ауыр металдар|ауыр элементтер]]дің сығылуынан құралады. Өзегінде жеткілікті тығыздық болса, кейбір сутегі термоядролық реакция барысында тұрақты түрде гелийге айналады&lt;ref&gt;{{cite web
 | url= http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html
 | archiveurl= http://web.archive.org/web/20080210154901/http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html
 | archivedate= 2008-02-10
 | title= Stellar Evolution &amp; Death
 | publisher= NASA Observatorium
 | accessdate= 2006-06-08}}&lt;/ref&gt; (мысалы, Күнде 4 атом сутегі 1 атом гелийге айналудан біз тұтынатын жылу мен жарық қалыптасады). Жұлдыздың ішіндегі артық энергия радиацияланып сыртқа шығып кетеді. Жұлдыз ішкі [[гравитация]] әсерінде өз салмағының жеміріп жібермеуіне (өз өзегіне бірақ құйылып, шөгіп кетпеуге де, айналасына шашырап тозып кетпеуге де) қол жеткізеді.

Жұлдыздың өзегіндегі сутегі отыны таусылса салмағы күн салмағының 0,5 есесінен кем болмаса, онда ол өсіп [[Алып қызыл жұлдыз]]ға айналады&lt;ref name=&quot;late stages&quot;&gt;{{cite web
 | last = Richmond | first = Michael
 | url = http://spiff.rit.edu/classes/phys230/lectures/planneb/planneb.html
 | title = Late stages of evolution for low-mass stars
 | publisher = Rochester Institute of Technology
 | accessdate = 2006-08-04 }}&lt;/ref&gt; Кейбір жағдайда оның өзегінде тіпті де ауыр атомдар отынға айналып қайта жана бастауы мүмкін. Мұндай жұлдыздар ақыры ықшамдалып, ғарыштағы материялық денеге айналады, басқаларға қосылады, немесе жаңа элементтер пайда болу сатысына өтеді.&lt;ref&gt;{{cite web
 | url = http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html
 | title = Stellar Evolution &amp; Death
 | publisher = NASA Observatorium
 | accessdate = 2006-06-08 }}&lt;/ref&gt;.

Жұлдыздар ғарышқа біркелкі шашылған емес. Олардың көбі тартылыс күш әсерінде ұйысып екіден көп [[қосаржұлдыз]]дарға біріксе, тіпті неше миллиард жұлдыздар топтасып алып [[үйіржұлдыз]]дарға айналады. Екі жұлдыздың орбитасы оларды жақындатқанда олардағы өзгеріс тездейді&lt;ref name=&quot;iben&quot;&gt;{{cite journal
 | last= Iben | first= Icko, Jr.
 | title=Single and binary star evolution
 | journal=Astrophysical Journal Supplement Series
 | date=1991 | volume=76 | pages=55–114}}&lt;/ref&gt;. Мысалы, [[Ақ ергежейлі]] жұлдыз өзінің серік жұлдызына жақындағанда оның газдарын өзіне сіміріп, [[Ғаламатжұлдыз|жаңа жұлдыз]] болып жарқырайды.

Жұлдыздар әлемі өте әр алуан. Кейбір жұлдыздар Күннен мың есе үлкен (көлемі бойынша) әрі жарығырақ болып келсе (алып жұлдыздар), ал кейбіреуінің мөлшері мен шығаратын [[жарық|жарығының]] [[энергия]]сы Күннен әлдеқайда аз болып (ергежейлі жұлдыздар) келеді. Жұлдыздардың жарқырауы да түрліше болады. Алтын Балық шоқжұлдызының S жұлдызы Күннен 400 мың есе артық жарқырайды.

Күн өзінің барлық белгілері жағынан қатардағы жұлдыз болып саналады. Көптеген жұлдыздарды күн секілді ғаламшарлық жүйеден тұрады деп санауға толық негіз бар. Жұлдыздар өте алыс қашықтықта орналасқандықтан, олардың серіктері ең күшті телескоппен де көрінбейді. Оларды анықтау үшін зерттеудің нәзік әдістер қолданып, бірнеше ондаған жылдар бойы ұқыпты бақылау мен күрделі есептеулер жүргізу қажет. Жұлдыз спектріне талдау жасау арқылы да жұлдыздың ғаламшар серігі бар-жоғы анықталады.

== Этимологиясы ==
Қазақ тіліндегі ''жұлдыз'' сөзі прото-түркі ''*yulduŕ'' сөзінен шыққан. [[Әзірбайжан тілі|Әзірбайжан]]ша ''ulduz'', [[Шағатай тілі|шағатай]]ша {{Rtl-lang|ar|یولدوز}}, [[Долған тілі|долған]]ша ''һулус'', [[Ғағауыз тілі|ғағауыз]]ша ''yıldız'', [[Қарашай-балқар тілі|қарашай-балқар]]ша ''жулдуз'', [[Башқұрт тілі|башқұрт]]ша ''йондоҙ'', [[Хакас тілі|хакас]]ша ''чылтыс'', [[Құмық тілі|құмық]]ша ''юлдуз'', [[Қырғыз тілі|қырғыз]]ша ''жылдыз'', [[Ноғай тілі|ноғай]]ша ''юлдыз'', [[Шор тілі|шор]]ша ''чылтыс'', [[Татар тілі|татар]]ша ''йолдыз'', [[Түрікмен тілі|түрікмен]]ше ''ýyldyz'', [[Тыва тілі|тыва]]ша ''сылдыс'', [[Ұйғыр тілі|ұйғыр]]ша {{Rtl-lang|ar|يۇلتۇز}}, [[Өзбек тілі|өзбек]]ше ''yulduz'', [[Саха тілі|саха]]ша ''сулус'' және басқа түркі жұлдыз атауларының когнаты болып табылады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?single=1&amp;basename=%2fdata%2falt%2fturcet&amp;text_number=++76&amp;root=config|title=Starling Etymologic Base|author=S. Starostin|lang=en}}&lt;/ref&gt;

[[Латын тілі]]ндегі ''stella'' сөзі прото-италикше ''*stērolā'' сөзінен шыққан, ал ''astrum'' [[ежелгі грек тілі]]ндегі {{Polytonic|ἄστρον}} сөзінен алынған. {{Polytonic|Ἄστρον}} мен ''stella'' бір прото-үнді-еуропа ''*h₂stḗr'' сөзінен шыққан, демек екеуі де туыс сөз.

== Күзету-өлшеу тарихы ==
[[Сурет:Nebra_Scheibe.jpg|thumb|right|200px|Аспан кестесі, б.з.д. XVII ғ.]]
Адамзаттың жұлдыздарды күзетіп тұрмысқа пайдалану, діни рәсімдерді орындау тарихы арыдан бастау алады. Ежелгі мысырлықтар осында 5-6 мың жыл бұрын [[Сүмбіле]] жұлдызының шығыс көкжиектен көтерілуін негіз етіп, [[Ніл]] өзенінің тасуын мөлшерлеген және бір жылдың 365,25 күн болатынын дәл анықтаған.

Қытайдың Шан патшалығы осыдан 4 мың жыл бұрын аспанды бақылайтын арнайы орда мансаптыларын тағайындап, егіс жұмыстарын уағында жүргізуге қол жеткізген.

[[Сурет:PSM_V78_D326_Ptolemy.png|thumb|left|120px|[[Клавдий Птолемей|Птолемей]]]]
Тұрақты жұлдыздар діни рәсімдер үшін де айырықша маңызға ие болды. Көптеген ежелгі ғалымдар ерте заманның өзінде-ақ адамдар жұлдызды аспанды [[шоқжұлдыз]]дарға бөлген&lt;ref&gt;{{cite book
 | author=Forbes, George | title=History of Astronomy
 | publisher=Watts &amp; Co. | location=London | year=1909
 | format =Free e-book from Project Gutenberg
 | url=http://www.gutenberg.org/etext/8172 }}&lt;/ref&gt;. Ежелгі заман астрономы [[Клавдий Птолемей|Птолемей]]дің тіркеуі бойынша бүкіл аспанда 48 шоқжұлдыз болса, қазіргі кезде 88 шоқжұлдыз бар делінеді. Бұл шоқжұлдыздар [[күнтізбе]] жасауға тікелей ықпал етті. Қазіргі жер шарында ең кең қолданылатын, дәлдігі жоғары [[григориан күнтізбесі]] жерге ең жақын тұрақты жұлдыз — күнді негіз етіп жасалған.&lt;ref&gt;{{cite web
 | last = Tøndering | first = Claus
 | url = http://webexhibits.org/calendars/calendar-ancient.html
 | title = Other ancient calendars | publisher = WebExhibits
 | accessdate = 2006-12-10 }}&lt;/ref&gt;

Көп уақытқа дейін жұлдыздар орнынан қозғалмайды, еш өзгермейді, мәңгі солай бола береді, аспан шарына мәңгілік байланған деп есептеді. Сондықтан жұлдыздарды тұрақты жұлдыз деп атаған. Әсіресе [[Аристотель]]дің (б.з.б. IV ғасыр) идеясының ықпалында көптеген ғасырлар бойы жұлдызды аспан мәңгілік және өзгермейтін [[хрусталь]] [[сфера]] тәрізді, оның сыртында құдайлар өмір сүреді деп жорамалдауы негізгі ғарыш түсінігі болды.

[[Сурет:Biruni_Iranian.jpg|thumb|left|120px| [[Әбу Райхан әл-Бируни]]]]
Ең ежелгі дәлдігі жоғары, уақыты көрсетілген жұлдыз картасы б.з.д. 1534 ж. ежелгі [[Мысыр]]да жасалды.&lt;ref&gt;{{cite journal
 | last=von Spaeth | first=Ove
 | title=Dating the Oldest Egyptian Star Map
 | journal=Centaurus International Magazine of the History of Mathematics, Science and Technology
 | year=2000 | volume=42 | issue=3 | pages=159–179
 | url=http://www.moses-egypt.net/star-map/senmut1-mapdate_en.asp
 | accessdate=2007-10-21 }}&lt;/ref&gt; [[Мұсылман]] астрономдары анықтаған көптеген жұлдыз атаулары бүгінге дейін қолданылуда. Олар және көптеген жұлдыз өлшеу аспаптарын жасады. ХІ ғасырда [[Әбу Райхан әл-Бируни]] [[құс жолы]]н көптеген жұлдыздар мен тұмандықтардан құралған деп есептеп, 1019 жылғы [[Тұтылу|айдың тұтылуы]] кезінде біраз жұлдыздың ендік бұрышын өлшеді.&lt;ref&gt;{{cite web
 | last=Zahoor | first=A. | year=1997
 | url=http://www.unhas.ac.id/~rhiza/saintis/biruni.html
 | title=Al-Biruni | publisher=Hasanuddin University
 | accessdate=2007-10-21 }}&lt;/ref&gt;

Осыдан 3 мың жыл бұрын Қытайдың Чжоугун деген қаласында бірінші астрономиялық обсерватория салынған. Ол өте қарапайым, онда телескоп болған жоқ. Жұлдыздарды қарапайым көзбен бақылаған. Қытайдың б.з.д. V ғасырдағы ғалымдары жұлдыздардың ауадан (газдан) құралатынын жазып қалдырған екен.&lt;ref name=&quot;clark&quot;&gt;Clark, D. H.; Stephenson, F. R., The Historical Supernovae, Supernovae: A survey of current research; Proceedings of the Advanced Study Institute, 355–370 бет, Dordrecht, D. Reidel Publishing Co, маусым 29, 1981, Cambridge, England, 
[http://adsabs.harvard.edu/abs/1982sscr.conf..355C] 2006-09-24&lt;/ref&gt;

[[Самарқан]] қаласындағы зерттеуші ғалымдар орта ғасырда мыңдаған жұлдыздың орнын дәл анықтаған. [[Ұлықбек]]тің кейін бір ғасырдан соң өмірге келген дат ғалымы [[Тихо Браге]] де обсерватория салып, жұлдыздар әлеміне бақылау жасаған.&lt;ref name=&quot;he history&quot;&gt;{{cite web
 | last = Drake | first = Stephen A.
 | date = 2006
 | url = http://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/heasarc/headates/heahistory.html
 | title = A Brief History of High-Energy (X-ray &amp; Gamma-Ray) Astronomy
 | publisher = NASA HEASARC | accessdate = 2006-08-24
}}&lt;/ref&gt;

[[Сурет:Giordano_Bruno.jpg|thumb|left|120px| [[Джордано Бруно]]]]
16-ғасырдың соңында [[Джордано Бруно]] «Жұлдыздар да Күн сияқты аспан денелері, олардың арасында ай секілді, жер секілділері де бар, және олар да бірін бірі айналып жүреді» деген пікір айтты. Жұлдыздарды алыстағы күн дейтін көзқарасты [[Ежелгі Грекия|ежелгі грек]] ойшылдарынан шексіздік туралы айтқан [[Анаксимандр]] мен [[атом]] теориясының негізін қалаушы [[Демокрит]], [[Рим]] философы [[Эпикур]] айтып өткен болатын.&lt;ref&gt;{{cite web
 | date = 2006 
 | url = http://www.eso.org/outreach/eduoff/edu-prog/catchastar/CAS2004/casreports-2004/rep-226/
 | title = Exoplanets | publisher = ESO
 | accessdate = 2006-10-11 }}&lt;/ref&gt;

Теолог Ричард Бентли «Егер олар күн секілді жұлдыз болса, неге күн жүйесіне гравитация (тартылыс күш) түсірмейді?» - деп сұрақ қойған екен, оған [[бүкіл әлемдік тартылыс заңы]]н ашқан [[Ньютон]] «Әрбір тараптағы жұлдыздар тудырған тартылыс күші бір-бірін жойып, жоққа шығарады» - деп жауап берген екен.&lt;ref&gt;{{cite web
 | last = Hoskin | first = Michael | year=1998
 | url = http://www.stsci.edu/stsci/meetings/lisa3/hoskinm.html
 | title = The Value of Archives in Writing the History of Astronomy
 | publisher = Space Telescope Science Institute
 | accessdate = 2006-08-24 }}&lt;/ref&gt;

[[Сурет:Tycho_Brahe.JPG|thumb|left|120px|[[Тихо Браге]]]]
[[1596 жыл]]ы алғаш рет айнымалы жұлдыз (неміс астрономы [[Йоханнес Фабрициус]]), ал [[1650 жыл]]ы алғаш рет қос айнымалы жұлдыз (италиялық ғалым [[Джованни Риччоли]]) анықталды.

Дания ғалымы [[Тихо Браге]] аспаннан бір жаңа (бұрын болмаған) тұрақты жұлдызды байқап, аспан ежелден осылай емес деген пікірге келген екен. Кейін ол жаңа жұлдыз [[ғаламатжұлдыз]] екені анықталды да, «Тихо ғаламатжұлдызы» деп аталады.

[[Италия]] ғалымы [[Джеминиано Монтанари]] [[1667 жыл]]ы [[Алголь]]дағы жарық өзгерісін тіркеген. [[Эдмонд Галлей]] ежелгі грек Птолемей заманынан сол кезге дейінгі жұлдыздар орнының өзгерісі туралы зерттеу жасап, жұлдыз тұрақты деген көзқарасты өзгертті.&lt;ref name=&quot;he history&quot; /&gt;

[[Фридрих Вильгельм Бессел]] [[1838 жыл]]ы көру бұрышының айырмасына сүйеніп [[Аққу шоқжұлдызы]]ндағы 61 жұлдыздың арақашықтығын 11.4 жарық жыл етіп өлшеп, ғарыштың кеңдігі мен ғарыш денелері арасындағы алыс кеңістікті танытты.

[[Сурет:William_Herschel01.jpg|thumb|left|120px|[[Уильям Гершель]] ]]
[[Уильям Гершель]] тұрақты жұлдыздардың аспандағы жайласу орнын анықтауға талпынған тұңғыш ғалым. [[1780 жыл]]дары ол [[метрология]] арқылы 600 жаққа бірдей өлшеу жасап, сол арқылы көзге көрінетін жұлдыздардың санын анықтауға кірісті. Бұл арқылы ол жұлдыздар саны аспанның бір шетіне қарай көбейе түсетінін, бұл [[Құс жолы]]ның орталық өңірі екенін айқындады. Оның баласы [[Джон Гершель]] [[Оңтүстік жарты шар]]да әкесінің ғылыми тәжірибесін қайталап, ұқсас қорытынды шығарды.&lt;ref&gt;{{cite journal
 | last=Proctor | first=Richard A.
 | title=Are any of the nebulæ star-systems? | journal=Табиғат
 | year=1870 | pages=331–333
 | url=http://digicoll.library.wisc.edu/cgi-bin/HistSciTech/HistSciTech-idx?type=div&amp;did=HISTSCITECH.0012.0052.0005&amp;isize=M
 | doi=10.1038/001331a0
 | volume=1 }}&lt;/ref&gt; Осы өлшеу, күзету барысында Уильям Гершель кейбір жұлдыздардың ұқсас бағытта қозғалып қана қоймай, өзара физикалық байланысы бар [[қосаржұлдыз]] екенін айқындады.

[[1835 жыл|1835]] – [[1839 жыл|39]] жылдары орыс астрономы [[Василий Васильевич Струве|Василий Струве]], неміс астрономы [[Фридрих Вильгельм Бессел|Фридрих Бессель]] және ағылшын астрономы [[Томас Джеймс Хендерсон|Т.Хендерсон]] алғаш рет ең жақын үш жұлдызға дейінгі қашықтықты анықтады.

Джозеф Фраунгофера және Анджело Секки Сүмбіле мен күнді салыстырып, жұлдыздарды жарығына қарай түрге бөлудің ғылыми жүйесін жасады.&lt;ref&gt;{{cite web
 | last = MacDonnell | first = Joseph
 | url = http://www.faculty.fairfield.edu/jmac/sj/scientists/secchi.htm
 | title = Angelo Secchi, S.J. (1818–1878) the Father of Astrophysics
 | publisher = Fairfield University | accessdate = 2006-10-02}}&lt;/ref&gt; Дегемен қазіргі заманғы жұлдыздар жүйесін бөлу амалын Энни Кэннон 1900 жылы тапқан.

[[Сурет:Friedrich_Wilhelm_Bessel.jpeg|thumb|left|120px|[[Фридрих Вильгельм Бессел]]]]
ХІХ ғасырда [[Қосаржұлдыз]]ды күзетудің маңызы да еселеп артты. [[1834 жыл]]ы Ф.В.Бессель Сүмбіленің өзіндегі өзгерісті өлшеп, оның жасырын серігі бар екенін ашты. Эдвард Пикеринг [[1899 жыл]]ы периоды 104 күндік спектрлі қосаржұлдызды байқады. Астроном Струве және [[Шербёрн Уэсли Бёрнхем]] қатарлылар қосаржұлдыздар туралы материалдарды топтап, олардың орбитасы арқылы сапасын өлшеуге мүмкіндік алды.

19-ғасырдың 60-шы жылдары жұлдыздарды зерттеу үшін [[спектроскоп]], ал [[1880 жыл]]дан бастап [[фотография]] пайдаланыла бастады.&lt;ref&gt;{{cite book
 | first=Robert G. | last=Aitken | title=The Binary Stars
 | publisher=Dover Publications Inc. | location=New York
 | year=1964 }}&lt;/ref&gt;

Тұрақты жұлдыз зерттеуі XX ғасырда тез дамыды. [[Карл Шварцшильд]] көзбен көрінетін жұлдыз бен оның аппаратқа тартылған фотосын салыстырып, жұлдыздың түсі мен температурасын білуге жол ашты. 1921 фотоэлектрлі фотометр жұлдыздарды өлшеуге қолданыла бастады. Алғаш рет Альберт Майкельсон Гук телескопы арқылы жұлдыз диаметрін өлшеді.&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author=Michelson, A. A.; Pease, F. G.
 | title=Measurement of the diameter of Alpha Orionis with the interferometer
 | journal=Astrophysical Journal | year=1921 | volume=53
 | pages=249–259
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1921ApJ....53..249M  | doi = 10.1086/142603 
}}&lt;/ref&gt;

[[1913 жыл]]ы HR диаграммасы дамып, [[астрофизика]]ға жаңа мүмкіндік берді.

20-ғасырдың басында, әсіресе [[1920 жыл]]дан кейін, жұлдыз жөніндегі ғылыми көзқараста төңкеріс болды. Жұлдыз физикалық дене ретінде қарастырылып, оның құрылысы мен құрамындағы заттардың тепе-теңдік шарттары, энергия көздері зерттеле бастады. Ол арқылы ендігі жерде жұлдыздардың ішкі қасиеті мен құрылымы [[квант физикасы]] арқылы сәтті түсіндіріліп, жұлдыздар атомосферасының химиялық құрамы да айқындала бастады. Бұл төңкеріс, әрине [[атомдық физика]]ның жетістіктерімен тығыз байланысты еді. 20-ғасырдың орта шенінде [[ЭЕМ]]-ді қолдануға байланысты жұлдыздарды зерттеу мәселесі одан әрі тереңдей түсті.&lt;ref name=&quot;new cosmos&quot;&gt;{{cite book
 | author=Unsöld, Albrecht | title=The New Cosmos
 | publisher=Springer-Verlag | location=New York
 | year=1969 }}&lt;/ref&gt;

[[Ғаламатжұлдыз]]дарды айтпағанда, басқа жұлдыздарды Құс жолы галактикасы тәуелді жергілікті галактикалар жүйесінде күзетуге болады.&lt;ref&gt;e. g. {{cite journal
 | author=Battinelli, Paolo; Demers, Serge; Letarte, Bruno
 | title=Carbon Star Survey in the Local Group. V. The Outer Disk of M31
 | journal=The Astronomical Journal
 | year=2003 | volume=125 | issue=3 | pages=1298–1308
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003AJ....125.1298B
 | accessdate=2007-02-04  | doi = 10.1086/346274 
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news
 | title=Millennium Star Atlas marks the completion of ESA's Hipparcos Mission
 | publisher=ESA | date=1997
 | url=http://www.rssd.esa.int/index.php?project=HIPPARCOS&amp;page=esa_msa
 | accessdate=2007-08-05 }}&lt;/ref&gt; Дегенмен, бұл күндері тіпті жерден 100 млн жарық жылы қашықтықтағы [[Бикеш (шоқжұлдыз)|Бикеш]] галактикалар жүйесіндегі [[M 100 галактикасы]]ндағы жұлдыздарды да өлшеп-тексеруден өткізуге мүмкіндік туып отыр.&lt;ref&gt;{{cite web
 | author=Villard, Ray; Freedman, Wendy L.
 | date=1994
 | url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/1994/1994/49/text/
 | title=Hubble Space Telescope Measures Precise Distance to the Most Remote Galaxy Yet
 | publisher=Hubble Site
 | accessdate = 2007-08-05 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news
 | title=Hubble Completes Eight-Year Effort to Measure Expanding Universe
 | publisher=Hubble Site | date=1999
 | url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/1999/19/text/
 | accessdate=2007-08-02 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news
 | title=UBC Prof., alumnus discover most distant star clusters: a billion light-years away.
 | publisher=UBC Public Affairs | date=2007
 | url=http://www.publicaffairs.ubc.ca/media/releases/2007/mr-07-001.html
 | accessdate=2007-08-02 }}&lt;/ref&gt;

== Жұлдыздардың аталуы ==
[[Сурет:Venice ast sm.jpg|thumb|right|200px|Астрология тақтайшасы]]
Шоқжұлдыз ұғымы ежелгі [[Вавилон]] мәдениетінде қалыптасқан. Ежелгі заманның жұлдыз бақылаушылары біршама әйгілі жұлдыздарды табиғат мифологиясындағы белгілі бір оқиғалармен байланыстырып, олардан түрлі пішіндер елестеткен. [[Эклиптика]]ның төңірегіндегі 12 жұлдыз [[Астрология]]ның негізі болды. Кейбір арнайы тұрған ерекше жұлдыздар да арнаулы атауға ие болды, әсіресе оларға латынша және арабша атаулар берілді.
[[Сурет:Planisphæri cœleste.jpg|thumb|left|300px|XVII ғ. жұлдыз картасы, Голландия]]
Кейбір жұлдыздар туралы арнайы аңыздар құрастырылды.&lt;ref name=&quot;mythology&quot;&gt;{{cite web
 | last = Coleman | first = Leslie S
 | url = http://www.frostydrew.org/observatory/courses/myths/booklet.htm
 | title = Myths, Legends and Lore
 | publisher = Frosty Drew Observatory
 | accessdate = 2006-08-13 }}&lt;/ref&gt; Мысалы, [[Алголь]] жыланшаш пері [[Медуза]]ға арналған.

Ежелгі гректер ғаламшарларды айналушы жұлдыз (серуендеуші) деп танып, маңызды Құдайларының аты етті. Бұл планеталардың аты Меркурий, Венера, Марс, Юпитер және Сатурн.&lt;ref name=&quot;mythology&quot; /&gt; (Уран мен Нептун да грек-рим Құдайларының атында аталғанымен, бірақ олардың жарқырау шамасы әлсіз, ежелгі адамдар оларды байқай алмаған. Олар тек кейін байқалды, аты да кеш қойылды.

Шамамен 1600 жылдарға дейін шоқжұлдыздардың аты, ауқымы, жұлдыздар аты әр өңірде өзгеше болып келді. 1603 жылы неміс астрономы Иоганн Байер грек әліппесі мен шоқжұлдыздар атын бірлестірген &quot;Байер белгілемесі&quot; Уранометрияны жасап, әр шоқжұлдыздағы әрбір жұлдызға ат берді. Кейін ағылшын астрономы Джон Флемстид сандық жүйе арқылы белгілеу амалын тауып, ол кейін &quot;Флемстид белгілемесі&quot; деп аталды. Бұдан басқа да жұлдыздарды белгілеу амалдары ойлап табылды.

Ғылым әлемінде жұлдыздар мен басқа да аспан денелеріне ат беретін бірден-бір орган [[Халықаралық астрономиялық одақ]] ({{lang-en|International Astronomical Union}}).&lt;ref name=&quot;naming&quot;&gt;{{cite web
 | url = http://www.nmm.ac.uk/server/show/conWebDoc.309
| title = The Naming of Stars
 | publisher = National Maritime Museum
 | accessdate = 2006-08-13 }}&lt;/ref&gt;  Бірақ кейбір астрономиялық органдар алдамшылыққа барып, жұртқа жұлдыз атын сатумен айналысады. Бірақ, олар (мысалы: “International Star Registry” қатарлылар) қандай амалмен жұлдыздар атын сатумен айналысса да, бірақ бұл атаулар ғылым жағынан мойындалмайды, оны ешкім де пайдаланбайды.&lt;ref name=&quot;naming&quot; /&gt; Оның бәрі адам алдап ақша табудың бір түрлі амалы ғана.
&lt;ref&gt;{{cite web
 | last = Adams | first = Cecil | date = 1998
 | url = http://www.straightdope.com/classics/a3_385.html
 | title = Can you pay $35 to get a star named after you?
 | publisher = The Straight Dope | accessdate = 2006-08-13 }}&lt;/ref&gt;

== Жұлдыздар саны және жайыласуы==
[[Сурет:Ngc6397 hst blue straggler.jpg|thumb|right|250px|Жұлдыз меруерті]]
Астрономдар ғарыштағы жұлдыздар саны туралы мөлшері әрқилы. АҚШ астрономы [[Карл Саган]] өзінің «Триллионның триллионы» кітабында «Ғаламда триллион галактика бар. Әр галактикада триллион жұлдыз бар», - деген жорамал айтады.

АҚШ астрономы [[Чарли Конрой]] қатарлылар галактикалар спектріне талдау жасағаннан кейінгі жорамалы бойынша ғаламда шамамен 3•10&lt;sup&gt;23&lt;/sup&gt; жұлдыз бар деге болжам береді&lt;ref&gt;{{cite journal | url=http://www.nature.com/nature/journal/vaop/ncurrent/full/nature09578.html | title=A substantial population of low-mass stars in luminous elliptical galaxies | author=Pieter G. van Dokkum &amp; Charlie Conroy | journal=NATURE | year=2010 | doi=10.1038/nature09578}}&lt;/ref&gt;.

Жұлдыздардың әлемге жайласуы біртегіс, біркелкі емес. Жұлдыздар ғарыштағы газдар мен тозаңдармен араласып, галактикаларда өмір сүреді. Құс жолы тәрізді өлшемді галактикада әдетте 100 млрд-таған тұрақты жұлдыз болады. Ғарыштағы күзетуге болатын жұлдыздардың саны да 100 млрд-тан асады&lt;ref&gt;{{cite web | title=What is a galaxy? How many stars in a galaxy / the Universe? | publisher=Royal Greenwich Observatory | url=http://www.nmm.ac.uk/server/show/ConWebDoc.20495 | accessdate=2006-07-18 }}&lt;/ref&gt;. Кезінде жұлдыздар тек Галактикаларда ғана болады деп түсіндірілді,&lt;ref&gt;{{cite news | title=Hubble Finds Intergalactic Stars | publisher=Hubble News Desk | date= 1997 | url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/1997/02/text/ | accessdate=2006-11-06 }}&lt;/ref&gt; бірақ галактикалар арасында бос аймақта өз алдына жүрген жұлдыздар да жетерлік екен. Астрономдардың межелеуінше, ғарышта шамамен 700 Гай (7×10 &lt;sup&gt;22&lt;/sup&gt;) жұлдыз бар&lt;ref&gt;{{cite news | title=Astronomers count the stars | publisher=BBC News | date= 2003 | url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3085885.stm | accessdate=2006-07-18 }}&lt;/ref&gt;.

Жұлдыздар бірін-бірі толықтыратын екі бағытта зерттеледі. Жұлдыз астрономиясы жұлдыздардың қозғалысын, олардың галактика мен шоғырлардағы таралуын, әр түрлі статистикалық заңдылықтарын қарастырады. Ал [[астрофизика]]ның зерттейтіні – жұлдыздарда өтетін физикалық процестер, олардың сәулесі, құрылысы және [[эволюция]]сы.

Жеке жұлдыздардан басқа, Қосарлы жұлдыздар жүйесінде екі, немесе одан да көп жұлдыздар өзара бір-біріне [[гравитация]]лық тартылыс күш туғызып, өзара орағытып айналуы да жиі кездеседі және олар [[Қосаржұлдыз]] деп аталады. Қосаржұлдыздар массаларының ортақ центрі маңында айналып, қосақталып орналасады. Сондай-ақ жұлдыздардың үштік және еселік жүйелері де кездеседі. Қосаржұлдыздың массасы олардың орбиталарын зерттеу арқылы тікелей анықталады. Мұның нәтижесінде жұлдыздардың массасы мен жарқырауының арасында статистикалық тәуелділік тізбегі болатыны айқындалды&lt;ref&gt;{{cite book
 | first=Victor G. | last=Szebehely
 | coauthors=Curran, Richard B. | year=1985
 | title=Stability of the Solar System and Its Minor Natural and Artificial Bodies
 | publisher=Springer
 | id=ISBN 90-277-2046-0 }}&lt;/ref&gt;.

Дегенмен, олардың орбитасының тұрақты болса, қосаржұлдыздар ортақ жұлдыздық топ құраса, жұлдыздар саны өте көп болса, онда олар [[Үйіржұлдыз]] делінеді. Қосаржұлдыздар өзар байланысты бірнеше жұлдыздар болса, ал Үйіржұлдыздар бірнеше жүз жұлдыздан жүз мыңдаған жұлдыздардың шоғырлы одағы болуы да мүмкін.

Қосарлы жұлдыз шоғыры жүйесі ұзақ уақыт бойғы гравитация әсерінде өзара бір-бірін шектеу күйіндегі жұлдыз тобы болып, ондай үйіржұлдыздар көбінесе алып О және В жұлдыздарынан құралады. Олардың 80% жұлдызы [[қосаржұлдыз]] болып келеді&lt;ref&gt;{{cite press release |publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics |date=2006 | url=http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0611.html |title=Most Milky Way Stars Are Single |accessdate=2006-07-16 }}&lt;/ref&gt;. Құс жолы жүйесіндегі жұлдыздардың көбі жеке жұлдыз болып келеді. Ұсақ ғарыш денелерінің байқау техникасына ілесіп байқалған жеке жұлдыздар көбейе түсті. Әлемнің 85% жұлдызы [[Қызыл ергежейлі]] болса, олардың 25%-ында [[серік жұлдыз]] бар.
[[Сурет:NGC7293 (2004).jpg|thumb|right|250px|NGC 7293 (Бұранда тұмандығы), NASA ESA және C. R. O'Dell (Вандербильт университеті) суреті]]

Күннен басқа жерге ең жақын жұлдыз [[Кентавр шоқжұлдызы]]ндағы [[Проксима]] жұлдызы болып, оның жерден арақашықтығы 39.9 триллион км (10 &lt;sup&gt;12&lt;/sup&gt; км), яғни 4.2 жарық жылы қашықтықта. Яғни, жарық Проксимадан шығып, 4.2 жылда әрең жер бетіне жете алады. Егер жер шарын айналып жүрген ғарыштық тасығыштың жылдамдығы 8 км/сек (сағатына 30,000 км) деп есептесек, ол 150,000 жылда әрең Проксимаға бара алады екен&lt;ref&gt;3.99 × 10&lt;sup&gt;13&lt;/sup&gt; km / (3 × 10&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt; км/сағ × 24 × 365.25) = 1.5 × 10&lt;sup&gt;5&lt;/sup&gt; years.&lt;/ref&gt;. Қашықтықтың мұнша алыстығы әлемдегі жұлдыздар арасындағы үйреншікті жағдай есептеледі&lt;ref&gt;{{cite journal | author=Holmberg, J.; Flynn, C. | title=The local density of matter mapped by Hipparcos | journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society | volume=313 | issue=2 | year=2000 | pages=209–216 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2000MNRAS.313..209H | accessdate=2006-07-18  | doi = 10.1046/j.1365-8711.2000.02905.x }}&lt;/ref&gt;. [[Галактика]]лардың өзек өңірінде, немесе [[Шар тәрізді үйіржұлдыз]]дар ішінде жұлдыздардың арақашықтығы бұған қарағанда жақынырақ болуы мүмкін. Сол Шар тәрізді үйіржұлдыздарда және галактикалардың өзек өңірінде жұлдыздардың өзара соқтығысып қалуы жиі кезедеседі.

Ал, галактикалардың сыртқы [[қоралану]] өңірінде жұлдыздар бір-біріне өте алыс жайласқан болады. Онда галактикалар өзегіне салыстырғанда жұлдыздар арақашықтығы біршама кең болып, жұлдыздар соқтығысы сирек кездеседі. Бірақ Шар пішінді жұлдыз шоғыры жүйесі мен галактика өзегінде жұлдыздар соқтығысуы жиі кездесетін құбылыс екен.&lt;ref name=&quot;DarkMatter&quot;&gt;{{cite news | title=Astronomers: Star collisions are rampant, catastrophic | publisher=CNN News | date=2000 жыл 2 шілде| url=http://archives.cnn.com/2000/TECH/space/06/02/stellar.collisions/ | accessdate=2006-07-21 }}&lt;/ref&gt; Жұлдыздар қақтығысынан [[Көк жұлдыз]]дар пайда болып, олардың айналасындағы [[Негізгі тізбек жұлдызы]]на салыстырғанда беткі температурасы өте жоғары болады.&lt;ref&gt;{{cite journal | first = J. C. | last= Lombardi, Jr. | coauthors= Warren, J. S.; Rasio, F. A.; Sills, A.; Warren, A. R. | title = Stellar Collisions and the Interior Structure of Blue Stragglers | journal=The Astrophysical Journal | year=2002 | volume=568 | pages=939–953 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002ApJ...568..939L  | doi = 10.1086/339060 }}&lt;/ref&gt;

== Параметрі және өлшем бірлігі ==
Жұлдыздардың негізгі сипаттамалары – олардың [[масса]]сы, [[радиус]]ы және [[жарқырау]]ы. Бұл шамалар, көбінесе [[Күннің массасы]], [[Күннің радиусы|радиусы]] және [[Күннің жарқырауы|жарқырауының]] үлестерімен салыстыра өлшенеді. Жұлдыздар параметрі көбінесе [[Өлшем бірліктерінің халықаралық жүйесі|СИ]] бірлігі арқылы өрнектеледі. Кейде [[CGS]] бірлігі де қолданылады. 
:{|
|Күн массасы：
|&lt;math&gt;\begin{smallmatrix}M_\odot = 1.9891 \times 10^{30}\end{smallmatrix}&lt;/math&gt;килограмм&lt;ref name=&quot;constants&quot;&gt;{{cite journal | author = Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I. | title=Our Sun. V. A Bright Young Sun Consistent with Helioseismology and Warm Temperatures on Ancient Earth and Mars | journal=The Astrophysical Journal | year=2003 | volume=583 | issue=2 | pages=1024–1039 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003ApJ...583.1024S | doi=10.1086/345408 }}&lt;/ref&gt;
|-
|Күн жарығы：
|&lt;math&gt;\begin{smallmatrix}L_\odot = 3.827 \times 10^{26}\end{smallmatrix}&lt;/math&gt; Ватт&lt;ref name=&quot;constants&quot; /&gt;
|-
|Күн радиусы：
|&lt;math&gt;\begin{smallmatrix}R_\odot = 6.960 \times 10^{8}\end{smallmatrix}&lt;/math&gt;метр&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author= Tripathy, S. C.; Antia, H. M.
 | title=Influence of surface layers on the seismic estimate of the solar radius
 | journal=Solar Physics | year=1999
 | volume=186 | issue=1/2 | pages=1–11
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999SoPh..186....1T  | doi = 10.1023/A:1005116830445 
}}&lt;/ref&gt;
|}

Негізгі параметрлерден басқа эффективтік температура, спектрлік класс, абсолюттік жұлдыздық шама, түрлі-түстілік көрсеткіші тәрізді туынды параметрлер де қолданылады.

Ең ұзын қашықтық, мысалы алып жұлдыздардың радиусы, немесе [[қосаржұлдыз]]дың ұзын жарты өсі көбінесе [[астрономиялық бірлік]]пен өлшенеді. Астрономиялық бірлік дегеніміз жер шары мен күннің арақашықтығы. Ол шамамен 150 млн км, немесе 93 млн ағылшын милі.

== Қалыптасуы мен өзгеруі ==
[[Сурет:Witness the Birth of a Star.jpg|thumb|right|200px|Жұлдыз пайда болатын тығыздығы жоғары молекулярлық бұлт өңірі, NASA суреті]]
Жұлдыздар жұлдызаралық материя кеңеюінің тығыздығы жоғары өңірлерінде пайда болған. Бірақ сондай өңірлердің тығыздығы жер бетіндегі адам жасаған [[вакуум]]дардың тығыздығынан төмен болады. Сондай тығыздығы жоғары өңір Молекулярлық бұлт деп аталып, ондағы негізгі элемент сутегі болса, гелий шамамен 23-28% болып келеді. Бұдан басқа өте аз мөлшерде түрлі ауыр элементтер болады. Оған [[Аңшы үлкен тұмандығы]]ндағы жұлдыздардың қалыптасуы жақсы мысал бола алады&lt;ref&gt;
{{cite journal
 | last=Woodward | first=P. R.
 | title=Theoretical models of star formation
 | journal=Annual review of astronomy and astrophysics
 | year=1978 | volume=16 | pages=555–584  | doi = 10.1146/annurev.aa.16.090178.003011 
 | unused_data=|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1978ARA&amp;A..16..555W
}}&lt;/ref&gt;. Үлкен массаға ие молекурлярлық бұлттан жұлдыз қалыптасқанда, ол сондағы тұмандық газдарды жарқыратып, сутегіні иондап, [[H II өңірі]]н қалыптастырады.

Жұлдыздардың сиретілген газдардан, сондай-ақ өте тығыз газдардан (ақ ергежейлілер) құралған түрлері де болады. Жалтырауы периодты түрде өзгеріп отыратын жұлдыздар [[айнымалы жұлдыз]]дар деп аталады. [[Ғаламатжұлдыз|Жаңа жұлдыз]]дардың жалтырауы кенеттен өзгеретіндіктен, оларда әр түрлі құбылыстар жүретіндігі байқалады. Алғашқы бірнеше тәулікте кішкентай ергежейлі жұлдыз үлкейеді де, одан газ қабаты бөлініп шығып, кеңістікке тарала бастайды. Сонан соң ол қайта сығылады. Ал аса жаңа жұлдыздардың оталуы кезінде бұдан да үлкен өзгерістер болады.

=== Протожұлдыздың пайда болуы ===
{{main|Протожұлдыз}}
[[Сурет:Herbig-Haro object HH32.jpg|thumb|right|200px| HH32 Хербиг–Аро нысаны]]
Жұлдыздар ғаламатжұлдыздың (алып жұлдыздар жарылысы) [[импульс толқыны]] әсерінде, немесе екі галактиканың соғылысуы салдарынан молекулярлық бұлттың ішкі бөлігіндегі [[гравитация]]ның тұрақсыздығы пайда болады. Әдетте, молекулярлық бұлттың мәлім өңірінің тығыздығы [[Джинс тұрақсыздығы]] шамасына жетіп барғанда ол өзінің ішкі гравитациясының әсерінде жеміріле бастайды.

Молекулярлық бұлт жемірілгенде, ұйысқан тозаңдар мен газдар күн массасының 50 есесіндей болған кішкентай бок добы секілді шар денеге айналады. Шар дене жалғасты күйреп, тығыздығы жалғасты артып, ауырлық нүктесі ауысып, барынша қыза бастайды. Алғашқы [[Протожұлдыз]] бұлтының ағысы белгілі бір тұрақты қозғалыс сипатын сақтаған кезде протожұлдыздың өзегі қалыптасады&lt;ref&gt;{{cite web
 | last = Seligman | first = Courtney
 | url = http://courtneyseligman.com/text/stars/starevol2.htm
 | title = Slow Contraction of Protostellar Cloud | work=Self-published
 | accessdate = 2006-09-05 }}&lt;/ref&gt;. Бұл ''негізгі тізбек жұлдызының'' алғашқы сатысында протопланета дискасы болады, ауырлық күшінің тоғысуына кем дегенде 10 - 15 млн жыл керек.

Алғашқы протожұлдыздардың массасы күн массасынан 2 есе кішілері ''Торпақ T'' жұлдызы секілділер болса, үлкендері [[Хербиг жұлдыздары]]на ұқсас жұлдыздарды құрайды. Бұл жаңа пайда болған жұлдыздар өз өсінде айналуынан екі полюсінен ағын бүркіп шығарып, Хербиг–Аро нысанын ({{lang-en|Herbig–Haro object}}) құрайды&lt;ref&gt;{{cite conference
 | author=Bally, J.; Morse, J.; Reipurth, B. | year = 1996
 | title=The Birth of Stars: Herbig-Haro Jets, Accretion and Proto-Planetary Disks
 | booktitle = Science with the Hubble Space Telescope - II. Proceedings of a workshop held in Paris, France, December 4–8, 1995
 | editor = Piero Benvenuti, F.D. Macchetto, and Ethan J. Schreier
 | publisher = Space Telescope Science Institute | pages = 491
 | url =http://adsabs.harvard.edu/abs/1996swhs.conf..491B
 | accessdate =2006-07-14 }}&lt;/ref&gt;.

=== Негізгі тізбек жұлдызы ===
{{main|Негізгі тізбек жұлдызы}}
[[Сурет:HRDiagram.png|thumb|right|200px|HR (Герцшпрунг-Рассел) диаграммасы]]

[[Герцшпрунг — Рассел диаграммасы|HR диаграммасы]]ндағы жұлдыздар жайласуы бейберекет емес, олар белгілі бір өңірлерге арнайы орналасқан. Әсіресе сол жақ үстіңгі бұрыштан оң жақ астыңғы бұрышқа дейінгі тар өңірге көп санды жұлдыздар шоғырлы түрде орналасқаны бірден көзге түседі. Күн де осы диагональді өңірге жайғасқан екен. Демек, осынау диагональ Негізгі тізбек ({{lang-en|Main sequence}}) деп аталады да, негізгі тізбектегі жұлдыздар [[Негізгі тізбек жұлдызы]] ({{lang-en|main-sequence stars}}), немесе [[Ергежейлі жұлдыз]]  ({{lang-en|dwarf}}) деп аталады. Негізгі тізбек жұлдыздары өз ғұмырының [[сутегі]]лік жану сатысында болады. Ондағы сутегі отыны жанып таусылған соң гелийлік жану басталады да, ісініп [[Алып қызыл жұлдыз]]ға айналады. Күн жүйесіндегі күн дәл қазір сондай [[негізгі тізбек жұлдызы]]на жатады.

Тұрақты жұлдыздардың бүкіл ғұмырының 90%-ында жоғары температура мен жоғары қысым арқылы өзегіндегі сутегіні гелий етіп біріктірумен болады және осы барыста мол энергия жасап шығарады. Негізгі тізбек жұлдыздары алғашқы сәттерден бастап, сутегінің салыстырмасы өзегінде арта береді де, нәтижесінде өзегінде термоядролық реакция ұлғайып, жұлдыздың температурасы біртіндеп жоғарылап, жарығы да арта береді&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author= Mengel, J. G.; Demarque, P.; Sweigart, A. V.; Gross, P. G.
 | title=Stellar evolution from the zero-age main sequence
 | journal=Astrophysical Journal Supplement Series
 | year=1979 | volume=40 | pages=733–791
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1979ApJS...40..733M  | doi = 10.1086/190603 
}}&lt;/ref&gt;. Күнді мысал етсек, шамамен 4.6 млрд жыл бұрын негізгі тізбек сатысына жеткен, содан бері оның жарығы 40% артқан.&lt;ref name=sun_future /&gt;

Әрбір жұлдыз [[жұлдыз бораны]]н ({{lang-en|Stellar Wind}}) бүрку арқылы зарядты бөлшектерді ғарышқа шашумен болады. Көп санды жұлдыздардың осындай жолмен массасын кемітуі тым болымсыз болғандықтан есепке алынбайды. Күн жылына тек 10 −14 күн массасын жоғалтады,&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author=Wood, B. E.; Müller, H.-R.; Zank,  G. P.; Linsky,  J. L.
 | title=Measured Mass-Loss Rates of Solar-like Stars as a Function of Age and Activity
 | journal=The Astrophysical Journal | year=2002
 | volume=574 | pages=412–425
 | url=http://www.journals.uchicago.edu/ApJ/journal/issues/ApJ/v574n1/55336/55336.text.html  | doi = 10.1086/340797 
 | format= &lt;sup&gt;[http://scholar.google.co.uk/scholar?hl=en&amp;lr=&amp;q=author%3A+intitle%3AMeasured+Mass-Loss+Rates+of+Solar-like+Stars+as+a+Function+of+Age+and+Activity&amp;as_publication=The+Astrophysical+Journal&amp;as_ylo=2002&amp;as_yhi=2002&amp;btnG=Search Scholar search]&lt;/sup&gt;
}}&lt;/ref&gt; осылайша ол бүкіл ғұмырында өз массасының әрең 0.01% пайызын ғана жоғалтады. Алып массаға ие жұлдыздарда жыл сайын жоғалтатын массасы 10−7 ден 10−5 %-ға жетеді. Бұл олардың өзгерісіне біршама әсер етеді&lt;ref&gt;{{cite journal
 | last=de Loore | first=C.
 | coauthors=de Greve, J. P.; Lamers, H. J. G. L. M.
 | title=Evolution of massive stars with mass loss by stellar wind
 | journal=Astronomy and Astrophysics | year=1977 | volume=61
 | issue=2 | pages=251–259
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1977A&amp;A....61..251D }}&lt;/ref&gt;. Массасы күн массасының 50 есесіндей жұлдыз Негізгі тізбек сатысында өз массасының жартысына дейін жоғалтады&lt;ref&gt;{{cite web
 | url = http://www.nmm.ac.uk/server/show/conWebDoc.727
 | title = The evolution of stars between 50 and 100 times the mass of the Sun
 | publisher = Royal Greenwich Observatory
 | accessdate = 2006-09-07 }}&lt;/ref&gt;.

Жұлдыздың негізгі тізбек белдеуіндегі уақыты олардағы отынның жану, ысрап болу жылдамдығына байланысты болады. Күннің жарқырауы мен массасына негізделіп, оның өмірінің 10 млрд жыл шамасында екенін мөлшерлейміз. Алып жұлдыздардың массасын құртатын жану тез, өмірі қысқа болады. Ұсақ жұлдыздардың өртену жылдамдығы ақырын, неше миллиард жылға жетеді және олардың соңғы мезгілі үздіксіз қызару, бозару болады. Ондай жұлдыздар қазіргі ғарыштық жастан (13.7 млрд жыл)  көбірек өмір сүретіндіктен, ондай жұлдыздардың өлімі әлі туыла қойған жоқ.

Массасынан басқа, гелийден ауыр элементтер жұлдыздар өзгерісі барысында маңызды рөл ойнайды. Астрономияда гелийден ауыр элементтер түгелдей металл деп аталады, олардың химиялық қоюлығы метал мөлшері делінеді. Метал мөлшері тұрақты жұлдыз жану жылдамдығына, магнитті өрістің қалыптасуына әсер етеді, жұлдыз боранының күшіне ықпал етеді.&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author=Pizzolato, N.; Ventura,  P.; D'Antona, F.; Maggio, A.; Micela, G.; Sciortino, S.
 | title=Subphotospheric convection and magnetic activity dependence on metallicity and age: Models and tests
 | journal=Astronomy &amp; Astrophysics
 | year=2001 | volume=373 | pages=597–607
 | url=http://www.edpsciences.org/articles/aa/abs/2001/26/aah2701/aah2701.html
 | doi=10.1051/0004-6361:20010626 }}&lt;/ref&gt; Жұлдыз бораны күшіне әсер етеді.&lt;ref&gt;{{cite web
 | date = 2004
 | url = http://www.star.ucl.ac.uk/groups/hotstar/research_massloss.html
 | title = Mass loss and Evolution | publisher = UCL Astrophysics Group
 | accessdate = 2006-08-26 }}&lt;/ref&gt; Жұлдызды қалыптастыратын молекулярлық тұмандықтың құрамы ұқсамайтындықтан, қартайған, екінші жұлдыз әулетіндегі жұлдыздардың метал мөлшері жас бірінші жұлдыздар әулетіндегілерден төмен болады (дегенмен кәрі жұлдыздар өліп, атмосферасы молекулярлық тұмандықтарға шашылғанда, ол үздіксіз ауыр метал жасауға өтіп, ондағы метал мөлшері уақыт өтуімен көбейе береді).

=== Алып қызыл жұлдыз ===
{{main|Алып қызыл жұлдыз}}
[[Сурет:Mira 1997.jpg|thumb|right|200px|1997 жылы Хаббл суретке түсірген Алып қызыл жұлдыз — Мира]]
Массасы күн массасының 0.5 есесіндей жұлдыздың өзегіндегі термоядролық реакцияға қажетті отын (көбінесе сутегі мен гелий) таусылғанда сыртқы қабатындағы газы ұлғайып, және біртіндеп суып, ақырында [[Алып қызыл жұлдыз]]ға ({{lang-en|Red giant}}) айналады. Мысалы, 5 млрд жылдан кейін күн Алып қызыл жұлдызға айналады. Ол кезде күннің радиусы кезектегісінің 250 есесіндей (1 астрономиялық бірлік 150 млн км) болады. Бірақ ол кезде кезектегі массасының 30% жоғалтады екен&lt;ref name=&quot;sun_future&quot;&gt;{{cite journal | author=Sackmann, I. J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer,  K. E. | title=Our Sun. III. Present and Future | pages=457 | journal=Astrophysical Journal | year=1993 | volume=418 | url=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1993ApJ...418..457S | doi = 10.1086/173407 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sun_future_schroder&quot;&gt;{{cite journal | first=K.-P. | last=Schröder | coauthors=Smith, Robert Connon | year=2008 | title=Distant future of the Sun and Earth revisited|doi=10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x | journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society  | volume = 386
 | pages = 155
}} Тағы қараңыз {{cite news | url=http://space.newscientist.com/article/dn13369-hope-dims-that-earth-will-survive-suns-death.html?feedId=online-news_rss20 | title=Hope dims that Earth will survive Sun's death | date=2008 | work=NewScientist.com news service | first=Jason | last=Palmer | accessdate=2008-03-24 }}&lt;/ref&gt;.

2,25 есе күн массасына ие Алып қызыл жұлдызда сутегінің термоядролық өзгерісі (бейнелеп айтқанда сутегінің жануы) өзегінің тысқарысындағы бірнеше қабатта қатар жүреді&lt;ref name=&quot;hinshaw&quot;&gt;{{cite web
 | last = Hinshaw | first = Gary | date = 2006
 | url = http://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101stars.html
 | title = The Life and Death of Stars
 | publisher = NASA WMAP Mission | accessdate = 2006-09-01 }}&lt;/ref&gt; Соңында өзегі қусырылып, Гелийдің термоядролық өзгерісіне (бейнелеп айтқанда гелийдің жануына) ауысады. Бұл кезде жұлдыздың радиусы біртіндеп қусырылып, бетіндегі температурасы жоғарылайды.&lt;ref&gt;{{cite journal
 | last = Iben | first = Icko, Jr.
 | title=Single and binary star evolution
 | journal=Astrophysical Journal Supplement Series
 | year=1991 | volume=76 | pages=55–114
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1998RPPh...61...77K
 | accessdate=2007-03-03
 | doi=10.1086/191565 }}&lt;/ref&gt;.

Тіпті де үлкен жұлдыздардың өзегіндегі өңірлерде сутегінің термоядролық өзгерісі мен гелийдің теромядролық өзгерісі қатар жүреді. Жұлдыз өзегіндегі сутегі таусылған соң, өзегіндегі термоядролық өзгеріс жоғары темпратурадағы көміртегі мен оттегіні негіз еткен газ қабаттарын да қамтиды, сосын Алып қызыл жұлдыз болу сатысына баяу енеді және оның өзгерісі үздіксіз жалғаса береді.

=== Массасы үлкен жұлдыздар ===
[[Сурет:Wolf rayet2.jpg|thumb|right|350px|Хаббл ғарыш телескопы түсірген M1-67 тұмандығы, орталығы [[Вольф-Райе жұлдызы]] WR 124]]
Массасы күннен 10 есе үлкен тұрақты жұлдыздар сутегілік термоядролық реакция барысында [[Аса алып қызыл жұлдыз]]ға ({{lang-en|Red supergiant}}) айналады. Олардың өзегіндегі сутегі мен гелий секілді отындар жанып таусылғанда гелийден ауыр элементтер де жана бастайды&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://www.nmm.ac.uk/server/show/conWebDoc.299/ | title = What is a star? | publisher = Royal Greenwich Observatory | accessdate = 2006-09-07 }}&lt;/ref&gt;.

Олардың өзегі қусырылып, жоғары температурасы мен жоғары қысым туады да көміртегінің термоядролық реакциясын (көміртегінің жануы) туғызады. Бұл барыс үздіксіз жалғасып, [[неон]]ның термоядролық рекциясына (неон жануы), [[оттегі]]нің термоядролық реакциясына (оттегінің жануына), [[кремний]]дің термоядролық реакциясына (кремнийдің жануына) ұласады. Жұлдыздың соңғы сәтіне жақындағанда термоядролық реакция бейне сарымсақ қабаты секілді жұлдыз ішінің әрбір қабатында толық жүріледі. Әр қабаттағы отын ұқсамайды.

Термоядролық реакциядан [[темір]] жасалуымен тең соңғы сатыға жетіп үлгіреді. Өйткені темір ядросының басқа элементке қарағанда шектемесі ауыр болғандықтан, оның термоядролық реакциясы энергия бөлуге қарағанда, энергияны ысрап етуі асқынады (энергия жұмсалады). Сондай-ақ ол біршама жеңіл элементтермен бірігетіндіктен, оның термоядролық реакциясы жылу бөліп шығармайды&lt;ref name=&quot;hinshaw&quot; /&gt;. Сондықтан біршама кәрі, массасы да үлкен жұлдыздардың өзегіне мол темір жиналады. Бұл жұлдыздардың ауыр элементтері оның айналуы арқылы жұлдыз бетіне тарқал [[Вольф-Райе жұлдызы|Вольф-Райе жұлдыздарын]] қалыптастырады, олар өз атмосфера қабатынан тығыздығы жоғары жұлдыз боранын айналасына бүркумен болады.

=== Гравитациялық коллапс===
{{main|Гравитациялық коллапс}}
[[Сурет:Crab Nebula.jpg|thumb|right|200px|Шаян (Краб) тұмандығындағы [[ғаламатжұлдыз]] қалдығы]]
Үлкендігі орташа жұлдыз өз дамуында сыртқы атмосфера қабаттары кеңейіп [[ғаламшар]] пішінді [[ғаламшарлық тұмандық]]қа ({{lang-en|Planetary nebula}}) айналады. Егер сыртқы қабатындағы газдар тарқаған соң қалған қалдықтың массасы күн массасының 1.4 есесінен төмен болса, ол кішірейіп үлкендігі жер шары көлеміндей ұсақ аспан денесіне айналады. Оны әдетте [[Ақ ергежейлі]] деп атаймыз&lt;ref&gt;{{cite journal | author=Liebert, J. | title=White dwarf stars | journal=Annual review of astronomy and astrophysics | year=1980 | volume=18 | issue=2 | pages=363–398 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1980ARA&amp;A..18..363L  | doi = 10.1146/annurev.aa.18.090180.002051 }}&lt;/ref&gt;. Жұлдыздар негізінен [[плазма]]лық заттан құралғанымен, Ақ ергежейлі жұлдыздың ішіндегісі плазмалық зат емес. Өте ұзақ замандар өткен соң Ақ ергежейлі  жұлдыз үздіксіз күңгірттеніп, [[Қара ергежейлі]] жұлдызға айналады.

Үлкенірек жұлдыздардың термоядролық реакциясы үздіксіз жалғасып, өзегіндегі темір мөлшері белгілі бір деңгейге жеткенде (күн массасының 1.4 есесінен үлкен массаға ие болғанда) өз массасын ұстап тұра алмайды. Бұл кезде өзегіндегі шұғыл [[Гравитациялық коллапс]] электронды [[протон]]ның ішіне еңгізеді, Anti-β мен электронның ыдырауынан протондар, немесе ұсақ протондар толассыз пайда болады. Осындай шұғыл туған коллапстың әсерінде соққы толқындар айналаға тарап, жұлдыз жарылысынан ғаламатжұлдыз пайда болады. Құс жолы ішінде туған ондай жұлдыздар туралы тарихтар бойы көптеген деректер тіркелген, оларды бұрынғы адамдар бұрын болмаған &quot;жаңа жұлдыз&quot; туды деп түсінген&lt;ref name=&quot;supernova&quot;&gt;{{cite web | date = 2006  | url = http://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/objects/snrs/snrstext.html | title = Introduction to Supernova Remnants | publisher = Годдард ғарышқаұшу орталығы | accessdate = 2006-07-16 }}&lt;/ref&gt;.

Жұлдыздың негізгі массасы жарылыстан айналасына тарқап ([[Шаян тұмандығы]] секілді) кеткен соң, қалған қалдық [[Нейтрон жұлдыз]]ы болып, немесе тіпті де үлкен масса жағдайында [[Қара құрдым]] болып қалыптасады (Қара құрдым болу үшін ғаламатжұлдыз қалдығы күн массасының 4 есесінен үлкен болуға тиіс)&lt;ref&gt;{{cite journal | author=Fryer, C. L. | title=Black-hole formation from stellar collapse | journal=Classical and Quantum Gravity | year=2003 | volume=20 | pages=S73–S80 | url=http://www.iop.org/EJ/abstract/0264-9381/20/10/309  | doi = 10.1088/0264-9381/20/10/309 }}&lt;/ref&gt;. Нейтрон жұлдыз ішіндегі материя негізінен нейтрон болып, ол өзегі өте тұрақсыз [[QCD материясы]]н да қамтиды. Қара құрдым өзегіндегі бұл материя туралы дерек күні бүгінге дейін анық емес. Ол әлі де зерттеуді талап етеді.

Коллапстан өлген жұлдыздың сыртқы қабатынан айналасына таралған материялар (көбі ауыр элементтер) жаңа тұрақты жұлдыз қалыптасуына пайдалы материал болады. Бұл ауыр элементтер жартас секілді түрлі ғаламшарларды құрайды. Ғаламатжұлдыз бен алып жұлдыздың жұлдыз бораны айналасына бүріккен материя жұлдызаралық қатты заттарды қалыптастыратын негізгі себеп есептеледі&lt;ref name=&quot;supernova&quot; /&gt;.

== Жұлдыздардың қасиеттері ==
[[Сурет:Star_life_cycles_red_dwarf_en.svg|thumb|right|350px|КІші массадағы (солдағы) және үлкен массадағы (оңдағы) жұлдыздардың өзгеру эвалюциясы]]
Жұлдыздың барлық ерекшелігін оның әу бастағы массасы белгілейді. Оның негізгі қасиеттері болған жарқырауы, үлкен-кішілігі, өзгерісі, жасы, тағдыры дегендер оның массасына байланысты болады.

=== Жасы ===
Көпшілік жұлдыздардың жасы 1 млрд-тан 10 млрд жыл арасында болады. Кейбір жұлдыздардың жасы [[Жойқын жарылыс|ғарыш жасы]]мен (13,7 млрд жыл) қарайлас. Қазірге дейінгі ең кәрі жұлдыз HE 1523-0901 болып, оның жасы 13,2 млрд жыл екен&lt;ref&gt;{{cite news
 | author=Frebel, A.; Norris, J. E.; Christlieb, N.; Thom, C.; Beers, T. C.; Rhee, J
 | title=Nearby Star Is A Galactic Fossil
 | publisher=Science Daily
 | date=2007
 | url=http://www.sciencedaily.com/releases/2007/05/070510151902.htm
 | accessdate=2007-05-10 }}&lt;/ref&gt;.

Жұлдыз массасы қанша үлкен болса - оның жарқырау ғұмыры сонша қысқа болады. Өйткені массасы үлкен жұлдыздың өзегіндегі гравитация өте жоғары болады да, [[сутегі]]нің термоядролық реакциясы өте тез жүреді. Көптеген массасы үлкен жұлдыздардың орташа жасы 1 млн жыл көлемінде. Ал массасы оған қарағанда жеңіл жұлдыздар ([[Қызыл ергежейлі]]) өте ақырын жанатындықтан, ғұмыры миллиард жылға дейін барады&lt;ref&gt;{{cite web
 | author = Naftilan, S. A.; Stetson, P. B.
 | date = 2006
 | url =http://www.sciam.com/askexpert_question.cfm?articleID=000A6D41-76AA-1C72-9EB7809EC588F2D7&amp;catID=3&amp;topicID=2
 | title =How do scientists determine the ages of stars? Is the technique really accurate enough to use it to verify the age of the universe?
 | publisher =Ғылыми Америка
 | accessdate = 2007-05-11 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author=Laughlin, G.; Bodenheimer, P.; Adams, F. C.
 | title=The End of the Main Sequence
 | journal=The Astrophysical Journal
 | year=1997
 | volume=482
 | pages=420–432
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1997ApJ...482..420L
 | accessdate=2007-05-11  | doi = 10.1086/304125 
}}&lt;/ref&gt;.

=== Химиялық құрамы ===
Жұлдыздар [[спектр]]ін зерттеу арқылы олардың атмосферасының химиялық құрамы анықталады. Күн тәрізді жұлдыздар да жер бетіндегі заттарды құрайтын химиялық элементтерден тұрады. Массасы бойынша есептегенде, жұлдыз қалыптасқан кездегі салыстырмада сутегі 70%, ал гелий 28% ұстайды және аздап басқа ауыр элементтер болады. Темір өте қарапайым элемент болған соң, әсіресе оның [[спектр сызығы]]н ажырату оңай болғандықтан, жұлдыздардың химиялық құрамындағы темір секілді элементтерге талдау жасау арқылы оның жасын мөлшерлеуге болады&lt;ref&gt;{{cite web | date = 2006 | url = http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2006/pr-34-06.html | title = A &quot;Genetic Study&quot; of the Galaxy | publisher = ESO | accessdate = 2006-10-10 }}&lt;/ref&gt;. Ауыр элемент құрамының болу-болмауы оның ғаламшар серігінің болу-болмауын да мөлшерлеуге жәрдем береді&lt;ref&gt;{{cite journal | author= Fischer, D. A.; Valenti, J. | title=The Planet-Metallicity Correlation | journal=The Astrophysical Journal | year=2005 | volume=622 | issue=2 | pages=1102–1117 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005ApJ...622.1102F  | doi = 10.1086/428383 }}&lt;/ref&gt;.

Өлшенген жұлдыздар арасында, темір құрамы ең аз жұлдыз ергежейлі HE1327-2326 жұлдызы болып, темір құрамы күннің екі жүз мыңынан біріндей ғана.&lt;ref&gt;{{cite web
 | date = 2005
 | url = http://www.sciencedaily.com/releases/2005/04/050417162354.htm | title = Signatures Of The First Stars
 | publisher = ScienceDaily | accessdate = 2006-10-10 }}&lt;/ref&gt; Темір құрамы өте жоғары жұлдыз [[Арыстан (шоқжұлдыз)|Арыстан шоқжұлдызы]]ндағы μ (Leo μ) жұлдызы болып, темір құрамы күннен бір есеге жуық артық. Ал, айналатын ғаламшары бар [[Геркулес (шоқжұлдыз)|Геркулес шоқжұлдызы]] 14 жұлдызының темір құрамы күннің 3 есесіндей.&lt;ref&gt;{{cite journal
 | last=Feltzing | first=S. | coauthors=Gonzalez, G.
 | title=The nature of super-metal-rich stars: Detailed abundance analysis of 8 super-metal-rich star candidates
 | journal=Astronomy &amp; Astrophysics
 | year=2000 | volume=367 | pages=253–265
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001A&amp;A...367..253F
 | accessdate=2007-11-27
 | doi=10.1051/0004-6361:20000477 }}&lt;/ref&gt;

Кейбір жұлдыздардың химиялық элементтері басқаларынан өзгеше. Олардың спектрінен [[хром]] және [[сирек жер элементтері]] көбірек байқалады.&lt;ref&gt;{{cite book
 | first=David F. | last=Gray | year=1992
 | title=The Observation and Analysis of Stellar Photospheres
 | publisher=Cambridge University Press
 | id=ISBN 0-521-40868-7 }}&lt;/ref&gt;

=== Диаметрі ===
[[Сурет:Comparison of planets and stars (sheet by sheet) (Jan 2015 update).png|thumb|right|400px|Жұлдыздардың салыстырмасы. Алдыңғы реттегі ең үлкен нысан келесі реттегі ең кішісі ретінде басталады. [[Меркурий]]ден басталады,  алғашқы қатардағы ең үлкені [[Жер]] шары, сосын салыстырма жалғаса береді, ең соңғы [[Аса жойқын жұлдыз]] UY Scuti]]
Жер шары тым алыста болғандықтан, күнді айтпағанда басқа барлық жұлдыздар аспанда тек бір жарық нүкте болып қана көрінеді, жер атмосферасының әсерінде жылтылдап тұрады. Күннен басқа диаметрі ең үлкен көрінетін жұлдыз Алтын балық R жұлдызы (R Doradus)  болып, оның диаметрі 0.057 бұрыштық секунд.&lt;ref&gt;{{cite news
 | title=The Biggest Star in the Sky | publisher=ESO
 | date= 1997
 | url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-1997/pr-05-97.html
 | accessdate=2006-07-10 }}&lt;/ref&gt;

Біздің жұлдызды түсінуіміздің көбі теорияны моделдеу мен ұқсатуға негізделген. Жұлдыз туралы теория болса жұлдыздың спектрі мен диаметрін өлшеп талдау жасауға негізделген. Күннен басқа, диаметрі алғаш есептелген жұлдыз [[Бетельгейзе]] болып, Альберт Майкельсон оны 1921 жылы Вильсон тауындағы обсерваторияда Гук телескопын пайдаланып өлшеген болатын. Өлшеу нәтижесі бойынша ол күн диаметрінің 450 есесіндей екен

Жердегі телескоптарға аспандағы жұлдыздар өте кішкене көрінеді де, олардың диаметрін шамалау мүмкін болмайды. Сондықтан жұлдыз диаметрін өлшеу үшін [[интерферометр]] телескоптар қолданылады. Жұлдыз диаметрін өлшеудің тағы бір амалы жұлдыз тұтылуы (күн тұтылуы, ай тұтылуы секілділер). Бұл амал көбінесе ай тұтылған кездегі жұлдыздан жеткен әлсіз жарық пен қайта ай жарығы түскен кездегі жарықтың өзгерісіне сүйеніп, жұлдыздардың диаметрін өлшейді.&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author=Ragland, S.; Chandrasekhar, T.; Ashok, N. M.
 | title=Angular Diameter of Carbon Star Tx-Piscium from Lunar Occultation Observations in the Near Infrared
 | journal=Journal of Astrophysics and Astronomy
 | year=1995 | volume=16 | pages=332
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1995JApAS..16..332R
 | accessdate=2007-07-05 }}&lt;/ref&gt;

Жұлдыздың өлшемі туралы айтсақ, диаметрі 20-40 км аралығындағы салмағы өте ауыр, бірақ көлемі кішкене [[Нейтрон жұлдыз]]дар бар. Сондай-ақ Аңшы шоқжұлдызындағы (Орион) Бетельгейзе жойқын жұлдызының (Betelgeuse Supergiant star) диаметрі күн диаметрінің 650 есесіндей үлкен, яғни 900 млн км. Бірақ оның тығыздығы күннен әлденеше есе төмен.&lt;ref&gt;{{cite web
 | last = Davis | first = Kate | date = 2000
 | url = http://www.aavso.org/vstar/vsots/1200.shtml
 | title = Variable Star of the Month—December, 2000: Alpha Orionis
 | publisher = AAVSO | accessdate = 2006-08-13 }}&lt;/ref&gt;

=== Қозғалысы және арақашықтықты есептеу ===
[[Сурет:The radial velocity method (artist’s impression).jpg|thumb|right|350px|Жұлдыздың радиалды жылдамдығын есептеу]]
Жұлдыздардың күнге салыстырмалы қозғалысы сол жұлдыздың жасы мен келіп шығуы туралы, сондай-ақ айналасындағы галактикалардың құрылымы мен өзгерісі туралы пайдалы ақпарат береді. Бір жұлдыздың қозғалысы радиалды жылдамдығын және [[аспан]]ды кесіп өтудің [[импульс моменті]]н қамтиды. [[радиалды жылдамдық]] жұлдыздың күнге салыстырмалы жақындау, не алыстауына қаратылса, ал импульс моменті оның өз бетінше қозғалысына қаратылады.

Радиалды жылдамдық жұлдыз спектріндегі [[Доплер құбылысы|Доплер ауысымы]]н өлшеу арқылы анықталады, оның бірлігі км/сек. Жұлдыздың өз бетінше қозғалуынан туған импульс моментін тауып шығу нәзік [[астроесептеу]]лер арқылы орындалады, оның бірлігі миллионнан бір доғалық секунд (МП/жыл). Жұлдыздардың көріну парқын өлшеу арқылы нақты жылдамдықты есептеуге болады. Егер жұлдыздың жылдамдығы жоғары болса, ол сөзсіз күнге біршама жақын болғаны&lt;ref&gt;{{cite web | date = 1999 | url = http://www.rssd.esa.int/hipparcos/properm.html | title = Hipparcos: High Proper Motion Stars | publisher = ESA | accessdate = 2006-10-10 }}&lt;/ref&gt;.

Екі жылдамдық та өлшенген жағдайда оның күн жүйесі кеңістігіне салыстырмалы қозғалысын есептеп шығаруға болады. Жақын маңдағы жұлдыздарда бірінші әулет жұлдыздарының жылдамдығы екінші әулет жұлдыздарынан төменірек болады. Кейінгілері жазыққа бейім эллиптис орбитада айлналады&lt;ref&gt;{{cite journal | last = Johnson | first = Hugh M. | title=The Kinematics and Evolution of Population I Stars | journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific | year=1957 | volume=69 | issue=406 | pages=54 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1957PASP...69...54J | doi=10.1086/127012 }}&lt;/ref&gt;. Белгілі бір жұлдызды есептеу арқылы қасындағы одақтас, не қосар жұлдызының жылдамдығын да есептеп шығуға болады. Олар ортақ молекулялрық тұмандықтан келіп шыққан жағдайда, қозғалыстарында белгілі бір ортақтық ерекшеліктер болады&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author = Elmegreen, B.; Efremov, Y. N.
 | title=The Formation of Star Clusters
 | journal=American Scientist
 | year=1999 | volume=86 | issue=3 | pages=264
 | url=http://www.americanscientist.org/template/AssetDetail/assetid/15714/page/1
 | accessdate=2006-08-23
 | doi=10.1511/1998.3.264 }}&lt;/ref&gt;.

Жұлдыздарға дейінгі қашықтықты анықтаудың негізгі әдісі – Жердің Күн төңірегінде айналуын негізге ала отырып, жұлдыздардың көрінерлік орын ауыстыруын өлшеу. Сол ауытқу ([[параллакс]]) бойынша жұлдызға дейінгі қашықтық есептеліп шығарылады. Әр түрлі спектрлік кластағы жұлдыздардың орташа абсолюттік жұлдыздық шамасын анықтай отырып және оны сол кластағы жекелеген жұлдыздардың көрінерлік жұлдыздық шамасымен салыстыра отырып, жұлдыздарға дейінгі қашықтықты анықтауға болады. Жұлдыздың өз осінен айналуы оның спектрлері бойынша зерттеледі. Айналу кезінде жұлдыз дискісінің бір шеті бізден алыстайды, ал екінші шеті сондай жылдамдықпен бізге қарай жақындайды. Сондықтан, [[Доплер құбылысы|Доплер принципі]] бойынша жұлдыздың айналу жылдамдығын анықтауға болады. Температурасы жоғары (экватор аймағында) жұлдыздар 100 – 200 км/с және одан да артық [[жылдамдық]]пен, ал температурасы салқындау жұлдыздар одан кем, яғни секундына бірнеше км жылдамдықпен айналады

=== Электромагнит өрісі ===
[[Сурет:Suaur.jpg|thumb|left|200px|Орташа Зеемана-Доплер арқылы құрылған [[Арбакеш шоқжұлдызы]] (Auriga) SU бетіндегі электромагнит өрісі]]
Жұлдыздың [[электрмагниттік өріс]]і оның ішкі бөлігіндегі [[конвекция]]лы [[цикл]] (қарама-қарсы айналыс) қалыптасқан өңірде пайда болады. Жұлдызды құраған [[Электрөткізгіштік|электрөткізгіштігі]] бар плазма бейне мотор секілді жұлдыздың электромагнит өрісін пайда қылады. Электромагнит өрісінің күші жұлдыз массасы мен құрамының өзгерісіне қатысты өзгеріп отырады. Бетіндегі электромагнит өрісі әрекеті жұлдыздың өз өсінде айналу жылдамдығына да қатысты болады.

Бетіндегі қозғалыстар [[жұлдыз дағы]]н пайда қылады. Жұлдыз дағы өңірі қалыпты өңірге қарағанда электромагнит өрісі біршама күшті, темпратурасы төмен өңір есептеледі. [[Жұлдыз шудасы]] электромагнит өрісі күшейген [[Күн тәжі|жұлдыз тәжі]] өңіріндегі белсенділіктен басталады. Жұлдыз жалыны болса электромагнит өрісіндегі қозғалыста бүркілген энергетикалық бөлшектер жарылысынан туылады&lt;ref&gt;{{cite web
 | last=Brainerd | first=Jerome James | date= 2005
 | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/observation/XRayCorona.html
 | title=X-rays from Stellar Coronas
 | publisher=The Astrophysics Spectator
 | accessdate= 2007-06-21 }}&lt;/ref&gt;.

Электромагнит өрісінің әсерінде, жоғары жылдамдықта өз өсінде айналатын жас жұлдыздың беткі қозғалыстары көп болады. Электромагнит өрісі жұлдыз дауылын өршітеді. Ал жұлдыз қартайған сайын қозғалысы баяулап, ондағы электромагнит өрісі туғызған құбылыстар салыстырмалы әлсірей түседі. Сондықтан, күн секілді жасы егде жұлдыздың өз өсінде айналу жылдамдығы баяулады, беткі қозғалыстар да біршама аз. Өз өсіндегі айналысы ақырындаған жұлдыздың бетіндегі электромагнит өрісі туғызған белсенді қозғалыстар біртіндеп [[период]]ты тұрақты қозғалысқа ауысады. Кейде тіпті ұзақ заман еш белсенділік болмайды&lt;ref&gt;{{cite web
 | last = Berdyugina  | first = Svetlana V. | year=2005
 | url =http://solarphysics.livingreviews.org/Articles/lrsp-2005-8/
 | title =Starspots: A Key to the Stellar Dynamo
 | publisher =Living Reviews
 | accessdate = 2007-06-21 }}&lt;/ref&gt;. Мысалы, [[Маундер минималы]]нда ({{lang-en|Maunder Minimum}}) күн шамамен 70 жыл бойы еш қара дақсыз қозғалған екен.
{{Фотоқатар|NOAA 875.ogv|NOAA 875 Flare.ogv|е1=280|е2=280|мәтін='''1. Күн дағы қозғалысы'''&lt;br /&gt;'''2. Күн шудасы'''|color=#BBBBDD}}

=== Салмағы ===
[[Сурет:The Sun by the Atmospheric Imaging Assembly of NASA's Solar Dynamics Observatory - 20100819.jpg|thumb|right|300px|G түріндегі жерге ең жақын жұлдыз – Күн. Күн — [[негізгі тізбек жұлдызы]]ның бірі, ол өзегіндегі термоядролық реакциядан энергия жасап нұр шашады, онда сутегі [[атом]]ы [[гелий]] атомына айналады. Оның өзегінде секундына  620 миллион тонна сутегі реакцияға түседі. NASA суреті]]
Жұлдыздардың массасы және жарқырауы бір-бірімен белгілі бір тәуелділік арқылы байланысады. Жұлдыздың ішкі қойнауын тікелей бақылап көру мүмкін емес. Сондықтан жұлдыз, оның массасы, радиусы және жарқырауы шын мәніндегі жұлдызға сәйкес етіп жасалған теориялық жұлдыз моделін құру арқылы зерттеледі. Теория жүзінде жұлдыз механикалық және жылулық тепе-теңдікте болатын әрі ұзақ уақыт бойы ұлғаймайтын және сығылмайтын газдан тұратын шар деп қарастырылады. Әдеттегі жұлдыздың температурасы оның беткі қабатында бірнеше мың градусқа, ал центрінде ондаған миллион градусқа жетеді. Жұлдыз энергиясының негізгі көзі – термоядролық реакциялар. Мұнда жеңіл ядролардан неғұрлым ауыр ядролар пайда болады. Көп жағдайда [[сутегі]] [[гелий]]ге айналады. Жұлдыздардың табиғаты мен құрылысы дүние жүзінің көптеген обсерваториялары мен астрономиялық мекемелерінде, ал Қазақстанда [[Астрофизика институты]]нда зерттеледі&lt;ref name=source1&gt;Балалар энциклопедиясы&lt;/ref&gt;.
[[Сурет:Ngc1999.jpg|thumb|right|200px|Рефлексті тұмандық NGC 1999 әдетте Аңшы жоқжұлдызы V380 жағынан жарқырайды. Оның массасы күннің 3,5 есесіндей. NASA суреті]]
Карина шоқжұлдызының ({{lang-en|Carina}}) ''η'' жұлдызы белгілі болған массасы ең үлкен жұлдыздың бірі есептеледі&lt;ref&gt;{{cite journal | first = Nathan | last = Smith | year = 1998 | url = http://www.astrosociety.org/pubs/mercury/9804/eta.html | title = The Behemoth Eta Carinae: A Repeat Offender | publisher = Astronomical Society of the Pacific | journal=Mercury Magazine | volume=27 | pages=20 | accessdate = 2006-08-13 }}&lt;/ref&gt;. Ол күн массасының 100–150 есесіндей үлкен. Бірақ оның ғұмыры тым қысқа, ең ары болғанда бірнеше миллион жыл ғана. [[Аркес үйіржұлдызы]] ({{lang-en|Arches cluster}}) туралы зерттеулер бойынша, әлемде күннің 150 есесіндей басқа да алып жұлдыздар бар, бірақ әлі нақтыланбады.&lt;ref&gt;{{cite news | title=NASA's Hubble Weighs in on the Heaviest Stars in the Galaxy | publisher=NASA News | date= 2005 | url=http://www.nasa.gov/home/hqnews/2005/mar/HQ_05071_HST_galaxy.html | accessdate=2006-08-04 }}&lt;/ref&gt; Не үшін 150 есе болуды соңғы шек ету керек, бұл анық емес. Тек Эддингтон жарқырау шамасы бұл мәселеге белгілі бір жауап береді: жұлдыз өз беткі қабатына атқылай алатын жарығының ең жоғары шегі осы болуға тиіс.

[[Жойқын жарылыс]]тан кейін ең алғаш пайда болған жұлдыздар күннен 300 есеге дейін ауыр болған&lt;ref&gt;{{cite news | title=Ferreting Out The First Stars | publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics | date= 2005 | url=http://cfa-www.harvard.edu/press/pr0531.html | accessdate=2006-09-05 }}&lt;/ref&gt;. Олардың құрамында [[литий]]ден ауыр элемент болмағандықтан, ондай жұлдыздар таусылды. Бұл түрдегі жұлдыздар қазір тек теория жүзінде ғана расталады.

[[Алтынбалық шоқжұлдызы]] ({{lang-en|Doradus}}) AB A-ның серігі Алтын балық AB C жұлдызының ауырлығы [[Юпитер]]дің 93 есесіндей. Ол қазірге дейінгі белгілі өте кішкентай жұлдыз есептелсе де, оның өзегінде термоядролық реакция жүріп жатыр&lt;ref&gt;{{cite news | title=Weighing the Smallest Stars | publisher=ESO | date= 2005 | url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2005/pr-02-05.html | accessdate=2006-08-13 }}&lt;/ref&gt;. Темір құрамы күнмен бірдей жұлдыздың ары қарай термоядролық реакция жасауына аз дегенде Юпитерден 75 есе үлкен болуға тиіс&lt;ref&gt;{{cite web | first = Alan | last = Boss | date = 2001 | url = http://www.carnegieinstitution.org/News4-3,2001.html | title = Are They Planets or What? | publisher = Carnegie Institution of Washington | accessdate = 2006-06-08 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;minimum&quot;&gt;{{cite web | last = Shiga | first = David | date = 2006 | url = http://www.newscientistspace.com/article/dn9771-mass-cutoff-between-stars-and-brown-dwarfs-revealed.html | title = Mass cut-off between stars and brown dwarfs revealed | publisher = New Scientist | accessdate = 2006-08-23 }}&lt;/ref&gt;. Темір құрамы өте аз болған жағдайда, қазіргі күңгірт жұлдыздарды зерттеу арқылы ең кіші жұлдыздың массасы күннің 8,3 есесіндей, Юпитер массасының 87 есесіндей болатыны белгілі болды&lt;ref name=&quot;minimum&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite news | title=Hubble glimpses faintest stars | publisher=BBC | date= 2006 | url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/5260008.stm | accessdate=2006-08-22 }}&lt;/ref&gt;. Одан да кіші жұлдыздар жұлдыз бен газ шары болу арасында болып, оларды әдетте [[Қоңыр ергежейлі]] жұлдыз деп атайды.

Жұлдыздың радиусы мен салмағы арқылы оның бетіндегі гравитацияны «Тартылыс күші» белгілеуге болады. Әдетте алып жұлдыздар бетіндегі гравитация [[негізгі тізбек жұлдызы]]на қарағанда біршама төмен болады. Ал Ақ ергежейлі жұлдыздар бетіндегі гравитация біршама жоғары болып келеді. Гравитация жұлдыздан шығатын жарыққа да әсер етеді, гравитация жоғары болған сайын оның спектрінде айқын өзгешелік байқалады&lt;ref name=&quot;new cosmos&quot; /&gt;.

Жұлдыз массасының шегі бар. Егер бір жұлдыздың массасы 0.07 күн массасынан төмен болса, онда ол жұлдыз болу &quot;салауатынан&quot; айырылады. Егер өте кішкене жұлдыздың темпратурасы онда сутегіің термоядролық реакциясын туғыза алмаса, онда ол Қоңыр ергежейліге айналады.

=== Өз өсінде айналуы ===
[[Сурет:Lightsmall-optimised.gif|thumb|left|200px|Импульс әсерінің қалыптасуы: импульсты жұлдыз [[пульсар]]дың электромагнитті радиацисын бейнелеп көрсеткен флаш сурет''']]
Жұлдыздың өз өсінде айналуын [[спектрометрия]]лық құрылым арқылы өлшеуге болады, немесе жұлдыз дағының жылжуымен де шамалауға болады. Жас жұлдыздар өз өсінде тез айналады, экваторында жылдамдық 100 км/сек-ке дейін жетеді. Мысалы, В түрдегі [[Ахернар]] жұлдызының экваторындағы жылдамдық 225 км/сек -тан асады.

Сондықтан оның экваторының радиусы екі полюсіне қарағанда 50% үлкен. Мұндай жылдамдық Ахернарды бөлшектеп тынатын 300 км/сек жылдамдықтан сәл кішкене ғана болып тұр&lt;ref&gt;{{cite news | title=Flattest Star Ever Seen | publisher=ESO | date= 2003 | url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2003/pr-14-03.html | accessdate=2006-10-03 }}&lt;/ref&gt;. Салыстырма үшін айтсақ, күн 25 – 35 күндік периодта өз өсін бір рет айналып шығады. Экваторындағы жылдамдық бар болғаны 1.994 км/сек қана. Жұлдыздың электромагнит өрісі мен жұлдыз дауылы негізгі тізбектегі жұлдыздың өз өсінде айналу жылдамдығын ақырындатады, өзгерісіне де ықпал етеді.&lt;ref&gt;{{cite web | last = Fitzpatrick | first = Richard | date = 2006 | url = http://farside.ph.utexas.edu/teaching/plasma/lectures/lectures.html | title = Introduction to Plasma Physics: A graduate course | publisher = The University of Texas at Austin | accessdate = 2006-10-04 }}&lt;/ref&gt;

Тығыз жұлдыздар тығыз материяны пайда қылады, өз өсінде тез айналады. Төмен жылдамдық [[импульс моменті]]н тұрақты сақтайды. Егер жұлдыздың көлемінде өзгеріс болса, ол міндетті түрде жылдамдығына әсер етеді. Көп санды импульс моментін сыртқа қарай созылған жұлдыз бораны мен жұлдыз шудасы әлсіретеді.&lt;ref&gt;{{cite journal | last = Villata | first = Massimo | title=Angular momentum loss by a stellar wind and rotational velocities of white dwarfs | journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society | year=1992 | volume=257 | issue=3 | pages=450–454 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1992MNRAS.257..450V }}&lt;/ref&gt;

[[Нейтрон жұлдыз]]ының бір түрі болған [[Пульсар]]дың өз өсінде айналуы өте тез болады, [[Теңіз шаяны тұмандығы]] өзегіндегі пульсар секундына 30 рет айналады&lt;ref&gt;{{cite news | title=A History of the Crab Nebula | publisher=ESO | date= 1996 | url=http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/1996/22/astrofile/ | accessdate=2006-10-03 }}&lt;/ref&gt;. Ол төңірегіне үздіксіз [[импульс]] жіберетіндіктен [[Импульс жұлдызы]] деп те аталады. Бірақ олардың жылдамдығында ақырындау болдады, оның айналу жылдамдығы [[радиация]] тарату барысында үздіксіз әлсірей береді.
{{Фотоқатар|Chandra-crab.jpg|Millisecond pulsar and accretion disk - NASA animation (hi-res).ogv|е1=250|е2=250|е3=250|мәтін='''1. Теңіз шаяны тұмандығындағы [[Пульсар]] рентгендік көрінетін жарық суреті'''&lt;br /&gt;'''2.  Жақын жұлдызды сорып алған [[Пульсар]]дың ұқсатылған көркем анимациясы'''|color=#BBBBDD}}

=== Температурасы ===
Негізгі тізбектегі жұлдыздардың беткі температурасы өзегінде жасалатын энергияға және оның радиусына байланысты болады. Оны рең индексі арқылы мөлшерлеуге болады&lt;ref name='astronomynotes'&gt;{{cite web
 |url=http://www.astronomynotes.com/starprop/s5.htm
 |title=Properties of Stars: Color and Temperature
 |accessdate=2007-10-09 |last=Strobel |first=Nick
 |date=2007 |work=Astronomy Notes
 |publisher=Primis/McGraw-Hill, Inc.
 |archiveurl=http://web.archive.org/web/20070626090138/http://www.astronomynotes.com/starprop/s5.htm
 |archivedate=2007-06-26 }}&lt;/ref&gt;. Жұлдызды идеалдастырылған қара шар деп есептеп, оның өзегінда жасалатын энергия оның беткі қабатына жеткенде қанша болатыны арқылы есептеу теориялық есептеу болып, ол әдетте &quot;өнімді температура&quot; деп аталады. Бірақ, өнімді температура тек бір көрсеткіш қана. Өйткені жұлдыз температурасы өзегінен бетіне жеткенше үздіксіз әлсірейтін бірнеше сатылардан өтеді&lt;ref&gt;{{cite web
 | first=Courtney | last=Seligman | work=Self-published
 | url=http://cseligman.com/text/stars/heatflowreview.htm
 | title =Review of Heat Flow Inside Stars
 | accessdate = 2007-07-05 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;aps_mss&quot; /&gt;. Ал өзегінде миллион К ге жетеді&lt;ref name=&quot;aps_mss&quot; /&gt;.

Жұлдыздың термпературасы ондағы түрлі элементтердің [[иондану]] салыстырмасын туғызады. Жұлдыздың беткі температурасы, жұлдыз көрінуінің абсолюттік шамасы қатарлылар жұлдыздарды түрге бөлуге негіз болады&lt;ref name=&quot;new cosmos&quot; /&gt;.

Үлкен массаға ие негізгі тізбек жұлдызының беткі температурасы 50,000 K-ге жетеді. Ал, Күн секілді біршама кіші жұлдыздың беткі температурасы бірнеше мың К. Алып қызыл жұлдыздың беткі температурасы 3,600 K болғанымен, бірақ оның жарқырайтын аумағы үлкен болған соң жерден жарық болып көрінеді&lt;ref name=zeilik&gt;{{cite book | last=Zeilik | first=Michael A. | coauthors=Gregory, Stephan A. | title=Introductory Astronomy &amp; Astrophysics | edition=4th ed. | year=1998 | publisher=Saunders College Publishing | isbn=0030062284 | pages=321 }}&lt;/ref&gt;.

=== Cәулеленуі (радиация) ===
[[Сурет:Ecliptic path.jpg|thumb|right|350px|Күн, Жер және оны қоршаған жұлдыздардың жердегілерге көрінуі]]
Жұлдызда пайда болған энергия термоядролық реакцияның нәтижесі болып, ол [[электромагнит]]тік [[сәулелену]] (радиация) және [[бөлшек]]тер сәулеленуы арқылы [[әлем]]ге тарайды&lt;ref name=&quot;Roach 2003&quot;&gt;{{cite news | last=Roach | first=John | title=Astrophysicist Recognized for Discovery of Solar Wind | publisher=National Geographic News | date= 2003 | url=http://news.nationalgeographic.com/news/2003/08/0827_030827_kyotoprizeparker.html | accessdate=2006-06-13 }}&lt;/ref&gt;. Бөлшектік сәулелену (олар жұлдыздың сыртқы қабатындағы еркін [[протон]]дар, [[α бөлшек]]тер, [[β бөлшек]]тер болып газды ағындарға ілеседі) жұлдыз бораны болып таралады&lt;ref name=&quot;Roach 2003&quot;/&gt;. Әрине, жұлдыз боранында тағы жұлдыз өзегінен келетін [[нейтрино]]лар да болады.

Өзегінде пайда болған энергия жұлдызды қалай жарқыратады? Мәлім [[элемент]]тің екі және одан да көп атомдары өзара бірігіп, одан да ауыр элементті пайда қылғанда, [[γ-сәуле]]лер мен [[фотон]]дар термоядролық реакция арқылы сыртқа атылады. Бұл энергия беткі қабатына жеткенде көрінетін сәуле секілді формадағы [[электромагниттік энергия]]ға айналады.

Жұлдыздың реңі көрінетін сәуленің толқындық жиілік мәнімен өлшенеді&lt;ref name=&quot;The Colour of Stars&quot;&gt;{{cite web | url = http://outreach.atnf.csiro.au/education/senior/astrophysics/photometry_colour.html | title = The Colour of Stars | publisher = Australian Telescope Outreach and Education | accessdate = 2006-08-13 }}&lt;/ref&gt; Ол жұлдыз сыртқы қабатындағы температурамен тіке байланысты болады.&lt;ref name=&quot;The Colour of Stars&quot;/&gt;. Жұлдыз әдетте көрінетін сәуледен басқа көрінбейтін электромагниттік сәулеленуден де тұрады. Шынтуайтында, электромагниттік сәулелену жұлдыздың бүкіл [[электромагниттік спектр]]ін – ұзын толқынды [[инфрақызыл сәуле]]сі мен [[радиотолқын]]дарды және қысқа толқынды [[ультракүлгін сәуле]]сін, [[рентген сəулесі]]н және [[γ-сәулесі]]н жауып тұрады.

Жұлдыздың электромагнитті сәулеленуі, мейлі көрінетін, көрінбейтіні болсын, тегіс назар аударуға тұралық. Жұлдыздың спектрі арқылы астрономдар жұлдыз бетінің температурасын, беттік тартылыс күшін (гравитация), металл мөлшері мен өз өсінде айналу жылдамдығын өлшей алады. Егер жұлдыздың қашықтығын білсек, [[параллаксті өлшеу]] арқылы жұлдыздың жарқырау шамасын есептеп шығара аламыз. Массасы, радиусы, беткі гравитациясы, өз өсінде айналу периоды дегендер жұлдыз моделін тануға көмектеседі (Қосаржұлдыздарда болса жұлдыз массасы бірден есептеледі&lt;ref&gt;{{cite news | title=Astronomers Measure Mass of a Single Star—First Since the Sun | publisher=Hubble News Desk | date= 2004 | url=http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/2004/24/text/ | accessdate=2006-05-24 }}&lt;/ref&gt;). Ауырлық күші микролинз технологиясы арқылы жұлдыз массасын тіке өлшеуге болады. Бұл шамаларды білу арқылы астроном ары қарай аталған жұлдыздың жас шамасын да айқындай алады&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author= Garnett, D. R.; Kobulnicky, H. A.
 | title=Distance Dependence in the Solar Neighborhood Age-Metallicity Relation
 | journal=The Astrophysical Journal | year=2000
 | volume=532 | pages=1192–1196
 | doi = 10.1086/308617 }}&lt;/ref&gt;.

=== Жарқырауы ===
[[Сурет:Neutron star cross section.svg|thumb|right|300px|[[Нейтрон жұлдыз]]дың ішкі келбеті]]
Астрономия саласында, жарқырау дегеніміз аспан денесінің мәлім уақыт бірлігінде сәулеленген жарығы мен басқа да энергиялар шашырауының бірбүтін жиынтығы. Жұлдыздың жарқырауы жұлдыз радиусына және беткі темпратурасына байланысты болады. Бірақ, көптеген жұлдыздардың сәулелену ағыны біртегіс болмайды. Тез айналатын [[Вега жұлдызы]]н алсақ, одан сәулеленген энергия ағыны [[экватор]]ында ең көп болады екен&lt;ref&gt;{{cite news
 | author=Staff | date= 2006
 | title=Rapidly Spinning Star Vega has Cool Dark Equator
 | publisher=National Optical Astronomy Observatory
 | url=http://www.noao.edu/outreach/press/pr06/pr0603.html
 | accessdate=2007-11-18
}}&lt;/ref&gt;.

Жұлдыз бетіндегі жұлдыз дағы дегеніміз сәулеленген энергия мен температура орташа сәулеленген аймақтан төмен өңір есептеледі. Шағын, Күн секілді ергежейлі жұлдыздардың бетінде дақтардан басқа өзгеше құбылыстар сирек болады. Алып жұлдыздардағы жұлдыз дағы үлкен және анығырақ болады.&lt;ref name=&quot;Michelson Starspots&quot;&gt;{{cite journal | author= Michelson, A. A.; Pease, F. G. | title=Starspots: A Key to the Stellar Dynamo | journal=Living Reviews in Solar Physics | publisher=Max Planck Society | year=2005 | url=http://www.livingreviews.org/lrsp-2005-8 }}&lt;/ref&gt; Олардың жиек өңірінде айқын күңгірттену құбылысы болады, яғни жарығы жұлдыз табақшасының орталық өңірінен айналасына дейін біртіндеп әлсіреумен болады.&lt;ref&gt;{{cite journal | author=Manduca, A.; Bell, R. A.; Gustafsson, B. | title=Limb darkening coefficients for late-type giant model atmospheres | journal=Astronomy and Astrophysics | year=1977 | volume=61 | issue=6 | pages=809–813 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1977A&amp;A....61..809M }}&lt;/ref&gt; Қызыл ергежейлі [[флэшжұлдыз]] (Әйдікжұлдыз), мысалы [[Кит UV жұлдызы]]нда жұлдыз дағы біршама айқын байқалады.&lt;ref&gt;{{cite journal | author= Chugainov, P. F. | title=On the Cause of Periodic Light Variations of Some Red Dwarf Stars | journal=Information Bulletin on Variable Stars | year=1971 | volume=520 | pages=1–3 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1977A&amp;A....61..809M }}&lt;/ref&gt;

=== Жұлдыз шамасы (Магнитудасы) ===
{{main|Көрнеулік жұлдыз шамасы|Мүлделік жұлдыз шамасы}}
Жұлдыздың көрнеулік жарқырауы көрнеулік жұлдыз шамасы арқылы өлшенеді. Бұл жарқырау жұлдыз жарығының шынайы шамасына, жер шарынан қашықтығына, жер шары ауа қабатынан өткендегі өзгеру жағдайына байланысты болады.

Ішкі және мүлделік жұлдыз шамасы жұлдыздың жерден 10 парсек (32,6 жарық жылы) қашықтықта көрінген жұлдыз шамасы болып, ол тек жұлдыздың өзіндегі жарқырау шамасына байланысты болады. 
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Жұлдыз шамасынан жарығырақ жұлдыздар саны'''

|--- class='bright'
| Көрнеу жұлдыз шамасы|| Жұлдыз саны&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://www.nso.edu/PR/answerbook/magnitude.html | archiveurl = http://web.archive.org/web/20080206074842/http://www.nso.edu/PR/answerbook/magnitude.html | archivedate = 2008-02-06 | title = Magnitude | publisher = National Solar Observatory—Sacramento Peak | accessdate = 2006-08-23 }}&lt;/ref&gt;
|--- class='shadow'
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
||0
||4
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
||1
||15
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
||2
||48
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
||3
||171
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
||4
||513
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
||5
||1,602
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
||6
||4,800
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
||7
||14,000
|}

Көрнеулік жұлдыз шамасы мен Мүлделік жұлдыз шамасының өзгерісі логарифм формасында болады: жұлдыз шамасындағы бір бірлік өзгеріс 265 есе (100-дің 5-ші дәрежелі мәні (Rms) шамамен 2,512-ге тең) жарқырау өзгешелігін тудырады&lt;ref name=&quot;luminosity&quot;&gt;{{cite web | url = http://outreach.atnf.csiro.au/education/senior/astrophysics/photometry_luminosity.html | title = Luminosity of Stars | publisher = Australian Telescope Outreach and Education | accessdate = 2006-08-13 }}&lt;/ref&gt;. Демек, бірінші жұлдыз шамасы (+1.00) екінші жұлдыз шамасының 2,5 есесіндей жарқыраса, ал, алтыншының (+6.00) 100 есесіндей жарқырайды. Демек, таза ауада көзі ең өткір адамдар көре алатын жұлдыз шамасы алтыншы шамадағы жұлдыз (+6.00) есептеледі.

Жұлдыз дәрежесін білдітертін сан қанша кіші болса, жұлдыз сонша жарық болады және керісі керісінше. Ең жарық жұлдыздың жұлдыз шамасы теріс (0 ден кіші) болады. Екі жұлдыз арасындағы жарқырау  айырмасын (ΔL) есептеу үшін күңгіртінің жұлдыз шамасынан жарығырағының жұлдыз шамасын азайтып,  2,512 негізгі санын шыққан айырма дәрежесіне еселесе жеткілікті. Яғни:
:&lt;math&gt; \Delta{m} = m_\mathrm{x} - m_\mathrm{p} &lt;/math&gt;
:&lt;math&gt;2,512^{\Delta{m}} = \Delta{L}&lt;/math&gt; (жарқырау айырмасы)

Жарқырауы және жерден алыстығына салыстырмалы түрде айтқанда, Мүлделік жұлдыз шамасы (М) мен Көрнеулік жұлдыз шамасы (m) жеке жұлдыз үшін бірдей шамада болмайды. Мысалы, Сүмбіленің Көрнеулік жұлдыз шамасы −1.44  болса, оның Мүлделік жұлдыз шамасы +1.41 ге тең.

Күннің Көрнеулік жұлдыз шамасы −26,7; ал оның Мүлделік жұлдыз шамасы +4,83 ғана. Сүмбіле жер бетінен қарағандағы ең жарық жұлдыз болып, мүлделік жарқырауы күннің 23 есесіндей. Ал, аспандағы екінші жарық жұлдыз [[Канопус]] (Мүлделік жұлдыз шамасы -5,33) күннен 14,000 есе жарық. Канопус Сүмбілеге қарағанда әлдеқайда жарық, бірақ жерден қарағанда Сүмбіле әлдеқайда жарық көрінеді. Себебі Сүмбіле бар болғаны жерге 8,6 жарық жылы қашықтықта ғана. Ал, Канопус біршама ұзақта, ол жер шарына 310 жарық жылы қашықтыққа орналасқан.

[[2006 жыл]]ы Мүлделік жұлдыз шамасы ең жоғары жұлдыз LBV 1806-20, оның жарығы −14.2 шамада болып, күннен 5 000 000 есе жарық&lt;ref&gt;{{cite web | author = Hoover, Aaron | date =  2004 | url = http://www.napa.ufl.edu/2004news/bigbrightstar.htm | title = Star may be biggest, brightest yet observed | publisher = HubbleSite | accessdate = 2006-06-08 }}&lt;/ref&gt;. Бізге белгілі жарқырауы ең нашар (күңгірт) жұлдыз NGC 6397 үйіржұлдызындағы бір жұлдыз болып, бұл қызыл ергежейлі жұлдыздың мүлделік жұлдыз шамасы  +26 болса, ал ең өшкін Ақ ергежейлі жұлдыздың мүлделік жұлдыз шамасы +28 ғана. Бұл жұлдыздың қараңғылығы сондай, оның жарқындығы жерден қарағандағы ай бетінде жағылған бір тал май шамдай ғана&lt;ref&gt;{{cite web | date = 2006 | url = http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/2006/37/image/a | title = Faintest Stars in Globular Cluster NGC 6397 | publisher = HubbleSite | accessdate = 2006-06-08 }}&lt;/ref&gt;.

=== Жұлдыз түрлері ===
{{Main|Жұлдыздардың спектрлік жіктелуі}}
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;float: right; text-align: center; margin-left: 1em;&quot;
|+ ''Ұқсамаған жұлдыз түрінің&lt;br /&gt;беткі температура диапазоны''&lt;ref&gt;{{cite web | last = Smith | first = Gene | date = 1999 | url = http://casswww.ucsd.edu/public/tutorial/Stars.html | title = Stellar Spectra | publisher = University of California, San Diego | accessdate = 2006-10-12 }}&lt;/ref&gt;
! Санаты
! Температура
! Мысал
|-style=&quot;background: {{star-color|O}}&quot;
| O
| 33,000 K -ден жоғары
| [[Зета кемесі]]
|-style=&quot;background: {{star-color|B}}&quot;
| B
| 10,500–30,000 K
| [[Ригель (жұлдыз)|Ригель]]
|-style=&quot;background: {{star-color|A}}&quot;
| A
| 7,500–10,000 K
| [[Альтаир]]
|-style=&quot;background: {{star-color|F}}&quot;
| F
| 6,000–7,200 K
| [[Процион|Procyon A]]
|-style=&quot;background: {{star-color|G}}&quot;
| G
| 5,500–6,000 K
| [[Күн (жұлдыз)|Күн]]
|-style=&quot;background: {{star-color|K}}&quot;
| K
| 4,000–5,250 K
| [[Үндіс ε жұлдызы]]
|-style=&quot;background: {{star-color|M}}&quot;
| M
| 2,600–3,850 K
| [[Проксима Центавр]]
|}

Кезекте қолданылатын жұлдыздарды түрге бөлу жүйесі ХХ ғасырдың басында пайда болған. Ол кезде сутегінің [[спектр сызығы]]на негізделіп, А дан Q дейінгі санатқа ажыратқан&lt;ref&gt;{{cite journal
 | last=Fowler | first=A.
 | title=The Draper Catalogue of Stellar Spectra
 | journal=Ұлы табиғат, a Weekly Illustrated Journal of Science
 | year=1891–2 | volume=45 | pages=427–8 }}&lt;/ref&gt; Ол кезде температураның спектр сызығына өте әсер ететіні беймәлім еді.  Ал температураны негіз етіп санатқа жіктеу қазіргі түрге бөлу амалы есептеледі.&lt;ref name=carlos&gt;{{cite book
 | first=Carlos | last=Jaschek | coauthors=Jaschek, Mercedes
 | year=1990 | title=The Classification of Stars
 | publisher=Cambridge University Press
 | isbn=0521389968 }}&lt;/ref&gt;.

Жұлдыз спектріндегі ұқсамастықтарға негізделіп, ұқсамаған әріптермен өзара ажыратылады. О түрі ең ыстық жұлдыз болса, М түріндегі жұлдыз ерекше суық болып, [[молекула]] жұлдыз атмосферасында пайда болады. Температураның жоғарысынан төменіне дейін жұлдыздар O, B, A, F, G, K және M түрлеріне бөлінеді. Түрлі сирек [[спектр]]лерге негізделіп, арнайы бөлулер де болады. Ең көп кездесетін ерекше түр – L және T болып, оларға ең суық кішкентай жұлдыздар мен [[Қоңыр ергежейлі]] жұлдыздар тән. Әрбір әріп тағы да сан бойынша 0 -ден 9 -ға дейін тармақталып, температураның кемуі 10 деңгейге бөлінеді. Бірақ бұл жүйе ғаламат ыстық шекте бұзылады: әлі күнге О0 және О1 түріндегі жұлдыз айқындалмады&lt;ref name=&quot;spectrum&quot;&gt;{{cite web
 | first=Alan M | last=MacRobert
 | url =http://www.skyandtelescope.com/howto/basics/3305876.html
 | title = The Spectral Types of Stars
 | publisher = Sky and Telescope
 | accessdate = 2006-07-19 }}&lt;/ref&gt;.

Тағы бір тұрғыдан, жұлдыз спектріндегі жарқырау әсеріне орай түрлерге бөлінеді. Бұл оның көлемі мен сыртқы гравитациясына байланысты. Олар диапазоны 0 ден ([[Аса алып жұлдыз]] ) және ІІІ ([[Алып жұлдыз]]) -ден V  (Ергежейліні ерткен негізгі тізбек жұлдызы) және VII (Ақ ергежейлі) дейінгі жұлдыздар. Көптеген жұлдыздар негізгі тізбекке тән. Бұл Мүлделік жұлдыз шамасы мен  HR диаграмма торындағы тар және ұзын өңір болып, сутегі реакциясы жалғасып жатқан жұлдыздарды қамтиды. Біздің күн болса [[Негізгі тізбек жұлдызы]] өңірдегі орташа деңгейдегі, ғарышта жиі кездесетін үлкендіктегі, темпратурасы қалыпты G2V түріндегі сарғыш ергежейлі жұлдыз есептеледі. Күн ерекше өзгеше жұлдыз емес, тек ол бізге өте жақын болғандықтан және ол туралы ақпаратымыз біршама молырақ болғандықтан басқа жұлдыздарды сол күннің қасиетімен салыстырып тануға қолданамыз.

Ұсақ әріптермен белгіленетін қосымша қасиеттер жұлдыз спектрінің арнайы ерекшелігін білдіру үшін қолданылады. Мәселен, &quot;е&quot; атқыланған спектр сызығы барлығын, &quot;m&quot; металдар дәрежесінің жоғарылығы туғызған өзгешеліктер, “var” болса спектр сызығының жиі өзгеріп тұруын білдіреді.

Ақ ергежейлінің өз арнайы түрлері болады және D әрібінде таңбаланады. Бұл түрдегі жұлдыздар спектр сызығындағы ерекшеліктеріне сай DA, DB, DC, DO, DZ және DQ санаттарына түрлендіріліп, оның температура көрсеткіштерінің сандық мәні қосылады&lt;ref&gt;{{cite web
 | url = http://www.physics.uq.edu.au/people/ross/ph3080/whitey.htm
 | title = White Dwarf (wd) Stars
 | publisher = White Dwarf Research Corporation
 | accessdate = 2006-07-19 }}&lt;/ref&gt;.

=== Өзгергіш жұлдыз ===
[[Айнымалы жұлдыз]] — ішкі-сыртқы әсерге сай жарқырау периодында және басқа қасиеттерінде өзгеріс туған жұлдыз. Ішкі себептік өзгерістен негізінен үш түрлі жұлдыз тобы қалыптасады. Жұлдыз өзгерісі мезгілінде кейбір жұлдыздар кеңейіп-тарайып өзгеру барысын бастан кешіреді. Кеңею-тараю түріндегі өзгергіш жұлдыз уақытқа сай өз радиусы мен жарқырауын өзгертіп отырады. Жұлдыздың үлкендігіне сай кеңею, немесе тараю периоды бірнеше минуттан неше жылдарға дейін созылуы мүмкін. Мұндай жұлдыздарға [[Цефеид]] жұлдыздары мен цефеид жұлдыздары секілділер және ұзақ периодтық [[Мирида]] жұлдыздары кіреді&lt;ref name=&quot;variables&quot;&gt;{{cite web | url = http://www.aavso.org/vstar/types.shtml | title = Types of Variable Stars | publisher = AAVSO | accessdate = 2006-07-20 }}&lt;/ref&gt;.

Тез айнымалы жұлдыздар — нұрлануы, немесе массасының атқылануы себепті жарқырауы кенет еселенетін жұлдыздар&lt;ref name=&quot;variables&quot; /&gt;. Бұл түрдегілерге [[протожұлдыз]]дар, [[Волф — Райе жұлдызы]] және жарқын жұлдыздар тән болып, олардың бәрі тегіс алып жұлдыздар және аса алып жұлдыздар болып келеді.

Ұлы өзгерістен және жарылыстан туындаған өзгергіш жұлдыз ғаламат өзгеріске түседі. Бұл түрдегілерге [[жаңа жұлдыз]]дар, немесе Ia түріндегі Ғаламатжұлдыздар тән. Ақ ергежейлі өз серігінен сутегі сімірсе, массасының шұғыл артуынан теромядролық реакция қозады&lt;ref&gt;{{cite web | date = 2004 | url = http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l2/cataclysmic_variables.html | title = Cataclysmic Variables | publisher = NASA Годдард ғарышқаұшу орталығы accessdate = 2006-06-08 }}&lt;/ref&gt; Кейбір жаңа жұлдыздар үздіксіз қопарылысқа ұшырап, орта амплитудалы периодтағы жарылыстарды бастан кешіреді&lt;ref name=&quot;variables&quot; /&gt;.

Жұлдыздар сыртқы себептен де өз жарқырауын өзгертуі мүмкін, мысалы [[қосаржұлдыз]]дар. Кейбір ерекше жағдайда, жұлдыздардың айналуы да жұлдыз дағы өзгерісінен жарқырау өзгерісін туғызуы мүмкін.&lt;ref name=&quot;variables&quot; /&gt; Айнымалы қосаржұлдыздардың бірі, мысалы [[Алголь]] болып, ол 2,87 күн периодында жарқырауы 2,3 ден 3,5 дейін өзгеріп үлгіреді.

=== Құрылымы ===
[[Сурет:Sun parts big.jpg|thumb|left|350px|Күн тақілетті жұлдыздардың құрылымы, NASA суреті]]
Тұрақтылық сақтаған жұлдыздардың ішкі бөлігіндегі [[гидростатик]] ағысы тепе-тең болады: ұсақ күштер арасындағы қайшылық бүтіндік теңгерімін бұлжытпай, компенсациялап отырады. Тепе-теңдіктің негізі ішке қарай бағытталған бүкіл әлемдік тартылыс күші ([[гравитация]]) және сыртқа бағытталған қысым  күш [[градиент]]і ортасында қалыптасып, жұлдызды тұрақты ұстайды. Қысым градиенті – жұлдыз плазмалық затының температура айырмашылығынан қалыптасады: жұлдыздың ішкі бөлігіндегі температура сыртқы бөлігінен жоғары болатыны анық.  Негізгі тізбек жұлдызының, немесе алып жұлдыздардың өзегіндегі температура 107 К ден жоғары болады. Мұндай температура негізгі тізбек жұлдызын жұлдыз ішілік [[термоядролық реакция]]ға алып барып қана қалмай, жұлдыздың [[Гравитациялық коллапс|коллапс]]ын тосуға қажет энергия да бөліп шығарады&lt;ref name=&quot;hansen&quot;&gt;{{cite book | author=Hansen, Carl J. | coauthors= Kawaler, Steven D.; Trimble, Virginia | title=Stellar Interiors | publisher=Springer | year=2004 | ISBN=0387200894}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Schwarzschild&quot;&gt;{{cite book
| first=Martin | last=Schwarzschild | title=Structure and Evolution of the Stars | publisher=Princeton University Press | year=1958 | id=ISBN 0-691-08044-5}}&lt;/ref&gt;.

Жұлдыз ішінде атом ядросы бөлшектенсе, пайда болған энергия гамма （γ) сәулесіндік нұрлану күйінде айнала шашырайды. Бұл фотондар мен айналасындағы жұлдыздық плазмалар өзара реакцияланып, ядроның энергиясын асырып барады. Негізгі тізбек жұлдызында [[сутегі]] [[гелий]]ге айналып, өзегіндегі гелий біртіндеп көбейіп кетеді. Соңында өзегінде гелий негізгі құрамға айналған соң, ядродан энергия шығару тоқтайды. Әдетте күн массасының 0.4 есесінен үлкен жұлдыздардағы реакция гелийлі өзекті орап тұрушы сутегі қабатында аталған қабатты сыртқа жылжыту күйінде жалғасады&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://aether.lbl.gov/www/tour/elements/stellar/stellar_a.html | title = Formation of the High Mass Elements | publisher = Smoot Group | accessdate = 2006-07-11 }}&lt;/ref&gt;.

Гидростатик тепе-теңдіктен басқа, тұрақты жұлдыздың ішкі бөлігінде жылу тепе-теңдігі сақталады. Ішінен сыртына үздіксіз жылу градиенті ағып, қабаттар температурасының бірдей болуы сақталады.

Радиация қабаты – жұлдыз ішкі бөлігіндегі радиация толық және өнімді тарқалатын өңір болып, бұл өңірдің [[плазма]]сы пертурбацияға түспей, массаға әсер етер қозғалыс туғызбайды. Олай болмағанда, плазма тұрақсыз болып, [[конвекция]] ағысы туылады да, біртекті қозғалатын қабат пайда болады.  Мұндай жағдай мәлім өңірде жоғары қарқынды қозғалыстар жиілегенде, мысалы ядролық өңір мен сыртқы қабат өте жұқа қабатпен жақындасқанда пайда болады.&lt;ref name=&quot;Schwarzschild&quot; /&gt;
[[Сурет:Star types.svg|thumb|right|250px|Салмағы түрліше жұлдыздардың радиация аймағы және конвекциясы]]
Негізгі тізбек өңіріндегі жұлдыздардың сыртқы қабатында конвекция болу-болмауы оның массасына байланысты. Күн массасынан неше есе алып жұлдыздарда ішкі бөлікке дейін жеткен конвекция болады және олардың радиация қабаты оның сыртқы жағында болады. Кішкентай жұлдыздарда, мысалы күн секілді жұлдыздарда жағдай басқаша болады. Олардың конвекциясы сыртқы бөлігіне орналасады.&lt;ref name=&quot;imagine&quot;&gt;{{cite web
 | date = 2006
 | url = http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l2/stars.html
 | title = What is a Star? | publisher = NASA
 | accessdate = 2006-07-11 }}&lt;/ref&gt; Күн массасының 0,4 есесінен кіші [[Қызыл ергежейлі жұлдыз]]дарда бүкілдей біртұтастанған [[конвекция]] болады да, гелий ядросының жиналып қалуына жол берілмейді&lt;ref name=&quot;late stages&quot; /&gt;. Әрине, көп санды жұлдыздардың конвекциясы жұлдыз қартаюына ілесіп өзгеріп отырады.&lt;ref name=&quot;Schwarzschild&quot; /&gt;

Жұлдыздың көзбен көрінетін бөлігі [[фотосфера]] делінеді. Ол жұлдыз плазмасы жарқырап, фотон арқылы энергия жеткізетін қабат есептеледі. МҰнда, ядродан шығатын энергия әлемге тарайтын фотонға айналады да, температурасы біршама төмен өңірлер [[жұлдыз дағы]] болып көрінеді. Жұлдыз дағы фотосферада болатын құбылыс есептеледі.

фотосфера қабатының сыртындағысы [[жұлдыз атмосфера]]сы. Күн секілді [[Негізгі тізбек жұлдызы]]нда ең төменгі атмосфера қабаты [[хромосфера]] болып, [[спикула]] және [[жұлдыз алаулауы]] осында туылады. Хромосфера сыртдағысы өтпелі қабат болып, 100км қашықтыққа жетпейтін өңірде термпература  шұғыл көтерілген болады. Оның сыртында [[Жұлдыз тәжі]] болып, ол жоғары температураға ие плазмалық заттан құралады және сыртқа қарай жүздеген миллион километр созылып жатады.&lt;ref&gt;{{cite press release | publisher=ESO | date=2001 | title=The Glory of a Nearby Star: Optical Light from a Hot Stellar Corona Detected with the VLT | url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2001/pr-17-01.html | accessdate=2006-07-10 }}&lt;/ref&gt; Жұлдыз тәжі жұлдыздың сыртқы қабатындағы конвенция өңірімен&lt;ref name=&quot;imagine&quot; /&gt; байланысты. Жұлдыз тәжінің температурасы жоғары болғанымен бірақ жарығы әлсіз болады. Мысалы Күн тәжісі тек күн толық тұтылған кезде ғана біршама айқын көрінеді.

Жұлдыз тәжінен шыққан жұлдыз бораны жоғары температураға ие плазмалық бөлшектердің сыртақ жаппай кеңейіп, жұлдызара материяға ұшырауынан туылады. Күн туралы айтар болсақ, [[Күн бораны]] ықпалына ұшыраған аумақтағы шар пішінді кеңістік әдетте [[гелиосфера]] деп аталады.&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author=Burlaga, L. F.; Ness, N. F.; Acuña, M. H.; Lepping, R. P.; Connerney, J. E. P.; Stone, E. C.; McDonald, F. B.
 | title=Crossing the Termination Shock into the Heliosheath: Magnetic Fields
 | journal=Science
 | year=2005
 | volume=309
 | issue=5743
 | pages=2027–2029
 | doi= 10.1126/science.1117542
 | pmid= }}&lt;/ref&gt;

=== Термоядролық реакция жолдары ===
[[Сурет:Proton proton cycle.png|thumb|right|400px|Протон-протондық айналыс реакциясы]]
{{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=Fusion in the Sun.svg|image2=CNO Cycle.svg|width=200|caption1=Протон-протондық айналыс реакциясы|caption2=Көміртегі-азот-оттегі айналысы реакциясы}}

Жұлдыздар жұлдыз ядросының құрамына сай, жұлдыздың массасы мен ішкі құрылымына сай өзегінде әртүрлі термоядролық реакциялар жасайды. Атомдар біріккеннен кейінгі таза салмағы ядроның өз жалпы салмағынан кішірек болады, өйткені материяның энергияға айналуы заңы бойынша — ''E'' = ''mc''² — қалған салмақтағы материя тең шамадағы электромагнитті энергияға айналады.

Термоядролық реакция температура өзгерісіне өте сезгір болып, өзектегі температураның сәл өзгерісінің өзі реакция жылдамдығына үлкен әсер етеді. [[Негізгі тізбек жұлдыздары]]ның ядролық температурасы массасы ең кішкентай М жұлдыздарындағы 4 млн [[кельвин]]нен массасы ауыр О жұлдыздарындағы 40 млн кельвинге дейін жетеді&lt;ref name=&quot;aps_mss&quot;&gt;{{cite web | date = 2005 | url = http://www.astrophysicsspectator.com/topics/stars/MainSequence.html | title = Main Sequence Stars | publisher = The Astrophysics Spectator | accessdate = 2006-10-10 }}&lt;/ref&gt;.

Ядросы 10 млн кельвинге дейін қызған Күннің өзегінде сутегі гелийге [[протон - протондық айналыс реакциясы|протон - протондық айналысы]] ({{lang-en|Proton–proton chain reaction}}) формасындағы реакцияға түседі&lt;ref name=&quot;synthesis&quot;&gt;{{cite journal | author = Wallerstein, G.; Iben Jr., I.; Parker, P.; Boesgaard, A. M.; Hale, G. M.; Champagne, A. E.; Barnes, C. A.; KM-dppeler, F.; Smith, V. V.; Hoffman, R. D.; Timmes, F. X.; Sneden, C.; Boyd, R. N.; Meyer, B. S.; Lambert, D. L. | title=Synthesis of the elements in stars: forty years of progress | journal=Reviews of Modern Physics | year=1999 | volume=69 | issue=4 | pages=995–1084 | url=http://www.cococubed.com/papers/wallerstein97.pdf | format=pdf | accessdate=2006-08-04 | doi=10.1103/RevModPhys.69.995 }}&lt;/ref&gt;:
:4[[Сутегі-1|&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;H]] → 2[[Дейтерий|&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;H]] + 2[[Позитрон|e&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;]] + 2[[Нейтрино|ν&lt;sub&gt;e&lt;/sub&gt;]] (4,0 M[[Электроволт|eV]] + 1,0 MeV)
:2&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;H + 2&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;H → 2[[Гелий-3|&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;He]] + 2[[Фотон|γ]] (5,5 MeV)
:2&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;He → [[Гелий-4|&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;He]] + 2&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;H (12,9 MeV)

Бұл реакция нәтижесінде:
:4&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;H → &lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;He + 2e&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; + 2γ + 2ν&lt;sub&gt;e&lt;/sub&gt; (26,7 MeV)

Бұл жердегі e&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; [[позитрон]], γ [[гамма]]лық сәулеленген [[фотон]], νe [[нейтрино]], H және He [[сутегі]] мен [[гелий]]дің [[изотоп]]тары. Бұл реакция нәтижесінде бөлінген энергияның шамасы миллиондаған электрон-вольтқа жеткенімен, жалпы энергия мүмкіндігі үшін өте аз мөлшер есептеледі. Әр реткі реакция шығынын қамту үшін барлық қажетті энергия үздіксіз өндіріліп, [[жұлдыз радиациясы]] болып таралып жатады.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;float:left;margin-right:20px;&quot;
|+ Жұлдыз реакциясы үшін қажетті минимал масса:
|-
!элемент
![[Күн массасы|күн&lt;br /&gt;массасы]]
|-
| Сутегі ||style=&quot;text-align: center;&quot;| 0.01
|-
| Гелий ||style=&quot;text-align: center;&quot;| 0.4
|-
| Көміртегі ||style=&quot;text-align: center;&quot;| 4
|-
| Неон ||style=&quot;text-align: center;&quot;| 8
|}

Массасы бұдан ауыр жұлдыздарда  [[катализатор]]ы көміртегі болған [[Көміртегі]]-[[Азот]]-[[Оттегі]] айналысы формасындағы реакция арқылы гелийді бөліп шығарады&lt;ref name=&quot;synthesis&quot; /&gt;.

Массасы 0,5-тен 10 күн массасына дейінгі жұлдыздардың өзегіндегі температура өзгерісі 100 млн кельвинге жеткенде гелий [[бериллий]]ді дәнекер еткен күйде [[үштік алфа барысы]] ({{lang-en|triple-alpha process}}) арқылы көміртегіге айналады&lt;ref name=&quot;synthesis&quot; /&gt;:

:&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;He + &lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;He + 92 keV → [[Бериллий|&lt;sup&gt;8*&lt;/sup&gt;Be]]
:&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;He + &lt;sup&gt;8*&lt;/sup&gt;Be + 67 keV → &lt;sup&gt;12*&lt;/sup&gt;C
:&lt;sup&gt;12*&lt;/sup&gt;C → [[Көміртегі-12|&lt;sup&gt;12&lt;/sup&gt;C]] + γ + 7.4 MeV

Жалпы реакция барысы:
:3&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;He → &lt;sup&gt;12&lt;/sup&gt;C + γ + 7.2 MeV

Алып массаға ие жұлдыздардағы  ядролық қысымда [[неон]] жану және оттегі жану барысында [[ауыр элемент]]тер пайда болады. Жұлдыздағы термоядролық реакцияның соңғы сатысы [[кремний]] жану барысы болып, нәтижесінде тұрақты изотоп – темір-56 жасалады. Бұдан соң [[Эндотермикалық реакция|эндотермикалық үрдісі]] ({{lang-en|Endothermic process}}) арқылы реакция жалғасып, ол жаңа элемент жасай алмайды да, [[гравитациялық сығылу]] нәтижесінде қалған энергиясын шығарады.

Төмендегі мысалда, массасы Күннен 20 есе жұлдыздың термоядролық реакцияның орындалып біту уақыты көрсетілген. Ол негізгі тізбектегі О жұлдызы, радиусы күннің 8 есесіндей, жарқырауы күннің 62 000 есесіндей.&lt;ref&gt;{{cite journal | author= Woosley, S. E.; Heger, A.; Weaver, T. A. | title=The evolution and explosion of massive stars | journal=Reviews of Modern Physics | year=2002 | volume=74 | issue=4 | pages=1015–1071 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002RvMP...74.1015W  | doi = 10.1103/RevModPhys.74.1015 }}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
!valign=&quot;bottom&quot;| жанушы&lt;br /&gt;отын
!valign=&quot;bottom&quot;| температура&lt;br /&gt;（млн. K）
!valign=&quot;bottom&quot;| тығыздығы&lt;br /&gt;(kg/cm³)
!valign=&quot;bottom&quot;| жану уақыты&lt;br /&gt;（жыл бірлігі）
|-
|align=&quot;center&quot;| Сутегі
|align=&quot;center&quot;| 37
|align=&quot;center&quot;| 0.0045
|align=&quot;center&quot;| 8.1млн.
|-
|align=&quot;center&quot;| Гелий
|align=&quot;center&quot;| 188
|align=&quot;center&quot;| 0.97
|align=&quot;center&quot;| 1.2 млн.
|-
|align=&quot;center&quot;| Көміртегі
|align=&quot;center&quot;| 870
|align=&quot;center&quot;| 170
|align=&quot;center&quot;| 976
|-
|align=&quot;center&quot;| Неон
|align=&quot;center&quot;| 1,570
|align=&quot;center&quot;| 3,100
|align=&quot;center&quot;| 0.6
|-
|align=&quot;center&quot;| Оттегі
|align=&quot;center&quot;| 1,980
|align=&quot;center&quot;| 5,550
|align=&quot;center&quot;| 1.25
|-
|align=&quot;center&quot;| Күкірт / Кремний
|align=&quot;center&quot;| 3,340
|align=&quot;center&quot;| 33,400
|align=&quot;center&quot;| 0.0315&lt;ref&gt;11.5 күн 0.0315 жылға тең.&lt;/ref&gt;
|}

== Жұлдыздардың каталогтары ==
{{Main|Жұлдыздар каталогы}}
Жұлдыздар каталогы — белгілі бір біртекті сипаттамалары ([[Аспан координаттар жүйесі|координаттары]], [[жұлдыздық шама]]лар, [[Жұлдыздардың спектрлік жіктелуі|спектрлік кластар]], т.б.) көрсетілген жұлдыздардың тізімі. Алғашқы каталогтар біздің заманымызға дейін пайда бола бастаған. Кез келген жұлдыздар каталогында әрбір жұлдызға белгілі бір нөмір беріледі. Кейбір каталогтар жұлдыздардың тек бір түрін ғана қамтиды, мысалы [[айнымалы жұлдыз]]дардың каталогы, қосаржұлдыздар мен еселік жұлдыздардың каталогы.

== Ең әйгілі жұлдыздар ==
{| class=&quot;standard&quot;
|- style=&quot;font-size: 80%&quot;
! №
! Таңбалануы
! Атауы
! [[Шоқжұлдыз]]
! Көрнеу магнитудасы
! Жерден қашықтығы ([[жарық жылы]])
! Сипаттамасы
|-
|style=&quot;text-align: center&quot;| 1
|style=&quot;text-align: center&quot;| [[Сурет:Sun symbol.svg|25px]]
|style=&quot;text-align: center&quot;| [[Күн (жұлдыз)|Күн]]
|style=&quot;text-align: center&quot;| Құс жолы
|style=&quot;text-align: center&quot;| −26,72
|style=&quot;text-align: center&quot;| 8,32 ± 0,16 св. мин
| [[Күн жүйесі]]ндегі орталық жұлдыз, [[жер шары]] қатарлы [[ғаламшар]]лар оны тынымсыз айналып жүреді.
|-
|style=&quot;text-align: center&quot;| 2
|style=&quot;text-align: center&quot;| Центавр α&lt;sup&gt;С&lt;/sup&gt; 
|style=&quot;text-align: center&quot;| Проксима Центавр
|style=&quot;text-align: center&quot;| Центавр шоқжұлдызы
|style=&quot;text-align: center&quot;| +11,09
|style=&quot;text-align: center&quot;| 4,225
| Күнге жақын жұлдыз.
|-
|style=&quot;text-align: center&quot;| 3
|style=&quot;text-align: center&quot;| Үлкен арлан α
|style=&quot;text-align: center&quot;| [[Сүмбіле]]
|style=&quot;text-align: center&quot;| Үлкен арлан шоқжұлдызы
|style=&quot;text-align: center&quot;| −1,43
|style=&quot;text-align: center&quot;| 8,58
| Күнді айтпағанда жерден қарағандағы ең жарық жұлдыз.
|-
|style=&quot;text-align: center&quot;| 4
|style=&quot;text-align: center&quot;| Кіші аю α
|style=&quot;text-align: center&quot;| [[Жетіқарақшы]]
|style=&quot;text-align: center&quot;| [[Кіші Аю (шоқжұлдыз)]]
|style=&quot;text-align: center&quot;| +1,97
|style=&quot;text-align: center&quot;| 431,4
| Солтүстіктен көрінетін жетектеуіш жұлдыз.
|-
|style=&quot;text-align: center&quot;| 5
|style=&quot;text-align: center&quot;| Кеме η
|style=&quot;text-align: center&quot;| —
|style=&quot;text-align: center&quot;| Кеме шоқжұлдызы (Carina)
|style=&quot;text-align: center&quot;| +6,21
|style=&quot;text-align: center&quot;| 7000—8000
| Гипергигант. Ондағы ең жарық жұлдыз күннен 5 млн есе жарық.
|-
|style=&quot;text-align: center&quot;| 6
|style=&quot;text-align: center&quot;| Сарышаян α 
|style=&quot;text-align: center&quot;| [[Антарес]]
|style=&quot;text-align: center&quot;| [[Сарышаян (шоқжұлдыз)]]
|style=&quot;text-align: center&quot;| +1,06
|style=&quot;text-align: center&quot;| 604
| Жерге жақын аса жарық және алып жұлдыз. Үлкен телескоппен қарағанда нүкте емес, диск болып көрінеді.&lt;ref&gt;''А. Остапенко.'' [http://nauka.relis.ru/35/0210/35210066.htm Снова на берегах «Молочной реки»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506101352/http://nauka.relis.ru/35/0210/35210066.htm |date=2008-05-06 }} // Наука и жизнь. — 2002. — № 10. ISSN 0028-1263&lt;/ref&gt;
|-
|style=&quot;text-align: center&quot;| 7
|style=&quot;text-align: center&quot;| HIP 87937
|style=&quot;text-align: center&quot;| Барнард жұлдызы
|style=&quot;text-align: center&quot;| Жыланшы шоқжұлдызы (Ophiuchus)
|style=&quot;text-align: center&quot;| +9,53
|style=&quot;text-align: center&quot;| 5,963
| Өз өсінде айналуы ең тез жұлдыз есептеледі.
|-
|style=&quot;text-align: center&quot;| 8
|style=&quot;text-align: center&quot;| PSR B1919+21
|style=&quot;text-align: center&quot;| —
|style=&quot;text-align: center&quot;| Түлкі шоқжұлдызы
|style=&quot;text-align: center&quot;| ?
|style=&quot;text-align: center&quot;| 2283,12
| Алғаш ашылған [[пульсар]] жұлдызы. (1967 жылы)
|}

== Адамзат үшін ең маңызды жұлдыз – Күн ==
{{main|Күн (жұлдыз)}}
Күн жерге ең жақын жұлдыз есептеледі, және ол жер энергиясының негізгі қайнар көзі болып табылады. Күн [[Жер]]ге жақын болғандықтан және оның жарығы нұрлы болғандықтан [[күндіз]] басқа жұлдыздар көрінбейді. Тек түнгі ашық аспаннан ғана самсыған жұлдыздарды байқауға болады.

== Карта ==
&lt;imagemap&gt;
Image:Local_Group.svg|frame|center|[[Жергілікті топжұлдыз]] (Әріптерге аялдап, сарыларын түртіп көріңіз)
circle 167 27 20 [[Секстант B]]
circle 120 36 23 [[Секстант A]]
circle 318 239 20 [[Құс жолы]]
circle 289 197 16 [[Арыстан шоқжұлдызы I (Ергежейлі галактика)]]
circle 334 201 15 [[Canes Ергежейлі]]
rect 303 185 318 215 [[Арыстан шоқжұлдызы II (Егрежейлі галактика)]]
circle 357 289 28 [[NGC 6822]]
circle 288 323 24 [[Финикс ергежейлі]]
circle 248 391 35 [[Тукан ергежейлі]]
circle 363 416 20 [[Арлан-Lundmark-Melotte]]
circle 363 383 17 [[Кит ергежейлі]]
circle 369 346 11 [[IC 1613]]
rect 381 335 393 357 [[SagDIG]]
rect 393 335 406 356 [[Суқұйғыш ергежейлі]]
circle 417 304 17 [[Үшбұрыш галактикасы]]
circle 417 254 15 [[NGC 185]]
rect 432 237 447 260 [[NGC 147]]
circle 461 229 17 [[IC 10]]
poly 440 282 455 260 511 259 493 285 [[Андромеда галактикасы]]
poly 450 264 434 265 431 280 442 280 [[Мессье 110|M110]]
circle 295 110 20 [[Арыстан A]]
circle 84 128 20 [[NGC 3109]]
circle 109 149 14 [[Antlia ергежейлі]]
circle 412 332 12 [[LGS 3]]
circle 460 361 21 [[Пегас ергежейлі Сұр галактика|Пегас ергежейлі]]
circle 394 272 14 [[Андромеда II]]
rect 427 279 438 294 [[Андромеда III]]
rect 438 282 450 294 [[Андромеда I]]

desc bottom-left
&lt;/imagemap&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Әдебиет ==
* H.H. Voigt: ''Abriß der Astronomie''. 4. überarb. Aufl. ISBN 3-411-03148-4 
* H. Scheffler, Hans Elsässer: ''Physik der Sterne und der Sonne''. 2. überarb. Aufl. ISBN 3-411-14172-7 
* Rudolf, A. Weigert: ''Stellar structure and evolution''. 2nd corr. ed., ISBN 3-540-50211-4 (englisch) {{en}}
* N. Langer: ''Leben und Sterben der Sterne''. Originalausgabe, Becksche Reihe, München 1995, ISBN 3-406-39720-4 
* D. Prialnik: ''An Introduction to the Theory of Stellar Structure and Evolution''. Cambridge University Press 2000, ISBN 0-521-65065-8 (hardback), ISBN 0-521-65937-X (paperback) {{en}}
* Pickover, Cliff (2001). The Stars of Heaven. Oxford University Press. ISBN 0-19-514874-6.  {{en}}
* Gribbin, John, Mary Gribbin (2001). Stardust: Supernovae and Life—The Cosmic Connection. Yale University Press. ISBN 0-300-09097-8.  {{en}}
* Hawking, Stephen (1988). A Brief History in Time. Bantam Books. ISBN 0-553-17521-1. {{en}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{commons|Category:Stars|Жұлдыз}}
* [http://science.howstuffworks.com/star1.htm How Stars Work] at HowStuffWorks
* [http://www.nasa.gov/worldbook/star_worldbook.html Star, World Book @ NASA] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050508094147/http://www.nasa.gov/worldbook/star_worldbook.html |date=2005-05-08 }}
* [http://simbad.u-strasbg.fr/sim-fid.pl Query star by identifier, coordinates or reference code]. Centre de Données astronomiques de Strasbourg
* [http://www.assa.org.au/sig/variables/classifications.asp How To Decipher Classification Codes]. Astronomical Society of South Australia
* [http://www.astronet.ru/db/map/ Карта звёздного неба]
* {{cite web | last=Kaler | first=James | title=Portraits of Stars and their Constellations | publisher=University of Illinois | url=http://stars.astro.illinois.edu/sow/sow.html | accessdate=2010-08-20 }}
* {{cite web | title=Query star by identifier, coordinates or reference code | work=SIMBAD | publisher=Centre de Données astronomiques de Strasbourg | url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-fid | accessdate=2010-08-20 }}
* {{cite web | title=How To Decipher Classification Codes | publisher=Astronomical Society of South Australia | url=http://www.assa.org.au/sig/variables/classifications.asp | accessdate=2010-08-20 }}
* {{cite web | display-authors=1 | last1=Prialnick | first1=Dina | last2=Wood | first2=Kenneth | last3=Bjorkman | first3=Jon | last4=Whitney | first4=Barbara | last5=Wolff | first5=Michael | last6=Gray | first6=David | last7=Mihalas | first7=Dimitri | title=Stars: Stellar Atmospheres, Structure, &amp; Evolution | date=2001 | publisher=University of St. Andrews | url=http://www-star.st-and.ac.uk/~kw25/teaching/stars/stars.html | accessdate=2010-08-20 }}

{{таңдаулы мақала}}
{{Жұлдыздар}}
[[Санат:Астрономиялық нысандар]]
[[Санат:Жұлдыз астрономиясы]]
[[Санат:Астрофизика]]
[[Санат:Жұлдыздар]]</text>
      <sha1>1mju7u13a3fjdukhotqpe67yp45lmi0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қарақойын (көл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29488</id>
    <revision>
      <id>3058528</id>
      <parentid>2944345</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:24:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2426" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Қарақойын
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 46/8/53/N/68/38/0/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 16,8
 |Ені            = 8,3
 |Ауданы         = 72,5
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 
 |Тереңдігі   = 
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 11800
  |Құятын өзендер     = Талдыеспе/Қаттағансай
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = Қазақстан
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Қарағанды облысы
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
{{мағына|Қарақойын}}
'''Қарақойын''' – [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] алабындағы көл.

== Географиялық орны ==
[[Қарағанды облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы көл.  

== Гидрографикасы ==
Ауданы жауын-шашын мол жылдары 80-90 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;; орташа ауданы 72,5 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Ұзындығы 16,8 км, ені 8,3 км-ге жетеді. Су жиналатын алқабы 11800 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Көктемгі қар ерігенде [[Талдыеспе]], [[Қаттағансай]] өзендері құяды. 

== Жағалау сипаты ==
Батыс бөлігінде ұсақ аралдар бар. Батыс жағалауы тік жарлы, шығысы батпақты: көктемде суы жайылады. Түбі тегіс, суы тұзды. Шаруашылықтық маңызы шамалы. Төңірегі - жайылым.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]
[[Санат:Сарысу су алабы]]</text>
      <sha1>kt5rayeyv7wf0zfkro1ku3tow1i40dx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058529</id>
      <parentid>3058528</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:25:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2418" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Қарақойын
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 46/8/53/N/68/38/0/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 16,8
 |Ені            = 8,3
 |Ауданы         = 72,5
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 
 |Тереңдігі   = 
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 11800
  |Құятын өзендер     = Талдыеспе/Қаттағансай
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = Қазақстан
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Қарағанды облысы
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
{{мағына|Қарақойын}}
'''Қарақойын''' – [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] алабындағы көл.

== Географиялық орны ==
[[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы көл.

== Гидрографикасы ==
Ауданы жауын-шашын мол жылдары 80-90 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;; орташа ауданы 72,5 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Ұзындығы 16,8 км, ені 8,3 км-ге жетеді. Су жиналатын алқабы 11800 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Көктемгі қар ерігенде [[Талдыеспе]], [[Қаттағансай]] өзендері құяды. 

== Жағалау сипаты ==
Батыс бөлігінде ұсақ аралдар бар. Батыс жағалауы тік жарлы, шығысы батпақты: көктемде суы жайылады. Түбі тегіс, суы тұзды. Шаруашылықтық маңызы шамалы. Төңірегі - жайылым.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]
[[Санат:Сарысу су алабы]]</text>
      <sha1>2vc2t61biny4bh4xu2tgxfmtdsmkkx0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мектеп</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30140</id>
    <revision>
      <id>3058495</id>
      <parentid>3028899</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T07:51:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurbekovanurly</username>
        <id>121316</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5238" xml:space="preserve">[[Сурет:Primary Student of Pakistan.JPG|thumb|right|250px|Оқушы формасы (Пәкістан)]]
[[Сурет:At an Indonesian school (West Sumatra).jpg|thumb|right|250px|Ауыл мектебінде (Батыс Суматра, [[Индонезия]])]]
'''Мектеп''' — жас ұрпаққа [[білім]], [[тәрбие]] беретін мекеме, [[білім беру]] жүйесінің негізгі буыны. Басты нысаны – сабақ [[оқыту]]. Оны мұғалім атқарады.&lt;ref&gt;[[Балалар Энциклопедиясы]], 6 том.&lt;/ref&gt;

== Мектептердің түрлері: ==
1) [[білім]] беру сипатына қарай: жалпы білім беретін және кәсіптік;

2) берілетін білім көлеміне қарай: бастауыш, орта, жоғары;

3) балаларды жынысына қарай бөліп оқытатын мектептер;

4) оқытудың тілдік нысанына қарай:
:: а) ұлт мектебі;
:: ә) Қазақ тілді мектеп, аралас тілді мектеп;
:: б) дінге қатысына қарай: діни зайырлы;
:: в) меншік түріне қарай: мемлекеттік, қоғамдық және жеке меншік (ақылы) мектептер болып сараланады; қара [[Қазақстан (оқу-ағарту жүйесі)]].&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том&lt;/ref&gt;

== КСРО-дағы мектептер == 

1918 жылы шіркеуді мемлекеттен, мектепті шіркеуден бөлу туралы декрет зайырлы білім беру принципін енгізді. Ресей тарихында алғаш рет 1930 жылы жалпыға бірдей міндетті тегін білім беру принципі енгізілді. Халықтың басым көпшілігінің сауатсыздығын жою үшін (ел бойынша орта есеппен 1897 жылы сауатсыздардың кемінде 2/3 бөлігі) 1930 жылдарға дейін КСРО халық ағарту жүйесінде сауат ашу мектептері жұмыс істеді.
КСРО-да халықтың барлық топтарын қамтитын жалпы білім беретін мектептер жүйесі құрылды. Орта жалпы білім беретін мектептер, жұмысшы жастар мектептері (кешкі мектептер, жұмысшы жастар мектептері) болды.
1943 жылы КСРО-да Мәскеуде, Ленинградта, одақтас республикалардың астаналарында, облыс және облыс орталықтарында және бірқатар ірі өнеркәсіп орталықтарында жеті жылдық және орта мектептерде ұлдар мен қыздарды бөлек оқыту енгізілді. 1954 жылға дейін шықты.
Мектептерде лениндік кабинеттер, балалар мен жасөспірімдер ұйымдарының бастауыш ұяшықтары: төменгі сыныптар үшін Октябрь жұлдыздары, 4-7 сыныптар үшін пионер отрядтары, ал жоғары сыныптарда комсомол ұйымдары болды. Жылдар бойы кесіндісі өзгеріп тұратын стандартты мектеп формасы болды.
Кеңестік жылдар мен қазіргі посткеңестік кеңістікте кеңес мектебінің әлемдегі ең үздік деген стереотипі кең тараған болатын.

== Жалпы білім беретін мектеп ==
'''Жалпы білім беретін мектеп''' - әрқайсысы дербес қызмет жасай алатын үш деңгейден тұрады: бастауыш, негізгі орта және жоғарғы деңгейден тұратын, негізгі және қосымша білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын, орта, жалпы білім беретін оқу орны.&lt;ref name=&quot;name&quot;&gt;Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Педагогика / О 74 Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: &quot;ЭКО&quot; ҒӨФ. 2006. - 482 б. ISBN 9965-808-85-6&lt;/ref&gt;

== Жеке меншік мектеп ==
'''Жеке меншік мектеп''' - бұл жеке ұйым, қаржыландыратын мектеп.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

[[Санат:Білім]]
[[Санат:Оқу орындары]]</text>
      <sha1>pjp7ddnxr0sm0rmxt1u5cfeodax6i0e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мозаика</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30282</id>
    <revision>
      <id>3058384</id>
      <parentid>2249069</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:17:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3665" xml:space="preserve">'''Мозаика''' (французша, италянша. – музаларға арналған) — [[жылтыр тас]], [[қыш тақта]], [[шыны]] сынықтарынан құрастырылған ою-өрнек, сурет-бейне (инкрустация), байырғы өнер саласы. Ежелгі [[Мысыр]] перғауындары заманында патша маскалары, тақ-орындықтар, саркофагтар мозаикамен әшекейленген. Тутанхамон патшаның тағы (б.з.б. 14 ғ.) түрлі асыл тастармен зерленген мозаика өнерінің үздік туындысы. Мозаика Ежелгі [[Грекияда]], [[Италия]]да жақсы дамыған. [[Помпей]], Пергам қалаларында жүргізілген археологиялық, қазбалар нәтижесінде б.з.б. 4 – 1 ғасырларға жататын мозаика шығармаларының тамаша үлгілері табылған. Көне қала үйлері мен әуіздерінің қабырғасы, едені, төбесі өсімдік, жәндік, балық бейнелерімен көркемделген. Вавилонда б.з.б. 6 ғасырда тұрғызылған Иштар қорғанындағы нақыштар мозаика өнерінің бірегей туындысы болып табылады. Қорғанның өзі майоликалық кірпіштермен көмкеріліп, аңдардың кескіні мозаика тәсілімен нақышталған. Б.з. 6 – 9 ғасырларында [[Византияда]] (қазіргі [[Түркия]] аймағы) мозаика кеңінен өркендеді. Мұндағы көне патша сарайлары, шіркеу үйлері (мысалы, [[Равенна]] қаласындағы Равеннад шіркеуі), т.б. құрылыс орындары мозаика үлгілерімен өрнектелген. Византия мозаика мектебінің ықпалы 10 – 11 ғасырларда Киев, Владимир-Суздаль қаласында тұрғызылған шіркеу ғимараттарын безендіруде анық байқалды. Түркістан қаласында тұрғызылған Қожа Ахмет Иасауи кесенесінде мозаика кеңінен пайдаланылған. Қазақстанда монументті-сән өнерінің қанат жаюымен байланысты 20 ғасырдың 60 – 70 жвлдары мозаика кеңінен қолданыла бастады. Техникалық орындалуы тұрғысынан сәтті туындылар қатарына М.Кенбаев пен Н.В. Цивгинскийдің “Қазақстан кинотеатры фойесі” (1971, Мәскеу), Е.М. Сидоркин мен Г.И. Дандерфердің “Алматы музыкалық колледжі үйіндегі бедерлі мозаика” (1969 – 70), М.Кенбаевтың “Қазақстан” дүкені алдындағы, С.Қаракөзовтың Алматы эстрада-цирк колледжіндегі мозаика туындыларын жатқызуға болады.

&lt;ref&gt;Ә. Төлебиев&lt;/ref&gt;
== Сілтемелер ==
* [[жылтыр тас]] 
* [[қыш тақта]] 
* [[шыны]]
== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}


{{stub}}</text>
      <sha1>tpnft3j47pkmhvmxyuf809b7fa2bxfw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Редактор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31053</id>
    <revision>
      <id>3058386</id>
      <parentid>2422505</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:19:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5028" xml:space="preserve">'''Редактор''' — баспада, [[радиохабар]] мен [[телевизия]]да мәтінді әдеби тілдің стильдік нормаларына түсіріп, өңдеуші, оны басылымның (хабардың) мақсаты мен сипатына сай етіп жөндеуші, әдеби қызметкер немесе журналист. 
Редактор — әуе толқынына шығуға тиісті хабарға жауапты адам. Оның міндеті сол өзі қызмет етіп отырған арнаның бағыт-бағдарына, жоспарларына орай хабардың сценарийлік жобасын құру, жанрын анықтау, хабарға қатысушы адамдарды шақыру, [[үнтаспа]]ға дауысты жазып алу, мәселеге қатысты жайларды анықтау сияқты т.б. ұйымдастыру шараларымен шұғылданады. Егер хабар басқа адамның авторлық бағдарламасы болса да тиісті бөлімнің редакторы тексереді, [[эфир]]ге рұқсат береді. Хабар барысында қатысатын журналистерге тапсырмалар беріп, бағыттайды. Ал, [[журналист]]ке қойылатын талаптар төмендегідей:

# графикалық ақпаратты немесе мәтіндік ақпаратты дайындау мен өндеуге арналған программа. Редакциялайтын программа.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А. Қ. Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5&lt;/ref&gt;
# Тапсырманың нақты мақсатын түсіну.
# Объект жайлы толыққанды мәлімет жинау.
# Оқиғаның немесе жағдайдың барысын дұрыс түсіиу.
# Қойылатын сұрақтарды дайындау.
# Хабардың жанрын, пішінін белгілеу.
# Негізгі объект келмей қалған жағдайда қосымша кейіпкерлер дайындау.
# Техникалық құралдың дайындығын тексеру.

Хабар редакторының тікелей эфир кезінде жауапкершілігі тіпті артады. Режиссермен байланыс сапасы жақсы ма, сигнал өз дәрежесінде жетіп тұр ма, аудиториямен байланыстыратын телефондар дұрыс па, джинглдар мен музыкалық шығармалар дайын ба, бағдарламаның қонақтары дер кезінде шақырылды ма деген сияқты жайлардың бәрін тікелей міндетіне жатпаса да тексеруі қажет. Тіпті хабардың өту процесі де күрделенеді. Себебі, ол хабар барысында оқиға туралы баяндау-заметка, оқиға кейіпкерімен әңгіме-сұхбат, оқиғаға түсінік беру - комментарий, әр түрлі пікірлер айтылуы мүмкін - &quot;дөңгелек стол&quot;, оқиғаның көрінісінен хабардар ететін - репортаж, тіпті есеп те кездеседі. Міне, осындай сан түрлі жанрлар тоғысқан хабарды дұрыс ұйымдастыру - редактор міндеті. Тіпті [[микрофон]]мен қай жерде тұру, объектіні қалай сөзге тарту керек, сөйленер сөзді қалай даярлау керек деген сияқты функциялар да соның ішінде. Өйткені, сол хабардың эфирден шығуына, тіпті бүкіл іаі дырына жауапты.

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:ақпараттану]]
[[Санат:Компьютерлік техника]]
[[Санат:Мамандықтар]]


{{profession-stub}}</text>
      <sha1>d9n5ymc75xycetfzkm274swsffk28j0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Желдіадыр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>32776</id>
    <revision>
      <id>3058545</id>
      <parentid>3022510</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:32:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3039" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     =  Тау сілемі
 |Атауы                = Желдіадыр тауы 
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =    
  |lat_dir = |lat_deg =  49|lat_min = 26|lat_sec = 39
  |lon_dir = |lon_deg =  68|lon_min = 06|lon_sec = 41 
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]   
  |Тау жүйесі         =    
 |Пайда болған кезеңі     =   [[Девон кезеңі|Девон]], [[Карбон кезеңі|тас көмір]]  
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  =  100-110
  |Ені                 =  25-35 
 |Ең биік шыңы      = Сасықбастау (тау, Ұлытау облысы){{!}}Сасықбастау
  |Биіктігі                 =  748
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     =  Қазақстан Қарағанды облысы
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
'''Желдіадыр''' – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігіндегі ұсақ шоқылы тау. 

== Геологиялық құрылымы ==
[[Девон кезеңі|Девон]]ның граниті мен [[Карбон кезеңі|тас көмір]]дің тақтатасынан, төменгі жағы [[делювий]], [[пролювий]] және [[аллювий]] шөгінділерінен түзілген.

== Жер бедері ==
Ендік бағытта доғаша иіліп жатқан суайрық. Абсолюттік биіктігі 748 м ([[Сасықбастау (тау, Ұлытау облысы)|Сасықбастау]]), ұзындығы 100 – 110 км, ені 25 – 35 км. Қырқалы, күмбез тәрізді, жалды болып келеді. [[Терісаққан (өзен)|Терісаққан]], [[Қыпшақ өзені|Қыпшақ]], [[Керей (өзен)|Керей]], [[Жақсыкөң]], [[Сарыкеңгір]], т.б. өзендердің суайрығы. Оңтүстік-батыс беткейінде [[Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)|Ащыкөл]] көлі бар.

== Топырағы, өсімдігі ==
Топырағы қиыршықтасты, карбонатты бозғылт қоңыр. Беткейінде бетеге, жусан, селеу, аңғарында қайың, тал, көктерек, қараған аралас бұта өседі.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлытау облысы таулары]]</text>
      <sha1>11zu76f717lvbrsasna7d1a8qukhxeg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зортүлкі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33179</id>
    <revision>
      <id>3058546</id>
      <parentid>3054670</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:34:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3182" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі       = Жота
 |Атауы      = Зортүлкі  
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет           = 
  |Сурет өлшемі   = 
  |Сурет атауы    = 
  |lat_dir = N |lat_deg =49 |lat_min =08 |lat_sec =11 
  |lon_dir = E |lon_deg =67 |lon_min =27 |lon_sec =51 
  |region         = 
  |CoordScale     = 
 |Орналасуы       = {{KAZ}} [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]
 |Пайда болған кезеңі    = [[Девон кезеңі|Девон]], [[Карбон кезеңі|тас көмір]] 
 |Аумағы          = 	
  |Ұзындығы       = 20
  |Ені            = 7
 |Ең биік шыңы    = 
  |Биіктігі       = 736
|Биіктік көзі     = 
  |Салыстырмалы биіктік   = 
  |Алғашқы шыңға шығу     = 
 |Карта           = 
 |Позициялық карта 1  = Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180         = 
 |Позициялық карта 2  = Қазақстан Қарағанды облысы
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты   = 
}}

'''Зортүлкі''' – [[Арғанаты (тау, Қарағанды облысы)|Арғанаты]] тауларының шығысындағы жота.

== Географиялық орны ==
[[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]нда орналасқан.

== Жер бедері ==
Абсолюттік биіктігі 736 м. Батыстан шығысқа қарай ендік бағытта 20 км-ге созылып жатыр, енді жері 7 км. Жотаның беткейлері көлбеуленіп, бірте-бірте аласарып, төңірегіндегі жазыққа ұласады. Зортүлкі жотасынан [[Қаракеңгір өзені|Қаракеңгір]], [[Сарыкеңгір]] өзендерінің көптеген салалары бастау алады. Солтүстігін Бүршіктікөл, [[Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)|Ащыкөл]], батысын Басбайтал көлдері алып жатыр. Зортүлкінің етегінде бұлақтар бар.

== Географиялық құрылымы ==
[[Девон кезеңі|Девон]] мен [[Карбон кезеңі|тас көмір]] жыныстарынан түзілген.

== Өсімдігі ==
Беткейлерінің қоңыр, бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында селеу, бетеге, қылқан селеу, жусан, тобылғы, т.б. өсімдіктер мен бұталар өседі. Етегі мал жайылымына қолайлы.&lt;ref&gt;АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлытау облысы таулары]]
[[Санат:Ұлытау ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>rg14rb1xj8o9yxftgt8h58hxusfix1p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күмістікөл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33934</id>
    <revision>
      <id>3058530</id>
      <parentid>2739933</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:25:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2129" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Күмістікөл
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 4,7
 |Ені            = 3
 |Ауданы         = 10,5
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 
 |Тереңдігі   = 
  |Орташа тереңдігі      = 0,6
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 130
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = 
  |Позициялық карта 1    = 
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Күмістікөл''' – [[Есіл]] алабындағы ағынсыз көл.

== Географиялық орны ==
[[Қарағанды облысы]] [[Ұлытау ауданы]]нда, [[Терісаққан өзені|Терісаққан]] өзенінің саласы – [[Бала Терісаққан]]ның жоғарғы ағысының оң жағалауында, Қоскөл ауылынан солтүстікке қарай 3 км жерде орналасқан.

== Гидрографикасы ==
Ауданы 10,5 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, су жиналатын алабы 130 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Ұзындығы 4,7 км, енді жері 3 км-ге жетеді, орташа тереңдігі 0,6 м. [[Қар]], [[Жер асты суы|жер асты суларымен]] толығады. Суы жаздың ыстық айларында кермек татиды. Жағасында [[қамыс]], [[құрақ]] өседі. Мал суаруға, жайылымдарды суландыруға қолайлы.‎

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]
[[Санат:Есіл су алабы]]</text>
      <sha1>pbdawon5mblpkv7dmnxufue9i6yf5ge</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058531</id>
      <parentid>3058530</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:25:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2123" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Күмістікөл
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 4,7
 |Ені            = 3
 |Ауданы         = 10,5
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 
 |Тереңдігі   = 
  |Орташа тереңдігі      = 0,6
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 130
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = 
  |Позициялық карта 1    = 
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Күмістікөл''' – [[Есіл]] алабындағы ағынсыз көл.

== Географиялық орны ==
[[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]нда, [[Терісаққан өзені|Терісаққан]] өзенінің саласы – [[Бала Терісаққан]]ның жоғарғы ағысының оң жағалауында, Қоскөл ауылынан солтүстікке қарай 3 км жерде орналасқан.

== Гидрографикасы ==
Ауданы 10,5 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, су жиналатын алабы 130 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Ұзындығы 4,7 км, енді жері 3 км-ге жетеді, орташа тереңдігі 0,6 м. [[Қар]], [[Жер асты суы|жер асты суларымен]] толығады. Суы жаздың ыстық айларында кермек татиды. Жағасында [[қамыс]], [[құрақ]] өседі. Мал суаруға, жайылымдарды суландыруға қолайлы.‎

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]
[[Санат:Есіл су алабы]]</text>
      <sha1>qccdblo6awwu0mzg9j00qrokvk3ww3j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қарағаш қорықшасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34325</id>
    <revision>
      <id>3058516</id>
      <parentid>2624574</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:19:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1636" xml:space="preserve">'''Қарағаш қорықшасы''' – [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]нда орналасқан кешенді қорықша.

[[1986 жыл]]ы ұйымдастырылған. Аумағы 68 км². Бұл алқапта [[қайың]], [[Көктерек (ағаш)|көктерек]], [[тал]], [[долана]], [[мойыл]], [[Шілік (өсімдік)|шілік]] және [[қарағаш]] ағаштары өседі. Қараағаш қорықшасының жер бедері – аласа таулы алқап. Жалды-қырқалы жазықтар да кездеседі. Тау жоталарының арасындағы аласа жерлерде астық тұқымдас шөптесін өсімдіктерден [[бетеге]], [[бидайық]], [[селеу]], [[еркек қоңырбас]], [[жусан]], [[құмсағыз]], [[ши]], ойдым-ойдым жерлерде жеміс-жидекті бұталар кездеседі. Топырағы қызғылт, қызғылт қоңыр, құм араласқан. Жануарлардан [[жабайы шошқа]], [[елік]], [[ақ бөкен]], ал құстардан [[құр]], [[ақ шіл]], т.б. кездеседі.&lt;ref&gt;Қазақстан Энциклопедиясы&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{бастама}}
{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қазақстан қаумалдары]]
[[Санат:Жаңаарқа ауданы географиясы]]
[[Санат:1986 жылы пайда болғандар]]</text>
      <sha1>sbgr8998jkhl0iysrvzx3uxpjtvmv59</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айғыржал (тау, Жаңаарқа ауданы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34538</id>
    <revision>
      <id>3058514</id>
      <parentid>3053735</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:17:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2642" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі
 |Атауы                = Айғыржал тауы
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =    
  |lat_dir = |lat_deg =  48|lat_min =57|lat_sec =18 
  |lon_dir = |lon_deg =  71|lon_min =13|lon_sec =43  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]
  |Тау жүйесі         =   
 |Пайда болған кезеңі     = [[Карбон кезеңі|тас көмір]], [[протерозой]]  
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 30
  |Ені                 =  7
 |Ең биік шыңы      = Омарбек
  |Биіктігі                 = 803
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     = Қазақстан 
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     = Қазақстан Қарағанды облысы 
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Айғыржал}}
'''Айғыржал''' – [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ның солтүстігіндегі тау массиві. [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-батысқа қарай 30 км-ге созылып жатыр, ені 7 км. Ең биік жері 803 м (Омарбек).

== Геологиялық құрылымы ==
Тау массиві [[Карбон кезеңі|тас көмір]] жүйесі мен [[протерозой]]дың гранитті интрузивтерінен түзілген. 

== Жер бедері ==
Беткейлері жайдақ, тегіс болып келеді. Солтүстік беткейінен [[Құланөтпес (өзен)|Құланөтпес]] өзені, оңтүстігінен [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзенінің салалары бастау алады. 

== Өсімдігі ==
Қызғылт қоңыр топырағында жусан, боз, бетеге, бұталар өседі. Беткейлері жайылымдыққа, шабындыққа кеңінен пайдаланылады.&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
[[Санат:Қарағанды облысы таулары]]
[[Санат:Жаңаарқа ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>1l9up7wx733ujpowfkm90bna0zd77x8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058515</id>
      <parentid>3058514</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:17:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2636" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі
 |Атауы                = Айғыржал тауы
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =    
  |lat_dir = |lat_deg =  48|lat_min =57|lat_sec =18 
  |lon_dir = |lon_deg =  71|lon_min =13|lon_sec =43  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]
  |Тау жүйесі         =   
 |Пайда болған кезеңі     = [[Карбон кезеңі|тас көмір]], [[протерозой]]  
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 30
  |Ені                 =  7
 |Ең биік шыңы      = Омарбек
  |Биіктігі                 = 803
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     = Қазақстан 
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     = Қазақстан Қарағанды облысы 
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Айғыржал}}
'''Айғыржал''' – [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ның солтүстігіндегі тау массиві. [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-батысқа қарай 30 км-ге созылып жатыр, ені 7 км. Ең биік жері 803 м (Омарбек).

== Геологиялық құрылымы ==
Тау массиві [[Карбон кезеңі|тас көмір]] жүйесі мен [[протерозой]]дың гранитті интрузивтерінен түзілген. 

== Жер бедері ==
Беткейлері жайдақ, тегіс болып келеді. Солтүстік беткейінен [[Құланөтпес (өзен)|Құланөтпес]] өзені, оңтүстігінен [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзенінің салалары бастау алады. 

== Өсімдігі ==
Қызғылт қоңыр топырағында жусан, боз, бетеге, бұталар өседі. Беткейлері жайылымдыққа, шабындыққа кеңінен пайдаланылады.&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
[[Санат:Ұлытау облысы таулары]]
[[Санат:Жаңаарқа ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>9uzhxjoadtf86rhagyl1v6300gazgap</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арғанаты</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35127</id>
    <revision>
      <id>3058551</id>
      <parentid>2743797</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:36:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="572" xml:space="preserve">'''Елді мекен:'''

* [[Арғанаты (станция)|Арғанаты]] – [[Алматы облысы]] [[Сарқан ауданы]]ндағы темір жол бекеті.

'''Таулар:'''

* [[Арғанаты (тау, Алматы облысы)|Арғанаты]]  – [[Балқаш-Алакөл ойысы]]ндағы тау.
* [[Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)|Арғанаты]] – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігіндегі тау сілемдері.

{{айрық}}</text>
      <sha1>kjdlk5mjlmag3rpzudm2gv3558738wq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35128</id>
    <revision>
      <id>3058547</id>
      <parentid>2947536</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:34:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4641" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау жотасы
 |Атауы                = Арғанаты 
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =      
  |lat_dir = |lat_deg =  49|lat_min =20|lat_sec =06 
  |lon_dir = |lon_deg = 67|lon_min =05|lon_sec =13  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігі 
  |Тау жүйесі         =    [[Ұлытау таулары|Ұлытау]]
 |Пайда болған кезеңі     =  Солтүстік бөлігі [[протерозой]], оңтүстігі [[Девон кезеңі|девон]] мен [[Карбон кезеңі|тас көмір]]    
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 80
  |Ені                 =  20-25
 |Ең биік шыңы      =Дондығұл 
  |Биіктігі                 = 757
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     =  
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Арғанаты}}
'''Арғанаты''' – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігіндегі тау сілемдері. [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] тауының солтүстігінде орналасқан. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай 80 км-ге созыла жалғасқан шоқылар тізбегінен тұрады. Ені 20 – 25 км. Ең биік жері – [[Дондығұл]] (757 м).

== Жер бедері ==
Таулардың беткейлері көлбеуленіп бірте-бірте аласарып, төңірегіндегі жазыққа ұласады. Арғанаты тауларынан Қаратоғай, Сарытоғай, [[Қаракеңгір өзені|Қаракеңгір]], [[Терісаққан өзені|Терісаққан]] өзендерінің көптеген салалары бастау алады. Батысын [[Қоскөл (көл, Батыс Қазақстан облысы)|Қоскөл]], [[Қамыстыкөл]], шығысын [[Барақкөл]], Құркөл, Басбайтал көлдері алып жатыр. Тауда бұлақ көп. Арғанаты таулары көптеген тарихи оқиғалардың куәсі. Мық, Домбауыл, Айыршоқы тауаралық аңғарларында ертедегі [[Арғанаты тас мүсіндері|Арғанаты тау мүсіндері]] сақталған. Аңыз кейіпкері [[Асан қайғы Сәбитұлы|Асан Қайғы]] да осы өңірге жерленген деген аңыз бар. Осы маңда [[Ешкіөлмес асбест кен орны|Ешкіөлмес]] жерінде көгілдір асбестің қоры мол.

== Геологиялық құрылымы ==
Солтүстік бөлігі [[протерозой]], оңтүстігі [[Девон кезеңі|девон]] мен [[Карбон кезеңі|тас көмір]] жыныстарынан түзілген. 

== Өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Беткейлерінің қоңыр, ашық қоңыр топырағында [[селеу]], [[бетеге]], [[қылқан селеу]], [[жусан]], [[тобылғы]], т.б. өсімдіктер мен бұталар өседі. Жануарлардан [[арқар]], [[Ақбөкен|киік]], жабайы [[шошқа]], [[байбақ]], [[суырлар]], балпақ [[зорман]]; құстардан [[дуадақ]], сажы, [[құр]] мекендейді. &lt;ref name=source1&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]  I том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
*   [http://www.madenimura.kz/monuments/DocLib1/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B%20-%20%D2%B0%D0%BB%D1%8B%D1%82%D0%B0%D1%83.aspx/ Ұлытау]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://mukhanov.ucoz.kz/publ/saryar_a_tauy/5-1-0-1161/ САРЫАРҚА ТАУЫ]

[[Санат:Қарағанды облысы таулары]]</text>
      <sha1>8vion0lcomhvklo4xolv0prsphzsjml</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058549</id>
      <parentid>3058547</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:35:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жер бедері */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4624" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау жотасы
 |Атауы                = Арғанаты 
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =      
  |lat_dir = |lat_deg =  49|lat_min =20|lat_sec =06 
  |lon_dir = |lon_deg = 67|lon_min =05|lon_sec =13  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігі 
  |Тау жүйесі         =    [[Ұлытау таулары|Ұлытау]]
 |Пайда болған кезеңі     =  Солтүстік бөлігі [[протерозой]], оңтүстігі [[Девон кезеңі|девон]] мен [[Карбон кезеңі|тас көмір]]    
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 80
  |Ені                 =  20-25
 |Ең биік шыңы      =Дондығұл 
  |Биіктігі                 = 757
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     =  
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Арғанаты}}
'''Арғанаты''' – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігіндегі тау сілемдері. [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] тауының солтүстігінде орналасқан. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай 80 км-ге созыла жалғасқан шоқылар тізбегінен тұрады. Ені 20 – 25 км. Ең биік жері – [[Дондығұл]] (757 м).

== Жер бедері ==
Таулардың беткейлері көлбеуленіп бірте-бірте аласарып, төңірегіндегі жазыққа ұласады. Арғанаты тауларынан Қаратоғай, Сарытоғай, [[Қаракеңгір өзені|Қаракеңгір]], [[Терісаққан өзені|Терісаққан]] өзендерінің көптеген салалары бастау алады. Батысын [[Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)|Қоскөл]], [[Қамыстыкөл]], шығысын [[Барақкөл]], Құркөл, Басбайтал көлдері алып жатыр. Тауда бұлақ көп. Арғанаты таулары көптеген тарихи оқиғалардың куәсі. Мық, Домбауыл, Айыршоқы тауаралық аңғарларында ертедегі [[Арғанаты тас мүсіндері|Арғанаты тау мүсіндері]] сақталған. Аңыз кейіпкері [[Асан қайғы Сәбитұлы|Асан Қайғы]] да осы өңірге жерленген деген аңыз бар. Осы маңда [[Ешкіөлмес асбест кен орны|Ешкіөлмес]] жерінде көгілдір асбестің қоры мол.

== Геологиялық құрылымы ==
Солтүстік бөлігі [[протерозой]], оңтүстігі [[Девон кезеңі|девон]] мен [[Карбон кезеңі|тас көмір]] жыныстарынан түзілген. 

== Өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Беткейлерінің қоңыр, ашық қоңыр топырағында [[селеу]], [[бетеге]], [[қылқан селеу]], [[жусан]], [[тобылғы]], т.б. өсімдіктер мен бұталар өседі. Жануарлардан [[арқар]], [[Ақбөкен|киік]], жабайы [[шошқа]], [[байбақ]], [[суырлар]], балпақ [[зорман]]; құстардан [[дуадақ]], сажы, [[құр]] мекендейді. &lt;ref name=source1&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]  I том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
*   [http://www.madenimura.kz/monuments/DocLib1/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B%20-%20%D2%B0%D0%BB%D1%8B%D1%82%D0%B0%D1%83.aspx/ Ұлытау]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://mukhanov.ucoz.kz/publ/saryar_a_tauy/5-1-0-1161/ САРЫАРҚА ТАУЫ]

[[Санат:Қарағанды облысы таулары]]</text>
      <sha1>jsgdnky0jun06jng11jx134ko5ov7d4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058550</id>
      <parentid>3058549</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:35:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4618" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау жотасы
 |Атауы                = Арғанаты 
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =      
  |lat_dir = |lat_deg =  49|lat_min =20|lat_sec =06 
  |lon_dir = |lon_deg = 67|lon_min =05|lon_sec =13  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігі 
  |Тау жүйесі         =    [[Ұлытау таулары|Ұлытау]]
 |Пайда болған кезеңі     =  Солтүстік бөлігі [[протерозой]], оңтүстігі [[Девон кезеңі|девон]] мен [[Карбон кезеңі|тас көмір]]    
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 80
  |Ені                 =  20-25
 |Ең биік шыңы      =Дондығұл 
  |Биіктігі                 = 757
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     =  
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Арғанаты}}
'''Арғанаты''' – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігіндегі тау сілемдері. [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] тауының солтүстігінде орналасқан. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай 80 км-ге созыла жалғасқан шоқылар тізбегінен тұрады. Ені 20 – 25 км. Ең биік жері – [[Дондығұл]] (757 м).

== Жер бедері ==
Таулардың беткейлері көлбеуленіп бірте-бірте аласарып, төңірегіндегі жазыққа ұласады. Арғанаты тауларынан Қаратоғай, Сарытоғай, [[Қаракеңгір өзені|Қаракеңгір]], [[Терісаққан өзені|Терісаққан]] өзендерінің көптеген салалары бастау алады. Батысын [[Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)|Қоскөл]], [[Қамыстыкөл]], шығысын [[Барақкөл]], Құркөл, Басбайтал көлдері алып жатыр. Тауда бұлақ көп. Арғанаты таулары көптеген тарихи оқиғалардың куәсі. Мық, Домбауыл, Айыршоқы тауаралық аңғарларында ертедегі [[Арғанаты тас мүсіндері|Арғанаты тау мүсіндері]] сақталған. Аңыз кейіпкері [[Асан қайғы Сәбитұлы|Асан Қайғы]] да осы өңірге жерленген деген аңыз бар. Осы маңда [[Ешкіөлмес асбест кен орны|Ешкіөлмес]] жерінде көгілдір асбестің қоры мол.

== Геологиялық құрылымы ==
Солтүстік бөлігі [[протерозой]], оңтүстігі [[Девон кезеңі|девон]] мен [[Карбон кезеңі|тас көмір]] жыныстарынан түзілген. 

== Өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Беткейлерінің қоңыр, ашық қоңыр топырағында [[селеу]], [[бетеге]], [[қылқан селеу]], [[жусан]], [[тобылғы]], т.б. өсімдіктер мен бұталар өседі. Жануарлардан [[арқар]], [[Ақбөкен|киік]], жабайы [[шошқа]], [[байбақ]], [[суырлар]], балпақ [[зорман]]; құстардан [[дуадақ]], сажы, [[құр]] мекендейді. &lt;ref name=source1&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]  I том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
*   [http://www.madenimura.kz/monuments/DocLib1/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B%20-%20%D2%B0%D0%BB%D1%8B%D1%82%D0%B0%D1%83.aspx/ Ұлытау]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://mukhanov.ucoz.kz/publ/saryar_a_tauy/5-1-0-1161/ САРЫАРҚА ТАУЫ]

[[Санат:Ұлытау облысы таулары]]</text>
      <sha1>plkpxtjfl6zer2lv4rovkueziu9s32o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058552</id>
      <parentid>3058550</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:36:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Арғанаты (тау, Қарағанды облысы)]] бетін [[Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4618" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау жотасы
 |Атауы                = Арғанаты 
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =      
  |lat_dir = |lat_deg =  49|lat_min =20|lat_sec =06 
  |lon_dir = |lon_deg = 67|lon_min =05|lon_sec =13  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігі 
  |Тау жүйесі         =    [[Ұлытау таулары|Ұлытау]]
 |Пайда болған кезеңі     =  Солтүстік бөлігі [[протерозой]], оңтүстігі [[Девон кезеңі|девон]] мен [[Карбон кезеңі|тас көмір]]    
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 80
  |Ені                 =  20-25
 |Ең биік шыңы      =Дондығұл 
  |Биіктігі                 = 757
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     =  
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Арғанаты}}
'''Арғанаты''' – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігіндегі тау сілемдері. [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] тауының солтүстігінде орналасқан. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай 80 км-ге созыла жалғасқан шоқылар тізбегінен тұрады. Ені 20 – 25 км. Ең биік жері – [[Дондығұл]] (757 м).

== Жер бедері ==
Таулардың беткейлері көлбеуленіп бірте-бірте аласарып, төңірегіндегі жазыққа ұласады. Арғанаты тауларынан Қаратоғай, Сарытоғай, [[Қаракеңгір өзені|Қаракеңгір]], [[Терісаққан өзені|Терісаққан]] өзендерінің көптеген салалары бастау алады. Батысын [[Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)|Қоскөл]], [[Қамыстыкөл]], шығысын [[Барақкөл]], Құркөл, Басбайтал көлдері алып жатыр. Тауда бұлақ көп. Арғанаты таулары көптеген тарихи оқиғалардың куәсі. Мық, Домбауыл, Айыршоқы тауаралық аңғарларында ертедегі [[Арғанаты тас мүсіндері|Арғанаты тау мүсіндері]] сақталған. Аңыз кейіпкері [[Асан қайғы Сәбитұлы|Асан Қайғы]] да осы өңірге жерленген деген аңыз бар. Осы маңда [[Ешкіөлмес асбест кен орны|Ешкіөлмес]] жерінде көгілдір асбестің қоры мол.

== Геологиялық құрылымы ==
Солтүстік бөлігі [[протерозой]], оңтүстігі [[Девон кезеңі|девон]] мен [[Карбон кезеңі|тас көмір]] жыныстарынан түзілген. 

== Өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Беткейлерінің қоңыр, ашық қоңыр топырағында [[селеу]], [[бетеге]], [[қылқан селеу]], [[жусан]], [[тобылғы]], т.б. өсімдіктер мен бұталар өседі. Жануарлардан [[арқар]], [[Ақбөкен|киік]], жабайы [[шошқа]], [[байбақ]], [[суырлар]], балпақ [[зорман]]; құстардан [[дуадақ]], сажы, [[құр]] мекендейді. &lt;ref name=source1&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]  I том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
*   [http://www.madenimura.kz/monuments/DocLib1/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B%20-%20%D2%B0%D0%BB%D1%8B%D1%82%D0%B0%D1%83.aspx/ Ұлытау]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://mukhanov.ucoz.kz/publ/saryar_a_tauy/5-1-0-1161/ САРЫАРҚА ТАУЫ]

[[Санат:Ұлытау облысы таулары]]</text>
      <sha1>plkpxtjfl6zer2lv4rovkueziu9s32o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35279</id>
    <revision>
      <id>3058520</id>
      <parentid>2755826</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:22:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2509" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Ащыкөл
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 49/15/56/N/67/31/16/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 6,6
 |Ені            = 4
 |Ауданы         = 16,2
 |Көлемі         = 12 млн
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 
 |Тереңдігі   = 0,8
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 117
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = Қазақстан
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Қарағанды облысы
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
{{мағына|Ащыкөл}}
'''Ащыкөл''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігіндегі тұйық, тұзды көл.

== Географиялық орны ==
[[Қаракеңгір өзені|Қаракеңгір]] және [[Сарыкеңгір]] өзендері бастауларының аралығында, оңтүстіктен солтүстікке қарай созылып жатыр. 

== Гидрографикасы ==
Аумағы 16 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Ұзындығы 6,6 км, енді жері 4 км. Тереңдігі 0,8 м, су көлемі 12 млн. м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;. Су жиналатын алабы 117 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Оңтүстігі мен шығыс жағалары жарлауытты, қалған жағалары жайпақ келген. Көктемде, жазда мал суаруға пайдаланылады, күзге қарай суы [[кермек]] татып кетеді. Жағалай [[қамыс]] өскен.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор [[Нысанбаев Әбдімәлік|Ә. Нысанбаев]] – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;
 
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}} 

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]

{{stub}}</text>
      <sha1>epzm44bhrly42nberver1vzhg2aiybk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058540</id>
      <parentid>3058520</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:29:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Ащыкөл (көл, Қарағанды облысы)]] бетін [[Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2509" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Ащыкөл
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 49/15/56/N/67/31/16/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 6,6
 |Ені            = 4
 |Ауданы         = 16,2
 |Көлемі         = 12 млн
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 
 |Тереңдігі   = 0,8
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 117
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = Қазақстан
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Қарағанды облысы
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
{{мағына|Ащыкөл}}
'''Ащыкөл''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігіндегі тұйық, тұзды көл.

== Географиялық орны ==
[[Қаракеңгір өзені|Қаракеңгір]] және [[Сарыкеңгір]] өзендері бастауларының аралығында, оңтүстіктен солтүстікке қарай созылып жатыр. 

== Гидрографикасы ==
Аумағы 16 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Ұзындығы 6,6 км, енді жері 4 км. Тереңдігі 0,8 м, су көлемі 12 млн. м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;. Су жиналатын алабы 117 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Оңтүстігі мен шығыс жағалары жарлауытты, қалған жағалары жайпақ келген. Көктемде, жазда мал суаруға пайдаланылады, күзге қарай суы [[кермек]] татып кетеді. Жағалай [[қамыс]] өскен.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор [[Нысанбаев Әбдімәлік|Ә. Нысанбаев]] – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;
 
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}} 

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]

{{stub}}</text>
      <sha1>epzm44bhrly42nberver1vzhg2aiybk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бала Терісаққан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35511</id>
    <revision>
      <id>3058537</id>
      <parentid>2962777</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:28:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2415" xml:space="preserve">{{Өзен
 |атауы                   =Бала Терісаққан өзені
  |шынайы атауы           = 
 |сурет                  = 
  |сурет ені             =  
  |сурет атауы           =   
 |карта                  = 
  |карта ені             = 
  |карта атауы           = 
 |ұзындығы               =64
 |су алабының ауданы     = 1,3 мың
 |су алабы               = [[Есіл]]
 |өзендердің су алабы    =  
 |су шығыны              = 
  |өлшеу орны            = 
 |бастауы                = [[Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)|Қоскөл]] маңы
  |бастауының орны        = 
  |бастауының биіктігі    = 
  |s_lat_dir = |s_lat_deg =49 |s_lat_min = 31|s_lat_sec = 14
  |s_lon_dir = |s_lon_deg =66 |s_lon_min =54 |s_lon_sec = 09
 |сағасы                 = [[Терісаққан (өзен)|Терісаққан өзені]]
  |сағасының орны        =  
  |сағасының биіктігі    = 
  |m_lat_dir = |m_lat_deg = 49|m_lat_min = 58|m_lat_sec = 38
  |m_lon_dir = |m_lon_deg =67 |m_lon_min = 15|m_lon_sec = 21
 |еңістігі               = 
 |ел                      = {{KZ}} 
  |аймақ                  = [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]
 |ортаққордағы санаты    = 
}}

'''Бала Терісаққан''' – [[Есіл]] алабындағы өзен.

== Географиялық орны ==
[[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы өзен. Ұзындығы 64 км, су жиналатын алабы 1,3 мың км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;.

== Бастауы ==
Бастауын Жезді өңіріндегі [[Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)|Қоскөл]] маңынан алып, [[Жалғызтал|Жалғызтал аулының]] тұсында [[Терісаққан (өзен)|Терісаққан өзеніне]] құяды.

== Гидрологиясы ==
13 саласы бар. Қар суымен толығады. Суы ауыз суға пайдаланылады.&lt;ref&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлытау облысы өзендері]]
[[Санат:Есіл су алабы]]</text>
      <sha1>p55eh5bpuh3aoh9mys73dyzkj3bape6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барақкөл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35565</id>
    <revision>
      <id>3058521</id>
      <parentid>2742207</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:22:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2182" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Барақкөл
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 49/18/43/N/67/16/21/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 
 |Ені            = 
 |Ауданы         = 12
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 
 |Тереңдігі   = 2,9
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = Қазақстан 
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Қарағанды облысы
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Барақкөл''' – [[Торғай өзені (Шалқартеңіз)|Торғай]] алабындағы тұйық көл.

== Географиялық орны ==
[[Қарағанды облысы]]нда, [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігінде, [[Арғанаты таулары|Арғанаты тауының]] орта тұсындағы қазаншұңқырда орналасқан. 

==Гидрографикасы ==
Аумағы 12 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, тереңдігі 2,9 м. Жылдық су деңгейінің ауытқуы 0,5 м. Суының минералдығы 1,33 г/л. Негізінен жауын-шашын суымен толысады. Қарашаның басында  суы қатып, сәуір айында мұзы ериді. Көл мал суаруға пайдаланылады.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]

{{stub}}</text>
      <sha1>bycjz791v1yi10ocb3rzfkv528fsbwp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058522</id>
      <parentid>3058521</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:22:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Географиялық орны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2175" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Барақкөл
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 49/18/43/N/67/16/21/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 
 |Ені            = 
 |Ауданы         = 12
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 
 |Тереңдігі   = 2,9
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = Қазақстан 
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Қарағанды облысы
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Барақкөл''' – [[Торғай өзені (Шалқартеңіз)|Торғай]] алабындағы тұйық көл.

== Географиялық орны ==
[[Ұлытау облысы]]нда, [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігінде, [[Арғанаты таулары|Арғанаты тауының]] орта тұсындағы қазаншұңқырда орналасқан.

==Гидрографикасы ==
Аумағы 12 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, тереңдігі 2,9 м. Жылдық су деңгейінің ауытқуы 0,5 м. Суының минералдығы 1,33 г/л. Негізінен жауын-шашын суымен толысады. Қарашаның басында  суы қатып, сәуір айында мұзы ериді. Көл мал суаруға пайдаланылады.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]

{{stub}}</text>
      <sha1>et1ox0b0bxzt1ndr4nscb12ztf7edag</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Басүйген</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35603</id>
    <revision>
      <id>3058523</id>
      <parentid>2846376</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:23:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="874" xml:space="preserve">'''Басүйген ''' – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы ағынсыз, тұзды көл. [[Қарағанды]] – [[Жезқазған]] аралығындағы [[Қызылжар]] темір  жол станциясының оңтүстік-батысында 22 км жерде. Аумағы 9,5 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, ұзындығы 4,3 км, ені 2,4 км. Жағалауы жазық. Суы ащы, тұйық көл. Қараша айының басында суы қатып, наурыздың аяғында мұзы ериді. Жағалауы жайылымға пайдаланылады. 
&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;Қазақ Энциклопедиясы&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]


{{stub}}</text>
      <sha1>jekygbn6phmozfht0m4t9h27g24xwaf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дәнсары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36165</id>
    <revision>
      <id>3058524</id>
      <parentid>2611505</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:23:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2298" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Дәнсары
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 6,9
 |Ені            = 
 |Ауданы         = 9,6
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 
 |Тереңдігі   = 1,5
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 168
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = 
  |Позициялық карта 1    = 
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Дәнсары ''' – [[Ұлы Жыланшық]] өзені алабындағы тұйық көл.

== Географиялық орны ==
[[Қарағанды облысы]]ндағы [[Ұлытау ауданы]]ның қиыр батысында, [[Байқоңыр (ауыл)|Байқоңыр]] аулының солтүстік-батысына қарай 100 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 157 м. 

== Гидрографикасы ==
Аумағы 9,6 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, ұзындығы 6,9 км, ең терең жері 1,5 м, су жиналатын алабы 468 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Көл ағынсыз, солтүстік-шығысынан (Сарын тауынан) жазда тартылып, қарасуларға бөлініп қалатын [[Қайдағұл]] өзені құяды. Қар және жер асты суларымен толығып, көктемде Шөміш көлімен ұласады. [[Қараша]]ның ортасында суы қатып, [[сәуір]]дің ортасында мұзы ериді. Ақ және боз жусан, қылқан селеу, т.б. шөптер өсетін жағалауы жайылым ретінде пайдаланылады. 

[[Санат:Ұлытау ауданы  көлдері]]</text>
      <sha1>9036vpifis6cup4mw9regildtdyrcmi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058525</id>
      <parentid>3058524</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:23:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Географиялық орны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2291" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Дәнсары
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 6,9
 |Ені            = 
 |Ауданы         = 9,6
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 
 |Тереңдігі   = 1,5
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 168
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = 
  |Позициялық карта 1    = 
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Дәнсары ''' – [[Ұлы Жыланшық]] өзені алабындағы тұйық көл.

== Географиялық орны ==
[[Ұлытау облысы]]ндағы [[Ұлытау ауданы]]ның қиыр батысында, [[Байқоңыр (ауыл)|Байқоңыр]] аулының солтүстік-батысына қарай 100 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 157 м.

== Гидрографикасы ==
Аумағы 9,6 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, ұзындығы 6,9 км, ең терең жері 1,5 м, су жиналатын алабы 468 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Көл ағынсыз, солтүстік-шығысынан (Сарын тауынан) жазда тартылып, қарасуларға бөлініп қалатын [[Қайдағұл]] өзені құяды. Қар және жер асты суларымен толығып, көктемде Шөміш көлімен ұласады. [[Қараша]]ның ортасында суы қатып, [[сәуір]]дің ортасында мұзы ериді. Ақ және боз жусан, қылқан селеу, т.б. шөптер өсетін жағалауы жайылым ретінде пайдаланылады. 

[[Санат:Ұлытау ауданы  көлдері]]</text>
      <sha1>s7f5yrdb58e1kc1c1b6uc1vtz2ixqpt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балқар тілі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>42217</id>
    <revision>
      <id>3058358</id>
      <parentid>2158320</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T12:20:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Осы мақаланы жою керек, сосын &quot;балқар тілі&quot; &quot;Қарашай-малқар тілі&quot; мақаласына бағыттасын.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1738" xml:space="preserve">{{Біріктірілсін|Қарашай-малқар тілі}}

'''Балқар тілі''' — түркі тілдерінің бірі. Балқар тілінде 75 мыңдай адам (1990) сөйлейді. [[Түркі тілі|Түркі тілдерінің]] [[қыпшақ]] тобына жатады. Кейде Балқар тілін қарашай тіліне қосып [[қарашай-балқар]] тілі деп те атайды. Бірақ бұл екеуінің [[дыбыс]], [[грамматика]]  жүйесінде біраз айырмашылық бар. [[Қарашай тілі]]нде ч, дж, п дыбыстарының орнына Балқар тілінде ц, дз, ф дыбыстары қолданылады: [[шаш]], [[жер]], [[шап]] сөздері [[Қарашайлар|қарашай]] тілінде чаш, джер, чап, Балқар тілінде цац, дзер, цаф болып айтылады. Балқар тіліндегі барайын, келгенмен (қазақшасы — келгенімен) тәрізді етістік тұлғалары [[қарашай тілі]]нде барайым, келгенме түрінде қолданылады. Балқар тілі — жазуы кейін дамыған тіл. 1924 жылы [[балқар]]лар [[латын]], 1939 жылы [[кирилица|кириллицаны]]  қабылдады.
&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;&quot;Қазақ Энциклопедиясы&quot;&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==

&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Алфавит бойынша тілдер мен диалекттер]]
[[Санат:Тілдер]]


{{stub}}</text>
      <sha1>j9ddw8i6d2mg15sbru5k7t34mfjkfhl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ителмендер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43426</id>
    <revision>
      <id>3058548</id>
      <parentid>3058311</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:35:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16959" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Ителмендер
|төл атауы  = итәнмән
|сурет      = Itelmeni 3.JPG
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 3 474 (2002)
|аймақ      = {{RUS}}
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[ителмен тілі]], [[орыс тілі]]
|діні       = [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Ителмендер''' («итәнмән» - «осында тұратын») – [[Ресей]]дің [[Камчатка]]түбегінің байырғы халықтарының бірі. 2002 жылғы халық санағы бойынша ителмендер саны 3474 адамды құрайды. Қазіргі уақытта олар негізінен Тигиль ауданының Ковран, Тигил, Палана, Хайрюзово ауылдарында орналасқан.&lt;ref&gt;Ительмены https://arctic-megapedia.ru/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тілдері ==
Тілі - [[ителмен тілі]] (ескіше атауы – камчадал тілі). Ол дәстүрлі түрде палеоазиаттық тілдердің чукча-коряк тобына жатады, бірақ бұл топтың тілдерімен генетикалық байланыстар жоқ, тілдік жағынан олар ертеде шығыс, оңтүстік, батыс топтары болған. Қазіргі уақытта батыс тілі мен оның [[диалект]]ілері сақталған: напан, седанкин,сопочнов, хайрюзов. Көптеген ительмендер үшін [[орыс тілі]] ана тілі болып табылады. 1932 жылы латын графикасы негізінде ителмендік әліпби жасалды. ХХ ғасырдың соңында ителмен тілінің жандануы басталады. 1988 жылы Оңтүстік диалект негізінде ительмен алфавиті мен оқулықтары жасалды.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80&amp;action=edit&amp;section=1/&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Дәстүрлі нанымдар — [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]. Жердің алғашқы ата — бабасы және жаратушысы Қарғалар-Кутха болып саналды. Әлем мәңгілік, жалпақ, рухтар мекендеген деп саналды. Теңіз иесі Митг ерекше құрметке ие, ол негізгі азық — түлік өнімін-балықты берді, оның құрметіне қараша айында &quot;тазарту&quot; (нусакум) атты ителмендік мереке өтеді. Фетишизм пұт түріндегі амулет киюден көрінді. Бақсыларда (көбінесе әйелдерде) ғұрыптық киімдер, дауылпаздар және басқа да атрибуттар болмаған. 

Қазіргі ительмендер [[Христиандық|христиан]] дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағын ұстанады, христиандандыру 18 ғасырдың екінші ширегінде басталды.&lt;ref&gt;Ительмены // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009) http://irkipedia.ru/content/itelmeny_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
XVII-XVIII ғасырдың соңындағы ителмендердің саны туралы ең дәлелді мәліметтерді Б.О.Долгих берді. Ол 1697 жылы ителмендердің саны 12680 адам, ал 1738 жылы 8448 адам болған деген қорытындыға келген. Олардың санының азаюының негізгі себептері патшалықтың отаршылдық саясаты және ительмендердің орыстармен ассимиляциялану процесі кезінде шетелден әкелінген жұқпалы аурулар (шешек, «горячка» және т.б.) болды.

Ғалымдар оларды «орыс үндістері» деп атайды. Оның үстіне олар «кино» емес, нағыз үндістер. Олардың әлі күнге дейін [[Аляска]]да тұратын тлинкит үндістерімен жақын туыстық тамыры бар екені дәлелденді. Ительмендердің тағы бір танымал үнді тайпасы [[Навахо]]мен көп ұқсастықтары бар.

17 ғасырдың аяғында Ительмендер [[Камчатка]] түбегінің орталық бөлігін алып жатты. Олардың қонысының батыс жағалауындағы солтүстік шекарасы Тігіл өзені, шығысында Ука өзені болды. Оңтүстікте Ительмен қоныстары түбектің ең шетіне дейін созылып жатты. Камчатканың Ресей мемлекетіне енуімен Ительмен аумақтық топтарының көпшілігі орыстармен қарқынды байланыстар аймағында болды. [[Казактар]]мен әскери қақтығыстар, тайпа аралық жаулық, індеттер нәтижесінде олардың саны тез азайып кетті. Халықтың ішкі бытыраңқылығы, жергілікті өзіндік сананың басым болуы ассимиляциялық процестерге ықпал етті. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап [[Ассимиляция (әлеуметтану)|ассимиляция]] процесі бұрынғыдан да жеделдеді, әсіресе Камчатка өзенінің аңғарында қатты болды. Түбектің батыс жағалауындағы ительмендердің ассимиляциясы баяу болды. 19 ғасырдың ортасына қарай олар өздерінің ана тілін және дәстүрлі мәдениеттің көптеген элементтерін сақтап қалды.

Ительмендердің қалыптасуы өте кең аумаққа тән кезбе аңшы-балықшылардың мезолит мәдениетімен байланысты. Бұл мәдениеттің бастауы Шығыс Моңғолияның аймақтарынан бастау алады, одан кейін ол [[Шығыс Сібір]] мен солтүстік-шығыс Азияның едәуір бөлігіне тарады. Ерте неолитте солтүстік-шығыс Азияда жергілікті аймақтық мәдениеттер қалыптаса бастайды. Солардың бірі – Тарин Камчатканың орталық және оңтүстік бөлігін қамтыды. Зерттеушілердің көпшілігі ежелгі ительмендер оның тасымалдаушылары болды деп санайды. Бірақ жергілікті ительмендердің басқа да генетикалық шығу тегі бар. Ительмендердің көптеген мәдени ерекшеліктері басқа табиғи-географиялық ортада  өз іздерін қалдырған, оларды Амур өлкесінің, Приморьенің және [[Солтүстік Америка]]ның халықтарымен туыстас етеді.

Саны аз болғандықтан, ительмендердің дербес автономиясы жоқ, 1950 жылдары колхоздардың бірігуіне байланысты ительмендерді қоныстандыру басталды. Сопочное, Морошечное, Утхолок тұрғындары Ковранға, Аманино, Напана, Седанка Оседлой тұрғындары Тигилге көшті.&lt;ref&gt;УЗАН коренные малочисленные народы России в лицах https://uzan2.wordpress.com/%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0/%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B/&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Ительмендер негізінен әдеттегі балықшылар болды.&lt;ref&gt;Ительмены http://kamchatka.media/o_kamchatke/vchera/v_glubine_vekov_svedeniya_s_drevnosti_do_konca_xvii_veka/aborigeny_kamchatki_samobytnost_i_tradicii_v_kul_ture/korennye_narodnosti/1/&lt;/ref&gt; Балық шаруашылығының негізгі объектілері – балықтың [[албырт]] түрлері. Балық аулаудың әдістері мен құралдары дәстүрлі болды - аулар, торлар т.б. сонымен қатар қалақайдың жіптерінен жасалған әртүрлі ілгектер мен торлар қолданылған. Болашақта пайдалану үшін балық кептірілген күйінде (юкола) жиналды, арнайы шұңқырларда ашытылады, ал қысқы балық мұздатылған. Балық, негізінен [[албырт]], [[сәуір]]ден [[қараша]]ға дейін ауланған.

Маңызды рөлді теңіз терісі мен аңшылық кәсіп атқарды. Олар [[итбалық]]тарды, [[аю]]ларды, жабайы қойлар мен бұғыларды, терісі бағалы аңдарды аулаған. 18 ғасырда оңтүстік ительмендер уланған жебелермен [[кит]]терді ауласа, шығыс жағалаудағылар [[калан]]дар мен [[итбалық]]тарды аулаған. Тері саудасының өнімдері өз шаруашылығында (ет-азық-түлікке, май-тұрғын үйлерді жарықтандыруға, тері-аяқ киім, киім-кешек, ыдыс жасауға арналған) қолданылып, коряктармен бұғы терісі, ет және сіңірге айырбасталды.

Балық аулау мен аңшылық ерлердің кәсібі болды, бірақ әйелдер балықты өңдеумен және жинаумен айналысты. Торды, әдетте, егде жастағы ер адамдар тоқыды. Ительмен әйелдері кеңінен дамыған [[терушілік]]пен айналысты. Жеуге жарамды өсімдіктердің алуан түрлері ([[балдырған]], [[Күреңот]], сарана, шеломайник, кемчига, жабайы сарымсақ және т.б.), жидектер, емдік шөптер, балқарағай жаңғағы жиналды. Жиналған өнімдер қыста кептірілген, ысталған күйінде сақталды. Өсімдіктерден әйелдер төсеніштер, сөмкелер, керек-жарақтарды сақтауға арналған себеттер жасады.

Құрал-саймандар тастан, сүйектен және ағаштан жасалды, гарпундардың пышақтары мен ұштарын жасау үшін тау хрусталі қолданылды. Палуба тәрізді бат қайықтары - көлік құралы ретінде қызмет атқарды. Ительмендердің Камчатканың орыс халқымен тығыз байланысы олардың арасында жаңа кәсіптердің таралуына ықпал етті. 19 ғасырдың 2-жартысында барлық Ительмен ауылдарында картоп пен көкөніс егетін бақшалар, ірі қара мен жылқы пайда болды.

Қазіргі уақытта ительмендердің жұмыспен қамту құрылымында жаңа кәсіптер басым: [[мал шаруашылығы]], [[құрылыс]], өнеркәсіптік балық өңдеу, ительмендердің бір бөлігі халыққа білім беру жүйесінде, денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және басқа да қызмет көрсету салаларында жұмыс істейді.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ http://russiafederation.ru/ethnography/information/164.html&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Камчаткада орыстар пайда болғанға дейін Ительмендер толық патриархатта өмір сүрді, бірақ әйелдерді құрметтейтін және тыңдайтын. Отағасы екінші әйел алғысы келсе, біріншісінің рұқсатын алуы керек еді.&lt;ref&gt;Индейцы на Камчатке? Ительмены – исчезающий коренной народ России https://esoreiter.ru/news/0121/indeycy-na-kamchatke-itelmeny-ischezayushchiy-korennoy-narod-rossii.html&lt;/ref&gt;

Ительмендердің отбасылық әдет-ғұрыптары да ерекше. Тіпті ежелгі уақытта қалыңдықтың үйінде күйеу жігітті тексеру әдеті болған. Мұндай &quot;тексеру&quot; үй жұмысын қамтыды. Жас жігіт сүйіктісінің үйінде қызметші лауазымына орналасты. Көбінесе жігіт бірнеше жыл жұмыс істеуге мәжбүр болды, және бұл сүйіктісінің некеге келісетініне кепілдік бермеді. Бірақ некеге дейін физикалық жақындыққа тыйым салынбаған.&lt;ref&gt;Ительмены — кто такие? https://zen.yandex.ru/media/history_world/itelmeny--kto-takie-5c87ab877ee65a00b4aee809&lt;/ref&gt;

Ительмендердің дәстүрлі қоныстары, отбасылық қауымдастықтарға (тойондарға) сәйкес келетін, қандас туыстық және ортақ балық аулау орындарымен байланысты. Жазда отбасылар биік қадалы платформада пирамида тәрізді жеке үйшіктерде тұрды. Кейінірек үйшіктер шаруашылық ретінде пайдаланыла бастады. Балық аулауда олар жеңіл қаңқалы бір қабатты және пирамида тәрізді құрылыстарда өмір сүріп, XVIII ғасырдың аяғында олардың орнына орыс үйшіктері келді.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. http://www.nashasreda.ru&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

{{Әлем халықтары}}


{{stub}}

[[Санат:Ресей халықтары]]</text>
      <sha1>lmq86wavmddc0ysnc6dkh589zcdr711</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058561</id>
      <parentid>3058548</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:46:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17621" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Ителмендер
|төл атауы  = итәнмән
|сурет      = Itelmeni 3.JPG
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 3 474 (2002)
|аймақ      = {{RUS}}
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[ителмен тілі]], [[орыс тілі]]
|діні       = [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Ителмендер''' («итәнмән» - «осында тұратын») – [[Ресей]]дің [[Камчатка]]түбегінің байырғы халықтарының бірі. 2002 жылғы халық санағы бойынша ителмендер саны 3474 адамды құрайды. Қазіргі уақытта олар негізінен Тигиль ауданының Ковран, Тигил, Палана, Хайрюзово ауылдарында орналасқан.&lt;ref&gt;Ительмены https://arctic-megapedia.ru/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тілдері ==
Тілі - [[ителмен тілі]] (ескіше атауы – камчадал тілі). Ол дәстүрлі түрде палеоазиаттық тілдердің чукча-коряк тобына жатады, бірақ бұл топтың тілдерімен генетикалық байланыстар жоқ, тілдік жағынан олар ертеде шығыс, оңтүстік, батыс топтары болған. Қазіргі уақытта батыс тілі мен оның [[диалект]]ілері сақталған: напан, седанкин,сопочнов, хайрюзов. Көптеген ительмендер үшін [[орыс тілі]] ана тілі болып табылады. 1932 жылы латын графикасы негізінде ителмендік әліпби жасалды. ХХ ғасырдың соңында ителмен тілінің жандануы басталады. 1988 жылы Оңтүстік диалект негізінде ительмен алфавиті мен оқулықтары жасалды.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80&amp;action=edit&amp;section=1/&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Дәстүрлі нанымдар — [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]. Жердің алғашқы ата — бабасы және жаратушысы Қарғалар-Кутха болып саналды. Әлем мәңгілік, жалпақ, рухтар мекендеген деп саналды. Теңіз иесі Митг ерекше құрметке ие, ол негізгі азық — түлік өнімін-балықты берді, оның құрметіне қараша айында &quot;тазарту&quot; (нусакум) атты ителмендік мереке өтеді. Фетишизм пұт түріндегі амулет киюден көрінді. Бақсыларда (көбінесе әйелдерде) ғұрыптық киімдер, дауылпаздар және басқа да атрибуттар болмаған. 

Қазіргі ительмендер [[Христиандық|христиан]] дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағын ұстанады, христиандандыру 18 ғасырдың екінші ширегінде басталды.&lt;ref&gt;Ительмены // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009) http://irkipedia.ru/content/itelmeny_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
XVII-XVIII ғасырдың соңындағы ителмендердің саны туралы ең дәлелді мәліметтерді Б.О.Долгих берді. Ол 1697 жылы ителмендердің саны 12680 адам, ал 1738 жылы 8448 адам болған деген қорытындыға келген. Олардың санының азаюының негізгі себептері патшалықтың отаршылдық саясаты және ительмендердің орыстармен ассимиляциялану процесі кезінде шетелден әкелінген жұқпалы аурулар (шешек, «горячка» және т.б.) болды.

Ғалымдар оларды «орыс үндістері» деп атайды. Оның үстіне олар «кино» емес, нағыз үндістер. Олардың әлі күнге дейін [[Аляска]]да тұратын тлинкит үндістерімен жақын туыстық тамыры бар екені дәлелденді. Ительмендердің тағы бір танымал үнді тайпасы [[Навахо]]мен көп ұқсастықтары бар.

17 ғасырдың аяғында Ительмендер [[Камчатка]] түбегінің орталық бөлігін алып жатты. Олардың қонысының батыс жағалауындағы солтүстік шекарасы Тігіл өзені, шығысында Ука өзені болды. Оңтүстікте Ительмен қоныстары түбектің ең шетіне дейін созылып жатты. Камчатканың Ресей мемлекетіне енуімен Ительмен аумақтық топтарының көпшілігі орыстармен қарқынды байланыстар аймағында болды. [[Казактар]]мен әскери қақтығыстар, тайпа аралық жаулық, індеттер нәтижесінде олардың саны тез азайып кетті. Халықтың ішкі бытыраңқылығы, жергілікті өзіндік сананың басым болуы ассимиляциялық процестерге ықпал етті. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап [[Ассимиляция (әлеуметтану)|ассимиляция]] процесі бұрынғыдан да жеделдеді, әсіресе Камчатка өзенінің аңғарында қатты болды. Түбектің батыс жағалауындағы ительмендердің ассимиляциясы баяу болды. 19 ғасырдың ортасына қарай олар өздерінің ана тілін және дәстүрлі мәдениеттің көптеген элементтерін сақтап қалды.

Ительмендердің қалыптасуы өте кең аумаққа тән кезбе аңшы-балықшылардың мезолит мәдениетімен байланысты. Бұл мәдениеттің бастауы Шығыс Моңғолияның аймақтарынан бастау алады, одан кейін ол [[Шығыс Сібір]] мен солтүстік-шығыс Азияның едәуір бөлігіне тарады. Ерте неолитте солтүстік-шығыс Азияда жергілікті аймақтық мәдениеттер қалыптаса бастайды. Солардың бірі – Тарин Камчатканың орталық және оңтүстік бөлігін қамтыды. Зерттеушілердің көпшілігі ежелгі ительмендер оның тасымалдаушылары болды деп санайды. Бірақ жергілікті ительмендердің басқа да генетикалық шығу тегі бар. Ительмендердің көптеген мәдени ерекшеліктері басқа табиғи-географиялық ортада  өз іздерін қалдырған, оларды Амур өлкесінің, Приморьенің және [[Солтүстік Америка]]ның халықтарымен туыстас етеді.

Саны аз болғандықтан, ительмендердің дербес автономиясы жоқ, 1950 жылдары колхоздардың бірігуіне байланысты ительмендерді қоныстандыру басталды. Сопочное, Морошечное, Утхолок тұрғындары Ковранға, Аманино, Напана, Седанка Оседлой тұрғындары Тигилге көшті.&lt;ref&gt;УЗАН коренные малочисленные народы России в лицах https://uzan2.wordpress.com/%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0/%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B/&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Ительмендер негізінен әдеттегі балықшылар болды.&lt;ref&gt;Ительмены http://kamchatka.media/o_kamchatke/vchera/v_glubine_vekov_svedeniya_s_drevnosti_do_konca_xvii_veka/aborigeny_kamchatki_samobytnost_i_tradicii_v_kul_ture/korennye_narodnosti/1/&lt;/ref&gt; Балық шаруашылығының негізгі объектілері – балықтың [[албырт]] түрлері. Балық аулаудың әдістері мен құралдары дәстүрлі болды - аулар, торлар т.б. сонымен қатар қалақайдың жіптерінен жасалған әртүрлі ілгектер мен торлар қолданылған. Болашақта пайдалану үшін балық кептірілген күйінде (юкола) жиналды, арнайы шұңқырларда ашытылады, ал қысқы балық мұздатылған. Балық, негізінен [[албырт]], [[сәуір]]ден [[қараша]]ға дейін ауланған.

Маңызды рөлді теңіз терісі мен аңшылық кәсіп атқарды. Олар [[итбалық]]тарды, [[аю]]ларды, жабайы қойлар мен бұғыларды, терісі бағалы аңдарды аулаған. 18 ғасырда оңтүстік ительмендер уланған жебелермен [[кит]]терді ауласа, шығыс жағалаудағылар [[калан]]дар мен [[итбалық]]тарды аулаған. Тері саудасының өнімдері өз шаруашылығында (ет-азық-түлікке, май-тұрғын үйлерді жарықтандыруға, тері-аяқ киім, киім-кешек, ыдыс жасауға арналған) қолданылып, коряктармен бұғы терісі, ет және сіңірге айырбасталды.

Балық аулау мен аңшылық ерлердің кәсібі болды, бірақ әйелдер балықты өңдеумен және жинаумен айналысты. Торды, әдетте, егде жастағы ер адамдар тоқыды. Ительмен әйелдері кеңінен дамыған [[терушілік]]пен айналысты. Жеуге жарамды өсімдіктердің алуан түрлері ([[балдырған]], [[Күреңот]], сарана, шеломайник, кемчига, жабайы сарымсақ және т.б.), жидектер, емдік шөптер, балқарағай жаңғағы жиналды. Жиналған өнімдер қыста кептірілген, ысталған күйінде сақталды. Өсімдіктерден әйелдер төсеніштер, сөмкелер, керек-жарақтарды сақтауға арналған себеттер жасады.

Құрал-саймандар тастан, сүйектен және ағаштан жасалды, гарпундардың пышақтары мен ұштарын жасау үшін тау хрусталі қолданылды. Палуба тәрізді бат қайықтары - көлік құралы ретінде қызмет атқарды. Ительмендердің Камчатканың орыс халқымен тығыз байланысы олардың арасында жаңа кәсіптердің таралуына ықпал етті. 19 ғасырдың 2-жартысында барлық Ительмен ауылдарында картоп пен көкөніс егетін бақшалар, ірі қара мен жылқы пайда болды.

Қазіргі уақытта ительмендердің жұмыспен қамту құрылымында жаңа кәсіптер басым: [[мал шаруашылығы]], [[құрылыс]], өнеркәсіптік балық өңдеу, ительмендердің бір бөлігі халыққа білім беру жүйесінде, денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және басқа да қызмет көрсету салаларында жұмыс істейді.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ http://russiafederation.ru/ethnography/information/164.html&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Камчаткада орыстар пайда болғанға дейін Ительмендер толық патриархатта өмір сүрді, бірақ әйелдерді құрметтейтін және тыңдайтын. Отағасы екінші әйел алғысы келсе, біріншісінің рұқсатын алуы керек еді.&lt;ref&gt;Индейцы на Камчатке? Ительмены – исчезающий коренной народ России https://esoreiter.ru/news/0121/indeycy-na-kamchatke-itelmeny-ischezayushchiy-korennoy-narod-rossii.html&lt;/ref&gt;

Ительмендердің отбасылық әдет-ғұрыптары да ерекше. Тіпті ежелгі уақытта қалыңдықтың үйінде күйеу жігітті тексеру әдеті болған. Мұндай &quot;тексеру&quot; үй жұмысын қамтыды. Жас жігіт сүйіктісінің үйінде қызметші лауазымына орналасты. Көбінесе жігіт бірнеше жыл жұмыс істеуге мәжбүр болды, және бұл сүйіктісінің некеге келісетініне кепілдік бермеді. Бірақ некеге дейін физикалық жақындыққа тыйым салынбаған.&lt;ref&gt;Ительмены — кто такие? https://zen.yandex.ru/media/history_world/itelmeny--kto-takie-5c87ab877ee65a00b4aee809&lt;/ref&gt;

Ительмендердің дәстүрлі қоныстары, отбасылық қауымдастықтарға (тойондарға) сәйкес келетін, қандас туыстық және ортақ балық аулау орындарымен байланысты. Жазда отбасылар биік қадалы платформада пирамида тәрізді жеке үйшіктерде тұрды. Кейінірек үйшіктер шаруашылық ретінде пайдаланыла бастады. Балық аулауда олар жеңіл қаңқалы бір қабатты және пирамида тәрізді құрылыстарда өмір сүріп, XVIII ғасырдың аяғында олардың орнына орыс үйшіктері келді.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. http://www.nashasreda.ru&lt;/ref&gt;

Ерлер де, әйелдер де қысқы киімдер ретінде [[тон]]ды пайдаланды. Ительмендер ит, теңіз жануарлары мен құстардың терісінен тігілген жабық үлбірлі киімдер киген. Әйелдер комбинезондар - кең шалбармен біріктірілген жейделер, ерлер - кухлянка және биік түкті етікке тігілген үлбір шалбар киді. Әйелдер материалды өңдеумен, киім-кешек пен аяқ киім тігумен айналысты.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

{{Әлем халықтары}}


{{stub}}

[[Санат:Ресей халықтары]]</text>
      <sha1>k38zqb53r97oaad7mmh6gjzdvo77ttp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058562</id>
      <parentid>3058561</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:47:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17689" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Ителмендер
|төл атауы  = итәнмән
|сурет      = Itelmeni 3.JPG
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 3 474 (2002)
|аймақ      = {{RUS}}
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[ителмен тілі]], [[орыс тілі]]
|діні       = [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Ителмендер''' («итәнмән» - «осында тұратын») – [[Ресей]]дің [[Камчатка]]түбегінің байырғы халықтарының бірі. 2002 жылғы халық санағы бойынша ителмендер саны 3474 адамды құрайды. Қазіргі уақытта олар негізінен Тигиль ауданының Ковран, Тигил, Палана, Хайрюзово ауылдарында орналасқан.&lt;ref&gt;Ительмены https://arctic-megapedia.ru/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тілдері ==
Тілі - [[ителмен тілі]] (ескіше атауы – камчадал тілі). Ол дәстүрлі түрде палеоазиаттық тілдердің чукча-коряк тобына жатады, бірақ бұл топтың тілдерімен генетикалық байланыстар жоқ, тілдік жағынан олар ертеде шығыс, оңтүстік, батыс топтары болған. Қазіргі уақытта батыс тілі мен оның [[диалект]]ілері сақталған: напан, седанкин,сопочнов, хайрюзов. Көптеген ительмендер үшін [[орыс тілі]] ана тілі болып табылады. 1932 жылы латын графикасы негізінде ителмендік әліпби жасалды. ХХ ғасырдың соңында ителмен тілінің жандануы басталады. 1988 жылы Оңтүстік диалект негізінде ительмен алфавиті мен оқулықтары жасалды.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80&amp;action=edit&amp;section=1/&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Дәстүрлі нанымдар — [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]. Жердің алғашқы ата — бабасы және жаратушысы Қарғалар-Кутха болып саналды. Әлем мәңгілік, жалпақ, рухтар мекендеген деп саналды. Теңіз иесі Митг ерекше құрметке ие, ол негізгі азық — түлік өнімін-балықты берді, оның құрметіне қараша айында &quot;тазарту&quot; (нусакум) атты ителмендік мереке өтеді. Фетишизм пұт түріндегі амулет киюден көрінді. Бақсыларда (көбінесе әйелдерде) ғұрыптық киімдер, дауылпаздар және басқа да атрибуттар болмаған. 

Қазіргі ительмендер [[Христиандық|христиан]] дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағын ұстанады, христиандандыру 18 ғасырдың екінші ширегінде басталды.&lt;ref&gt;Ительмены // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009) http://irkipedia.ru/content/itelmeny_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
XVII-XVIII ғасырдың соңындағы ителмендердің саны туралы ең дәлелді мәліметтерді Б.О.Долгих берді. Ол 1697 жылы ителмендердің саны 12680 адам, ал 1738 жылы 8448 адам болған деген қорытындыға келген. Олардың санының азаюының негізгі себептері патшалықтың отаршылдық саясаты және ительмендердің орыстармен ассимиляциялану процесі кезінде шетелден әкелінген жұқпалы аурулар (шешек, «горячка» және т.б.) болды.

Ғалымдар оларды «орыс үндістері» деп атайды. Оның үстіне олар «кино» емес, нағыз үндістер. Олардың әлі күнге дейін [[Аляска]]да тұратын тлинкит үндістерімен жақын туыстық тамыры бар екені дәлелденді. Ительмендердің тағы бір танымал үнді тайпасы [[Навахо]]мен көп ұқсастықтары бар.

17 ғасырдың аяғында Ительмендер [[Камчатка]] түбегінің орталық бөлігін алып жатты. Олардың қонысының батыс жағалауындағы солтүстік шекарасы Тігіл өзені, шығысында Ука өзені болды. Оңтүстікте Ительмен қоныстары түбектің ең шетіне дейін созылып жатты. Камчатканың Ресей мемлекетіне енуімен Ительмен аумақтық топтарының көпшілігі орыстармен қарқынды байланыстар аймағында болды. [[Казактар]]мен әскери қақтығыстар, тайпа аралық жаулық, індеттер нәтижесінде олардың саны тез азайып кетті. Халықтың ішкі бытыраңқылығы, жергілікті өзіндік сананың басым болуы ассимиляциялық процестерге ықпал етті. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап [[Ассимиляция (әлеуметтану)|ассимиляция]] процесі бұрынғыдан да жеделдеді, әсіресе Камчатка өзенінің аңғарында қатты болды. Түбектің батыс жағалауындағы ительмендердің ассимиляциясы баяу болды. 19 ғасырдың ортасына қарай олар өздерінің ана тілін және дәстүрлі мәдениеттің көптеген элементтерін сақтап қалды.

Ительмендердің қалыптасуы өте кең аумаққа тән кезбе аңшы-балықшылардың мезолит мәдениетімен байланысты. Бұл мәдениеттің бастауы Шығыс Моңғолияның аймақтарынан бастау алады, одан кейін ол [[Шығыс Сібір]] мен солтүстік-шығыс Азияның едәуір бөлігіне тарады. Ерте неолитте солтүстік-шығыс Азияда жергілікті аймақтық мәдениеттер қалыптаса бастайды. Солардың бірі – Тарин Камчатканың орталық және оңтүстік бөлігін қамтыды. Зерттеушілердің көпшілігі ежелгі ительмендер оның тасымалдаушылары болды деп санайды. Бірақ жергілікті ительмендердің басқа да генетикалық шығу тегі бар. Ительмендердің көптеген мәдени ерекшеліктері басқа табиғи-географиялық ортада  өз іздерін қалдырған, оларды Амур өлкесінің, Приморьенің және [[Солтүстік Америка]]ның халықтарымен туыстас етеді.

Саны аз болғандықтан, ительмендердің дербес автономиясы жоқ, 1950 жылдары колхоздардың бірігуіне байланысты ительмендерді қоныстандыру басталды. Сопочное, Морошечное, Утхолок тұрғындары Ковранға, Аманино, Напана, Седанка Оседлой тұрғындары Тигилге көшті.&lt;ref&gt;УЗАН коренные малочисленные народы России в лицах https://uzan2.wordpress.com/%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0/%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B/&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Ительмендер негізінен әдеттегі балықшылар болды.&lt;ref&gt;Ительмены http://kamchatka.media/o_kamchatke/vchera/v_glubine_vekov_svedeniya_s_drevnosti_do_konca_xvii_veka/aborigeny_kamchatki_samobytnost_i_tradicii_v_kul_ture/korennye_narodnosti/1/&lt;/ref&gt; Балық шаруашылығының негізгі объектілері – балықтың [[албырт]] түрлері. Балық аулаудың әдістері мен құралдары дәстүрлі болды - аулар, торлар т.б. сонымен қатар қалақайдың жіптерінен жасалған әртүрлі ілгектер мен торлар қолданылған. Болашақта пайдалану үшін балық кептірілген күйінде (юкола) жиналды, арнайы шұңқырларда ашытылады, ал қысқы балық мұздатылған. Балық, негізінен [[албырт]], [[сәуір]]ден [[қараша]]ға дейін ауланған.

Маңызды рөлді теңіз терісі мен аңшылық кәсіп атқарды. Олар [[итбалық]]тарды, [[аю]]ларды, жабайы қойлар мен бұғыларды, терісі бағалы аңдарды аулаған. 18 ғасырда оңтүстік ительмендер уланған жебелермен [[кит]]терді ауласа, шығыс жағалаудағылар [[калан]]дар мен [[итбалық]]тарды аулаған. Тері саудасының өнімдері өз шаруашылығында (ет-азық-түлікке, май-тұрғын үйлерді жарықтандыруға, тері-аяқ киім, киім-кешек, ыдыс жасауға арналған) қолданылып, коряктармен бұғы терісі, ет және сіңірге айырбасталды.

Балық аулау мен аңшылық ерлердің кәсібі болды, бірақ әйелдер балықты өңдеумен және жинаумен айналысты. Торды, әдетте, егде жастағы ер адамдар тоқыды. Ительмен әйелдері кеңінен дамыған [[терушілік]]пен айналысты. Жеуге жарамды өсімдіктердің алуан түрлері ([[балдырған]], [[Күреңот]], сарана, шеломайник, кемчига, жабайы сарымсақ және т.б.), жидектер, емдік шөптер, балқарағай жаңғағы жиналды. Жиналған өнімдер қыста кептірілген, ысталған күйінде сақталды. Өсімдіктерден әйелдер төсеніштер, сөмкелер, керек-жарақтарды сақтауға арналған себеттер жасады.

Құрал-саймандар тастан, сүйектен және ағаштан жасалды, гарпундардың пышақтары мен ұштарын жасау үшін тау хрусталі қолданылды. Палуба тәрізді бат қайықтары - көлік құралы ретінде қызмет атқарды. Ительмендердің Камчатканың орыс халқымен тығыз байланысы олардың арасында жаңа кәсіптердің таралуына ықпал етті. 19 ғасырдың 2-жартысында барлық Ительмен ауылдарында картоп пен көкөніс егетін бақшалар, ірі қара мен жылқы пайда болды.

Қазіргі уақытта ительмендердің жұмыспен қамту құрылымында жаңа кәсіптер басым: [[мал шаруашылығы]], [[құрылыс]], өнеркәсіптік балық өңдеу, ительмендердің бір бөлігі халыққа білім беру жүйесінде, денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және басқа да қызмет көрсету салаларында жұмыс істейді.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ http://russiafederation.ru/ethnography/information/164.html&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Камчаткада орыстар пайда болғанға дейін Ительмендер толық патриархатта өмір сүрді, бірақ әйелдерді құрметтейтін және тыңдайтын. Отағасы екінші әйел алғысы келсе, біріншісінің рұқсатын алуы керек еді.&lt;ref&gt;Индейцы на Камчатке? Ительмены – исчезающий коренной народ России https://esoreiter.ru/news/0121/indeycy-na-kamchatke-itelmeny-ischezayushchiy-korennoy-narod-rossii.html&lt;/ref&gt;

Ительмендердің отбасылық әдет-ғұрыптары да ерекше. Тіпті ежелгі уақытта қалыңдықтың үйінде күйеу жігітті тексеру әдеті болған. Мұндай &quot;тексеру&quot; үй жұмысын қамтыды. Жас жігіт сүйіктісінің үйінде қызметші лауазымына орналасты. Көбінесе жігіт бірнеше жыл жұмыс істеуге мәжбүр болды, және бұл сүйіктісінің некеге келісетініне кепілдік бермеді. Бірақ некеге дейін физикалық жақындыққа тыйым салынбаған.&lt;ref&gt;Ительмены — кто такие? https://zen.yandex.ru/media/history_world/itelmeny--kto-takie-5c87ab877ee65a00b4aee809&lt;/ref&gt;

Ительмендердің дәстүрлі қоныстары, отбасылық қауымдастықтарға (тойондарға) сәйкес келетін, қандас туыстық және ортақ балық аулау орындарымен байланысты. Жазда отбасылар биік қадалы платформада пирамида тәрізді жеке үйшіктерде тұрды. Кейінірек үйшіктер шаруашылық ретінде пайдаланыла бастады. Балық аулауда олар жеңіл қаңқалы бір қабатты және пирамида тәрізді құрылыстарда өмір сүріп, XVIII ғасырдың аяғында олардың орнына орыс үйшіктері келді.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. http://www.nashasreda.ru&lt;/ref&gt;

Ерлер де, әйелдер де қысқы киімдер ретінде [[тон]]ды пайдаланды. Ительмендер ит, теңіз жануарлары мен құстардың терісінен тігілген жабық үлбірлі киімдер киген. Әйелдер комбинезондар - кең шалбармен біріктірілген жейделер, ерлер - кухлянка және биік түкті етікке тігілген үлбір шалбар киді. Әйелдер материалды өңдеумен, киім-кешек пен аяқ киім тігумен айналысты.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ https://nazaccent.ru/nations/itelmens/&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

{{Әлем халықтары}}


{{stub}}

[[Санат:Ресей халықтары]]</text>
      <sha1>ihsxbqp1guvte712dfsf4w0tl6deodf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058563</id>
      <parentid>3058562</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:02:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18558" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Ителмендер
|төл атауы  = итәнмән
|сурет      = Itelmeni 3.JPG
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 3 474 (2002)
|аймақ      = {{RUS}}
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[ителмен тілі]], [[орыс тілі]]
|діні       = [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Ителмендер''' («итәнмән» - «осында тұратын») – [[Ресей]]дің [[Камчатка]]түбегінің байырғы халықтарының бірі. 2002 жылғы халық санағы бойынша ителмендер саны 3474 адамды құрайды. Қазіргі уақытта олар негізінен Тигиль ауданының Ковран, Тигил, Палана, Хайрюзово ауылдарында орналасқан.&lt;ref&gt;Ительмены https://arctic-megapedia.ru/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тілдері ==
Тілі - [[ителмен тілі]] (ескіше атауы – камчадал тілі). Ол дәстүрлі түрде палеоазиаттық тілдердің чукча-коряк тобына жатады, бірақ бұл топтың тілдерімен генетикалық байланыстар жоқ, тілдік жағынан олар ертеде шығыс, оңтүстік, батыс топтары болған. Қазіргі уақытта батыс тілі мен оның [[диалект]]ілері сақталған: напан, седанкин,сопочнов, хайрюзов. Көптеген ительмендер үшін [[орыс тілі]] ана тілі болып табылады. 1932 жылы латын графикасы негізінде ителмендік әліпби жасалды. ХХ ғасырдың соңында ителмен тілінің жандануы басталады. 1988 жылы Оңтүстік диалект негізінде ительмен алфавиті мен оқулықтары жасалды.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80&amp;action=edit&amp;section=1/&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Дәстүрлі нанымдар — [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]. Жердің алғашқы ата — бабасы және жаратушысы Қарғалар-Кутха болып саналды. Әлем мәңгілік, жалпақ, рухтар мекендеген деп саналды. Теңіз иесі Митг ерекше құрметке ие, ол негізгі азық — түлік өнімін-балықты берді, оның құрметіне қараша айында &quot;тазарту&quot; (нусакум) атты ителмендік мереке өтеді. Фетишизм пұт түріндегі амулет киюден көрінді. Бақсыларда (көбінесе әйелдерде) ғұрыптық киімдер, дауылпаздар және басқа да атрибуттар болмаған. 

Қазіргі ительмендер [[Христиандық|христиан]] дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағын ұстанады, христиандандыру 18 ғасырдың екінші ширегінде басталды.&lt;ref&gt;Ительмены // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009) http://irkipedia.ru/content/itelmeny_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
XVII-XVIII ғасырдың соңындағы ителмендердің саны туралы ең дәлелді мәліметтерді Б.О.Долгих берді. Ол 1697 жылы ителмендердің саны 12680 адам, ал 1738 жылы 8448 адам болған деген қорытындыға келген. Олардың санының азаюының негізгі себептері патшалықтың отаршылдық саясаты және ительмендердің орыстармен ассимиляциялану процесі кезінде шетелден әкелінген жұқпалы аурулар (шешек, «горячка» және т.б.) болды.

Ғалымдар оларды «орыс үндістері» деп атайды. Оның үстіне олар «кино» емес, нағыз үндістер. Олардың әлі күнге дейін [[Аляска]]да тұратын тлинкит үндістерімен жақын туыстық тамыры бар екені дәлелденді. Ительмендердің тағы бір танымал үнді тайпасы [[Навахо]]мен көп ұқсастықтары бар.

17 ғасырдың аяғында Ительмендер [[Камчатка]] түбегінің орталық бөлігін алып жатты. Олардың қонысының батыс жағалауындағы солтүстік шекарасы Тігіл өзені, шығысында Ука өзені болды. Оңтүстікте Ительмен қоныстары түбектің ең шетіне дейін созылып жатты. Камчатканың Ресей мемлекетіне енуімен Ительмен аумақтық топтарының көпшілігі орыстармен қарқынды байланыстар аймағында болды. [[Казактар]]мен әскери қақтығыстар, тайпа аралық жаулық, індеттер нәтижесінде олардың саны тез азайып кетті. Халықтың ішкі бытыраңқылығы, жергілікті өзіндік сананың басым болуы ассимиляциялық процестерге ықпал етті. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап [[Ассимиляция (әлеуметтану)|ассимиляция]] процесі бұрынғыдан да жеделдеді, әсіресе Камчатка өзенінің аңғарында қатты болды. Түбектің батыс жағалауындағы ительмендердің ассимиляциясы баяу болды. 19 ғасырдың ортасына қарай олар өздерінің ана тілін және дәстүрлі мәдениеттің көптеген элементтерін сақтап қалды.

Ительмендердің қалыптасуы өте кең аумаққа тән кезбе аңшы-балықшылардың мезолит мәдениетімен байланысты. Бұл мәдениеттің бастауы Шығыс Моңғолияның аймақтарынан бастау алады, одан кейін ол [[Шығыс Сібір]] мен солтүстік-шығыс Азияның едәуір бөлігіне тарады. Ерте неолитте солтүстік-шығыс Азияда жергілікті аймақтық мәдениеттер қалыптаса бастайды. Солардың бірі – Тарин Камчатканың орталық және оңтүстік бөлігін қамтыды. Зерттеушілердің көпшілігі ежелгі ительмендер оның тасымалдаушылары болды деп санайды. Бірақ жергілікті ительмендердің басқа да генетикалық шығу тегі бар. Ительмендердің көптеген мәдени ерекшеліктері басқа табиғи-географиялық ортада  өз іздерін қалдырған, оларды Амур өлкесінің, Приморьенің және [[Солтүстік Америка]]ның халықтарымен туыстас етеді.

Саны аз болғандықтан, ительмендердің дербес автономиясы жоқ, 1950 жылдары колхоздардың бірігуіне байланысты ительмендерді қоныстандыру басталды. Сопочное, Морошечное, Утхолок тұрғындары Ковранға, Аманино, Напана, Седанка Оседлой тұрғындары Тигилге көшті.&lt;ref&gt;УЗАН коренные малочисленные народы России в лицах https://uzan2.wordpress.com/%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0/%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B/&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Ительмендер негізінен әдеттегі балықшылар болды.&lt;ref&gt;Ительмены http://kamchatka.media/o_kamchatke/vchera/v_glubine_vekov_svedeniya_s_drevnosti_do_konca_xvii_veka/aborigeny_kamchatki_samobytnost_i_tradicii_v_kul_ture/korennye_narodnosti/1/&lt;/ref&gt; Балық шаруашылығының негізгі объектілері – балықтың [[албырт]] түрлері. Балық аулаудың әдістері мен құралдары дәстүрлі болды - аулар, торлар т.б. сонымен қатар қалақайдың жіптерінен жасалған әртүрлі ілгектер мен торлар қолданылған. Болашақта пайдалану үшін балық кептірілген күйінде (юкола) жиналды, арнайы шұңқырларда ашытылады, ал қысқы балық мұздатылған. Балық, негізінен [[албырт]], [[сәуір]]ден [[қараша]]ға дейін ауланған.

Маңызды рөлді теңіз терісі мен аңшылық кәсіп атқарды. Олар [[итбалық]]тарды, [[аю]]ларды, жабайы қойлар мен бұғыларды, терісі бағалы аңдарды аулаған. 18 ғасырда оңтүстік ительмендер уланған жебелермен [[кит]]терді ауласа, шығыс жағалаудағылар [[калан]]дар мен [[итбалық]]тарды аулаған. Тері саудасының өнімдері өз шаруашылығында (ет-азық-түлікке, май-тұрғын үйлерді жарықтандыруға, тері-аяқ киім, киім-кешек, ыдыс жасауға арналған) қолданылып, коряктармен бұғы терісі, ет және сіңірге айырбасталды.

Балық аулау мен аңшылық ерлердің кәсібі болды, бірақ әйелдер балықты өңдеумен және жинаумен айналысты. Торды, әдетте, егде жастағы ер адамдар тоқыды. Ительмен әйелдері кеңінен дамыған [[терушілік]]пен айналысты. Жеуге жарамды өсімдіктердің алуан түрлері ([[балдырған]], [[Күреңот]], сарана, шеломайник, кемчига, жабайы сарымсақ және т.б.), жидектер, емдік шөптер, балқарағай жаңғағы жиналды. Жиналған өнімдер қыста кептірілген, ысталған күйінде сақталды. Өсімдіктерден әйелдер төсеніштер, сөмкелер, керек-жарақтарды сақтауға арналған себеттер жасады.

Құрал-саймандар тастан, сүйектен және ағаштан жасалды, гарпундардың пышақтары мен ұштарын жасау үшін тау хрусталі қолданылды. Палуба тәрізді бат қайықтары - көлік құралы ретінде қызмет атқарды. Ительмендердің Камчатканың орыс халқымен тығыз байланысы олардың арасында жаңа кәсіптердің таралуына ықпал етті. 19 ғасырдың 2-жартысында барлық Ительмен ауылдарында картоп пен көкөніс егетін бақшалар, ірі қара мен жылқы пайда болды.

Қазіргі уақытта ительмендердің жұмыспен қамту құрылымында жаңа кәсіптер басым: [[мал шаруашылығы]], [[құрылыс]], өнеркәсіптік балық өңдеу, ительмендердің бір бөлігі халыққа білім беру жүйесінде, денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және басқа да қызмет көрсету салаларында жұмыс істейді.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ http://russiafederation.ru/ethnography/information/164.html&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Камчаткада орыстар пайда болғанға дейін Ительмендер толық патриархатта өмір сүрді, бірақ әйелдерді құрметтейтін және тыңдайтын. Отағасы екінші әйел алғысы келсе, біріншісінің рұқсатын алуы керек еді.&lt;ref&gt;Индейцы на Камчатке? Ительмены – исчезающий коренной народ России https://esoreiter.ru/news/0121/indeycy-na-kamchatke-itelmeny-ischezayushchiy-korennoy-narod-rossii.html&lt;/ref&gt;

Ительмендердің отбасылық әдет-ғұрыптары да ерекше. Тіпті ежелгі уақытта қалыңдықтың үйінде күйеу жігітті тексеру әдеті болған. Мұндай &quot;тексеру&quot; үй жұмысын қамтыды. Жас жігіт сүйіктісінің үйінде қызметші лауазымына орналасты. Көбінесе жігіт бірнеше жыл жұмыс істеуге мәжбүр болды, және бұл сүйіктісінің некеге келісетініне кепілдік бермеді. Бірақ некеге дейін физикалық жақындыққа тыйым салынбаған.&lt;ref&gt;Ительмены — кто такие? https://zen.yandex.ru/media/history_world/itelmeny--kto-takie-5c87ab877ee65a00b4aee809&lt;/ref&gt;

Ительмендердің дәстүрлі қоныстары, отбасылық қауымдастықтарға (тойондарға) сәйкес келетін, қандас туыстық және ортақ балық аулау орындарымен байланысты. Жазда отбасылар биік қадалы платформада пирамида тәрізді жеке үйшіктерде тұрды. Кейінірек үйшіктер шаруашылық ретінде пайдаланыла бастады. Балық аулауда олар жеңіл қаңқалы бір қабатты және пирамида тәрізді құрылыстарда өмір сүріп, XVIII ғасырдың аяғында олардың орнына орыс үйшіктері келді.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. http://www.nashasreda.ru&lt;/ref&gt;

Ерлер де, әйелдер де қысқы киімдер ретінде [[тон]]ды пайдаланды. Ительмендер ит, теңіз жануарлары мен құстардың терісінен тігілген жабық үлбірлі киімдер киген. Әйелдер комбинезондар - кең шалбармен біріктірілген жейделер, ерлер - кухлянка және биік түкті етікке тігілген үлбір шалбар киді. Әйелдер материалды өңдеумен, киім-кешек пен аяқ киім тігумен айналысты.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ https://nazaccent.ru/nations/itelmens/&lt;/ref&gt;

Ительмендердің диетасының негізі [[лосось]] балығы болды. Ұлттық тағам - юкола: 6 бөлікке кесілген кептірілген лосось. Уылдырықты ағаш қабығымен кептіріп, олар қыс бойы онымен және юколамен қоректенді. Ительмендердің сүйікті тағамы - арнайы шұңқырларда немесе бөшкелерде ашытылған балық бастары. Камчатканың басқа халықтарынан айырмашылығы, ительмендер балықты термиялық өңдеуден өткізді. Көбінесе балық отқа пісіріліп, ысталған. Тұздау тек орыстардың келуімен басталды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

{{Әлем халықтары}}


{{stub}}

[[Санат:Ресей халықтары]]</text>
      <sha1>1hf84zsvo8kp388j38nkl7itsk9xumv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058564</id>
      <parentid>3058563</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:03:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18755" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Ителмендер
|төл атауы  = итәнмән
|сурет      = Itelmeni 3.JPG
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 3 474 (2002)
|аймақ      = {{RUS}}
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[ителмен тілі]], [[орыс тілі]]
|діні       = [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Ителмендер''' («итәнмән» - «осында тұратын») – [[Ресей]]дің [[Камчатка]]түбегінің байырғы халықтарының бірі. 2002 жылғы халық санағы бойынша ителмендер саны 3474 адамды құрайды. Қазіргі уақытта олар негізінен Тигиль ауданының Ковран, Тигил, Палана, Хайрюзово ауылдарында орналасқан.&lt;ref&gt;Ительмены https://arctic-megapedia.ru/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тілдері ==
Тілі - [[ителмен тілі]] (ескіше атауы – камчадал тілі). Ол дәстүрлі түрде палеоазиаттық тілдердің чукча-коряк тобына жатады, бірақ бұл топтың тілдерімен генетикалық байланыстар жоқ, тілдік жағынан олар ертеде шығыс, оңтүстік, батыс топтары болған. Қазіргі уақытта батыс тілі мен оның [[диалект]]ілері сақталған: напан, седанкин,сопочнов, хайрюзов. Көптеген ительмендер үшін [[орыс тілі]] ана тілі болып табылады. 1932 жылы латын графикасы негізінде ителмендік әліпби жасалды. ХХ ғасырдың соңында ителмен тілінің жандануы басталады. 1988 жылы Оңтүстік диалект негізінде ительмен алфавиті мен оқулықтары жасалды.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80&amp;action=edit&amp;section=1/&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Дәстүрлі нанымдар — [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]. Жердің алғашқы ата — бабасы және жаратушысы Қарғалар-Кутха болып саналды. Әлем мәңгілік, жалпақ, рухтар мекендеген деп саналды. Теңіз иесі Митг ерекше құрметке ие, ол негізгі азық — түлік өнімін-балықты берді, оның құрметіне қараша айында &quot;тазарту&quot; (нусакум) атты ителмендік мереке өтеді. Фетишизм пұт түріндегі амулет киюден көрінді. Бақсыларда (көбінесе әйелдерде) ғұрыптық киімдер, дауылпаздар және басқа да атрибуттар болмаған. 

Қазіргі ительмендер [[Христиандық|христиан]] дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағын ұстанады, христиандандыру 18 ғасырдың екінші ширегінде басталды.&lt;ref&gt;Ительмены // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009) http://irkipedia.ru/content/itelmeny_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
XVII-XVIII ғасырдың соңындағы ителмендердің саны туралы ең дәлелді мәліметтерді Б.О.Долгих берді. Ол 1697 жылы ителмендердің саны 12680 адам, ал 1738 жылы 8448 адам болған деген қорытындыға келген. Олардың санының азаюының негізгі себептері патшалықтың отаршылдық саясаты және ительмендердің орыстармен ассимиляциялану процесі кезінде шетелден әкелінген жұқпалы аурулар (шешек, «горячка» және т.б.) болды.

Ғалымдар оларды «орыс үндістері» деп атайды. Оның үстіне олар «кино» емес, нағыз үндістер. Олардың әлі күнге дейін [[Аляска]]да тұратын тлинкит үндістерімен жақын туыстық тамыры бар екені дәлелденді. Ительмендердің тағы бір танымал үнді тайпасы [[Навахо]]мен көп ұқсастықтары бар.

17 ғасырдың аяғында Ительмендер [[Камчатка]] түбегінің орталық бөлігін алып жатты. Олардың қонысының батыс жағалауындағы солтүстік шекарасы Тігіл өзені, шығысында Ука өзені болды. Оңтүстікте Ительмен қоныстары түбектің ең шетіне дейін созылып жатты. Камчатканың Ресей мемлекетіне енуімен Ительмен аумақтық топтарының көпшілігі орыстармен қарқынды байланыстар аймағында болды. [[Казактар]]мен әскери қақтығыстар, тайпа аралық жаулық, індеттер нәтижесінде олардың саны тез азайып кетті. Халықтың ішкі бытыраңқылығы, жергілікті өзіндік сананың басым болуы ассимиляциялық процестерге ықпал етті. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап [[Ассимиляция (әлеуметтану)|ассимиляция]] процесі бұрынғыдан да жеделдеді, әсіресе Камчатка өзенінің аңғарында қатты болды. Түбектің батыс жағалауындағы ительмендердің ассимиляциясы баяу болды. 19 ғасырдың ортасына қарай олар өздерінің ана тілін және дәстүрлі мәдениеттің көптеген элементтерін сақтап қалды.

Ительмендердің қалыптасуы өте кең аумаққа тән кезбе аңшы-балықшылардың мезолит мәдениетімен байланысты. Бұл мәдениеттің бастауы Шығыс Моңғолияның аймақтарынан бастау алады, одан кейін ол [[Шығыс Сібір]] мен солтүстік-шығыс Азияның едәуір бөлігіне тарады. Ерте неолитте солтүстік-шығыс Азияда жергілікті аймақтық мәдениеттер қалыптаса бастайды. Солардың бірі – Тарин Камчатканың орталық және оңтүстік бөлігін қамтыды. Зерттеушілердің көпшілігі ежелгі ительмендер оның тасымалдаушылары болды деп санайды. Бірақ жергілікті ительмендердің басқа да генетикалық шығу тегі бар. Ительмендердің көптеген мәдени ерекшеліктері басқа табиғи-географиялық ортада  өз іздерін қалдырған, оларды Амур өлкесінің, Приморьенің және [[Солтүстік Америка]]ның халықтарымен туыстас етеді.

Саны аз болғандықтан, ительмендердің дербес автономиясы жоқ, 1950 жылдары колхоздардың бірігуіне байланысты ительмендерді қоныстандыру басталды. Сопочное, Морошечное, Утхолок тұрғындары Ковранға, Аманино, Напана, Седанка Оседлой тұрғындары Тигилге көшті.&lt;ref&gt;УЗАН коренные малочисленные народы России в лицах https://uzan2.wordpress.com/%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0/%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B/&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Ительмендер негізінен әдеттегі балықшылар болды.&lt;ref&gt;Ительмены http://kamchatka.media/o_kamchatke/vchera/v_glubine_vekov_svedeniya_s_drevnosti_do_konca_xvii_veka/aborigeny_kamchatki_samobytnost_i_tradicii_v_kul_ture/korennye_narodnosti/1/&lt;/ref&gt; Балық шаруашылығының негізгі объектілері – балықтың [[албырт]] түрлері. Балық аулаудың әдістері мен құралдары дәстүрлі болды - аулар, торлар т.б. сонымен қатар қалақайдың жіптерінен жасалған әртүрлі ілгектер мен торлар қолданылған. Болашақта пайдалану үшін балық кептірілген күйінде (юкола) жиналды, арнайы шұңқырларда ашытылады, ал қысқы балық мұздатылған. Балық, негізінен [[албырт]], [[сәуір]]ден [[қараша]]ға дейін ауланған.

Маңызды рөлді теңіз терісі мен аңшылық кәсіп атқарды. Олар [[итбалық]]тарды, [[аю]]ларды, жабайы қойлар мен бұғыларды, терісі бағалы аңдарды аулаған. 18 ғасырда оңтүстік ительмендер уланған жебелермен [[кит]]терді ауласа, шығыс жағалаудағылар [[калан]]дар мен [[итбалық]]тарды аулаған. Тері саудасының өнімдері өз шаруашылығында (ет-азық-түлікке, май-тұрғын үйлерді жарықтандыруға, тері-аяқ киім, киім-кешек, ыдыс жасауға арналған) қолданылып, коряктармен бұғы терісі, ет және сіңірге айырбасталды.

Балық аулау мен аңшылық ерлердің кәсібі болды, бірақ әйелдер балықты өңдеумен және жинаумен айналысты. Торды, әдетте, егде жастағы ер адамдар тоқыды. Ительмен әйелдері кеңінен дамыған [[терушілік]]пен айналысты. Жеуге жарамды өсімдіктердің алуан түрлері ([[балдырған]], [[Күреңот]], сарана, шеломайник, кемчига, жабайы сарымсақ және т.б.), жидектер, емдік шөптер, балқарағай жаңғағы жиналды. Жиналған өнімдер қыста кептірілген, ысталған күйінде сақталды. Өсімдіктерден әйелдер төсеніштер, сөмкелер, керек-жарақтарды сақтауға арналған себеттер жасады.

Құрал-саймандар тастан, сүйектен және ағаштан жасалды, гарпундардың пышақтары мен ұштарын жасау үшін тау хрусталі қолданылды. Палуба тәрізді бат қайықтары - көлік құралы ретінде қызмет атқарды. Ительмендердің Камчатканың орыс халқымен тығыз байланысы олардың арасында жаңа кәсіптердің таралуына ықпал етті. 19 ғасырдың 2-жартысында барлық Ительмен ауылдарында картоп пен көкөніс егетін бақшалар, ірі қара мен жылқы пайда болды.

Қазіргі уақытта ительмендердің жұмыспен қамту құрылымында жаңа кәсіптер басым: [[мал шаруашылығы]], [[құрылыс]], өнеркәсіптік балық өңдеу, ительмендердің бір бөлігі халыққа білім беру жүйесінде, денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және басқа да қызмет көрсету салаларында жұмыс істейді.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ http://russiafederation.ru/ethnography/information/164.html&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Камчаткада орыстар пайда болғанға дейін Ительмендер толық патриархатта өмір сүрді, бірақ әйелдерді құрметтейтін және тыңдайтын. Отағасы екінші әйел алғысы келсе, біріншісінің рұқсатын алуы керек еді.&lt;ref&gt;Индейцы на Камчатке? Ительмены – исчезающий коренной народ России https://esoreiter.ru/news/0121/indeycy-na-kamchatke-itelmeny-ischezayushchiy-korennoy-narod-rossii.html&lt;/ref&gt;

Ительмендердің отбасылық әдет-ғұрыптары да ерекше. Тіпті ежелгі уақытта қалыңдықтың үйінде күйеу жігітті тексеру әдеті болған. Мұндай &quot;тексеру&quot; үй жұмысын қамтыды. Жас жігіт сүйіктісінің үйінде қызметші лауазымына орналасты. Көбінесе жігіт бірнеше жыл жұмыс істеуге мәжбүр болды, және бұл сүйіктісінің некеге келісетініне кепілдік бермеді. Бірақ некеге дейін физикалық жақындыққа тыйым салынбаған.&lt;ref&gt;Ительмены — кто такие? https://zen.yandex.ru/media/history_world/itelmeny--kto-takie-5c87ab877ee65a00b4aee809&lt;/ref&gt;

Ительмендердің дәстүрлі қоныстары, отбасылық қауымдастықтарға (тойондарға) сәйкес келетін, қандас туыстық және ортақ балық аулау орындарымен байланысты. Жазда отбасылар биік қадалы платформада пирамида тәрізді жеке үйшіктерде тұрды. Кейінірек үйшіктер шаруашылық ретінде пайдаланыла бастады. Балық аулауда олар жеңіл қаңқалы бір қабатты және пирамида тәрізді құрылыстарда өмір сүріп, XVIII ғасырдың аяғында олардың орнына орыс үйшіктері келді.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. http://www.nashasreda.ru&lt;/ref&gt;

Ерлер де, әйелдер де қысқы киімдер ретінде [[тон]]ды пайдаланды. Ительмендер ит, теңіз жануарлары мен құстардың терісінен тігілген жабық үлбірлі киімдер киген. Әйелдер комбинезондар - кең шалбармен біріктірілген жейделер, ерлер - кухлянка және биік түкті етікке тігілген үлбір шалбар киді. Әйелдер материалды өңдеумен, киім-кешек пен аяқ киім тігумен айналысты.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ https://nazaccent.ru/nations/itelmens/&lt;/ref&gt;

Ительмендердің диетасының негізі [[лосось]] балығы болды. Ұлттық тағам - юкола: 6 бөлікке кесілген кептірілген лосось. Уылдырықты ағаш қабығымен кептіріп, олар қыс бойы онымен және юколамен қоректенді. Ительмендердің сүйікті тағамы - арнайы шұңқырларда немесе бөшкелерде ашытылған балық бастары. Камчатканың басқа халықтарынан айырмашылығы, ительмендер балықты термиялық өңдеуден өткізді. Көбінесе балық отқа пісіріліп, ысталған. Тұздау тек орыстардың келуімен басталды.&lt;ref&gt;Анна Семенова Ительмены: дети Ворона или камчатские индейцы https://travelask.ru/articles/itelmeny-deti-vorona-ili-kamchatskie-indeytsy&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

{{Әлем халықтары}}


{{stub}}

[[Санат:Ресей халықтары]]</text>
      <sha1>1nktdq8uuez7c8i5jlobapdul1woorb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058565</id>
      <parentid>3058564</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:09:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19249" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Ителмендер
|төл атауы  = итәнмән
|сурет      = Itelmeni 3.JPG
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 3 474 (2002)
|аймақ      = {{RUS}}
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[ителмен тілі]], [[орыс тілі]]
|діні       = [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Ителмендер''' («итәнмән» - «осында тұратын») – [[Ресей]]дің [[Камчатка]]түбегінің байырғы халықтарының бірі. 2002 жылғы халық санағы бойынша ителмендер саны 3474 адамды құрайды. Қазіргі уақытта олар негізінен Тигиль ауданының Ковран, Тигил, Палана, Хайрюзово ауылдарында орналасқан.&lt;ref&gt;Ительмены https://arctic-megapedia.ru/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тілдері ==
Тілі - [[ителмен тілі]] (ескіше атауы – камчадал тілі). Ол дәстүрлі түрде палеоазиаттық тілдердің чукча-коряк тобына жатады, бірақ бұл топтың тілдерімен генетикалық байланыстар жоқ, тілдік жағынан олар ертеде шығыс, оңтүстік, батыс топтары болған. Қазіргі уақытта батыс тілі мен оның [[диалект]]ілері сақталған: напан, седанкин,сопочнов, хайрюзов. Көптеген ительмендер үшін [[орыс тілі]] ана тілі болып табылады. 1932 жылы латын графикасы негізінде ителмендік әліпби жасалды. ХХ ғасырдың соңында ителмен тілінің жандануы басталады. 1988 жылы Оңтүстік диалект негізінде ительмен алфавиті мен оқулықтары жасалды.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80&amp;action=edit&amp;section=1/&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Дәстүрлі нанымдар — [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]. Жердің алғашқы ата — бабасы және жаратушысы Қарғалар-Кутха болып саналды. Әлем мәңгілік, жалпақ, рухтар мекендеген деп саналды. Теңіз иесі Митг ерекше құрметке ие, ол негізгі азық — түлік өнімін-балықты берді, оның құрметіне қараша айында &quot;тазарту&quot; (нусакум) атты ителмендік мереке өтеді. Фетишизм пұт түріндегі амулет киюден көрінді. Бақсыларда (көбінесе әйелдерде) ғұрыптық киімдер, дауылпаздар және басқа да атрибуттар болмаған. 

Қазіргі ительмендер [[Христиандық|христиан]] дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағын ұстанады, христиандандыру 18 ғасырдың екінші ширегінде басталды.&lt;ref&gt;Ительмены // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009) http://irkipedia.ru/content/itelmeny_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
XVII-XVIII ғасырдың соңындағы ителмендердің саны туралы ең дәлелді мәліметтерді Б.О.Долгих берді. Ол 1697 жылы ителмендердің саны 12680 адам, ал 1738 жылы 8448 адам болған деген қорытындыға келген. Олардың санының азаюының негізгі себептері патшалықтың отаршылдық саясаты және ительмендердің орыстармен ассимиляциялану процесі кезінде шетелден әкелінген жұқпалы аурулар (шешек, «горячка» және т.б.) болды.

Ғалымдар оларды «орыс үндістері» деп атайды. Оның үстіне олар «кино» емес, нағыз үндістер. Олардың әлі күнге дейін [[Аляска]]да тұратын тлинкит үндістерімен жақын туыстық тамыры бар екені дәлелденді. Ительмендердің тағы бір танымал үнді тайпасы [[Навахо]]мен көп ұқсастықтары бар.

17 ғасырдың аяғында Ительмендер [[Камчатка]] түбегінің орталық бөлігін алып жатты. Олардың қонысының батыс жағалауындағы солтүстік шекарасы Тігіл өзені, шығысында Ука өзені болды. Оңтүстікте Ительмен қоныстары түбектің ең шетіне дейін созылып жатты. Камчатканың Ресей мемлекетіне енуімен Ительмен аумақтық топтарының көпшілігі орыстармен қарқынды байланыстар аймағында болды. [[Казактар]]мен әскери қақтығыстар, тайпа аралық жаулық, індеттер нәтижесінде олардың саны тез азайып кетті. Халықтың ішкі бытыраңқылығы, жергілікті өзіндік сананың басым болуы ассимиляциялық процестерге ықпал етті. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап [[Ассимиляция (әлеуметтану)|ассимиляция]] процесі бұрынғыдан да жеделдеді, әсіресе Камчатка өзенінің аңғарында қатты болды. Түбектің батыс жағалауындағы ительмендердің ассимиляциясы баяу болды. 19 ғасырдың ортасына қарай олар өздерінің ана тілін және дәстүрлі мәдениеттің көптеген элементтерін сақтап қалды.

Ительмендердің қалыптасуы өте кең аумаққа тән кезбе аңшы-балықшылардың мезолит мәдениетімен байланысты. Бұл мәдениеттің бастауы Шығыс Моңғолияның аймақтарынан бастау алады, одан кейін ол [[Шығыс Сібір]] мен солтүстік-шығыс Азияның едәуір бөлігіне тарады. Ерте неолитте солтүстік-шығыс Азияда жергілікті аймақтық мәдениеттер қалыптаса бастайды. Солардың бірі – Тарин Камчатканың орталық және оңтүстік бөлігін қамтыды. Зерттеушілердің көпшілігі ежелгі ительмендер оның тасымалдаушылары болды деп санайды. Бірақ жергілікті ительмендердің басқа да генетикалық шығу тегі бар. Ительмендердің көптеген мәдени ерекшеліктері басқа табиғи-географиялық ортада  өз іздерін қалдырған, оларды Амур өлкесінің, Приморьенің және [[Солтүстік Америка]]ның халықтарымен туыстас етеді.

Саны аз болғандықтан, ительмендердің дербес автономиясы жоқ, 1950 жылдары колхоздардың бірігуіне байланысты ительмендерді қоныстандыру басталды. Сопочное, Морошечное, Утхолок тұрғындары Ковранға, Аманино, Напана, Седанка Оседлой тұрғындары Тигилге көшті.&lt;ref&gt;УЗАН коренные малочисленные народы России в лицах https://uzan2.wordpress.com/%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0/%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B/&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Ительмендер негізінен әдеттегі балықшылар болды.&lt;ref&gt;Ительмены http://kamchatka.media/o_kamchatke/vchera/v_glubine_vekov_svedeniya_s_drevnosti_do_konca_xvii_veka/aborigeny_kamchatki_samobytnost_i_tradicii_v_kul_ture/korennye_narodnosti/1/&lt;/ref&gt; Балық шаруашылығының негізгі объектілері – балықтың [[албырт]] түрлері. Балық аулаудың әдістері мен құралдары дәстүрлі болды - аулар, торлар т.б. сонымен қатар қалақайдың жіптерінен жасалған әртүрлі ілгектер мен торлар қолданылған. Болашақта пайдалану үшін балық кептірілген күйінде (юкола) жиналды, арнайы шұңқырларда ашытылады, ал қысқы балық мұздатылған. Балық, негізінен [[албырт]], [[сәуір]]ден [[қараша]]ға дейін ауланған.

Маңызды рөлді теңіз терісі мен аңшылық кәсіп атқарды. Олар [[итбалық]]тарды, [[аю]]ларды, жабайы қойлар мен бұғыларды, терісі бағалы аңдарды аулаған. 18 ғасырда оңтүстік ительмендер уланған жебелермен [[кит]]терді ауласа, шығыс жағалаудағылар [[калан]]дар мен [[итбалық]]тарды аулаған. Тері саудасының өнімдері өз шаруашылығында (ет-азық-түлікке, май-тұрғын үйлерді жарықтандыруға, тері-аяқ киім, киім-кешек, ыдыс жасауға арналған) қолданылып, коряктармен бұғы терісі, ет және сіңірге айырбасталды.

Балық аулау мен аңшылық ерлердің кәсібі болды, бірақ әйелдер балықты өңдеумен және жинаумен айналысты. Торды, әдетте, егде жастағы ер адамдар тоқыды. Ительмен әйелдері кеңінен дамыған [[терушілік]]пен айналысты. Жеуге жарамды өсімдіктердің алуан түрлері ([[балдырған]], [[Күреңот]], сарана, шеломайник, кемчига, жабайы сарымсақ және т.б.), жидектер, емдік шөптер, балқарағай жаңғағы жиналды. Жиналған өнімдер қыста кептірілген, ысталған күйінде сақталды. Өсімдіктерден әйелдер төсеніштер, сөмкелер, керек-жарақтарды сақтауға арналған себеттер жасады.

Құрал-саймандар тастан, сүйектен және ағаштан жасалды, гарпундардың пышақтары мен ұштарын жасау үшін тау хрусталі қолданылды. Палуба тәрізді бат қайықтары - көлік құралы ретінде қызмет атқарды. Ительмендердің Камчатканың орыс халқымен тығыз байланысы олардың арасында жаңа кәсіптердің таралуына ықпал етті. 19 ғасырдың 2-жартысында барлық Ительмен ауылдарында картоп пен көкөніс егетін бақшалар, ірі қара мен жылқы пайда болды.

Қазіргі уақытта ительмендердің жұмыспен қамту құрылымында жаңа кәсіптер басым: [[мал шаруашылығы]], [[құрылыс]], өнеркәсіптік балық өңдеу, ительмендердің бір бөлігі халыққа білім беру жүйесінде, денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және басқа да қызмет көрсету салаларында жұмыс істейді.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ http://russiafederation.ru/ethnography/information/164.html&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Камчаткада орыстар пайда болғанға дейін Ительмендер толық патриархатта өмір сүрді, бірақ әйелдерді құрметтейтін және тыңдайтын. Отағасы екінші әйел алғысы келсе, біріншісінің рұқсатын алуы керек еді.&lt;ref&gt;Индейцы на Камчатке? Ительмены – исчезающий коренной народ России https://esoreiter.ru/news/0121/indeycy-na-kamchatke-itelmeny-ischezayushchiy-korennoy-narod-rossii.html&lt;/ref&gt;

Ительмендердің отбасылық әдет-ғұрыптары да ерекше. Тіпті ежелгі уақытта қалыңдықтың үйінде күйеу жігітті тексеру әдеті болған. Мұндай &quot;тексеру&quot; үй жұмысын қамтыды. Жас жігіт сүйіктісінің үйінде қызметші лауазымына орналасты. Көбінесе жігіт бірнеше жыл жұмыс істеуге мәжбүр болды, және бұл сүйіктісінің некеге келісетініне кепілдік бермеді. Бірақ некеге дейін физикалық жақындыққа тыйым салынбаған.&lt;ref&gt;Ительмены — кто такие? https://zen.yandex.ru/media/history_world/itelmeny--kto-takie-5c87ab877ee65a00b4aee809&lt;/ref&gt;

Ительмендердің дәстүрлі қоныстары, отбасылық қауымдастықтарға (тойондарға) сәйкес келетін, қандас туыстық және ортақ балық аулау орындарымен байланысты. Жазда отбасылар биік қадалы платформада пирамида тәрізді жеке үйшіктерде тұрды. Кейінірек үйшіктер шаруашылық ретінде пайдаланыла бастады. Балық аулауда олар жеңіл қаңқалы бір қабатты және пирамида тәрізді құрылыстарда өмір сүріп, XVIII ғасырдың аяғында олардың орнына орыс үйшіктері келді.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. http://www.nashasreda.ru&lt;/ref&gt;

Ерлер де, әйелдер де қысқы киімдер ретінде [[тон]]ды пайдаланды. Ительмендер ит, теңіз жануарлары мен құстардың терісінен тігілген жабық үлбірлі киімдер киген. Әйелдер комбинезондар - кең шалбармен біріктірілген жейделер, ерлер - кухлянка және биік түкті етікке тігілген үлбір шалбар киді. Әйелдер материалды өңдеумен, киім-кешек пен аяқ киім тігумен айналысты.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ https://nazaccent.ru/nations/itelmens/&lt;/ref&gt;

Ительмендердің диетасының негізі [[лосось]] балығы болды. Ұлттық тағам - юкола: 6 бөлікке кесілген кептірілген лосось. Уылдырықты ағаш қабығымен кептіріп, олар қыс бойы онымен және юколамен қоректенді. Ительмендердің сүйікті тағамы - арнайы шұңқырларда немесе бөшкелерде ашытылған балық бастары. Камчатканың басқа халықтарынан айырмашылығы, ительмендер балықты термиялық өңдеуден өткізді. Көбінесе балық отқа пісіріліп, ысталған.&lt;ref&gt;Анна Семенова Ительмены: дети Ворона или камчатские индейцы https://travelask.ru/articles/itelmeny-deti-vorona-ili-kamchatskie-indeytsy&lt;/ref&gt;

Орыстардан балықты ыстаудың және тұздаудың, [[картоп]]ты, ұн өнімдерін, сорпаларды, сүтті шайды пісірудің әртүрлі әдістерін алған. Камчаткаға [[тұз]] бен [[ұн]] жеткізудің қиындығынан балықты тұздау, нанды тұтыну шектелді.&lt;ref&gt;Ительмены, камчадалы — коренное население Камчатки http://www.kamchatsky-krai.ru/ethnography/itelmen/itelmen.htm&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

{{Әлем халықтары}}


{{stub}}

[[Санат:Ресей халықтары]]</text>
      <sha1>086u8cr3jfuxz5i66ah2133o32vg3o5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058566</id>
      <parentid>3058565</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:15:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19341" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Ителмендер
|төл атауы  = итәнмән
|сурет      = Itelmeni 3.JPG
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 3 474 (2002)
|аймақ      = {{RUS}}
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[ителмен тілі]], [[орыс тілі]]
|діні       = [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Ителмендер''' («итәнмән» - «осында тұратын») – [[Ресей]]дің [[Камчатка]]түбегінің байырғы халықтарының бірі. 2002 жылғы халық санағы бойынша ителмендер саны 3474 адамды құрайды. Қазіргі уақытта олар негізінен Тигиль ауданының Ковран, Тигил, Палана, Хайрюзово ауылдарында орналасқан.&lt;ref&gt;Ительмены https://arctic-megapedia.ru/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тілдері ==
Тілі - [[ителмен тілі]] (ескіше атауы – камчадал тілі). Ол дәстүрлі түрде палеоазиаттық тілдердің чукча-коряк тобына жатады, бірақ бұл топтың тілдерімен генетикалық байланыстар жоқ, тілдік жағынан олар ертеде шығыс, оңтүстік, батыс топтары болған. Қазіргі уақытта батыс тілі мен оның [[диалект]]ілері сақталған: напан, седанкин,сопочнов, хайрюзов. Көптеген ительмендер үшін [[орыс тілі]] ана тілі болып табылады. 1932 жылы латын графикасы негізінде ителмендік әліпби жасалды. ХХ ғасырдың соңында ителмен тілінің жандануы басталады. 1988 жылы Оңтүстік диалект негізінде ительмен алфавиті мен оқулықтары жасалды.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80&amp;action=edit&amp;section=1/&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Дәстүрлі нанымдар — [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]. Жердің алғашқы ата — бабасы және жаратушысы Қарғалар-Кутха болып саналды. Әлем мәңгілік, жалпақ, рухтар мекендеген деп саналды. Теңіз иесі Митг ерекше құрметке ие, ол негізгі азық — түлік өнімін-балықты берді, оның құрметіне қараша айында &quot;тазарту&quot; (нусакум) атты ителмендік мереке өтеді. Фетишизм пұт түріндегі амулет киюден көрінді. Бақсыларда (көбінесе әйелдерде) ғұрыптық киімдер, дауылпаздар және басқа да атрибуттар болмаған. 

Қазіргі ительмендер [[Христиандық|христиан]] дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағын ұстанады, христиандандыру 18 ғасырдың екінші ширегінде басталды.&lt;ref&gt;Ительмены // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009) http://irkipedia.ru/content/itelmeny_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
XVII-XVIII ғасырдың соңындағы ителмендердің саны туралы ең дәлелді мәліметтерді Б.О.Долгих берді. Ол 1697 жылы ителмендердің саны 12680 адам, ал 1738 жылы 8448 адам болған деген қорытындыға келген. Олардың санының азаюының негізгі себептері патшалықтың отаршылдық саясаты және ительмендердің орыстармен ассимиляциялану процесі кезінде шетелден әкелінген жұқпалы аурулар (шешек, «горячка» және т.б.) болды.

Ғалымдар оларды «орыс үндістері» деп атайды. Оның үстіне олар «кино» емес, нағыз үндістер. Олардың әлі күнге дейін [[Аляска]]да тұратын тлинкит үндістерімен жақын туыстық тамыры бар екені дәлелденді. Ительмендердің тағы бір танымал үнді тайпасы [[Навахо]]мен көп ұқсастықтары бар.

17 ғасырдың аяғында Ительмендер [[Камчатка]] түбегінің орталық бөлігін алып жатты. Олардың қонысының батыс жағалауындағы солтүстік шекарасы Тігіл өзені, шығысында Ука өзені болды. Оңтүстікте Ительмен қоныстары түбектің ең шетіне дейін созылып жатты. Камчатканың Ресей мемлекетіне енуімен Ительмен аумақтық топтарының көпшілігі орыстармен қарқынды байланыстар аймағында болды. [[Казактар]]мен әскери қақтығыстар, тайпа аралық жаулық, індеттер нәтижесінде олардың саны тез азайып кетті. Халықтың ішкі бытыраңқылығы, жергілікті өзіндік сананың басым болуы ассимиляциялық процестерге ықпал етті. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап [[Ассимиляция (әлеуметтану)|ассимиляция]] процесі бұрынғыдан да жеделдеді, әсіресе Камчатка өзенінің аңғарында қатты болды. Түбектің батыс жағалауындағы ительмендердің ассимиляциясы баяу болды. 19 ғасырдың ортасына қарай олар өздерінің ана тілін және дәстүрлі мәдениеттің көптеген элементтерін сақтап қалды.

Ительмендердің қалыптасуы өте кең аумаққа тән кезбе аңшы-балықшылардың мезолит мәдениетімен байланысты. Бұл мәдениеттің бастауы Шығыс Моңғолияның аймақтарынан бастау алады, одан кейін ол [[Шығыс Сібір]] мен солтүстік-шығыс Азияның едәуір бөлігіне тарады. Ерте неолитте солтүстік-шығыс Азияда жергілікті аймақтық мәдениеттер қалыптаса бастайды. Солардың бірі – Тарин Камчатканың орталық және оңтүстік бөлігін қамтыды. Зерттеушілердің көпшілігі ежелгі ительмендер оның тасымалдаушылары болды деп санайды. Бірақ жергілікті ительмендердің басқа да генетикалық шығу тегі бар. Ительмендердің көптеген мәдени ерекшеліктері басқа табиғи-географиялық ортада  өз іздерін қалдырған, оларды Амур өлкесінің, Приморьенің және [[Солтүстік Америка]]ның халықтарымен туыстас етеді.

Саны аз болғандықтан, ительмендердің дербес автономиясы жоқ, 1950 жылдары колхоздардың бірігуіне байланысты ительмендерді қоныстандыру басталды. Сопочное, Морошечное, Утхолок тұрғындары Ковранға, Аманино, Напана, Седанка Оседлой тұрғындары Тигилге көшті.&lt;ref&gt;УЗАН коренные малочисленные народы России в лицах https://uzan2.wordpress.com/%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0/%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B/&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Ительмендер негізінен әдеттегі балықшылар болды.&lt;ref&gt;Ительмены http://kamchatka.media/o_kamchatke/vchera/v_glubine_vekov_svedeniya_s_drevnosti_do_konca_xvii_veka/aborigeny_kamchatki_samobytnost_i_tradicii_v_kul_ture/korennye_narodnosti/1/&lt;/ref&gt; Балық шаруашылығының негізгі объектілері – балықтың [[албырт]] түрлері. Балық аулаудың әдістері мен құралдары дәстүрлі болды - аулар, торлар т.б. сонымен қатар қалақайдың жіптерінен жасалған әртүрлі ілгектер мен торлар қолданылған. Болашақта пайдалану үшін балық кептірілген күйінде (юкола) жиналды, арнайы шұңқырларда ашытылады, ал қысқы балық мұздатылған. Балық, негізінен [[албырт]], [[сәуір]]ден [[қараша]]ға дейін ауланған.

Маңызды рөлді теңіз терісі мен аңшылық кәсіп атқарды. Олар [[итбалық]]тарды, [[аю]]ларды, жабайы қойлар мен бұғыларды, терісі бағалы аңдарды аулаған. 18 ғасырда оңтүстік ительмендер уланған жебелермен [[кит]]терді ауласа, шығыс жағалаудағылар [[калан]]дар мен [[итбалық]]тарды аулаған. Тері саудасының өнімдері өз шаруашылығында (ет-азық-түлікке, май-тұрғын үйлерді жарықтандыруға, тері-аяқ киім, киім-кешек, ыдыс жасауға арналған) қолданылып, коряктармен бұғы терісі, ет және сіңірге айырбасталды.

Балық аулау мен аңшылық ерлердің кәсібі болды, бірақ әйелдер балықты өңдеумен және жинаумен айналысты. Торды, әдетте, егде жастағы ер адамдар тоқыды. Ительмен әйелдері кеңінен дамыған [[терушілік]]пен айналысты. Жеуге жарамды өсімдіктердің алуан түрлері ([[балдырған]], [[Күреңот]], сарана, шеломайник, кемчига, жабайы сарымсақ және т.б.), жидектер, емдік шөптер, балқарағай жаңғағы жиналды. Жиналған өнімдер қыста кептірілген, ысталған күйінде сақталды. Өсімдіктерден әйелдер төсеніштер, сөмкелер, керек-жарақтарды сақтауға арналған себеттер жасады.

Құрал-саймандар тастан, сүйектен және ағаштан жасалды, гарпундардың пышақтары мен ұштарын жасау үшін тау хрусталі қолданылды. Палуба тәрізді бат қайықтары - көлік құралы ретінде қызмет атқарды. Ительмендердің Камчатканың орыс халқымен тығыз байланысы олардың арасында жаңа кәсіптердің таралуына ықпал етті. 19 ғасырдың 2-жартысында барлық Ительмен ауылдарында картоп пен көкөніс егетін бақшалар, ірі қара мен жылқы пайда болды.

Қазіргі уақытта ительмендердің жұмыспен қамту құрылымында жаңа кәсіптер басым: [[мал шаруашылығы]], [[құрылыс]], өнеркәсіптік балық өңдеу, ительмендердің бір бөлігі халыққа білім беру жүйесінде, денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және басқа да қызмет көрсету салаларында жұмыс істейді.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ http://russiafederation.ru/ethnography/information/164.html&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Камчаткада орыстар пайда болғанға дейін Ительмендер толық патриархатта өмір сүрді, бірақ әйелдерді құрметтейтін және тыңдайтын. Отағасы екінші әйел алғысы келсе, біріншісінің рұқсатын алуы керек еді.&lt;ref&gt;Индейцы на Камчатке? Ительмены – исчезающий коренной народ России https://esoreiter.ru/news/0121/indeycy-na-kamchatke-itelmeny-ischezayushchiy-korennoy-narod-rossii.html&lt;/ref&gt;

Ительмендердің отбасылық әдет-ғұрыптары да ерекше. Тіпті ежелгі уақытта қалыңдықтың үйінде күйеу жігітті тексеру әдеті болған. Мұндай &quot;тексеру&quot; үй жұмысын қамтыды. Жас жігіт сүйіктісінің үйінде қызметші лауазымына орналасты. Көбінесе жігіт бірнеше жыл жұмыс істеуге мәжбүр болды, және бұл сүйіктісінің некеге келісетініне кепілдік бермеді. Бірақ некеге дейін физикалық жақындыққа тыйым салынбаған.&lt;ref&gt;Ительмены — кто такие? https://zen.yandex.ru/media/history_world/itelmeny--kto-takie-5c87ab877ee65a00b4aee809&lt;/ref&gt;

Ительмендердің дәстүрлі қоныстары, отбасылық қауымдастықтарға (тойондарға) сәйкес келетін, қандас туыстық және ортақ балық аулау орындарымен байланысты. Жазда отбасылар биік қадалы платформада пирамида тәрізді жеке үйшіктерде тұрды. Кейінірек үйшіктер шаруашылық ретінде пайдаланыла бастады. Балық аулауда олар жеңіл қаңқалы бір қабатты және пирамида тәрізді құрылыстарда өмір сүріп, XVIII ғасырдың аяғында олардың орнына орыс үйшіктері келді.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. http://www.nashasreda.ru&lt;/ref&gt;

Ерлер де, әйелдер де қысқы киімдер ретінде [[тон]]ды пайдаланды. Ительмендер ит, теңіз жануарлары мен құстардың терісінен тігілген жабық үлбірлі киімдер киген. Әйелдер комбинезондар - кең шалбармен біріктірілген жейделер, ерлер - кухлянка және биік түкті етікке тігілген үлбір шалбар киді.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ https://nazaccent.ru/nations/itelmens/&lt;/ref&gt; Әйелдер материалды өңдеумен, киім-кешек пен аяқ киім тігумен айналысты.&lt;ref&gt;народы мира/Ительмены http://www.etnolog.ru/people.php?id=ITEL&lt;/ref&gt;

Ительмендердің диетасының негізі [[лосось]] балығы болды. Ұлттық тағам - юкола: 6 бөлікке кесілген кептірілген лосось. Уылдырықты ағаш қабығымен кептіріп, олар қыс бойы онымен және юколамен қоректенді. Ительмендердің сүйікті тағамы - арнайы шұңқырларда немесе бөшкелерде ашытылған балық бастары. Камчатканың басқа халықтарынан айырмашылығы, ительмендер балықты термиялық өңдеуден өткізді. Көбінесе балық отқа пісіріліп, ысталған.&lt;ref&gt;Анна Семенова Ительмены: дети Ворона или камчатские индейцы https://travelask.ru/articles/itelmeny-deti-vorona-ili-kamchatskie-indeytsy&lt;/ref&gt;

Орыстардан балықты ыстаудың және тұздаудың, [[картоп]]ты, ұн өнімдерін, сорпаларды, сүтті шайды пісірудің әртүрлі әдістерін алған. Камчаткаға [[тұз]] бен [[ұн]] жеткізудің қиындығынан балықты тұздау, нанды тұтыну шектелді.&lt;ref&gt;Ительмены, камчадалы — коренное население Камчатки http://www.kamchatsky-krai.ru/ethnography/itelmen/itelmen.htm&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

{{Әлем халықтары}}


{{stub}}

[[Санат:Ресей халықтары]]</text>
      <sha1>44jab3grgga5edk3o7h67219yxiyj07</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058568</id>
      <parentid>3058566</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:20:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */ сурет қою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19413" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Ителмендер
|төл атауы  = итәнмән
|сурет      = Itelmeni 3.JPG
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 3 474 (2002)
|аймақ      = {{RUS}}
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[ителмен тілі]], [[орыс тілі]]
|діні       = [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Ителмендер''' («итәнмән» - «осында тұратын») – [[Ресей]]дің [[Камчатка]]түбегінің байырғы халықтарының бірі. 2002 жылғы халық санағы бойынша ителмендер саны 3474 адамды құрайды. Қазіргі уақытта олар негізінен Тигиль ауданының Ковран, Тигил, Палана, Хайрюзово ауылдарында орналасқан.&lt;ref&gt;Ительмены https://arctic-megapedia.ru/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тілдері ==
Тілі - [[ителмен тілі]] (ескіше атауы – камчадал тілі). Ол дәстүрлі түрде палеоазиаттық тілдердің чукча-коряк тобына жатады, бірақ бұл топтың тілдерімен генетикалық байланыстар жоқ, тілдік жағынан олар ертеде шығыс, оңтүстік, батыс топтары болған. Қазіргі уақытта батыс тілі мен оның [[диалект]]ілері сақталған: напан, седанкин,сопочнов, хайрюзов. Көптеген ительмендер үшін [[орыс тілі]] ана тілі болып табылады. 1932 жылы латын графикасы негізінде ителмендік әліпби жасалды. ХХ ғасырдың соңында ителмен тілінің жандануы басталады. 1988 жылы Оңтүстік диалект негізінде ительмен алфавиті мен оқулықтары жасалды.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%98%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80&amp;action=edit&amp;section=1/&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Дәстүрлі нанымдар — [[анимизм]], [[тотемизм]], [[фетишизм]]. Жердің алғашқы ата — бабасы және жаратушысы Қарғалар-Кутха болып саналды. Әлем мәңгілік, жалпақ, рухтар мекендеген деп саналды. Теңіз иесі Митг ерекше құрметке ие, ол негізгі азық — түлік өнімін-балықты берді, оның құрметіне қараша айында &quot;тазарту&quot; (нусакум) атты ителмендік мереке өтеді. Фетишизм пұт түріндегі амулет киюден көрінді. Бақсыларда (көбінесе әйелдерде) ғұрыптық киімдер, дауылпаздар және басқа да атрибуттар болмаған. 

Қазіргі ительмендер [[Христиандық|христиан]] дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағын ұстанады, христиандандыру 18 ғасырдың екінші ширегінде басталды.&lt;ref&gt;Ительмены // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009) http://irkipedia.ru/content/itelmeny_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
XVII-XVIII ғасырдың соңындағы ителмендердің саны туралы ең дәлелді мәліметтерді Б.О.Долгих берді. Ол 1697 жылы ителмендердің саны 12680 адам, ал 1738 жылы 8448 адам болған деген қорытындыға келген. Олардың санының азаюының негізгі себептері патшалықтың отаршылдық саясаты және ительмендердің орыстармен ассимиляциялану процесі кезінде шетелден әкелінген жұқпалы аурулар (шешек, «горячка» және т.б.) болды.

Ғалымдар оларды «орыс үндістері» деп атайды. Оның үстіне олар «кино» емес, нағыз үндістер. Олардың әлі күнге дейін [[Аляска]]да тұратын тлинкит үндістерімен жақын туыстық тамыры бар екені дәлелденді. Ительмендердің тағы бір танымал үнді тайпасы [[Навахо]]мен көп ұқсастықтары бар.

17 ғасырдың аяғында Ительмендер [[Камчатка]] түбегінің орталық бөлігін алып жатты. Олардың қонысының батыс жағалауындағы солтүстік шекарасы Тігіл өзені, шығысында Ука өзені болды. Оңтүстікте Ительмен қоныстары түбектің ең шетіне дейін созылып жатты. Камчатканың Ресей мемлекетіне енуімен Ительмен аумақтық топтарының көпшілігі орыстармен қарқынды байланыстар аймағында болды. [[Казактар]]мен әскери қақтығыстар, тайпа аралық жаулық, індеттер нәтижесінде олардың саны тез азайып кетті. Халықтың ішкі бытыраңқылығы, жергілікті өзіндік сананың басым болуы ассимиляциялық процестерге ықпал етті. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап [[Ассимиляция (әлеуметтану)|ассимиляция]] процесі бұрынғыдан да жеделдеді, әсіресе Камчатка өзенінің аңғарында қатты болды. Түбектің батыс жағалауындағы ительмендердің ассимиляциясы баяу болды. 19 ғасырдың ортасына қарай олар өздерінің ана тілін және дәстүрлі мәдениеттің көптеген элементтерін сақтап қалды.

Ительмендердің қалыптасуы өте кең аумаққа тән кезбе аңшы-балықшылардың мезолит мәдениетімен байланысты. Бұл мәдениеттің бастауы Шығыс Моңғолияның аймақтарынан бастау алады, одан кейін ол [[Шығыс Сібір]] мен солтүстік-шығыс Азияның едәуір бөлігіне тарады. Ерте неолитте солтүстік-шығыс Азияда жергілікті аймақтық мәдениеттер қалыптаса бастайды. Солардың бірі – Тарин Камчатканың орталық және оңтүстік бөлігін қамтыды. Зерттеушілердің көпшілігі ежелгі ительмендер оның тасымалдаушылары болды деп санайды. Бірақ жергілікті ительмендердің басқа да генетикалық шығу тегі бар. Ительмендердің көптеген мәдени ерекшеліктері басқа табиғи-географиялық ортада  өз іздерін қалдырған, оларды Амур өлкесінің, Приморьенің және [[Солтүстік Америка]]ның халықтарымен туыстас етеді.

Саны аз болғандықтан, ительмендердің дербес автономиясы жоқ, 1950 жылдары колхоздардың бірігуіне байланысты ительмендерді қоныстандыру басталды. Сопочное, Морошечное, Утхолок тұрғындары Ковранға, Аманино, Напана, Седанка Оседлой тұрғындары Тигилге көшті.&lt;ref&gt;УЗАН коренные малочисленные народы России в лицах https://uzan2.wordpress.com/%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0/%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B/&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Ительмендер негізінен әдеттегі балықшылар болды.&lt;ref&gt;Ительмены http://kamchatka.media/o_kamchatke/vchera/v_glubine_vekov_svedeniya_s_drevnosti_do_konca_xvii_veka/aborigeny_kamchatki_samobytnost_i_tradicii_v_kul_ture/korennye_narodnosti/1/&lt;/ref&gt; Балық шаруашылығының негізгі объектілері – балықтың [[албырт]] түрлері. Балық аулаудың әдістері мен құралдары дәстүрлі болды - аулар, торлар т.б. сонымен қатар қалақайдың жіптерінен жасалған әртүрлі ілгектер мен торлар қолданылған. Болашақта пайдалану үшін балық кептірілген күйінде (юкола) жиналды, арнайы шұңқырларда ашытылады, ал қысқы балық мұздатылған. Балық, негізінен [[албырт]], [[сәуір]]ден [[қараша]]ға дейін ауланған.

Маңызды рөлді теңіз терісі мен аңшылық кәсіп атқарды. Олар [[итбалық]]тарды, [[аю]]ларды, жабайы қойлар мен бұғыларды, терісі бағалы аңдарды аулаған. 18 ғасырда оңтүстік ительмендер уланған жебелермен [[кит]]терді ауласа, шығыс жағалаудағылар [[калан]]дар мен [[итбалық]]тарды аулаған. Тері саудасының өнімдері өз шаруашылығында (ет-азық-түлікке, май-тұрғын үйлерді жарықтандыруға, тері-аяқ киім, киім-кешек, ыдыс жасауға арналған) қолданылып, коряктармен бұғы терісі, ет және сіңірге айырбасталды.

Балық аулау мен аңшылық ерлердің кәсібі болды, бірақ әйелдер балықты өңдеумен және жинаумен айналысты. Торды, әдетте, егде жастағы ер адамдар тоқыды. Ительмен әйелдері кеңінен дамыған [[терушілік]]пен айналысты. Жеуге жарамды өсімдіктердің алуан түрлері ([[балдырған]], [[Күреңот]], сарана, шеломайник, кемчига, жабайы сарымсақ және т.б.), жидектер, емдік шөптер, балқарағай жаңғағы жиналды. Жиналған өнімдер қыста кептірілген, ысталған күйінде сақталды. Өсімдіктерден әйелдер төсеніштер, сөмкелер, керек-жарақтарды сақтауға арналған себеттер жасады.

Құрал-саймандар тастан, сүйектен және ағаштан жасалды, гарпундардың пышақтары мен ұштарын жасау үшін тау хрусталі қолданылды. Палуба тәрізді бат қайықтары - көлік құралы ретінде қызмет атқарды. Ительмендердің Камчатканың орыс халқымен тығыз байланысы олардың арасында жаңа кәсіптердің таралуына ықпал етті. 19 ғасырдың 2-жартысында барлық Ительмен ауылдарында картоп пен көкөніс егетін бақшалар, ірі қара мен жылқы пайда болды.

Қазіргі уақытта ительмендердің жұмыспен қамту құрылымында жаңа кәсіптер басым: [[мал шаруашылығы]], [[құрылыс]], өнеркәсіптік балық өңдеу, ительмендердің бір бөлігі халыққа білім беру жүйесінде, денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және басқа да қызмет көрсету салаларында жұмыс істейді.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ http://russiafederation.ru/ethnography/information/164.html&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Камчаткада орыстар пайда болғанға дейін Ительмендер толық патриархатта өмір сүрді, бірақ әйелдерді құрметтейтін және тыңдайтын. Отағасы екінші әйел алғысы келсе, біріншісінің рұқсатын алуы керек еді.&lt;ref&gt;Индейцы на Камчатке? Ительмены – исчезающий коренной народ России https://esoreiter.ru/news/0121/indeycy-na-kamchatke-itelmeny-ischezayushchiy-korennoy-narod-rossii.html&lt;/ref&gt;

Ительмендердің отбасылық әдет-ғұрыптары да ерекше. Тіпті ежелгі уақытта қалыңдықтың үйінде күйеу жігітті тексеру әдеті болған. Мұндай &quot;тексеру&quot; үй жұмысын қамтыды. Жас жігіт сүйіктісінің үйінде қызметші лауазымына орналасты. Көбінесе жігіт бірнеше жыл жұмыс істеуге мәжбүр болды, және бұл сүйіктісінің некеге келісетініне кепілдік бермеді. Бірақ некеге дейін физикалық жақындыққа тыйым салынбаған.&lt;ref&gt;Ительмены — кто такие? https://zen.yandex.ru/media/history_world/itelmeny--kto-takie-5c87ab877ee65a00b4aee809&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Kamchadals.gif|нобай|оңға|200px|Ительмен]]
Ительмендердің дәстүрлі қоныстары, отбасылық қауымдастықтарға (тойондарға) сәйкес келетін, қандас туыстық және ортақ балық аулау орындарымен байланысты. Жазда отбасылар биік қадалы платформада пирамида тәрізді жеке үйшіктерде тұрды. Кейінірек үйшіктер шаруашылық ретінде пайдаланыла бастады. Балық аулауда олар жеңіл қаңқалы бір қабатты және пирамида тәрізді құрылыстарда өмір сүріп, XVIII ғасырдың аяғында олардың орнына орыс үйшіктері келді.&lt;ref&gt;Народы России. Ительмены. http://www.nashasreda.ru&lt;/ref&gt;

Ерлер де, әйелдер де қысқы киімдер ретінде [[тон]]ды пайдаланды. Ительмендер ит, теңіз жануарлары мен құстардың терісінен тігілген жабық үлбірлі киімдер киген. Әйелдер комбинезондар - кең шалбармен біріктірілген жейделер, ерлер - кухлянка және биік түкті етікке тігілген үлбір шалбар киді.&lt;ref&gt;ИТЕЛЬМЕНЫ https://nazaccent.ru/nations/itelmens/&lt;/ref&gt; Әйелдер материалды өңдеумен, киім-кешек пен аяқ киім тігумен айналысты.&lt;ref&gt;народы мира/Ительмены http://www.etnolog.ru/people.php?id=ITEL&lt;/ref&gt;

Ительмендердің диетасының негізі [[лосось]] балығы болды. Ұлттық тағам - юкола: 6 бөлікке кесілген кептірілген лосось. Уылдырықты ағаш қабығымен кептіріп, олар қыс бойы онымен және юколамен қоректенді. Ительмендердің сүйікті тағамы - арнайы шұңқырларда немесе бөшкелерде ашытылған балық бастары. Камчатканың басқа халықтарынан айырмашылығы, ительмендер балықты термиялық өңдеуден өткізді. Көбінесе балық отқа пісіріліп, ысталған.&lt;ref&gt;Анна Семенова Ительмены: дети Ворона или камчатские индейцы https://travelask.ru/articles/itelmeny-deti-vorona-ili-kamchatskie-indeytsy&lt;/ref&gt;

Орыстардан балықты ыстаудың және тұздаудың, [[картоп]]ты, ұн өнімдерін, сорпаларды, сүтті шайды пісірудің әртүрлі әдістерін алған. Камчаткаға [[тұз]] бен [[ұн]] жеткізудің қиындығынан балықты тұздау, нанды тұтыну шектелді.&lt;ref&gt;Ительмены, камчадалы — коренное население Камчатки http://www.kamchatsky-krai.ru/ethnography/itelmen/itelmen.htm&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

{{Әлем халықтары}}


{{stub}}

[[Санат:Ресей халықтары]]</text>
      <sha1>cx9qf4xhc0fpu31kygr2f0o2saom9yq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жаңақазан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>48487</id>
    <revision>
      <id>3058456</id>
      <parentid>3039636</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T20:46:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Бұрынғы татарлар ауылы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4518" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Жаңақазан
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  Ауылдық округ орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48 |lat_min = 56|lat_sec = 01
   |lon_deg =49|lon_min = 36|lon_sec =29
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Батыс Қазақстан облысы
|кестедегі облыс         = Батыс Қазақстан облысы{{!}}Батыс Қазақстан
|ауданы                  = Жаңақала ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңақала ауданы{{!}}Жаңақала 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Жаңақазан ауылдық округі{{!}}Жаңақазан
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1871    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = Новая Казанка
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =2240
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Жаңақазан''' — [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Жаңақала ауданы]]ндағы ауыл, [[Жаңақазан ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы — [[Жаңақала (Батыс Қазақстан облысы)|Жаңақала]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 57 км-дей жерде, [[Кіші Өзен|Сарыөзен]] сағасындағы әр түрлі астық тұқымдасты шөп өскен, шалғынды сортаң топырақты қуаң дала белдемінде орналасқан.

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 2447 адам (1235 ер адам және 1212 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 2240 адамды (1118 ер адам және 1122 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Іргесі [[1963 жыл]]ы өзімен аттас қой шаруашылығын құруға байланысты қаланды. Оның негізінде [[1997 жыл]]дан бастап 40-қа жуық шаруа қожалықтары жұмыс істейді.

== Инфрақұрылымы ==
Орта және орталау мектеп, мәдениет үйі, дәрігерлік-амбулаторлық пункт бар. Тұрғындары көрші елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңақала ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңақала ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>1sxkoeiksuyii9jqx2fmvogzpqbqdmg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058458</id>
      <parentid>3058456</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T21:43:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4522" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Жаңақазан
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  Ауылдық округ орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48 |lat_min = 56|lat_sec = 01
   |lon_deg =49|lon_min = 36|lon_sec =29
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Батыс Қазақстан облысы
|кестедегі облыс         = Батыс Қазақстан облысы{{!}}Батыс Қазақстан
|ауданы                  = Жаңақала ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңақала ауданы{{!}}Жаңақала 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Жаңақазан ауылдық округі{{!}}Жаңақазан
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1871    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = ''Новая Казанка''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =2240
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Жаңақазан''' — [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Жаңақала ауданы]]ндағы ауыл, [[Жаңақазан ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы — [[Жаңақала (Батыс Қазақстан облысы)|Жаңақала]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 57 км-дей жерде, [[Кіші Өзен|Сарыөзен]] сағасындағы әр түрлі астық тұқымдасты шөп өскен, шалғынды сортаң топырақты қуаң дала белдемінде орналасқан.

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 2447 адам (1235 ер адам және 1212 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 2240 адамды (1118 ер адам және 1122 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Іргесі [[1963 жыл]]ы өзімен аттас қой шаруашылығын құруға байланысты қаланды. Оның негізінде [[1997 жыл]]дан бастап 40-қа жуық шаруа қожалықтары жұмыс істейді.

== Инфрақұрылымы ==
Орта және орталау мектеп, мәдениет үйі, дәрігерлік-амбулаторлық пункт бар. Тұрғындары көрші елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңақала ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңақала ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>59ucr9ih0ofa0ysc48o5thlfa4c9blh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Капитолий (төбе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>48512</id>
    <revision>
      <id>3058381</id>
      <parentid>2089510</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:14:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1386" xml:space="preserve">[[File:Aracoeli-fachada.jpg|thumb|alt=A.|Капитолий]]

:'''Капитолий'''&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; (''латынша Capіtolіum, Capіtolіnus mons'') — [[Италия]]дағы Тибр өзенне таяу жердегі, [[Ежелгі Рим]] орналасқан қос өркеш тәрізді төбе. Алғашқыда ол әулиеге табынатын діни орын болған, кейін қала шегіне енгізіліп, дуалмен қоршалды. Төбенің бір басы қамалға айналдырылды, екіншісінде этрустар үстемдігі дәуірінде Капитолий ғибадатханасы салынды. Орта ғасырлардың басында Капитолийдегі құрылыстар қираған. [[Микеланджела]]ның жобасы бойынша Капитолийді қалпына келтіру 16 – 17 ғасырларда жүзеге асырылды. 
==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

[[Санат:География]]


{{stub}}</text>
      <sha1>ax5izfl9uod8uomj76v0w9djyzt1qv4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әдет-ғұрыптар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>48799</id>
    <revision>
      <id>3058387</id>
      <parentid>2996935</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:20:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4068" xml:space="preserve">
'''Әдет-ғұрып''' — белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік ортада пайда болып, оның мүшелерінің мінез-құлқының, тұрмыс-тіршілігінің бұлжылмас қағидаларына айналған жөн-жосық, жол-жоралғы.

Қазақы әдет-ғұрыптар ('''''арабша адәт және урф''''') көшпелі тұрмыстың дәстүрлі дүниетанымынан бастау алады. '''''«Табиғаттан еншісі бөлінбеген»''''' сахара жұрты өзін қоршаған ортаның ажырамас бір бөлшегі ретінде сезініп, жарық дүниенің жалғыз жаратушысы – [[Тәңір]]ге табынған; [[Көк аспан]] – Қара жердің киесін қастер тұтып, [[ата-баба]] аруағына сиынған.

Жүйелі мерзімдік ретпен қайталанып отыратын түрлі табиғи құбылыстардың (''күн күркіреуінің, жерсілкінуінің, найзағай ойнауының''), маусым алмасымдарының, т.б. сырын анық аңдай алмай, аспан асты, жер үстіндегі күллі тіршілік ағымы, адамзат тағдыры Көк иесінің ырқындағы нәрсе – [[жазмыш]] екеніне шүбәсіз сенген.&lt;ref&gt;Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
 ISBN 9965-32-491-3&lt;/ref&gt;

Табиғат заңдылығын қоғам өмірінің, адам  тұрмысының тәртібіне айналдыруға тырысу, кие тұту түйсігі қазақ халқының, жалпы түркі милләтінің түп-тегінде – ''ғұн, сақ'' тайпаларында болғаны мәлім. Олар көктегі Тәңірді '''''«[[бабай баба]]», «[[Көк ата]]»''''' атап, оның құдіретіне бас имеу – [[күпіршілік]], ата-баба жолын бұзушылық деп санаған.&lt;ref&gt;Қазақ Ұлттық энциклопедиясы&lt;/ref&gt;

Осы түсінік дәстүрлі қазақ қоғамындағы құқықтық мәдениеттің алғышарты – әдет-ғұрыпты адамдар арасындағы қарым-қатынастардың негізгі реттеушісі ретінде қалыптастырады. Ол, негізінен, жеке тұлғаларды белгілі бір [[әлеумет]]тік және [[мәдениет|мәдени]] тағлымдарға үйретіп, оны ұрпақтан ұрпаққа таратуға жәрдемдесті, жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың мінез-құлқын тәртіпке келтіріп қана қоймай, қауымішілік тұтастық пен ұлттық мүдделікті нығайтуға септігін тигізді. Қазақ тарихында ежелгі [[Мемлекеттік рәміздер, нышандар|мемлекеттілік нышандарының]] пайда болуына орай табиғат және өмір құбылыстарын тұтас қалпында, әр алуан қағидаға жіктемей зерделеудің немесе тәңіршілік дүниетанымның жемісі – әдет-ғұрып сенімдері бірте-бірте дәстүрлі құқықтық сана-сезімге ұласып, ел билеудің арнаулы [[заң нормалары]] мен [[институт]]тары ретінде қолданыла бастаған.&lt;ref&gt;Балалар Энциклопедиясы, II- том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

[[Санат:Салт-дәстүрлер]]


{{stub}}</text>
      <sha1>38bu7p8d6kj1gvenfj77mqbnusapbck</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сапармұрат Атаұлы Ниязов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50039</id>
    <revision>
      <id>3058567</id>
      <parentid>3030616</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:18:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9928" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|Қазақша есімі=Сапармұрат Атаұлы Ниязов|Жерленді=[[Түрікменбашы Рухы мешіті]] маңындағы Сапармұрат Ниязов кесенесі|Ізбасары=[[Құрбанқұлы Мәлікқұлыұлы Бердімұхамедов|Құрбанқұлы Бердімұхамедов]]|Ізбасары_2=[[Құрбанқұлы Мәлікқұлыұлы Бердімұхамедов|Құрбанқұлы Бердімұхамедов]]|Ізбасары_3=''лауазым өзгертілді, өзі ([[Түрікменстан президенті|Түрікменстан Президенті]] ретінде)''|Ізбасары_5=''лауазымы жойылды''|Ізбасары_6=|Ізбасары_7=|Премьер=[[Хан Ахмедов]] (1990—1992)&lt;br /&gt;''Өзі'' ([[Түрікменстан Министрлер Кабинеті]]нің Төрағасы ретінде)|Президент_4=[[Михаил Сергеевич Горбачёв|Михаил Горбачёв]]|Туған жері=Гыпджак ауылы, Рухабат этрапы (ауданы), Ашхабад облысы, [[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түрікмен КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Туған күні=19.02.1940|Қайтыс болған күні=21.12.2006|Қайтыс болған жері=[[Ашхабад]], [[Түрікменстан]]|Туған кездегі есімі=Сапармұрат Атаевич Аннаниязов|Ізашары_6=|Әкесі=Атамұрат Ниязов|Анасы=Құрбансұлтан Ниязова (Құрбансолтан Эдже)|Жұбайы=Муза Алексеевна Ниязова|Балалары='''ұлы:''' Мұрат&lt;br /&gt;'''қызы:''' Ирина|Партиясы=[[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]] (1962—1991)&lt;br /&gt; [[Сурет:TDP logo.svg|35px]] [[Түрікменстан Демократиялық партиясы|ТДП]] (1991—2006)|Білімі=1) М.И.Калинин атындағы Ленинград политехникалық институты&lt;br /&gt;
2) [[КОКП орталық комитеті]]нің Жоғарғы партия мектебі|Мамандығы=[[Инженер|инженер-энергетик]]|Діні=[[Ислам]] ([[Ханафи мазһабы|ханафизм]])|Әскер түрі=[[Сурет:Turkmenistan Armed Forces emblem.svg|25px]] [[Түрікменстан Қарулы Күштері]]|Атағы=[[Армия генералы]]|Басқарды=[[Сурет:Turkmenistan-Army-OF-9.svg|20px]] [[Түрікменстан президенті|Жоғарғы Бас Қолбасшы]]|Құрамында болды={{Байрақ|Түрікменстан}}|Ізашары_7=|Ізашары_5=[[Мұхамедназар Гапуров]]|Шынайы есімі={{lang-tk|Saparmyrat Ataýewiç Nyýazov (Сапармырат Атайевич Ныязов)}}|Басқара бастады_4=[[14 шілде]] [[1990 жыл]]|Суреті=Saparmurat Niyazov in 2002.jpg|Атауы=Сапармұрат Ниязов, [[2002 жыл]]|Титулы=[[Түрікменстан]]ның 1-ші [[Түрікменстан президенті|Президенті]]|Титулы_2=[[Түрікменстан Демократиялық партиясы]]ның Төрағасы|Титулы_3=[[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түрікмен КСР]] Президенті|Титулы_4=[[КОКП ОК саяси бюросы]]ның мүшесі|Титулы_5=[[Түрікменстан Коммунистік партиясы]]ның 13-ші Төрағасы|Титулы_6=|Титулы_7=|Басқара бастады=[[27 қазан]] [[1991 жыл]]|Басқара бастады_2=[[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]|Басқара бастады_3=[[27 қазан]] [[1990 жыл]]|Басқара бастады_5=[[21 желтоқсан]] [[1985 жыл]]|Ізашары_3=''лауазым ұйымдастырылды''|Басқара бастады_6=|Басқара бастады_7=|Басқаруын аяқтады=[[21 желтоқсан]] [[2006 жыл]]|Басқаруын аяқтады_2=[[21 желтоқсан]] [[2006 жыл]]|Басқаруын аяқтады_3=[[21 қазан]] [[1991 жыл]]|Басқаруын аяқтады_4=[[6 қараша]] [[1991 жыл]]|Басқаруын аяқтады_5=[[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]|Басқаруын аяқтады_6=|Басқаруын аяқтады_7=|Лақап аты=Түрікменбашы|Ізашары=''лауазым ұйымдастырылды, өзі ([[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түрікмен КСР]] Президенті ретінде)''|Ізашары_2=''лауазым ұйымдастырылды''|Марапаттары='''[[Түрікменстан]]:'''&lt;br /&gt;
[[Сурет:TM Gold star.png|25px|link=Түрікменстан қаһарманы]][[Сурет:TM Gold star.png|25px|link=Түрікменстан қаһарманы]][[Сурет:TM Gold star.png|25px|link=Түрікменстан қаһарманы]][[Сурет:TM Gold star.png|25px|link=Түрікменстан қаһарманы]][[Сурет:TM Gold star.png|25px|link=Түрікменстан қаһарманы]][[Сурет:TM Gold star.png|25px|link=Түрікменстан қаһарманы]]&lt;br&gt;[[Сурет:Bitaraplyk planc.jpg|40px|link=Түрікменстан Президентінің «Бейтараптық» ордені]] [[Сурет:TM Order For the love of Turkmenistan rib.png|40px|link=Тәуелсіз Түрікменстанды көп сүйгені үшін ордені]] [[Сурет:TM Order Revival rib.png|40px|link=Галкыныш ордені]]
[[Сурет:TM Order Rukhubelent rib.png|40px|link=Рухубелент ордені]]&lt;br&gt;
'''[[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]:'''&lt;br&gt;
{{Халықтар Достығы ордені}}
{{Еңбектегі ерлігі үшін медаль}}
{{Владимир Ильич Лениннің туғанына 100 жыл мерекелік медалі}}
'''Шетел мемлекеттері:'''&lt;br&gt;
[[Сурет:Order of Prince Yaroslav the Wise 1st 2nd and 3rd Class of Ukraine.png|52px|Кінәз Ярослав Мудрый ордені]]
[[Сурет:Ribbon bar of order of St. Mesrop Mashtoc.png|40px|link=Әулие Месроп Маштоц ордені]]|Ту=Flag of the President of Turkmenistan.svg|Ту2=Emblem of Turkmenistan.svg|Ту_2=TDP logo.svg|Ту_3=Flag of the Turkmen Soviet Socialist Republic (1973-1991).svg|Ту2_3=Emblem of the Turkmen SSR.svg|Ту_4=Flag of the Soviet Union.svg|Ту2_4=State Emblem of the Soviet Union.svg|Ту_5=Flag of the Turkmen Soviet Socialist Republic (1973-1991).svg|Ту2_5=Emblem of the Turkmen SSR.svg}}

'''Сапармұрат Атаұлы Ниязов''' (19 ақпан 1940 жыл [[Қыпшақ (ауыл)|Қыпшақ ауылы]], [[Ашхабад облысы]] – 21 желтоқсан 2006 жыл, [[Ашхабад]]) ('''Түрікменбашы''' лақап атымен танымал) – [[Түрікменстан]] Республикасының бірінші және өмірбақи [[Түрікменстан президенті|президенті]]. 

Балалар үйінде тәрбиеленіп, 1967 жылы [[Санкт-Петербург]] политехникалық интернатын бітірген. 1970 – 1985 жылы Түрікменстанда әр түрлі партиялық басшы қызметтерде болды. 1985 жылы [[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түрікмен КСР]]-і Министрлер Кеңесінің төрағасы, сол жылдың желтоқсан айында Түрікменстан КП ОК-нің 1-хатшысы болып сайланды. 1990 жылдың қаңтарынан бастап республика Жоғарғы Кеңесінің төр-ағасы қызметін қоса атқарды. Бүкілхалықтық тікелей дауыс беру арқылы. Түрікменстанның тұңғыш президенті болды. Ниязов ішкі саясатта ұлттық мәдениет пен [[ислам]] дініне сенім артты. Республика ақсақалдар құрылтайында (1994) оған «Түрікменстанның құрметті ақсақалы» деген атақ берілді.

Ниязовтың билігі дүние жүзінде үлкен сынға алынды, оның президенттігінде Түрікменстанда [[диктатура]], [[тоталитаризм]] және [[авторитаризм]] пайда болған еді.

Түрікменстандағы 1 қала және 100 деген кәсіпорындар мен ұйымдар Ниязовтың есімімен аталады, көптеген жерлерде оған ескерткіш мүсіндер орнатылған. Ниязовтың бейнесі ұлттық ақша – [[Түрікменстан манаты|манатқа]] басылған, ақындардың мадақтау, арнау өлеңдерін жариялайтын «Түрікменбашы» альманағы шығып тұрады.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Түрікменстан президенттері]]</text>
      <sha1>31rcotgbv8gxh9zyj42gewl37bfm6ac</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәйтерек (өсімдік)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50174</id>
    <redirect title="Бәйтерек (ағаш)" />
    <revision>
      <id>3058478</id>
      <parentid>869626</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T06:09:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>5055</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: Шынжырлы айдатуды түзетті → [[Бәйтерек (ағаш)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Бәйтерек (ағаш)]]</text>
      <sha1>343wvhzqp5b0k886o9g1rfj6qts86vz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ащыкөл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50995</id>
    <revision>
      <id>3058539</id>
      <parentid>2755819</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:29:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2206" xml:space="preserve">'''Елді мекендер:'''
* [[Ащыкөл (Ақмола облысы)|Ащыкөл]] – [[Ақмола облысы]] [[Атбасар ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Ащыкөл (Солтүстік Қазақстан облысы)|Ащыкөл]] – [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Ақжар ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Ащыкөл (Түркістан облысы)|Ащыкөл]] – [[Түркістан облысы]] [[Келес ауданы]]ндағы ауыл.

'''Көлдер:'''
* [[Ащыкөл (көл, Ақкөл ауданы)|Ащыкөл]] – [[Ақмола облысы]] [[Ақкөл ауданы]]ндағы тұзды көл.
* [[Ащыкөл (көл, Ерейментау ауданы)|Ащыкөл]] – [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау ауданы]]ндағы тұзды көл.
* [[Ащыкөл (көл, Батыс Қазақстан облысы)|Ащыкөл]] – [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] өзенінің сағасындағы көл.
* [[Ащыкөл (көл, Жамбыл облысы)|Ащыкөл]] – [[Жамбыл облысы]] [[Талас ауданы|Талас]], [[Сарысу ауданы|Сарысу]] аудандарының аумағындағы көл.
* [[Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)|Ащыкөл]] – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігіндегі тұйық, тұзды көл.
* [[Ащыкөл (көл, Қостанай облысы)|Ащыкөл]] – [[Қостанай облысы]] [[Қарабалық ауданы]]нда орналасқан көл.
* [[Ащыкөл (Сарысу алабы)|Ащыкөл]] – [[Сарысу (өзен)|Сарысу]]дың төменгі бөлігі [[Боқтықарын]] өзенінің құйылысындағы көл.

'''Басқа мағыналар:'''
* [[Ащыкөл ойысы|Ащыкөл]] – ойыс.
* [[Ащыкөл (тау)|Ащыкөл]] – [[Шарықты]] тауының шығыс сілеміндегі күмбез пішінді тау.
* [[Ащыкөл тоғаны|Ащыкөл]] – тоған.

{{айрық}}</text>
      <sha1>02mbhe32pm3alt8lyns05kajc8136jt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Роза Әшірбекова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53102</id>
    <revision>
      <id>3058371</id>
      <parentid>2645821</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T15:08:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6951" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = 
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = 
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы]] Қазгородок ауылында туған) — [[Актер|актриса]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). [[Парасат ордені|Парасат]] және [[Құрмет ордені|Құрмет]] ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Толығырақ ==
* Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген
* 1960 жылдан [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етіп келеді.

== Сахнадағы негізгі рөлдері ==
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 2017 жылы [[Ақорда (резиденция)|Ақорда]]да жоғарғы мемлекеттік марапат [[Парасат ордені]]мен марапатталды. (2017 жылы 13 желтоқсан Астана)
* Қазақстан Республикасының тұңғыш президентінің мәдениет пен өнер саласындағы президенттік степендиясының иегері
* 2016 — «ҚР тәуелсіздігіне – 25 жыл» медалі
* 2016 — ҚР &quot;Еңбек ардагері&quot; медалі
* 2015 — «ҚР конститутциясына – 20 жыл»
* 2011 — Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік степендиясы және &quot;Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі берілді.
* 2005 — [[Құрмет ордені]]
* 1991 — ҚР тұңғыш президенті қолынан Қазақстанның халық әртісі құрметті атағын алды.
* 1970 — Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>kqz1snudp14k78q9ttdjrv4sw31xipp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058374</id>
      <parentid>3058371</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T15:27:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7388" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = 
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = 
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[15 сәуір]] [[1938 жыл|1938]], [[Біржан сал ауданы]], [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — [[1 тамыз]] [[2022 жыл|2022]]&lt;ref&gt;[https://kaz.zakon.kz/6010871-khalyk-artisi-roza-shirbekova-dunieden-otti.html?utm_source=Mail.KZ&amp;utm_campaign=Mail.KZ Халық артисі Роза Әшірбекова дүниеден өтті]&lt;/ref&gt;, [[Алматы]], [[Қазақстан]]) — [[Актер|актриса]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). [[Парасат ордені|Парасат]] және [[Құрмет ордені|Құрмет]] ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Өмірбаяны ==
Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген
* 1960 жылдан [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етіп келеді.

=== Сахнадағы негізгі рөлдері ===
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 2017 жылы [[Ақорда (резиденция)|Ақорда]]да жоғарғы мемлекеттік марапат [[Парасат ордені]]мен марапатталды. (2017 жылы 13 желтоқсан Астана)
* Қазақстан Республикасының тұңғыш президентінің мәдениет пен өнер саласындағы президенттік степендиясының иегері
* 2016 — «ҚР тәуелсіздігіне – 25 жыл» медалі
* 2016 — ҚР &quot;Еңбек ардагері&quot; медалі
* 2015 — «ҚР конститутциясына – 20 жыл»
* 2011 — Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік степендиясы және &quot;Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі берілді.
* 2005 — [[Құрмет ордені]]
* 1991 — ҚР тұңғыш президенті қолынан Қазақстанның халық әртісі құрметті атағын алды.
* 1970 — Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>nybumpopjaks7103pjo4u7pcjczp3l1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058431</id>
      <parentid>3058374</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T18:06:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7522" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = 
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = 
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[15 сәуір]] [[1938 жыл|1938]], [[Біржан сал ауданы]], [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — [[1 тамыз]] [[2022 жыл|2022]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.zakon.kz/6010871-khalyk-artisi-roza-shirbekova-dunieden-otti.html?utm_source=Mail.KZ&amp;utm_campaign=Mail.KZ|title=Халық артисі Роза Әшірбекова дүниеден өтті|author=Еңлік Сақтан|date=1 тамыз 2022|work=|publisher=kaz.zakon.kz|accessdate=2022-08-07|lang=kk}}&lt;/ref&gt;, [[Алматы]], [[Қазақстан]]) — [[Актер|актриса]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). [[Парасат ордені|Парасат]] және [[Құрмет ордені|Құрмет]] ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Өмірбаяны ==
Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген
* 1960 жылдан [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етіп келеді.

=== Сахнадағы негізгі рөлдері ===
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 2017 жылы [[Ақорда (резиденция)|Ақорда]]да жоғарғы мемлекеттік марапат [[Парасат ордені]]мен марапатталды. (2017 жылы 13 желтоқсан Астана)
* Қазақстан Республикасының тұңғыш президентінің мәдениет пен өнер саласындағы президенттік степендиясының иегері
* 2016 — «ҚР тәуелсіздігіне – 25 жыл» медалі
* 2016 — ҚР &quot;Еңбек ардагері&quot; медалі
* 2015 — «ҚР конститутциясына – 20 жыл»
* 2011 — Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік степендиясы және &quot;Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі берілді.
* 2005 — [[Құрмет ордені]]
* 1991 — ҚР тұңғыш президенті қолынан Қазақстанның халық әртісі құрметті атағын алды.
* 1970 — Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>9ilkiwan8qad4sb1ld6jbuqtv5nk22h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058432</id>
      <parentid>3058431</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T18:08:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7491" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = 
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = 
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[15 сәуір]] [[1938 жыл|1938]], [[Біржан сал ауданы]], [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — [[1 тамыз]] [[2022 жыл|2022]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.zakon.kz/6010871-khalyk-artisi-roza-shirbekova-dunieden-otti.html?utm_source=Mail.KZ&amp;utm_campaign=Mail.KZ|title=Халық артисі Роза Әшірбекова дүниеден өтті|author=Еңлік Сақтан|date=1 тамыз 2022|work=|publisher=kaz.zakon.kz|accessdate=2022-08-07|lang=kk}}&lt;/ref&gt;, [[Алматы]], [[Қазақстан]]) — [[Актер|актриса]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). [[Парасат ордені|Парасат]] және [[Құрмет ордені|Құрмет]] ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Өмірбаяны ==
Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген
* 1960 жылдан [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етіп келеді.

=== Сахнадағы негізгі рөлдері ===
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;nowiki/&gt;» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 2017 жылы [[Ақорда (резиденция)|Ақорда]]да жоғарғы мемлекеттік марапат [[Парасат ордені]]мен марапатталды. (2017 жылы 13 желтоқсан Астана)
* Қазақстан Республикасының тұңғыш президентінің мәдениет пен өнер саласындағы президенттік степендиясының иегері
* 2016 — «ҚР тәуелсіздігіне – 25 жыл» медалі
* 2016 — ҚР &quot;Еңбек ардагері&quot; медалі
* 2015 — «ҚР конститутциясына – 20 жыл»
* 2011 — Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік степендиясы және &quot;Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі берілді.
* 2005 — [[Құрмет ордені]]
* 1991 — ҚР тұңғыш президенті қолынан Қазақстанның халық әртісі құрметті атағын алды.
* 1970 — Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>8s5vviqiwxyxsrz66jijwzxnkykoytr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058436</id>
      <parentid>3058432</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T18:32:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>/* Марапаттары */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8318" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = 
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = 
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[15 сәуір]] [[1938 жыл|1938]], [[Біржан сал ауданы]], [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — [[1 тамыз]] [[2022 жыл|2022]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.zakon.kz/6010871-khalyk-artisi-roza-shirbekova-dunieden-otti.html?utm_source=Mail.KZ&amp;utm_campaign=Mail.KZ|title=Халық артисі Роза Әшірбекова дүниеден өтті|author=Еңлік Сақтан|date=1 тамыз 2022|work=|publisher=kaz.zakon.kz|accessdate=2022-08-07|lang=kk}}&lt;/ref&gt;, [[Алматы]], [[Қазақстан]]) — [[Актер|актриса]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). [[Парасат ордені|Парасат]] және [[Құрмет ордені|Құрмет]] ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Өмірбаяны ==
Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген
* 1960 жылдан [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етіп келеді.

=== Сахнадағы негізгі рөлдері ===
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;nowiki/&gt;» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 1970 — Қазақ КСР еңбек сіңірген әртісі
* 1991 — Қазақ КСР Халық әртісі
* 2005 — ҚР Президентінің Жарлығымен &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; орденімен марапатталған
* 2016 — &quot;Қазақстанның еңбек ардагері&quot; медалі
* 2017 — ҚР Президентінің Жарлығымен отандық театр және кино өнерін және қоғамдық белсенділікті дамытуға қосқан зор үлесі үшін &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; орденімен марапатталды.
* 2018 — Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Елбасының мәдениет саласындағы мемлекеттік стипендиясы;
* Үкіметтік медальдар, оның ішінде:
** 2011 — [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі]]
** 2015 — [[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл&quot; медалі]]
** 2016 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл&quot; медалі]]
** 2020 — [[Қазақстан Конституциясына 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 25 жыл&quot; медалі]]
** 2021 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл&quot; медалі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>jytmxqyblif653aeuasjdhi7qlaptzx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058440</id>
      <parentid>3058436</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T18:45:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8379" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = 
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = 
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[15 сәуір]] [[1938 жыл|1938]], [[Біржан сал ауданы]], [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — [[1 тамыз]] [[2022 жыл|2022]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.zakon.kz/6010871-khalyk-artisi-roza-shirbekova-dunieden-otti.html?utm_source=Mail.KZ&amp;utm_campaign=Mail.KZ|title=Халық артисі Роза Әшірбекова дүниеден өтті|author=Еңлік Сақтан|date=1 тамыз 2022|work=|publisher=kaz.zakon.kz|accessdate=2022-08-07|lang=kk}}&lt;/ref&gt;, [[Алматы]], [[Қазақстан]]) — кеңестік қазақ театр [[Актер|актрисасы]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; және &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Өмірбаяны ==
Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген
* 1960 жылдан [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етіп келеді.

=== Сахнадағы негізгі рөлдері ===
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;nowiki/&gt;» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 1970 — [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]]
* 1991 — [[Қазақстан халық әртісі]]
* 2005 — ҚР Президентінің Жарлығымен &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; орденімен марапатталған
* 2016 — &quot;Қазақстанның еңбек ардагері&quot; медалі
* 2017 — ҚР Президентінің Жарлығымен отандық театр және кино өнерін және қоғамдық белсенділікті дамытуға қосқан зор үлесі үшін &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; орденімен марапатталды
* 2018 — Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Елбасының мәдениет саласындағы мемлекеттік стипендиясы
* Үкіметтік медальдар, оның ішінде:
** 2011 — [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі]]
** 2015 — [[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл&quot; медалі]]
** 2016 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл&quot; медалі]]
** 2020 — [[Қазақстан Конституциясына 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 25 жыл&quot; медалі]]
** 2021 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл&quot; медалі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>0r7le8f6lf5etu8u03xl95vt2e8h02t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058442</id>
      <parentid>3058440</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T18:50:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8418" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Еңбекшілдер ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = 
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = 
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[15 сәуір]] [[1938 жыл|1938]], [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер ауданы]], [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — [[1 тамыз]] [[2022 жыл|2022]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.zakon.kz/6010871-khalyk-artisi-roza-shirbekova-dunieden-otti.html?utm_source=Mail.KZ&amp;utm_campaign=Mail.KZ|title=Халық артисі Роза Әшірбекова дүниеден өтті|author=Еңлік Сақтан|date=1 тамыз 2022|work=|publisher=kaz.zakon.kz|accessdate=2022-08-07|lang=kk}}&lt;/ref&gt;, [[Алматы]], [[Қазақстан]]) — кеңестік қазақ театр [[Актер|актрисасы]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; және &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Өмірбаяны ==
Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген
* 1960 жылдан [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етіп келеді.

=== Сахнадағы негізгі рөлдері ===
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;nowiki/&gt;» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 1970 — [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]]
* 1991 — [[Қазақстан халық әртісі]]
* 2005 — ҚР Президентінің Жарлығымен &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; орденімен марапатталған
* 2016 — &quot;Қазақстанның еңбек ардагері&quot; медалі
* 2017 — ҚР Президентінің Жарлығымен отандық театр және кино өнерін және қоғамдық белсенділікті дамытуға қосқан зор үлесі үшін &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; орденімен марапатталды
* 2018 — Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Елбасының мәдениет саласындағы мемлекеттік стипендиясы
* Үкіметтік медальдар, оның ішінде:
** 2011 — [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі]]
** 2015 — [[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл&quot; медалі]]
** 2016 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл&quot; медалі]]
** 2020 — [[Қазақстан Конституциясына 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 25 жыл&quot; медалі]]
** 2021 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл&quot; медалі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>5pc3e2ylvjbh843tyqtdlx9g94srcdd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058443</id>
      <parentid>3058442</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T19:02:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8581" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = 
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = 
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 25 жыл}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 30 жыл медалі}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[15 сәуір]] [[1938 жыл|1938]], [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер ауданы]], [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — [[1 тамыз]] [[2022 жыл|2022]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.zakon.kz/6010871-khalyk-artisi-roza-shirbekova-dunieden-otti.html?utm_source=Mail.KZ&amp;utm_campaign=Mail.KZ|title=Халық артисі Роза Әшірбекова дүниеден өтті|author=Еңлік Сақтан|date=1 тамыз 2022|work=|publisher=kaz.zakon.kz|accessdate=2022-08-07|lang=kk}}&lt;/ref&gt;, [[Алматы]], [[Қазақстан]]) — кеңестік қазақ театр [[Актер|актрисасы]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; және &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Өмірбаяны ==
Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген.
* 1960 жылдан [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етіп келеді.

=== Сахнадағы негізгі рөлдері ===
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;nowiki/&gt;» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 1970 — [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]]
* 1991 — [[Қазақстан халық әртісі]]
* 2005 — ҚР Президентінің Жарлығымен &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; орденімен марапатталған
* 2016 — &quot;Қазақстанның еңбек ардагері&quot; медалі
* 2017 — ҚР Президентінің Жарлығымен отандық театр және кино өнерін және қоғамдық белсенділікті дамытуға қосқан зор үлесі үшін &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; орденімен марапатталды
* 2018 — Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Елбасының мәдениет саласындағы мемлекеттік стипендиясы
* Үкіметтік медальдар, оның ішінде:
** 2011 — [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі]]
** 2015 — [[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл&quot; медалі]]
** 2016 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл&quot; медалі]]
** 2020 — [[Қазақстан Конституциясына 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 25 жыл&quot; медалі]]
** 2021 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл&quot; медалі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>k0omoka5qz67j2ug413aqfzi1hgzy8u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058444</id>
      <parentid>3058443</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T19:07:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8646" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = 
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = 
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 25 жыл}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 30 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{Қазақ КСР халық әртісі}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[15 сәуір]] [[1938 жыл|1938]], [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер ауданы]], [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — [[1 тамыз]] [[2022 жыл|2022]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.zakon.kz/6010871-khalyk-artisi-roza-shirbekova-dunieden-otti.html?utm_source=Mail.KZ&amp;utm_campaign=Mail.KZ|title=Халық артисі Роза Әшірбекова дүниеден өтті|author=Еңлік Сақтан|date=1 тамыз 2022|work=|publisher=kaz.zakon.kz|accessdate=2022-08-07|lang=kk}}&lt;/ref&gt;, [[Алматы]], [[Қазақстан]]) — кеңестік қазақ театр [[Актер|актрисасы]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; және &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Өмірбаяны ==
Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген.
* 1960 жылдан [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етіп келеді.

=== Сахнадағы негізгі рөлдері ===
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;nowiki/&gt;» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 1970 — [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]]
* 1991 — [[Қазақстан халық әртісі]]
* 2005 — ҚР Президентінің Жарлығымен &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; орденімен марапатталған
* 2016 — &quot;Қазақстанның еңбек ардагері&quot; медалі
* 2017 — ҚР Президентінің Жарлығымен отандық театр және кино өнерін және қоғамдық белсенділікті дамытуға қосқан зор үлесі үшін &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; орденімен марапатталды
* 2018 — Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Елбасының мәдениет саласындағы мемлекеттік стипендиясы
* Үкіметтік медальдар, оның ішінде:
** 2011 — [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі]]
** 2015 — [[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл&quot; медалі]]
** 2016 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл&quot; медалі]]
** 2020 — [[Қазақстан Конституциясына 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 25 жыл&quot; медалі]]
** 2021 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл&quot; медалі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>p754dj81drkzf43ghvr3ux6s9tfotg0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058445</id>
      <parentid>3058444</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T19:13:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8642" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = 
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = 
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 25 жыл}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 30 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{Қазақ КСР халық әртісі}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[15 сәуір]] [[1938 жыл|1938]], [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер ауданы]], [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — [[1 тамыз]] [[2022 жыл|2022]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.zakon.kz/6010871-khalyk-artisi-roza-shirbekova-dunieden-otti.html?utm_source=Mail.KZ&amp;utm_campaign=Mail.KZ|title=Халық артисі Роза Әшірбекова дүниеден өтті|author=Еңлік Сақтан|date=1 тамыз 2022|work=|publisher=kaz.zakon.kz|accessdate=2022-08-07|lang=kk}}&lt;/ref&gt;, [[Алматы]], [[Қазақстан]]) — кеңестік қазақ театр [[Актер|актрисасы]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; және &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Өмірбаяны ==
Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген.
* 1960 жылдан бері [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етті.

=== Сахнадағы негізгі рөлдері ===
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;nowiki/&gt;» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 1970 — [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]]
* 1991 — [[Қазақстан халық әртісі]]
* 2005 — ҚР Президентінің Жарлығымен &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; орденімен марапатталған
* 2016 — &quot;Қазақстанның еңбек ардагері&quot; медалі
* 2017 — ҚР Президентінің Жарлығымен отандық театр және кино өнерін және қоғамдық белсенділікті дамытуға қосқан зор үлесі үшін &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; орденімен марапатталды
* 2018 — Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Елбасының мәдениет саласындағы мемлекеттік стипендиясы
* Үкіметтік медальдар, оның ішінде:
** 2011 — [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі]]
** 2015 — [[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл&quot; медалі]]
** 2016 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл&quot; медалі]]
** 2020 — [[Қазақстан Конституциясына 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 25 жыл&quot; медалі]]
** 2021 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл&quot; медалі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>hd4h9y2wiaa2lasoezf8pe0vnqykjru</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058446</id>
      <parentid>3058445</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T19:33:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8717" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = {{актриса|Қазақстан|КСРО|XX ғасыр|XXI ғасыр}}
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = 
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 25 жыл}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 30 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{Қазақ КСР халық әртісі}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[15 сәуір]] [[1938 жыл|1938]], [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер ауданы]], [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — [[1 тамыз]] [[2022 жыл|2022]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.zakon.kz/6010871-khalyk-artisi-roza-shirbekova-dunieden-otti.html?utm_source=Mail.KZ&amp;utm_campaign=Mail.KZ|title=Халық артисі Роза Әшірбекова дүниеден өтті|author=Еңлік Сақтан|date=1 тамыз 2022|work=|publisher=kaz.zakon.kz|accessdate=2022-08-07|lang=kk}}&lt;/ref&gt;, [[Алматы]], [[Қазақстан]]) — кеңестік қазақ театр [[Актер|актрисасы]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; және &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Өмірбаяны ==
Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген.
* 1960 жылдан бері [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етті.

=== Сахнадағы негізгі рөлдері ===
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;nowiki/&gt;» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 1970 — [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]]
* 1991 — [[Қазақстан халық әртісі]]
* 2005 — ҚР Президентінің Жарлығымен &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; орденімен марапатталған
* 2016 — &quot;Қазақстанның еңбек ардагері&quot; медалі
* 2017 — ҚР Президентінің Жарлығымен отандық театр және кино өнерін және қоғамдық белсенділікті дамытуға қосқан зор үлесі үшін &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; орденімен марапатталды
* 2018 — Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Елбасының мәдениет саласындағы мемлекеттік стипендиясы
* Үкіметтік медальдар, оның ішінде:
** 2011 — [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі]]
** 2015 — [[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл&quot; медалі]]
** 2016 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл&quot; медалі]]
** 2020 — [[Қазақстан Конституциясына 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 25 жыл&quot; медалі]]
** 2021 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл&quot; медалі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>av2gc0bshzbwk6l1xabqgja8qzce1ou</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058447</id>
      <parentid>3058446</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T19:37:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8755" xml:space="preserve">{{Театр қайраткері
 |Есімі                 = Роза Әшірбекова
 |Шынайы есімі          = 
 |Сурет                 =  
 |Сурет атауы           = 
 |Туған кездегі есімі   = 
 |Лақап аты             = 
 |Туған күні            = 15.04.1938
 |Туған жері            = {{туғанжері|Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданында}}, [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні    = 01.08.2022
 |Қайтыс болған жері    = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
 |Азаматтығы            = {{байрақ|КСРО}}&lt;br&gt;{{байрақ|Қазақстан}}
 |Мансабы               = {{актриса|Қазақстан|КСРО|XX ғасыр|XXI ғасыр}}
 |Белсенді жылдары      = 1960—2022
 |Амплуа                = [[драма]], [[мелодрама]]
 |Театр                 = [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры]]
 |Рольдері              = 
 |Спектакльдері         = 
 |Марапаттары           = {{{!}} 
{{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{Құрмет ордені}}{{!}}{{!}}{{Еңбек ардагері медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}{{!}}{{!}}{{ҚР Конституциясына 25 жыл}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 30 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{Қазақ КСР халық әртісі}}
{{!}}}
 |imdb_id               =  
 |Қолтаңбасы            = 
 |Сайты                 = 
 |Ортаққор              = 
}}
'''Роза Әшірбекова''' ([[15 сәуір]] [[1938 жыл|1938]], [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер ауданы]], [[Ақмола облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — [[1 тамыз]] [[2022 жыл|2022]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.zakon.kz/6010871-khalyk-artisi-roza-shirbekova-dunieden-otti.html?utm_source=Mail.KZ&amp;utm_campaign=Mail.KZ|title=Халық артисі Роза Әшірбекова дүниеден өтті|author=Еңлік Сақтан|date=1 тамыз 2022|work=|publisher=kaz.zakon.kz|accessdate=2022-08-07|lang=kk}}&lt;/ref&gt;, [[Алматы]], [[Қазақстан]]) — кеңестік қазақ театр [[Актер|актрисасы]]. [[Қазақстан халық әртісі]] (1991). [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]] (1970). &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; және &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік және президенттік степендиясының иегері.

== Өмірбаяны ==
Роза Әшірбекова [[1938 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Ақмола облысы]] [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер ауданы]] Қазгородок ауылында дүниеге келген.
* 1960 жылы Академиялық драма театры жанындағы студияны бітірген.
* 1960 жылдан бері [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры]] сахнасында қызмет етті.

=== Сахнадағы негізгі рөлдері ===
* Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театры сахнасында: Сахнада алғаш жасаған образы — жылы Жұмаханов пен Б. Тәжібаевтың “Қарагөз қарындасым” спектакліндегі Анна. Осы театр сахнасында ол сомдаған Ләззат (Т. Ахтановтың “Махаббат мұңында”), Хадиша, Сейде (Ш. Айтматовтың “Арманым Әселімі” мен “Бетпе-бетінде”), Шафақ (М. Кәрімнің “Ай тұтылған түнінде”), Мәншүк (Ә. Тәжібаевтың “Монологтарында”), Дариға (Т. Әбдіковтің “Біз үшеу едігінде”), Ұлбала (Шота Уәлихановтың “Тағдырында”), Ақбөпе (С. Жүнісовтың “Қос Анарында”), Гертруда (У. Шекспирдің “Гамлетінде”), Гиацинта (Мольердің “Скапеннің айласында”), Иветта (Б. Брехтің “Әйдік апайында”), Аркадина (А. Чеховтың “Шағаласында”), Клеопатра Львовна (А. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”) сияқты рөлдер Ә-нің шеберлігін жан-жақты танытқан, Қазақ сахна өнері тарихынан өзіндік орын алған бейнелер.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;nowiki/&gt;» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 1970 — [[Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі]]
* 1991 — [[Қазақстан халық әртісі]]
* 2005 — ҚР Президентінің Жарлығымен &quot;[[Құрмет ордені|Құрмет]]&quot; орденімен марапатталған
* 2016 — &quot;Қазақстанның еңбек ардагері&quot; медалі
* 2017 — ҚР Президентінің Жарлығымен отандық театр және кино өнерін және қоғамдық белсенділікті дамытуға қосқан зор үлесі үшін &quot;[[Парасат ордені|Парасат]]&quot; орденімен марапатталды
* 2018 — Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Елбасының мәдениет саласындағы мемлекеттік стипендиясы
* Үкіметтік медальдар, оның ішінде:
** 2011 — [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл&quot; медалі]]
** 2015 — [[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл&quot; медалі]]
** 2016 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл&quot; медалі]]
** 2020 — [[Қазақстан Конституциясына 25 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Конституциясына 25 жыл&quot; медалі]]
** 2021 — [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл медалі|&quot;Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл&quot; медалі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры тұлғалары]]
[[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген əртістері]]
[[Санат:Қазақстан театр актрисалары]]</text>
      <sha1>tgz6k7vgv9s0bx88vnxi66o4c9c2we3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тобықты</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56630</id>
    <revision>
      <id>3058403</id>
      <parentid>3047928</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:13:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Don-Doka</username>
        <id>108139</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Вандализмді жою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5555" xml:space="preserve">'''Тобықты''' - [[Орта жүз]] [[Арғын]] тайпасының руы. Шежіре бойынша [[кірме]] ру, бауыры [[Арғын]] [[Найман]]ның баласын асырап алған. ''Ұраны – Маябоз, Таңбасы - көз.''

== Тарихы ==
Ол Арғынның екінші әйелі Момыннан туатын төртеудің бірі - Ақсопыдан тарайды. Тобықты ұрпақтары 17 ғасырдың ақырында [[Балқаш]], [[Тоқырау өзені|Тоқырауын]], [[Қусақ]] маңын, 5 болыс ел қазіргі [[Семей]] облысының жерін мекендеген. Қалың Тобықтының ішінде өсіп, ел арасындағы дау-дамайға еріксіз араласқан [[Абай]] өз өлеңдерінде сол кезеңде атқа мініп, әкімшілік жұмыстарына араласқан би-болыстардың, халықты алдап-арбап, арын сатқан арамза қулардың оғаш мінездерін қатты сынайды. Ақын «Патша кұдай, сыйындым...» деген өлеңінде: «Қайран сөзім қор болды, Тобықтының езіне»деп напыса, Кежек байға арналған «Бөтен елде бар болса...» деп басталатын Ұзақ толғауында бірді бірге айдап салып, ел ішін алатайдай еткен алаяқ пысықтарға ренішін жасыра алмай: «Ел бүлігі Тобықты, Көп пысыққа молықты» деп ашына айыптайды. Бірақ, бұған қарап Абай бүкіл Тобықты жұртын даттап отыр деуге әсте болмайды. Ақынның қадапа сынап, қаһар төгіп отырғаны сол қалың елдің тыныштық-берекесін кетіріп біткен «ездер» мен «пысықтар». Іргелі ел атанған Тобықтының жақсылығы мен жақсыларын ақын қатты құрметтеген. Сүйікті баласы Әбдірахман мезгілсіз қайтыс болып, көңілі қайғы-шерге толған ақын «Бермеген колға, қайтесің...» деген жұбату жырында арғы қажы атасын: «Тобықтыны ел қылып, Басын жиып қурапты» деп мадақ тұтады, жаралы жүрегіне содан медеу тапқандай болады.&lt;ref&gt;Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9&lt;/ref&gt;

== Болыстары ==
Тобықты елі 1824 ж. дейін бір ғана болыс болған. 1835 ж. Күшік тобықты, Мәмбетай тобықты болып бөлінеді де, кейінірек Күшік тобықтыдан [[Қоңыр-көкше болысы|Қоңыр-кекше болысы]] бөлініп шығады.

== Тұлғалар ==
{{Div col|3}}
# [[Абай Құнанбайұлы]]
# [[Құдайберді Құнанбайұлы]]
# [[Ғалий Әділбекұлы Әділбеков]]
# [[Шәкәрім Құдайбердіұлы]]
# [[Жанболат Башар]]
# [[Хайдар Арыстанбекұлы Арыстанбеков]]
# [[Әмина Ерғожақызы Өмірзақова]]
# [[Әнет Баба]]
# [[Манарбек Ержанов]]
# [[Бейсенбай Жәнібекұлы]]
# [[Бөжей Ералыұлы]]
# [[Қадиша Бәзілқызы]]
# [[Қараменде Шақаұлы]]
# [[Көрпебай Боранбайұлы]]
# [[Қаратай Сапақұлы]]
# [[Базаралы Қауменұлы]]
# [[Өскенбай Ырғызбайұлы]]
# [[Еркежан Ибаққызы]]
# [[Ербол Көмекбайұлы]]
# [[Мадияр Тұсіпұлы]]
# [[Мұса Аюбайұлы]]
# [[Мүсірәлі Апыбайұлы]]
# [[Мырзахан Бозымбайұлы]]
# [[Әнет би]]
# [[Өмірзақ Атаев]]
# [[Асылбек Сүйіндікұлы]]
# [[Дүтбай Уандықұлы]]
# [[Мұздыбек Әбдікәрімов]]
# [[Руслан Нұрбай]]
# [[Дәуітәлі Стамбеков]]
# [[Гүлбаһрам Имамбекқызы Тарабаева]]
# [[Сейітхан Ахметұлы Исаев]]
# [[Мұқаш Орынбаев]]
# [[Гүлдана Ғалымқызы Сапарғалиева]]
# [[Мамай Жұмағұлұлы]]
# [[Амангелді Жұмағалиұлы Омаров]] Байтемір
# [[Марат Өмірсерікұлы Әйнеков]] жуантаяқ
# [[Саид Маратұлы Әйнеков]] жуантаяқ
# [[Ұлбек Осбалаққызы Осбалақова]] 
# [[Жақия Шайжүнісов]] 
# [[Жәнібек Кәрменұлы Кәрменов]] бөкенші
# [[Мамашәріп би]] (Көкше)
# [[Жиренше Шоңқаұлы]] (КөтібақЫ)
{{Div col end}}

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}
{{Қазақ рулары}}
[[Санат:Қазақ рулары]]
[[Санат:Абай энциклопедиясы]]


{{stub}}</text>
      <sha1>mv1xsq8s790q4jdts3x78rq5vf977p8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Спрайт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>64092</id>
    <revision>
      <id>3058383</id>
      <parentid>2422717</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:16:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1426" xml:space="preserve">'''Спрайт''' ({{Lang-en|Sprite}}) — программада қарастырылған командалардың көмегімен пайдаланушы анықтайтын және экранда біртұтас бүтін ретінде қарастыруға болатын кескін элементтерінің пішін үйлесімі; программалық тәсілмен дисплей экранына шыгарылатын шағын кескін.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5&lt;/ref&gt;
==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Ақпараттану]]
[[Санат:Компьютерлік техника]]


{{Stub}}</text>
      <sha1>hff0y8unobnpx22fnzmx88ir26yvf3m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Локус</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90536</id>
    <revision>
      <id>3058410</id>
      <parentid>2603201</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:33:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1356" xml:space="preserve">[[Сурет:Chromosome.png|thumb|right|200px|Хромосома]]
'''Локус''' ({{lang-la|Locus}} - орны, бағыты) — [[Хромосомалар|Хромосомда]], [[Плазмидтер|плазмидада]] немесе клетканың басқа генетикалық құрылымында [[ген]]нің орналасқан жері; кейде терминді ''ген&quot; деген ұғымда қолданады.&lt;ref&gt;Патологиялық анотомия терминдерінің орысша – латынша – қазақша түсініктеме сөздігі.- Ақтөбе. ISBN 9965-437-40-8&lt;/ref&gt;

Локус - хромосомадағы белгілі бір геннің орны. «локус» термині «сайт» синонимі ретінде қолданылады, яғни мутация орналасқан жер немесе картада шағылыскан топ орны.&lt;ref&gt;Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

[[Санат:Медицина]]
[[Санат:Патология]]


{{Biosci-stub}}</text>
      <sha1>mnihpihsrweqht0juvxzpcrkshajtni</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Плейотропия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92982</id>
    <revision>
      <id>3058416</id>
      <parentid>2794794</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:44:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="688" xml:space="preserve">[[Сурет:SimpleGenotypePhenotypeMap.jpg|нобай|G1, G2, G3 гендерінің P1, P2, P3 белгілерін қалыптастыруға үлесі]]
'''Плейотропия''' — әртүрлі белгілердің пайда болуына әсер ететін ген.&lt;ref&gt;Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{biology-stub}}

[[Санат:Генетика]]
[[Санат:Даму биологиясы]]</text>
      <sha1>5moiv7q4udjf2tx81fo312vak61w5tc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058419</id>
      <parentid>3058416</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:45:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="711" xml:space="preserve">[[Сурет:SimpleGenotypePhenotypeMap.jpg|нобай|G1, G2, G3 гендерінің P1, P2, P3 белгілерін қалыптастыруға үлесі]]
'''Плейотропия''' — [[Фенотип|әртүрлі белгілердің]] пайда болуына әсер ететін [[ген]].&lt;ref&gt;Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{biology-stub}}

[[Санат:Генетика]]
[[Санат:Даму биологиясы]]</text>
      <sha1>2ouvq2lu1rtmq2b8u1mb2gartjavhgz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Терракота</title>
    <ns>0</ns>
    <id>98778</id>
    <revision>
      <id>3058382</id>
      <parentid>2803119</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:15:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="955" xml:space="preserve">'''Терракота''' немесе '''қыш''' ({{lang-it|terracotta}} - жер, күйдірілген балшық ) — көзешіліктің бір түрі. 

Терракоталық [[Бұйымдар атаутізімі|бұйымдар]] түрлі түсті (ақ, сары, қызыл, қоңыр, қара,т.б.) болғанымен сыртына жылтырақ жалатпа жағылмайды. Терракотаны [[саз]]дан қалыптап күйдіреді. Ертеде Терракота [[архитектура]]лық құрылыстарда кеңінен қолданылды.&lt;ref&gt;Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Мүсін жасау материалдары]]


{{Stub}}</text>
      <sha1>ntonbu6uwbcxx41tpe8e1f7dgnbvb16</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сопақсор (көлі)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107352</id>
    <revision>
      <id>3058557</id>
      <parentid>2776664</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:38:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1413" xml:space="preserve">'''Сопақсор''' [[Абай]] ауданының солтүстік батыс жағында , «[[Есенгелді]] » ауылының оңтүстік шығыс бөлігінде 6 км жерде, теңіз деңгейінен 426,4 м биіктікте орналасқан. [[Көл]] айдынының ауданы 5,2 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; , ұзындығы 3,6 км, енді жері 1,4 км, терең жері 0,5 м. Көл. 1,02 млн м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;. Жағалауының ұзындығы 10,8 км. [[Су]] жиналатын алабы 111 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Түбі лайлы. Лайының түсі қара, күкіртті сутек иісін шығарады. Жағалауы жазық, жағалауды бойлап селдір құрақ өседі. Көктемгі қар суынан толысады. Солтүстік батыс жағынан Малай өзені құяды. Суы ашқылтым, кермек, негізінен мал суару үшін пайдаланылады.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;
{{Stub:Қарағанды облысы: Энциклопедия }}
{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қарағанды облысы көлдері]]</text>
      <sha1>fg6vzdca6sem6784fmwsd582mq0mlqc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Журналистік ұйымдар мен порталдар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122939</id>
    <revision>
      <id>3058401</id>
      <parentid>3028270</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:58:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4956" xml:space="preserve">'''Журналистік ұйымдар мен порталдар'''

* Орталық Азияның Еркіндік Дауысы http://www.vof.кg/{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* Ресей журналистер Одағының экстремальды журналистика  Орталығы http://www.cjes.ru/
* MediaNet Халықаралық Журналистика Орталығы http://www.medianet.kz
* «Әділ Сөз» сөз бостандығын қорғау Халықаралық Қоры http://www.adilsoz.kz
* Аймақтық журналистиканы қолдау орталығы http://www.presscenter.kz/
* Интерньюс-Қазақстан  http://www.internews.kz
* БАҚ-қа құқықтық көмек көрсету орталығы http://www.medialaw.kz
* Freedom of speech in Central Asia http://www.cafspeech.kz {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100706232137/http://www.cafspeech.kz/ |date=2010-07-06 }}
* Қазақстан журналистер орталығы http://www.mediaclub.kz {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210303120332/https://mediaclub.kz/ |date=2021-03-03 }}
* Пулитцер сыйлығының ресми сайты http://www.pulitzer.org/
* Халықаралық журналистер федерациясы http://www.ifj.org/
* Әлемдік баспасөз БАҚ каталогы http://home.about.com/newsissues/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080706125407/http://home.about.com/newsissues |date=2008-07-06 }} 
* Журналистерді қорғау комитеті http://www.cpj.org/
* Журналистермен жұмыс істейтін британдық қор http://www.thomsonfoundation.co.uk/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110930162942/http://www.thomsonfoundation.co.uk/ |date=2011-09-30 }}
* Халықаралық мерізімді БАҚ федерациясы http://www.fipp.com/
* Нәсіпшілдік пен ксенофобияға қарсы халықаралық журналистік топ http://www.diversity-online.org
* Еуропалық баспасөз институты http://www.eim.org/({{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} модернизациядағы)
* Еуропалық журналистік тренингтер қауымдастығы http://www.ejta.nl
* Еуропалық журналистік орталық http://www.ejc.nl/default.asp {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111028053526/http://www.ejc.nl/default.asp |date=2011-10-28 }}
* Журналистика мектебі http://www.writerswrite.com/journalism/jschool.htm
* Ресей журналистер Одағы http://www.ruj.ru/
* МГУ журналистика факультетінің кітапханасы http://www.journ.ru/library {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111007102330/http://journ.ru/library |date=2011-10-07 }}
* Журналист кітапханасы http://www.jornalism.narod/ru/pressa{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* Пойнтер Институты http://www.poynter.ru {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190626233302/http://poynter.ru/ |date=2019-06-26 }}
* Жариялықты қорғау қоры http://www.gdf.ru
* Журналист мұрағаты, Ресейдегі билік құрылымы туралы. Саясаткерлерге жасалған құжаттама, телефондар анықтамалығы, тарихи анықтамалар http://www.dosye.ru/
* Журналистер мен үкіметтік емес ұйымдар лидерлеріне арналған оқы және байқаулар бағдарламалары бар жобаның сайты http://www.socium.org.ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120204114145/http://www.socium.org.ru/ |date=2012-02-04 }}
* Баспасөздің даму институты http://www.pdi.ru/ (модернизацияда)
* Неміс журналистерінің интернет-порталы http://www.journalismus.com/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151004103523/http://www.journalismus.com/ |date=2015-10-04 }}
* Кәсіби PR-порталы http://www.sovetnik.ru {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110226221027/http://www.sovetnik.ru/ |date=2011-02-26 }}
* Ақпараттық құқық мәселелер институты (Ресей, Мәскеу) http://www.medialaw.ru
* ТМД елдері заңнамасының кітапханасы http://lawlib.uz/laws/laws.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20011214140242/http://www.lawlib.uz/laws/laws.html |date=2001-12-14 }}
{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}
[[Санат:Журналистика]]
[[Санат:Терминология]]</text>
      <sha1>0yq0ax4b8yljgm3q5ij18t49zk2h56h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Agricultural and Forest Entomology</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137372</id>
    <revision>
      <id>3058393</id>
      <parentid>1784637</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:27:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="872" xml:space="preserve">'''«Agricultural and Forest Entomology»''' — [[Лондон]]дағы «Корол энтомологиялық қоғамдық ұйымының» қолдауымен, ауылшаруашылығы және орман энтомологиясы мәселелеріне арналған британ [[ғылыми журнал]]ы. Лондондағы «Корол энтомологиялық қоғамдық ұйымы» ретінде [[1999 жыл]]ы негізі қаланған. ISSN: 1461-9563. Бас редакторы: Allan D. Watt, Hefin Jones and BarbaraEkbom.&lt;ref&gt;http://ru.wikipedia.org/wiki/Agricultural_and_Forest_Entomology &lt;/ref&gt;  

==Сыртқы сілтемелер==
{{URL|www.royensoc.co.uk}}

==Дереккөздер== 
&lt;references/&gt;
{{бастама}}
{{уики}}
{{Суретсіз мақала}}
[[Санат: Журналдар]]</text>
      <sha1>8rz8ncjo2bwu50iy9ycp5o2f2jr5j2c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мырзатерек</title>
    <ns>0</ns>
    <id>196735</id>
    <redirect title="Бәйтерек (ағаш)" />
    <revision>
      <id>3058479</id>
      <parentid>869625</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T06:09:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>5055</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: Шынжырлы айдатуды түзетті → [[Бәйтерек (ағаш)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Бәйтерек (ағаш)]]</text>
      <sha1>343wvhzqp5b0k886o9g1rfj6qts86vz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жүйелі ойлау</title>
    <ns>0</ns>
    <id>197807</id>
    <revision>
      <id>3058417</id>
      <parentid>2956907</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:44:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2016" xml:space="preserve">[[Image:Systems thinking about the society.svg|thumb|240px|right|Қоғам жайлы жүйелі ойлау&lt;ref&gt;Illustration is made by Marcel Douwe Dekker (2007) based on an own standard and Pierre Malotaux (1985), &quot;Constructieleer van de mensenlijke samenwerking&quot;, in BB5 Collegedictaat TU Delft, pp. 120-147.&lt;/ref&gt;]]

'''Жүйелі ойлау''' — зерттеу методологиясының бір бағыты, оның негізінде объектті тұтас жиынның қарым-қатынастар жиынтығы мен олардың өзара байланыстардың бөлігі деп қарастыру, немесе объектті жүйе ретінде қарастыру жатады.

; Жүйелік ойлаудың негізгі принциптері
*'''Тұтастық'''
*'''Иерархиялық құрылымның болуы'''
*'''Структуризация'''
*'''Көпшілік'''
*'''Жүйелік'''


==Сыртқы сілттемелер==
* [http://www.thesystemsthinker.com/systemsthinkinglearn.html Жүйелі ойлау газеті] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120220093816/http://www.thesystemsthinker.com/systemsthinkinglearn.html |date=2012-02-20 }}
* [http://www.schumacherinstitute.org.uk/ Шумахер жүйелер институты]
* [http://www.projectworldview.org/wvtheme13.htm Dancing With Systems] Worldview жобасынан &lt;!-- not available: 2009-05-19--&gt;
* [http://www.systems-thinking.de/ Systems-thinking.de]: жүйелік ойлау тор ретінде кескінделуі
* [http://www.systhink.org/ Systems Thinking Laboratory]
* [http://www.thinking.net/Systems_Thinking/systems_thinking.html Жүйелі ойлау] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070908082833/http://www.thinking.net/Systems_Thinking/systems_thinking.html |date=2007-09-08 }}
* [http://www.bfi.org/ Buckminster Fuller Institute]
== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;
{{Uncategorized}}</text>
      <sha1>g7fmoduw0tr11nsoozg83t7qyfgiojq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талқылау:Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>267886</id>
    <revision>
      <id>3058542</id>
      <parentid>2755805</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:29:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Талқылау:Ащыкөл (көл, Қарағанды облысы)]] бетін [[Талқылау:Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" xml:space="preserve">{{Қазақстан жобасының мақаласы|деңгейі=|маңыздылығы=}}</text>
      <sha1>7b4a4gnp600p6hvugjf7l8p5ds53yku</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талқылау:Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>267912</id>
    <revision>
      <id>3058554</id>
      <parentid>2743793</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:36:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Талқылау:Арғанаты (тау, Қарағанды облысы)]] бетін [[Талқылау:Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" xml:space="preserve">{{Қазақстан жобасының мақаласы|деңгейі=|маңыздылығы=}}</text>
      <sha1>7b4a4gnp600p6hvugjf7l8p5ds53yku</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жүргізуші куәлігі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>484448</id>
    <revision>
      <id>3058426</id>
      <parentid>1902806</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:48:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3213" xml:space="preserve">[[File:Permiso de conducir plastificado.jpg|thumb|300px|[[Еуропа одағы]]на мүше мемлекеттерге ортақ форматтағы [[Испания]]дағы жүргізуші лицензиясы]]
'''Жүргізуші куәлігі''' (көбінесе — «құқығы») — [[көлік құралдары]]ның әртүрлі санаттарын басқаруға (жүргізуге) құқығын растайтын құжат.

''Жүргізуші куәлігі көбінесе мынадай көрінетін элементтерден тұрады'':

1) жүргізуші және жүргізуші куәлігі туралы мәліметтер;

2) иесінің фотосуреті және қолы;

3) жол полициясы емтихан қабылдау бөлімшесінің мөрі;

4) интегралдық микросхема;

5) түс бетінде орналасқан мәліметтер сипаттамасы.


[[Сурет:Fahrerlaubnisklassen.png|thumb|200px|right| [[Еуропа одағы]]ндағы жүргізушілер куәлігі санаттарының айырмашылығы.]]
''Интегралдық микросхема мынадай мәліметтерді құрайды'':


#жүргізуші куәлігі туралы:
#*сериясы мен нөмірі;
#*берілген күні;
#*емтихан қабылдау бөлімшесі мөрінің нөмірі;
# жүргізуші туралы:
#*тегі, аты, әкесінің аты;
#*туған күні және жері;
#*тұрғылықты жері;
#*салық төлеушінің тіркеу нөмірі (СТН);
#*жеке басын куәландыратын құжаттың түрі, сериясы, нөмірі және берілген күні;
#*фотосуреті;
#көлік құралын жүргізу рұқсаты туралы:
#*рұқсат етілген санаттар;
#*жүргізуші куәлігінің жарамды болу мерзімінің аяқталуы;
#*айрықша белгілер'&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V000001322_|title=Жүргізуші куәлігінің және көлік құралдарын тіркеу туралы куәліктің жаңа үлгілерін енгізу туралы|author=|date=2000-11-27|publisher=Әділет ҚР нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі
|accessdate=2013-02-03|lang={{ref-kk}}{{ref-ru}}}}&lt;/ref&gt;
==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

==Сыртқы сілтемелер==
{{Commons category|Driver's licenses}}
* http://www.touristart.ru/advice/1133-mbu.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120619064752/http://www.touristart.ru/advice/1133-mbu.html |date=2012-06-19 }}
* [http://ec.europa.eu/transport/home/drivinglicence/index_en.htm Information from the European Union in driving licences throughout the Community]

{{Жол белгілері}}

[[Санат:Құжаттар]]
[[Санат:Транспорт]]
[[Санат:Тұлғаларды сәйкестендіру]]</text>
      <sha1>fe452ynte6hfs5v3nblvzty02g0gs5j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жыл күндерінің тізімі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>486932</id>
    <revision>
      <id>3058406</id>
      <parentid>2956895</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:25:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2231" xml:space="preserve">Жыл күндерінің тізімі.
{{ISOCALENDAR}}
{{months}}
{| align=&quot;center&quot;
{{Calendar}}
|}

==Сыртқы сілтемелер және қайнарлар==
* [[ҚазАқпарат|ҚазAқпарат]] күнтізбесі: [http://inform.kz/kaz/searchtag/1003 АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130225091909/http://inform.kz/kaz/searchtag/1003 |date=2013-02-25 }}
* [https://web.archive.org/web/20121113135527/http://crufc.wordpress.com/aviation-history-by-day/ Aviation History by Day]
* [http://www.thefreedictionary.com/_/archive.htm Daily Content Archive]
* [http://www.malc.eu/history/year.index.html World History Database] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140903184525/http://www.malc.eu/history/year.index.html |date=2014-09-03 }} 
* History Channel (US): [http://www.history.com/tdih.do This Day in History]
* History Channel (UK): [http://www.thehistorychannel.co.uk/this-day-in-history.html This Day in History]
* [http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/index.html ''The New York Times'': On This Day]
* [http://www.on-this-day.com/ On-This-Day.com]
* The Internet Movie Database: [http://www.imdb.com/OnThisDay This Day in Movie History]
* Associated Press: [http://story.news.yahoo.com/news?tmpl=story&amp;u=/ap/history Today In History]
* [[BBC]]: [http://news.bbc.co.uk/onthisday/ On This Day]
* [http://www.history.navy.mil/wars/dates.htm Dates in American Naval History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060613075404/http://history.navy.mil/wars/dates.htm |date=2006-06-13 }}
* [http://www.today.wmit.net.au Today in Australian History]
* [http://www.nzhistory.net.nz/timeline Today in New Zealand History]
* [http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/today Smithsonian magazine's Today in History]
* [http://www.iranianshistoryonthisday.com Iranians' History on This Day]
* Library of Congress American Memory's [http://memory.loc.gov/ammem/today/today.html Today in History]

&lt;div class=&quot;plainlinks selfreference&quot;&gt;&lt;/div&gt;

[[Санат:Дереккөз материал тізімдері]]
[[Санат:Хронологиялық тізімдер]]
[[Санат:Тізімдер]]</text>
      <sha1>ci0x296if4x3jmel2icp0ykd661ojyh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Перл-Харбор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>489999</id>
    <revision>
      <id>3058385</id>
      <parentid>2933606</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:18:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9400" xml:space="preserve">{{бастама}}{{уики}}

'''Перл-Харбор''' ({{lang-en|Pearl Harbor}} — маржанды айлақ) — [[Оаху]] ([[Гавайи]]) аралындағы айлақ.  Айлақтың үлкен бөлігін және  іргелес жатқан аймақты [[АҚШ]] әскери-теңіз күштері  [[Тынық мұхиты]] флотының орталық әскери теңіз базасы алып жатыр.

[[1941]] жылы [[7 желтоқсан]]да [[Жапония]]  Перл-Харборға шабуыл жасады, ол [[АҚШ]]-тың  [[Екінші Дүниежүзілік соғыс]]қа кіруіне себеп болды.

==Перл-Харбор 1941 жылға дейін==
[[1875]] жылы [[АҚШ]]  мен [[Гаваий]] корольдігі серіктестік туралы  келісім шарт бекітті, осы шарт бойынша [[АҚШ]] флоты Перл-Харборға оңайлықпен қол жеткізе алды, бірақ сол үшін [[АҚШ]] [[Гаваий]] қантын [[импорт]]тау үшін арнайы жағдай жасау керек еді. Артынан [[1898]] жылғы [[Испан Американ соғысы]]ның нәтижесі бойынша [[АҚШ]] бұл аймақты толығымен [[аннексия]]лап алды. [[Аннексия]]дан кейін гавань кеңейтіліп, көбірек кемелерді қабылдауға мүмкіншілік берді. [[1908]] жылы кемеверфі салынды.
 
==Перл-Харборға шабуыл==
[[1941]] жылы [[26 қараша]]да жапон [[император]]лық флотының соққы құрамасы вице-адмирал [[Тюити Нагумо]]ның басқаруымен флот қолбасшысы [[Исороку Ямамота]]ның бұыйрығымен  [[Курил аралдары]]ның [[Хитокаппу]] шығанағындағы базаны тастап  Перл-Харборға бет алды. 
Жапон құрамасына алты авиатасушы: «Акаги», «Кага», «Сёкаку», «Сорю» және «Дзюйкаку» кіретін. Оларда 441 ұшақ орналасқан,  соның ішінде [[истребитель]]дер, [[торпедотасушы]]лар,  [[бомбардировщик]]тер және истребитель бомбмрдировщиктер болатын. Әр авиатасушының эскорты 2 линкордан, 2 ауыр және  1 жеңіл крейсер және 11 эсминцтен (басқа мәлметтер бойынша — 9 эсминцтен және 6 сүңгуір қайықтан) тұратын.
Перл-Харборға жасалған шабуылдың мақсаты [[АҚШ]] [[Тынық мұхиты]] флотын  бейтараптандырып Жапон әскерлері мен флотына [[оңтүстік-шығыс]] [[Азия]]дағы істеріне кеңшілікті қамтамасыз ету  болатын. [[7 желтоқсан]]да таңертең Жапон авиатасушылырдан ұшақтар [[Оаху]] аралындағы аэродромдарға және  Перл-Харбор гаванінде қозғалыссыз тұрған кемелерге соққы берді. Нәтижесінде  4 линкор, 2 эсминец, 1 минамен бөлуші суға батырылды. Тағы да 4 желілік кеме, 3 жеңіл крейсер және 1 эсминец айтарлықтай зақым алды. [[Америка]]ндық авиацияның шеккен зардабы: толығымен құртылған 188 ұшақ,оған қоса тағы да 159 кеме ауыр зақымданды . [[Америка]]лықтардан 2403 адам қаза тапты (оның ішінде 1000-нан артығы жарылған «Аризона» линкорінің бортында) және 1178 адам жараланды. Жапондықтар 29 ұшақтан айырылды  — 15 пикировщик, 5 торпедотасушы және 9 истребитель.  Және 5 өте кіші сүңгуір қайық суға батырылып жіберілді. Адамдар шығыны: 55 адам қаза тапты. Бір адам қолға түсті — [[лейтенант Сакамаки]] . Ол өте кіші сүңгуір қайық рифке соғылған соң жағалауға малтып жеткен.

==Екі жақ күштері==
Тиімділік көзқарасы бойынша Перл-Харборға жасалған шабуыл [[Жапония]]ға күтпеген табыс әкелді. Ол операцияны жоспарлаушылар ойлағаннан да асып түсті. [[АҚШ]] [[Тынық мұхиты]] флотының 6 айға  бейтараптандырылуы [[Жапония]]ға ешбір қиындықсыз [[Оңтүстік Шығыс]] [[Азия]]ның үлкен бөлігін жаулап алуға септігін тигізді. Жаулап алынған мемлекеттер қатарына [[Гонконг]], [[Бирма]],  [[Голландия]]лық [[Ост-Үндістан]], [[Малая]], [[Сингапур]] мен [[Филиппин]].  Бірақ [[АҚШ]]-тың бітімге келуге қарсы болуы және [[Жапония]] одақтастарынан көмек алу мүмкіншілігінің болмауы, ақырында [[Жапония]]ны жеңілуге әкеп соқты. [[Америка]]ның  суға батқан кемелердің 4-уі ғана қалпына келтіріле алмады, олар, «Аризона»  (жарылды), «Оклахома» (тоңқарылды) линкорлары және                                                                                                                                                                                                                                                                                     2 эсминец. Жапон күштері [[АҚШ]]-тың линкорлары мен ұшақтарын жоюға ұмтылып, соғыстың одан әрі жүрісіне өте маңызды, әрі күтпеген шабуыл негізінде жеңіл жоюға  болатын нысандарды жайына қалдырған: 11 сүңгуір қайық, сақтаудағы мұнай қорлары, техника жөндеу орындары,  докалар.  Авиацияға да келтірген залал үлкен болғанымен, мүмкін болған нұқсаннан едәуір аз  болып шықты. Жапондық қолбасшылар аса көп құпиялықты сақтай отырып, өте аз шығын болуы үшін [[артиллерия]]лық кемелерді қолданудан бас тартты(ол шығын мен көзге түсіп қалу тәуекелін азайтқанмен, қарсыласына келтірілген шығынды да бірталай азайтты),оның орнына авиация мен өте кіші сүңгуір қайықтарға  көбірек көңіл бөлді (соңғылары ешбір нәтиже берген жоқ). Тіпті күтпегендік факторынан  барынша көп нәтижеге қол жеткізу үшін соққылар екі толқынмен ғана берілді, ол ақыр соңында ұшақтардың көбін сақтап қалғанмен [[Америка]]нның зардабын әжептәуір жеңілдетті .Әдейі, әлде кездейсоқ па, бірақ жапон флоты [[Америка]] базасына соққы берген кезде, онда авиатасушы кемелер болмаған. Соның салдарынан [[Екінші Дүниежүзілік соғыс]]ында [[Америка]]ның негізгі әскери теңіз күштері болған авиатасымалдаушы күштері операция барысында ешқандай зардап шеккен жоқ. Соңғы фактор [[Америка]] басшылығын шешуші әскери маңызы жоқ кемелерді (желілік «Северная Каролина кемесі тәрізді», жапон флотының соққысына әдейі шоғырландырылды деп айыпталды. Ал Перл-Харборға шабуыл жасаған 22 жапон кемелерінен соғыстың аяғында 1-уі ғана аман қалды.

==Дереккөздер==
https://maps.google.com/maps?f=q&amp;hl=ru&amp;geocode=&amp;q=Pearl+Harbor&amp;sll=37.752258,-122.420654&amp;sspn=0.12324,0.2314&amp;ie=UTF8&amp;ll=21.378837,-157.987368&amp;spn=0.00907
1,0.014462&amp;t=k&amp;z=16&amp;om=1

http://www.zpu-journal.ru/e-zpu/2008/6/Buranok/

http://www.hrono.ru/sobyt/1900sob/1941perl.php

http://militera.lib.ru/h/zero/index.html</text>
      <sha1>bvpbxop9g3ol069ap5iran2wotuaej8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уикипедия:Белсенді қатысушылар</title>
    <ns>4</ns>
    <id>492279</id>
    <revision>
      <id>3058355</id>
      <parentid>3058012</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T12:03:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jembot</username>
        <id>36112</id>
      </contributor>
      <comment>Bot: Рейтингті жаңарту</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5077" xml:space="preserve">{{/begin|200}}
|-
| 1 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:1198}}]] || {{Permissions|Мағыпар}}
|-
| 2 || [[User:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] || [[Special:Contributions/Білгіш Шежіреші|{{formatnum:825}}]] || {{Permissions|Білгіш Шежіреші}}
|-
| 3 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:575}}]] || {{Permissions|Салиха}}
|-
| 4 || [[User:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] || [[Special:Contributions/Ұлы Тұран|{{formatnum:480}}]] || {{Permissions|Ұлы Тұран}}
|-
| 5 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:366}}]] || {{Permissions|Kasymov}}
|-
| 6 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:190}}]] || {{Permissions|Kas77777}}
|-
| 7 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:167}}]] || {{Permissions|Орел Карл}}
|-
| 8 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:129}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}}
|-
| 9 || [[User:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] || [[Special:Contributions/Malik Nursultan B|{{formatnum:126}}]] || {{Permissions|Malik Nursultan B}}
|-
| 10 || [[User:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] || [[Special:Contributions/Dimash Kenesbek|{{formatnum:82}}]] || {{Permissions|Dimash Kenesbek}}
|-
| 11 || [[User:NusrTansj|NusrTansj]] || [[Special:Contributions/NusrTansj|{{formatnum:77}}]] || {{Permissions|NusrTansj}}
|-
| 12 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:73}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}}
|-
| 13 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:72}}]] || {{Permissions|Madi Dos}}
|-
| 14 || [[User:Kristianmusic|Kristianmusic]] || [[Special:Contributions/Kristianmusic|{{formatnum:70}}]] || {{Permissions|Kristianmusic}}
|-
| 15 || [[User:Didar.Bayan21NS|Didar.Bayan21NS]] || [[Special:Contributions/Didar.Bayan21NS|{{formatnum:57}}]] || {{Permissions|Didar.Bayan21NS}}
|-
| 16 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:51}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}}
|-
| 17 || [[User:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] || [[Special:Contributions/Ерқанат Рыскулбеков|{{formatnum:48}}]] || {{Permissions|Ерқанат Рыскулбеков}}
|-
| 18 || [[User:Doc Taxon|Doc Taxon]] || [[Special:Contributions/Doc Taxon|{{formatnum:43}}]] || {{Permissions|Doc Taxon}}
|-
| 19 || [[User:Wolfgang1212|Wolfgang1212]] || [[Special:Contributions/Wolfgang1212|{{formatnum:40}}]] || {{Permissions|Wolfgang1212}}
|-
| 20 || [[User:Nurbekovanurly|Nurbekovanurly]] || [[Special:Contributions/Nurbekovanurly|{{formatnum:36}}]] || {{Permissions|Nurbekovanurly}}
|-
| 21 || [[User:СеніңШешең|СеніңШешең]] || [[Special:Contributions/СеніңШешең|{{formatnum:26}}]] || {{Permissions|СеніңШешең}}
|-
| 22 || [[User:Arris17|Arris17]] || [[Special:Contributions/Arris17|{{formatnum:20}}]] || {{Permissions|Arris17}}
|-
| 23 || [[User:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] || [[Special:Contributions/DariaUrinbasarova21nis|{{formatnum:19}}]] || {{Permissions|DariaUrinbasarova21nis}}
|-
| 24 || [[User:B25es|B25es]] || [[Special:Contributions/B25es|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|B25es}}
|-
| 25 || [[User:Қайсар Қылышбек|Қайсар Қылышбек]] || [[Special:Contributions/Қайсар Қылышбек|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Қайсар Қылышбек}}
|-
| 26 || [[User:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] || [[Special:Contributions/Нұрлан Рахымжанов|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|Нұрлан Рахымжанов}}
|-
| 27 || [[User:Gerelyi|Gerelyi]] || [[Special:Contributions/Gerelyi|{{formatnum:15}}]] || {{Permissions|Gerelyi}}
|-
| 28 || [[User:Сәуір 1|Сәуір 1]] || [[Special:Contributions/Сәуір 1|{{formatnum:14}}]] || {{Permissions|Сәуір 1}}
|-
| 29 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Gliwi}}
|-
| 30 || [[User:Айвентадор|Айвентадор]] || [[Special:Contributions/Айвентадор|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Айвентадор}}
|-
| 31 || [[User:Нұрлыжол|Нұрлыжол]] || [[Special:Contributions/Нұрлыжол|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Нұрлыжол}}
|-
| 32 || [[User:Kazman322|Kazman322]] || [[Special:Contributions/Kazman322|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|Kazman322}}
|-
| 33 || [[User:Abayconvict|Abayconvict]] || [[Special:Contributions/Abayconvict|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|Abayconvict}}
{{/end}}</text>
      <sha1>qps9tl4ol72787nmgakm8xkk3gfsedt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жолақбас айқабақ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>504732</id>
    <revision>
      <id>3058359</id>
      <parentid>2405655</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T12:20:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3713" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name = '''Жолақбас Айқабақ'''
| status = 
| status_system = 
| status_ref =
| image = Acrocephalus schoenobaenus 1 (Marek Szczepanek).jpg
| image_width = 250px
| range_map = 
| range_map_caption = 
| regnum = [[Жануарлар]]
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis = [[Құстар]]
| ordo = Торғайлар
| familia = Acrocephalасеае
| genus = 
| species = 
| binomial = {{btname|Acrocephalus schoenobaenus}}
| binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758)
}}
'''Жолақбас Айқабақ''' - ({{lang-la|Acrocephalus schoenobaenus}})  - торғайлар сабының  Acrocephalасеае тұқымдасының сайрағыш құсы.

==Таралу аймақтары==
Жолақбас айқабақ [[Қазақстан]]да республиканың солтүстік және батысындағы қамысты тоспаларда мекендейді. 

== Биологиялық сипаттамасы ==
Жолақбас Айқабақт -  жоны қошқыл қоңырқай, бауыры сарғыштау саз түстес шағын денелі ала шұбар [[құс]].  Оның өзге айқабақтардан айырмашылығы - бастың екі жағында - созылған қара жолағының, айқын байқалатын бозғылт қасының болуы. 

Ұясын су жақтағы қалың шөптің, қамыс немесе бұталар өркеніне, ылғалды орынға орналастырады. Аналық салындыдағы қызғылт қоңыр секпілді  4-5 жұмыртқаны 13 күн басады . Аталығымен бірге  13-15 күн балапандарды қоректендіреді. Балапандар ұядан ұшқаннан кейін  ұзақ уақыт 19 күнге жуық бірге болады. Жолақбас айқабақ оңтүстікке қыркүйек - қазан айларында ұшып кетеді. 

===Тән ерекшеліктер===
Айқабактың аталықтары әр құсқа еліктеген әуезімен асыға сайрап, күйттеу кезеңі қызған  шақта көбінесе құсойнақ жасап ұшады. Сонымен қатар аталық қамыс  әуеге көтеріліп, қанатын баяу қағады да жоғарыға қиғаш ұшады; шарықтай көтеріліп, бір орында біраз қалтырап тұрады, қанатын өте биік көтергендіктен, оның ұштары жанасқандай болып байқалады; бұдан соң қанатын арқасынан жоғары көтеріңкіреп, құйрығын жоғарырақ қиғаш ұстап, көлбеу қалықтайды - құлдырап келіп, қамыс арасына гүрс етіп құлайды - осылардың барлығын сайрап жүріп орындайды. 

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?birds/529.html Позвоночные животные России: Камышовка-барсучок] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140116082050/http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?birds%2F529.html |date=2014-01-16 }}
* {{commonscat-inline|Category:Acrocephalus schoenobaenus|Жолақбас айқабақ}}


=='''Дереккөздер'''==
* Қазақстанның құстары кітабы , Атамұра 2011ж.
* http://birds.sfu-kras.ru/

[[Санат:Торғайтәрізділер]]</text>
      <sha1>bj0isn1i1puz4ra87rldelw9or155ef</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мұхамедназар Гапуров</title>
    <ns>0</ns>
    <id>514622</id>
    <revision>
      <id>3058558</id>
      <parentid>2260693</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:42:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Malik Nursultan B [[Гапуров Мұхамедназар]] бетін [[Мұхамедназар Гапуров]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1282" xml:space="preserve">'''Гапуров Мұхамедназар''' (15.2.1922 жылы, Чарджоу ауданы)- совет мемлекет және партия қайраткері.1944 жылдан КОКП мүшесі.  Чарджоу пед. институтын сырттан  оқып бітірді (1954). 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысына қатысты. 1943-1944 жылдары мектепте оқу ісінің меңгерушісі,директоры болды. 1948-1956 жылдары Чарджоу облысы комсомол комитетінің 1-секретары, Түрікменстан ЛКСМ ОК-нің секретары. 1963-1969 жылдары Түрікменстан ҚСР-і Мин.Советінің председателі. КОКП 22-24-съездерінің делегаты. Партияның 23-съезінде КОКП ОК мүшелігіне кандидат, 24-съезінде КОКП ОК-нің мүшелігіне сайланды. 6-8 сайланған  КСРО Жоғарғы Советінің депутаты. Ленин орденімен және басқа орден, медальдармен марапатталған.

== Дереккөздер ==
Қазақ энциклопедиясы</text>
      <sha1>ni34duxbvq32gpw3lojebs3z4ueytt5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлкен көздер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>531435</id>
    <revision>
      <id>3058430</id>
      <parentid>2218411</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T18:05:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1083" xml:space="preserve">{{уики}}{{Universal infocard}}

'''«Үлкен көздер»''' ({{Lang-en|Big Eyes}}) — 2014 жылы режиссер [[Тим Бёртон]] түсірген американдық өмірбаяндық драмалық фильм.

== Сюжеті  ==
Маргарет есімді суретші әйел 1950 жылдары көздері ерекше үлкен балалардың портреттерін салумен айналысады. Өз атынан жариялауға ұялған әйел, авторы ретінде күйеуі Уолтер Кинді көрсетіп жүреді. Екеуі танымал бола бастағанда ажырасуға мәжбүр болады. Осы кезде үлкен мәселе туындайды: картиналардың авторын дәлелдеу қиынға соғады. 

== Сілтемелер ==

* {{imdb title|id=1126590}}
* {{Rotten Tomatoes|big_eyes_2014}}
* {{Metacritic film|big-eyes}}
* {{Amg title|556305}}
* {{Mojo title|bigeyes}}

[[Санат:АҚШ фильмдері]]</text>
      <sha1>0x24we4z18sg4rxh0czsic6g0fjqyq0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жүйкелік анорексия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>531658</id>
    <revision>
      <id>3058422</id>
      <parentid>2236245</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:45:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6668" xml:space="preserve">{{Infobox disease
 | Name = Жүйкелік анорексия
 | Image = Gull_-_Anorexia_Miss_A.jpg
 | Caption = &quot;Miss A—&quot; pictured in 1866 and in 1870 after treatment. She was one of the earliest anorexia nervosa case studies. From the published medical papers of [[Sir William Gull, 1st Baronet|Sir William Gull]]
 | DiseasesDB = 749
 | ICD10 = {{ICD10|F|50|0|f|50}}-{{ICD10|F|50|1|f|50}}
 | ICD9 = {{ICD9|307.1}}
 | ICDO =
 | OMIM = 606788
 | MedlinePlus = 000362
 | eMedicineSubj = emerg
 | eMedicineTopic = 34
 | eMedicine_mult = {{eMedicine2|med|144}}
 | MeshID = D000856}}
'''Жүйкелік анорексия''' (неврогенді анорексия) — қалыптан тыс ас қабылдау тәртібімен сипатталатын жағдай.

== Себептері ==
Сыртқы әлпетті жақсарту талпынысының әсерінен пайда болып, эндокринді жүйе мен ішкі ағзалардың бұзылуына әкеледі. Бұл дерт көбінесе, жасөспірім қыздар мен бойжеткендер арасында көптеп кездеседі. Пайда болу себептері мен даму механизмі әлі толық зерттеліп болмаған құбылыс. Жыныстық жетілу кезінде эндокриндік жүйе жағынан реттеудің бұзылуы, адамның психикалық ерекшелігінің (өзіне өте жоғары талап қою), отбасы ішіндегі қарым-қатынастар ерекшеліктерінің (ананың баланы тым өбектеуі) маңызды ролі байқалады. Арықтауға әкелетін ашығу - [[ми]] қызметіне әсер ететін [[нейроэндокрин]]-дік және зат алмасу өзгерістеріне әкеліп, адам психикасындағы өзгерістерді шақырады. Арықтауға патологиялық талпыныс негізінде - дене пішініне риза болмаушылық, оны жақсарту мақсаты жатыр. Бұл ретте [[науқас]], ең алдымен, кез-келген каллориясы жоғары тағамнан толық бас тартып, кейін бірте-бірте күндізгі ас мәзірінің көлемін шектей бастайды. Бойжеткендер, сонымен бірге дене жаттығуларымен айналысып, ішті жүргізетін және зәр айдайтын дәрілерді пайдаланып, жиі клизма жасайды. Дене салмағын жоғалтқан кезде (25-50 % дейін) ішкі ағзалардың жұмысы бұзылып, [[эндокриндік]] жүйеде өзгерістер дамиды.

== Ауру кезеңдері ==
Бірінші кезекте [[аменорея]] (етеккірдің болмауы), [[гипотония]] (қан қысымының төмендеуі), [[брадикардия]] (жүрек соғысының сиреуі) дамиды. Дене қимылының көп болғанына қарамастан, тоңғақтық, дене қызуының жоғарылауы, терінің құрғауы, іш қатуы байқалады. Науқастардың жартысына жуығы ұзақ ашығуға төзе алмай, тамақ ішкеннен кейін өздері құсуды шақырады. Кейде оларда [[булемия]] (тамақты шектен тыс, көп ішу) дамып, құсу соған да байланысты болып тұрады. Құсу кезіндегі жағымсыз сезімдер тез арада жойылып, керісінше, ағзаның &quot;тазаруы&quot; сияқты жағымды сезім пайда болады. Дене салмағының бастапқыдан 50 % дан көп жоғалуы кафексияның (тым арықтық) дамуына әкеледі. Сырқаттар өзінің жағдайын дұрыс бағалай алмайды, тері асты май қабаты ондай адамдарда мүлде болмайды, гипертрихоз (терінің түктенуі), терінің құрғауы, ісінуі, қан құрамының айқын бұзылыстары байқалады. Емделмеген жағдайда осындай қалып, өлімге әкеледі. Жүйкелік анорексияның 20 %-ы өліммен аяқталады. Диагностикасы Жүйкелік анорексияға ерте кезеңде диагноз қою өте қиын. Науқастар өздерінің арықтау себебін жасырып, ұзақ уақыт бойы әртүрлі маман дәрігерлерден тексерілуден өтіп, емделеді. Дене салмағының жоғалуы күшейген кезде, әсіресе, бойжеткендер мен жас әйелдерде, басқа зерттеу әдістерінің сыртында, олардың тамақтану тәртібін бақылау қажет. Көбінесе, [[диагноз]] дене салмағы өмірге қауіпті дәрежеде болғанда, аурудың кеш кезеңінде диагноз қойылады.

== Емі ==
Анорексиямен ауырған науқасты, оның дұрыс тамақтануын қадағалау үшін, міндетті түрде стационарға жатқызу қажет. Стационардан шыққан кезде науқастар ұзақ уақыт бойы [[психотерапев]]-ттің бақылауында болуы керек. Бойжеткендердің 1/3 бөлінде дене салмағы қалыптасқаннан кейін де етеккірі келмейді. Сондықтан, оларға [[гинеколог]] - эндокринологтың емі қажет болады&lt;ref&gt;[http://www.depressia.com/psihicheskie-rasstroystva-i-zabolevaniya/anoreksiya] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150108175214/http://www.depressia.com/psihicheskie-rasstroystva-i-zabolevaniya/anoreksiya |date=2015-01-08 }}&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{бастама}}

[[Санат:Психикалық аурулар]]
[[Санат:Аурулар]]</text>
      <sha1>bzesi0pu97hqiak89addrdtnspuurro</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сарыарқа (метро бекеті)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>534470</id>
    <revision>
      <id>3058494</id>
      <parentid>3038727</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T07:44:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2344" xml:space="preserve">'''«Сарыарқа»''' — [[Алматы метросы]]ның 10-шы бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Бауыржан Момышұлы]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттер арасында орналасқан.

[[Сурет:Saryarqa station inside.jpg|нобай|Бекеттің ішкі көрінісі]]

== Құрылысы ==
Бұл [[2018 жыл]]ы «Сарыарқа» — «Достық» бастапқы бөлігінің құрамында пайдалануға беру жоспарланған болатын&lt;ref&gt;[http://www.vecher.kz/?S=10-200812110800 Вечерний Алматы: Метро запустят 31 желтоқсан 2009 ж.]&lt;/ref&gt;. 2015 жылы 22 шілдеде «Сарыарқа» және «[[Достық (метро бекеті)|Достық»]] станцияларының құрылысы басталғаны туралы хабарланды. Станциялардың ашылуы [[2020 жыл]]ға жоспарланып отыр.

== Жоба ==
Станция терең іргетаспен қаланады, жабық әдіспен салынады. Бұл «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу»]] станциясынан кейін болады.

== Орналасуы ==
[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]], жолдың жүру бөлігінің астына орналастырылады. Түсу вестибюльдері [[Саин көшесі (Алматы)|Family Park]] кіреберісінде орналасатын болады .

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
«Сарыарқа» — метро бекеті терең жер астында орналасқан.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* [http://www.kp.kz/index.php?s=563 Бекеттің безендірілуі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080327003037/http://www.kp.kz/index.php?s=563|date=2008-03-27}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>566ax6nyplb11fhdp6bksnpnftj1tuk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058496</id>
      <parentid>3058494</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T07:58:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3488" xml:space="preserve">'''«Сарыарқа»''' — [[Алматы метросы]]ның 10-шы бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Бауыржан Момышұлы]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттер арасында орналасқан.

[[Сурет:Saryarqa station inside.jpg|нобай|Бекеттің ішкі көрінісі]]

== Құрылысы ==
Бұл [[2018 жыл]]ы «Сарыарқа» — «Достық» бастапқы бөлігінің құрамында пайдалануға беру жоспарланған болатын&lt;ref&gt;[http://www.vecher.kz/?S=10-200812110800 Вечерний Алматы: Метро запустят 31 желтоқсан 2009 ж.]&lt;/ref&gt;. 2015 жылы 22 шілдеде «Сарыарқа» және «[[Достық (метро бекеті)|Достық»]] станцияларының құрылысы басталғаны туралы хабарланды. Станциялардың ашылуы [[2020 жыл]]ға жоспарланып отыр.

== Жоба ==
Станция терең іргетаспен қаланады, жабық әдіспен салынады. Бұл «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу»]] станциясынан кейін болады.

== Орналасуы ==
[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] көлік жүретін бөлігінің астында, [[Алтынсарин даңғылы (Алматы)|Алтынсарин даңғылы]] мен Сайын көшесінің арасында, Family саябағының ауданында орналасқан.

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
Терең орналасқан (33 м), үш жармалы, пилон типті, бір вестибюлі бар бекет. Платформаның ұзындығы - 110 м.

Бекеттің интерьерін сәулеттік-көркемдік безендіруді жасаудағы негізгі идея – Сарыарқаның кең байтақ жерінің әсемдігі мен өзіндік ерекшелігін көрсету.

Платформалық учаске қабырғалары символикалық түрде құм бедерін қайталайтын толқын тәріздес гранит тақтайшалары ендірілген мәрмәр таскесте тақтайшалармен капталған.

Шеткі қабырғада даланың үстінде күннің шығуын бейнелейтін, алдыңғы қатарда Сарыарқаның кең даласының қақ ортасында орналасқан жас астана Нұрсұлтанның аясында жүгіріп келе жатқан жылқылар үйірі бейнеленген панно орналасқан. Панно қазақ халқының бай мәдени-тарихи мұрасын еске түсіреді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* [http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3320 «Сарыарқа» бекеті] — metroalmaty.kz

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>itku5pkuhwo7qgbnt57kz07crbt687d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058499</id>
      <parentid>3058496</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T08:07:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3496" xml:space="preserve">'''«Сарыарқа»''' — [[Алматы метросы]]ның 10-шы бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Бауыржан Момышұлы]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан.

[[Сурет:Saryarqa station inside.jpg|нобай|Бекеттің ішкі көрінісі]]

== Құрылысы ==
Бұл [[2018 жыл]]ы «Сарыарқа» — «Достық» бастапқы бөлігінің құрамында пайдалануға беру жоспарланған болатын&lt;ref&gt;[http://www.vecher.kz/?S=10-200812110800 Вечерний Алматы: Метро запустят 31 желтоқсан 2009 ж.]&lt;/ref&gt;. 2015 жылы 22 шілдеде «Сарыарқа» және «[[Достық (метро бекеті)|Достық»]] станцияларының құрылысы басталғаны туралы хабарланды. Станциялардың ашылуы [[2020 жыл]]ға жоспарланып отыр.

== Жоба ==
Станция терең іргетаспен қаланады, жабық әдіспен салынады. Бұл «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу»]] станциясынан кейін болады.

== Орналасуы ==
[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] көлік жүретін бөлігінің астында, [[Алтынсарин даңғылы (Алматы)|Алтынсарин даңғылы]] мен Сайын көшесінің арасында, Family саябағының ауданында орналасқан.

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
Терең орналасқан (33 м), үш жармалы, пилон типті, бір вестибюлі бар бекет. Платформаның ұзындығы - 110 м.

Бекеттің интерьерін сәулеттік-көркемдік безендіруді жасаудағы негізгі идея – Сарыарқаның кең байтақ жерінің әсемдігі мен өзіндік ерекшелігін көрсету.

Платформалық учаске қабырғалары символикалық түрде құм бедерін қайталайтын толқын тәріздес гранит тақтайшалары ендірілген мәрмәр таскесте тақтайшалармен капталған.

Шеткі қабырғада даланың үстінде күннің шығуын бейнелейтін, алдыңғы қатарда Сарыарқаның кең даласының қақ ортасында орналасқан жас астана Нұрсұлтанның аясында жүгіріп келе жатқан жылқылар үйірі бейнеленген панно орналасқан. Панно қазақ халқының бай мәдени-тарихи мұрасын еске түсіреді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* [http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3320 «Сарыарқа» бекеті] — metroalmaty.kz

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>oko7oqu3b804izb4cucstlzp4b6i923</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058505</id>
      <parentid>3058499</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T09:06:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4122" xml:space="preserve">'''«Сарыарқа»''' — [[Алматы метросы]]ның 10-шы бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Бауыржан Момышұлы]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан.

[[Сурет:Saryarqa station inside.jpg|нобай|Бекеттің ішкі көрінісі]]

== Құрылысы ==
2015 жылы 22 шілдеде «Сарыарқа» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Достық]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің құрылысы басталғаны туралы хабарланды.

«Сарыарқа» бекетін пайдалануға беру 2018 жылға жоспарланған. Алайда, 2017-2021 жылдарға арналған қалалық бюджет тарапынан құрылысты қаржыландыруды бөлудің толық тоқтатылуына байланысты тапсыру мерзімдері ауыстырылды.

Бекеттің ашылуы бірнеше рет кейінге қалдырылды және 2019 жылдың маусым айында 2021 жылы ашылатындығы айтылды.

Метро бекеті Орталық Қазақстанда орналасқан [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласының]] құрметіне аталған.

2021 жылғы 30 желтоқсанда бекетті техникалық іске қосылуы өтті.

2022 жылы 30 мамырда бекет алғашқы жолаушыларды қабылдады.

== Жоба ==
Станция терең іргетаспен қаланады, жабық әдіспен салынады. Бұл «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу»]] станциясынан кейін болады.

== Орналасуы ==
[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] көлік жүретін бөлігінің астында, [[Алтынсарин даңғылы (Алматы)|Алтынсарин даңғылы]] мен Сайын көшесінің арасында, Family саябағының ауданында орналасқан.

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
Терең орналасқан (33 м), үш жармалы, пилон типті, бір вестибюлі бар бекет. Платформаның ұзындығы - 110 м.

Бекеттің интерьерін сәулеттік-көркемдік безендіруді жасаудағы негізгі идея – Сарыарқаның кең байтақ жерінің әсемдігі мен өзіндік ерекшелігін көрсету.

Платформалық учаске қабырғалары символикалық түрде құм бедерін қайталайтын толқын тәріздес гранит тақтайшалары ендірілген мәрмәр таскесте тақтайшалармен капталған.

Шеткі қабырғада даланың үстінде күннің шығуын бейнелейтін, алдыңғы қатарда Сарыарқаның кең даласының қақ ортасында орналасқан жас астана Нұрсұлтанның аясында жүгіріп келе жатқан жылқылар үйірі бейнеленген панно орналасқан. Панно қазақ халқының бай мәдени-тарихи мұрасын еске түсіреді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* [http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3320 «Сарыарқа» бекеті] — metroalmaty.kz

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>n7l9rx1esrwsy0o8xl9zlnj1f2f9px1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058506</id>
      <parentid>3058505</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T09:09:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4173" xml:space="preserve">'''«Сарыарқа»''' — [[Алматы метросы]]ның 10-шы бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Бауыржан Момышұлы]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан.

[[Сурет:Saryarqa station inside.jpg|нобай|Бекеттің ішкі көрінісі]]

== Құрылысы ==
2015 жылы 22 шілдеде «Сарыарқа» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Достық]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің құрылысы басталғаны туралы хабарланды.

«Сарыарқа» бекетін пайдалануға беру 2018 жылға жоспарланған. Алайда, 2017-2021 жылдарға арналған қалалық бюджет тарапынан құрылысты қаржыландыруды бөлудің толық тоқтатылуына байланысты тапсыру мерзімдері ауыстырылды.

Бекеттің ашылуы бірнеше рет кейінге қалдырылды және 2019 жылдың маусым айында бекет 2021 жылы ашылатындығы айтылды.

Метро бекеті [[Орталық Қазақстан|Орталық Қазақстанда]] орналасқан [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласының]] құрметіне аталған.

2021 жылғы 30 желтоқсанда бекеттің техникалық іске қосылуы өтті.

2022 жылы 30 мамырда бекет алғашқы жолаушыларды қабылдады.

== Жоба ==
Станция терең іргетаспен қаланады, жабық әдіспен салынады. Бұл «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу»]] станциясынан кейін болады.

== Орналасуы ==
[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] көлік жүретін бөлігінің астында, [[Алтынсарин даңғылы (Алматы)|Алтынсарин даңғылы]] мен Сайын көшесінің арасында, Family саябағының ауданында орналасқан.

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
Терең орналасқан (33 м), үш жармалы, пилон типті, бір вестибюлі бар бекет. Платформаның ұзындығы - 110 м.

Бекеттің интерьерін сәулеттік-көркемдік безендіруді жасаудағы негізгі идея – Сарыарқаның кең байтақ жерінің әсемдігі мен өзіндік ерекшелігін көрсету.

Платформалық учаске қабырғалары символикалық түрде құм бедерін қайталайтын толқын тәріздес гранит тақтайшалары ендірілген мәрмәр таскесте тақтайшалармен капталған.

Шеткі қабырғада даланың үстінде күннің шығуын бейнелейтін, алдыңғы қатарда Сарыарқаның кең даласының қақ ортасында орналасқан жас астана Нұрсұлтанның аясында жүгіріп келе жатқан жылқылар үйірі бейнеленген панно орналасқан. Панно қазақ халқының бай мәдени-тарихи мұрасын еске түсіреді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* [http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3320 «Сарыарқа» бекеті] — metroalmaty.kz

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>emou88rqlwcomx8a3b1p70liog66rf2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058510</id>
      <parentid>3058506</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:09:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>/* Архитектурасы мен безендірілуі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4174" xml:space="preserve">'''«Сарыарқа»''' — [[Алматы метросы]]ның 10-шы бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Бауыржан Момышұлы]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан.

[[Сурет:Saryarqa station inside.jpg|нобай|Бекеттің ішкі көрінісі]]

== Құрылысы ==
2015 жылы 22 шілдеде «Сарыарқа» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Достық]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің құрылысы басталғаны туралы хабарланды.

«Сарыарқа» бекетін пайдалануға беру 2018 жылға жоспарланған. Алайда, 2017-2021 жылдарға арналған қалалық бюджет тарапынан құрылысты қаржыландыруды бөлудің толық тоқтатылуына байланысты тапсыру мерзімдері ауыстырылды.

Бекеттің ашылуы бірнеше рет кейінге қалдырылды және 2019 жылдың маусым айында бекет 2021 жылы ашылатындығы айтылды.

Метро бекеті [[Орталық Қазақстан|Орталық Қазақстанда]] орналасқан [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласының]] құрметіне аталған.

2021 жылғы 30 желтоқсанда бекеттің техникалық іске қосылуы өтті.

2022 жылы 30 мамырда бекет алғашқы жолаушыларды қабылдады.

== Жоба ==
Станция терең іргетаспен қаланады, жабық әдіспен салынады. Бұл «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу»]] станциясынан кейін болады.

== Орналасуы ==
[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] көлік жүретін бөлігінің астында, [[Алтынсарин даңғылы (Алматы)|Алтынсарин даңғылы]] мен Сайын көшесінің арасында, Family саябағының ауданында орналасқан.

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
Терең орналасқан (33 м), үш жармалы, пилон типті, бір вестибюлі бар бекет. Платформаның ұзындығы - 110 м.

Бекеттің интерьерін сәулеттік-көркемдік безендіруді жасаудағы негізгі идея – Сарыарқаның кең байтақ жерінің әсемдігі мен өзіндік ерекшелігін көрсету.

Платформалық учаске қабырғалары символикалық түрде құм бедерін қайталайтын толқын тәріздес гранит тақтайшалары ендірілген мәрмәр таскесте тақтайшалармен қапталған.

Шеткі қабырғада даланың үстінде күннің шығуын бейнелейтін, алдыңғы қатарда Сарыарқаның кең даласының қақ ортасында орналасқан жас астана Нұр-Сұлтанның аясында жүгіріп келе жатқан жылқылар үйірі бейнеленген панно орналасқан. Панно қазақ халқының бай мәдени-тарихи мұрасын еске түсіреді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* [http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3320 «Сарыарқа» бекеті] — metroalmaty.kz

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>aq93pvikspgkvif90p8d3amjw9ntqz6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жамбыл (Атырау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>537064</id>
    <revision>
      <id>3058434</id>
      <parentid>2977943</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T18:17:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4330" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = ауыл
 |атауы                   = Жамбыл
 |сурет                   =
 |әкімшілік күйі          = 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg = 46 |lat_min = 32 |lat_sec = 49
  |lon_deg = 49 |lon_min =06  |lon_sec = 46
  |CoordAddon             =  
  |CoordScale             =
 |ел картасы             = 
 |облыс картасы          = 
 |аудан картасы          = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                   = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = 
 |ауданы                   = Құрманғазы ауданы
 |кестедегі аудан         = 
 |мекен түрі              = ауылдық округ
 |мекені                   =Нұржау  ауылдық округі
 |кестедегі мекен         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Татарское (Тәтірке)''
 |статус алуы               = 
 |жер аумағы                  = 
 |биiктiктiң түрi         =
 |орталығының биiктігі    =
 |климаты                 = 
  |тұрғыны                = 565
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         =  
 |идентификатор түрі      =
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   =
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2            =
 |сайт тілі 3            = 
 |сайт тілі 4           = 
 |сайт тілі 5            = 
 |add1n                  =
 |add1                   = 
 |add2n                  = 
 |add2                   = 
 |add3n                  = 
 |add3                   = 
}} 
{{мағына|Жамбыл}}
'''Жамбыл''' (Бұрынғы атауы - ''Татарское'', ''Тәтірке'') — [[Атырау облысы]], [[Құрманғазы ауданы]]ндағы ауыл. [[Нұржау ауылдық округі]]нің құрамына кіреді. Аудан орталығы [[Ганюшкин]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 22 км жерде.

==Халқы==
Халқы 565 адам (2009 ж.).&lt;ref&gt;2009 жылғы Қазақстан Республикасы халық санағы. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

== Әлеуметтік және мәдени нысандары == 
* Панфилов атындағы орта мектеп — 1925 жылы ашылған. 1935 ж. 4 сыныптық, 1940 жылдан орталау мектеп болды. 2014 жылы жаңа ғимарат салынып пайдалануға берілді.&lt;ref&gt;Құрманғазы ауданы. Шежіре. - Алматы: &quot;Арыс&quot; баспасы, 2008. ISBN 9965-17-535-7 &lt;/ref&gt;

== Ауыл суреттері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жамбыл ауылы !! Жамбыл ауылы. Мектеп !! Жамбыл ауылы
|-
| [[Сурет:Жамбыл 1.jpg |орта|200px|]]|| [[Сурет:Жамбыл 2.jpg|орта|200px|]]||[[Сурет:Жамбыл 5.jpg|орта|200px|]]
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Құрманғазы ауданы елді мекендері}}
{{kz-geo-stub}}
[[Санат:Құрманғазы ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>feav0ycqmb88kciawefyhfrn79lvsti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Жаңаарқа ауданы географиясы</title>
    <ns>14</ns>
    <id>543469</id>
    <revision>
      <id>3058513</id>
      <parentid>2316823</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:16:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108" xml:space="preserve">[[Санат:Жаңаарқа ауданы]]
[[Санат:Ұлытау облысы географиясы]]</text>
      <sha1>h5xnbpxzne51nw376guz68br3d2o9up</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>547677</id>
    <revision>
      <id>3058526</id>
      <parentid>2743800</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:24:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2922" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Қоскөл
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 49/31/17/N/67/3/14/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 443
 |Ұзындығы       = 2,8
 |Ені            = 2,2
 |Ауданы         = 5
 |Көлемі         = 7 млн.
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 8,2
 |Тереңдігі   = 2,3
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 56
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = 
  |Позициялық карта 1    = 
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Қоскөл''' — [[Қараторғай өзені|Қараторғай]] алабындағы көл.

== Географиялық орны ==
[[Арғанаты (тау, Қарағанды облысы)|Арғанаты]] тауларының солтүстік-батыс бөлігінде. [[Қарағанды облысы]] [[Ұлытау ауданы]] [[Қорғасын (ауыл)|Қорғасын]] ауылының солтүстік-шығысында 43 км жерде орналасқан. Теңіз деңгейінен 443 м биіктікте жатыр.

== Гидрографикасы ==
Аумағы 5 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, ұзындығы 2,8 км, енді жері 2,2 км, жағалау бойының ұзындығы 8,2 км, ең терең жері 2,3 м, су көлемі 7 млн. м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;, су жиналатын алабы 56 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. [[Қараша]] айында суы қатып, сәуірде ериді. [[Атмосфералық жауын-шашын|Жауын-шашын]] және [[Жер асты суы|жер асты]] суларыменг толығады. Мал суаруға пайдаланылады.

== Жағалау сипаты ==
Жағалауы жазық, [[қамыс]], [[құрақ]] өскен. Солтүстігінде [[Күмістікөл|Қамыстыкөл]] көлі, шығысында Ханым, оңтүстігінде Сарыадыр, батысында [[Қайыңдышоқы]] таулары бар.&lt;ref&gt;Қазақстан табиғаты:Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы:&quot; Қазақ энциклопедиясы&quot; ЖШС, 2011. Т.З. - 304 бет. ISBN 9965-893-64-0 (Т.З.), ISBN 9965-893-19-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]
[[Санат:Торғай су алабы]]</text>
      <sha1>2c38fa8r3ygjkilbodzxtktlxa9t6h6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058527</id>
      <parentid>3058526</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:24:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Географиялық орны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2916" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Қоскөл
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 49/31/17/N/67/3/14/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 443
 |Ұзындығы       = 2,8
 |Ені            = 2,2
 |Ауданы         = 5
 |Көлемі         = 7 млн.
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 8,2
 |Тереңдігі   = 2,3
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 56
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = 
  |Позициялық карта 1    = 
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Қоскөл''' — [[Қараторғай өзені|Қараторғай]] алабындағы көл.

== Географиялық орны ==
[[Арғанаты (тау, Қарағанды облысы)|Арғанаты]] тауларының солтүстік-батыс бөлігінде. [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]] [[Қорғасын (ауыл)|Қорғасын]] ауылының солтүстік-шығысында 43 км жерде орналасқан. Теңіз деңгейінен 443 м биіктікте жатыр.

== Гидрографикасы ==
Аумағы 5 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, ұзындығы 2,8 км, енді жері 2,2 км, жағалау бойының ұзындығы 8,2 км, ең терең жері 2,3 м, су көлемі 7 млн. м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;, су жиналатын алабы 56 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. [[Қараша]] айында суы қатып, сәуірде ериді. [[Атмосфералық жауын-шашын|Жауын-шашын]] және [[Жер асты суы|жер асты]] суларыменг толығады. Мал суаруға пайдаланылады.

== Жағалау сипаты ==
Жағалауы жазық, [[қамыс]], [[құрақ]] өскен. Солтүстігінде [[Күмістікөл|Қамыстыкөл]] көлі, шығысында Ханым, оңтүстігінде Сарыадыр, батысында [[Қайыңдышоқы]] таулары бар.&lt;ref&gt;Қазақстан табиғаты:Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы:&quot; Қазақ энциклопедиясы&quot; ЖШС, 2011. Т.З. - 304 бет. ISBN 9965-893-64-0 (Т.З.), ISBN 9965-893-19-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]
[[Санат:Торғай су алабы]]</text>
      <sha1>nii18algrgqhqfq9yl9vmu3r8586vft</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058533</id>
      <parentid>3058527</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:26:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Қоскөл (көл, Қарағанды облысы)]] бетін [[Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2916" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Қоскөл
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 49/31/17/N/67/3/14/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 443
 |Ұзындығы       = 2,8
 |Ені            = 2,2
 |Ауданы         = 5
 |Көлемі         = 7 млн.
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 8,2
 |Тереңдігі   = 2,3
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 56
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ұлытау облысы
  |Аудан     = Ұлытау ауданы
 |Позициялық карта       = 
  |Позициялық карта 1    = 
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Қоскөл''' — [[Қараторғай өзені|Қараторғай]] алабындағы көл.

== Географиялық орны ==
[[Арғанаты (тау, Қарағанды облысы)|Арғанаты]] тауларының солтүстік-батыс бөлігінде. [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]] [[Қорғасын (ауыл)|Қорғасын]] ауылының солтүстік-шығысында 43 км жерде орналасқан. Теңіз деңгейінен 443 м биіктікте жатыр.

== Гидрографикасы ==
Аумағы 5 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, ұзындығы 2,8 км, енді жері 2,2 км, жағалау бойының ұзындығы 8,2 км, ең терең жері 2,3 м, су көлемі 7 млн. м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;, су жиналатын алабы 56 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. [[Қараша]] айында суы қатып, сәуірде ериді. [[Атмосфералық жауын-шашын|Жауын-шашын]] және [[Жер асты суы|жер асты]] суларыменг толығады. Мал суаруға пайдаланылады.

== Жағалау сипаты ==
Жағалауы жазық, [[қамыс]], [[құрақ]] өскен. Солтүстігінде [[Күмістікөл|Қамыстыкөл]] көлі, шығысында Ханым, оңтүстігінде Сарыадыр, батысында [[Қайыңдышоқы]] таулары бар.&lt;ref&gt;Қазақстан табиғаты:Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы:&quot; Қазақ энциклопедиясы&quot; ЖШС, 2011. Т.З. - 304 бет. ISBN 9965-893-64-0 (Т.З.), ISBN 9965-893-19-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлытау ауданы көлдері]]
[[Санат:Торғай су алабы]]</text>
      <sha1>nii18algrgqhqfq9yl9vmu3r8586vft</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абай Құнанбайұлының шығармалары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>550534</id>
    <revision>
      <id>3058361</id>
      <parentid>2440910</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T12:20:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Turar kausar</username>
        <id>122291</id>
      </contributor>
      <comment>Сілтемелер қостым</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2349" xml:space="preserve">АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ТВОРЧЕСТВОСЫН ОҚЫТУ
 Қазақтың классик ақыны Абай Құнанбайұлының творчествосынан жеке-жеке тақырыптардың оқытылуы жайында баспасөзде әлсін-әлсін мұғалімдер тәжірибелері жарияланып келеді. Әдебиеттану ғылымында Абай творчествосы мол зерттеле тұрса да, орта мектепте оның оқытылуын тұтас қамтитындай методикалық зерттеулер жасала қойған жоқ. 
9 класс программасындағы ең көлемді материал Абай творчествосы болғандықтан оны меңгеру үшін 14 сағат уақыт беріледі. Бұны жеке сабақтарға бөлгенде, өмірі мен творчестволық жолына-2 сағ., лирикаларына-8 сағ., поэмаларына-1 сағ., қарасөздеріне-2 сағ., қайталып қорытуға-1 сағ., деп бөлуге болар еді. Арнайы сағат бөліп шығарма жаздыру өз алдында.(Әр мұғалім өз оқушылары қабілетін ескере отырып, жеке тақырыптарға бірер сағат аз-көп ауыстыру жасауы мүмкін.) 
 Абай өмірін әңгімелеуді мұғалім оқушының бұрынғы ұғым түсініктерін жинақтап, еске салудан бастайды. Абай шығармаларынан  4-7 кластардың әдебиеттік оқу кітаптарында жалпы анықтама мәліметтермен бірге 15 өлең оқылады (оның он екісі жаттауға ұсынылады)  және ақын өмірі жайында М. Әуезов еңбектерінен алынған бірін-бірі толықтыратын шағын мәліметтер беріледі. 
{{Суретсіз мақала}} 
 
{{«Қазақ әдебиеті»Оқулығына Методикалық нұсқау.}}

[[Санат:Абай Құнанбайұлы]]</text>
      <sha1>h3qjqoyyfib8tffxut5y8mko370e7vu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Германия Федералдық канцлері</title>
    <ns>0</ns>
    <id>554890</id>
    <revision>
      <id>3058373</id>
      <parentid>3055276</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T15:20:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айвентадор</username>
        <id>109597</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12006" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қызмет
 |қызметі             = ГФР Федералдық канцлері 
 |шынайы атауы = {{lang-de|Bundeskanzler}}
 |ел                = [[Германия]]
 |эмблема               = Bundesadler Bundesorgane.svg
 |эмблема ені        = 125px
 |эмблеманың аты       = 
 |қазіргі             = [[Олаф Шольц]]
 |тағайындалды              = [[Бундестаг]]пен
 |портреті               = Olaf Scholz 2021 cropped.jpg
 |портреттің ені       = 250px
 |портреттің тақырыбы      = 
 |басшылық етеді           = [[Германия]]
 |басқару түрі       = канцлер мырза (ханым)
 |резиденция            = [[Берлин]]
 |ұсынылады        = [[Германия Федералдық президенті|Германия Президентімен]]
 |өкілеттігінің мерзімі       = 4 жыл
 |айлығы               = 
 |пайда болды             = [[24 мамыр]] [[1949 жыл]]ы
 |таратылды            = 
 |біріншісі                = [[Конрад Аденауэр]]
 |соңғысы            = 
 |сайты                  = [http://bundeskanzlerin.de bundeskanzlerin.de]
}}

'''Федералдық канцлер''' ({{lang-de|Bundeskanzler}}) — [[Германия|Германияның]] [[Германия Федералдық Үкіметі|Федералдық үкіметінің]] төрағасы. Оның құзыретіне федералды министрлер тағайындау мен мемлекеттік саясат бағытын анықтау кіреді. Федералдық канцлер [[Бундестаг|Бундестагпен]] (неміс Парламенті) 4 жыл мерзімге сайланады және қызметінен тек сындарлы сенімсіздік дауыс беру механизмі арқылы өкілеттік мерзімі өткенге дейін шеттетiлуi мүмкiн. Қазіргі уақытта канцлер қызметін [[Олаф Шольц]] атқарады ([[ГСДП]]) &lt;ref&gt;https://www.bbc.com/russian/news-59543285 Бундестаг утверждает новое правительство Германии. Канцлер - Шольц, глава МИД - жесткий критик России и Китая Анналена Бербок&lt;/ref&gt;.

== Құқықтары мен өкілеттіктері ==

Федералдық канцлер министрлер кабинетінде төрағалық етеді. Тек оның ғана үкіметті құру құқығы бар: ол министрлерді таңдайды және [[Германияның Федералды Президенті |Федералдық Президентке]] олардың тағайындау немесе босату туралы міндетті ұсыныс білдіреді. Канцлер кабинетте қанша министрлер болатынын шешеді, және олардың қызметінің аясын анықтайды.

== Лауазымның пайда болуы ==
«Канцлер» ұғымы [[Орта ғасыр]]да: канцлер деп феодалдардың есік алдындағы көшірмешілердің цехының басшысын атаған, оның билігін Ежелгі Мысырдағы [[Бітікші|бітікшімен]] салыстыруға болады.
Германияда конституциялық даму тарихында «Федералдық канцлер» түсінігі бірінші рет 1867 жылы [[Солтүстік неміс одағы|Солтүстік Германия Одағының]] үкімет басшысын атау үшін тағайындау кезінде пайда болды.
[[Германия империясы|Германия империясы]] және Веймар республикасында — «[[рейхсканцлер]]». Аз уақыттың ішінде (1918—1919) үкімет басшысы «Уәкілеттілер кеңесінің төрағасы» немесе «министр-президент» деп аталды. [[ГДР]]-де (1949—1990) — Министрлер кеңесінің төрағасы деп аталды.

Рейхсканцлер Германия империясында император арқылы  тағайындалады және кетірілді және оған тікелей бағынды. Сондай-ақ, ол тікелей заңнамалық процеске әсер ете алмады.

1918 кейін канцлер Парламентке есеп беретін болды, бірақ рейхпрезидентмен тағайындалатын және кетірілетін болды. Канцлер рейхстаг оған сенімсіздік жариялаған жағдайда қызметінен кетуге тура келді. Осылайша, Веймар Республикасының канцлері президент пен парламентке тәуелді болды.
Веймар Конституцияның 56-бабында мынадай ережелер бар: &quot;''Рейхканцлер саясат бағыттарын айқындайды және рейхстаг алдында олар үшін жауапты береді. Осы салалар шеңберінде рейхминистрлер оларға табысталған дербес өнеркәсіп бақылауын жүзеге асырады және олар үшін рейхстагқа жауапты болады&quot;''. 
Бұл бап [[Германия Федеративтік Республикасының Негізгі Заңы|ГФР Негізгі Заңындағы]]  65-баптың алғашқы ұсыныстарын сөзбе-сөз дерлік қайталайды. 
Кейіннен осы ұстаным қамтылған сәйкессіздіктер үшін сынға ұшырады: Канцлерді Президент тағайындаған, бірақ рейхстаг алдында жауапты болды. Мұндай қатынас (күшті Райх президенті, мүмкінділігі шектеулі рейхстаг, әлсіз канцлер) 1933 жылы билікке [[Адольф Гитлер|Адольф Гитлердің]] басшылығымен [[Ұлттық социализм|ұлттық-социалистердің]] келуіне рұқсат етті.

Федералдық канцлердің лауазымына қосымша саяси салмақ бере отырып, Парламенттік кеңес (1948-1949) [[Германия Федералдық Президенті|Федералды Президенттің]] өкілеттігін шектеу туралы шешім қабылдады. «Канцлерлік демократия» деп аталатын саясатты одан әрі нығайту канцлерді сайлау туралы жаңа жағдаймен, сындарлы сенімсіздік дауыс тетігін енгізу (үкіметке парламент тарапынан) есебінен болды және әдеттегі сенімсіздікпен (парламентке үкімет тарапынан) бірге кабинетінің мүшелері міндетті  түрде ұстануға тиіс саяси бағыттарды анықтау құқығы бар федералдық канцлердің құқықтарын сақтай отырып іске асты. Осыған байланысты, канцлер бүгінде Германияның саяси жүйесіндегі ең қуатты фигура болып табылады.

== [[1949 жыл]]дан бергі Федералдық канцлерлер ==

{||border=0 cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;1&quot; width=&quot;90%&quot; align=&quot;center&quot;
| style=&quot;background:#FFDEAD&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;5&quot; | '''Неміс Федералдық канцлерлері'''
|- style=&quot;background:#FFDEAD;&quot;
! align=&quot;center&quot; | №
! Тегі
! бастап
! дейін
! Партия
|- style=&quot;background:#EEEEEE;&quot;
| align=&quot;center&quot; | 1
| д-р [[Конрад Аденауэр|Конрад Аденауэр]] ([[1876]]—[[1967]])
| align=&quot;center&quot; | [[15 қыркүйек]] [[1949]]
| align=&quot;center&quot; | [[15 қазан]] [[1963]]
| align=&quot;center&quot; | [[Христиан-демократиялық одақ (Германия)|ХДО]]
|- style=&quot;background:#EEEEEE;&quot;
| align=&quot;center&quot; | 2
| д-р [[Людвиг Эрхард|Людвиг Эрхард]] ([[1897]]—[[1977]])
| align=&quot;center&quot; | [[16 қазан]] [[1963]]
| align=&quot;center&quot; | [[30 қараша]] [[1966]]
| align=&quot;center&quot; | [[Христиан-демократиялық одақ (Германия)|ХДО]]
|- style=&quot;background:#EEEEEE;&quot;
| align=&quot;center&quot; | 3
| д-р [[Кизингер, Курт Георг|Курт Георг Кизингер]] ([[1904]]—[[1988]])
| align=&quot;center&quot; | [[1 желтоқсан]] [[1966]]
| align=&quot;center&quot; | [[20 қазан]] [[1969]]
| align=&quot;center&quot; | [[Христиан-демократиялық одақ (Германия)|ХДО]]
|- style=&quot;background:#FFF8DC;&quot;
| align=&quot;center&quot; | 4
| [[Вилли Брандт|Вилли Брандт]] ([[1913]]—[[1992]])
| align=&quot;center&quot; | [[21 қазан]] [[1969]]
| align=&quot;center&quot; | [[7 мамыр]] [[1974]]
| align=&quot;center&quot; | [[ГСДП]]
|- style=&quot;background:#FFF8DC;&quot;
| align=&quot;center&quot; | 5
| [[Гельмут Шмидт|Гельмут Шмидт]] ([[1918]]—[[2015]])
| align=&quot;center&quot; | [[16 мамыр]] [[1974]]
| align=&quot;center&quot; | [[1 қазан]] [[1982]]
| align=&quot;center&quot; | [[ГСДП]]
|- style=&quot;background:#EEEEEE;&quot;
| align=&quot;center&quot; | 6
| д-р [[Гельмут Коль|Гельмут Коль]] ([[1930]] —2017))
| align=&quot;center&quot; | [[1 қазан]] [[1982]]
| align=&quot;center&quot; | [[26 қазан]] [[1998]]
| align=&quot;center&quot; | [[Христиан-демократиялық одақ (Германия)|ХДО]]
|- style=&quot;background:#FFF8DC;&quot;
| align=&quot;center&quot; | 7
| [[Шрёдер, Герхард|Герхард Шрёдер]] (т.ж. [[1944]])
| align=&quot;center&quot; | [[27 қазан]] [[1998]]
| align=&quot;center&quot; | [[22 қараша]] [[2005]]
| align=&quot;center&quot; | [[ГСДП]]
|- style=&quot;background:#EEEEEE;&quot;
| align=&quot;center&quot; | 8
| д-р [[Ангела Меркель]] (т.ж. [[1954]])
| align=&quot;center&quot; | [[22 қараша]] [[2005]]
| align=&quot;center&quot; | [[8 желтоқсан]] 2021
| align=&quot;center&quot; | [[Христиан-демократиялық одақ (Германия)|ХДО]]
|- style=&quot;background:#FFF8DC;&quot;
| align=&quot;center&quot; | 9
| [[Олаф Шольц]] (т.ж. [[1958]])
| align=&quot;center&quot; | [[8 желтоқсан]] 2021
| align=&quot;center&quot; | қазіргі уақыт
| align=&quot;center&quot; | [[ГСДП]]
|-
|}

== Тағы қараңыз ==

* [[Германия канцлерлер тізімі]]
* [[Германия Федералдық канцлерінің Кеңсесі]]
* [[Рейхсканцлер]]

== Сілтемелер ==

* [http://www.pe-a.ru/De/De-ru.php Саяси Атластағы Федералдық канцлерлер] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120706055719/http://www.pe-a.ru/De/De-ru.php |date=2012-07-06 }}
* [http://brd.su/vlast-germanii-kancler-pravitelstvo-prezident/ Германия билігі: Канцлер, Үкімет, Президент (BRD.SU: Bundesrepublik Deutschland)]

[[Санат:Германия Федералдық канцлерлері|*]]
[[Санат:Германия]]


[[id:Daftar Kanselir Jerman]]
[[io:Listo di Germaniana kanceleri]]
[[oc:Lista dels cancelièrs d'Alemanha]]</text>
      <sha1>abgl0c3e6ukq0d9kw01u12ywuzl61dn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:If-wikidata</title>
    <ns>10</ns>
    <id>555152</id>
    <revision>
      <id>3058380</id>
      <parentid>2471461</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:12:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="239" xml:space="preserve">{{#switch:{{wikidata|{{{1|}}}|{{{2|}}}|plain={{{plain|true}}}|from={{{from|}}}|somevalue={{{somevalue|}}}|novalue={{{novalue|}}}}}|мәліметтер көрсетілмеген|={{{4|}}}|#default={{{3}}}}}&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>9vsu4u5pdez8hniz233gnqdp2f6dxo4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәйгетөбе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>563179</id>
    <revision>
      <id>3058427</id>
      <parentid>2950970</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:51:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3410" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = ауыл
 |атауы                   = Бәйгетөбе
 |сурет                   =
 |әкімшілік күйі          = 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
 |lat_dir =N |lat_deg = 47|lat_min = 38|lat_sec = 8
 |lon_dir =E |lon_deg = 53|lon_min = 20|lon_sec = 10
 |CoordAddon             = type:city(42000)_region:KZ
 |CoordScale             = 25000
 |ел картасы              = 
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 300
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = Мақат ауданы
 |кестедегі аудан         = Мақат ауданы
 |мекен түрі              = ауылдық округ
 |мекені                  = Бәйгетөбе ауылдық округі
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = 
 |құрылған уақыты         = 2013
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        =
 |статус алуы             =
 |жер аумағы              = 
 |климаты                 = қатаң континентті
  |тұрғыны                = 2000 
  |санақ жылы             = 2014
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           =
 |пошта индекстері        = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}

'''Бәйгетөбе''' — [[Атырау облысы]], [[Мақат ауданы]]ндағы ауыл. [[Бәйгетөбе ауылдық округі]]нің орталығы.

== Тарихы ==
Ауыл 2013 жылғы Мақат кентінің бір бөлігінен құрылды&lt;ref&gt;[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V13T0002712 Атырау облысының Мақат ауданында Бәйгетөбе ауылын және Бәйгетөбе ауылдық округін құру туралы]&lt;/ref&gt;.

== Халқы ==
Округте шамамен екі мыңға жуық адам тұрады&lt;ref&gt;[http://www.atr.kz/index.php/zha-aly-tar-b-limi/item/3778-biz-kotergen-masele БІЗ КӨТЕРГЕН МӘСЕЛЕ (Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті)]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Инфрақұрылымы ==
Ауылда 424 орындық орта мектеп, фельдшерлік-акушерлік пункт, кітапхана бар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{kz-geo-stub}}
{{Мақат ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Мақат ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>fn4o8gue4cwafrke74dgmqejz5j5796</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058429</id>
      <parentid>3058427</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:58:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3532" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = ауыл
 |атауы                   = Бәйгетөбе
 |сурет                   =
 |әкімшілік күйі          = 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
 |lat_dir =N |lat_deg = 47|lat_min = 38|lat_sec = 8
 |lon_dir =E |lon_deg = 53|lon_min = 20|lon_sec = 10
 |CoordAddon             = type:city(42000)_region:KZ
 |CoordScale             = 25000
 |ел картасы              = 
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 300
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = Мақат ауданы
 |кестедегі аудан         = Мақат ауданы
 |мекен түрі              = ауылдық округ
 |мекені                  = Бәйгетөбе ауылдық округі
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = 
 |құрылған уақыты         = 2013
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        =
 |статус алуы             =
 |жер аумағы              = 
 |климаты                 = қатаң континентті
  |тұрғыны                = 2000 
  |санақ жылы             = 2014
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           =
 |пошта индекстері        = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}

'''Бәйгетөбе''' — [[Атырау облысы]], [[Мақат ауданы]]ндағы ауыл. [[Бәйгетөбе ауылдық округі]]нің орталығы. Аудан орталығы — [[Мақат]] кентінің оңтүстік іргесінде орналасқан.

== Тарихы ==
Ауыл 2013 жылғы Мақат кентінің бір бөлігінен құрылды&lt;ref&gt;[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V13T0002712 Атырау облысының Мақат ауданында Бәйгетөбе ауылын және Бәйгетөбе ауылдық округін құру туралы]&lt;/ref&gt;.

== Халқы ==
Округте шамамен екі мыңға жуық адам тұрады&lt;ref&gt;[http://www.atr.kz/index.php/zha-aly-tar-b-limi/item/3778-biz-kotergen-masele БІЗ КӨТЕРГЕН МӘСЕЛЕ (Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті)]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Инфрақұрылымы ==
Ауылда 424 орындық орта мектеп, фельдшерлік-акушерлік пункт, кітапхана бар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{kz-geo-stub}}
{{Мақат ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Мақат ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>cpvta3690s7frtvqzg3662faspx80a7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058433</id>
      <parentid>3058429</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T18:17:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3556" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = ауыл
 |атауы                   = Бәйгетөбе
 |сурет                   =
 |әкімшілік күйі          = 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
 |lat_dir =N |lat_deg = 47|lat_min = 38|lat_sec = 8
 |lon_dir =E |lon_deg = 53|lon_min = 20|lon_sec = 10
 |CoordAddon             = type:city(42000)_region:KZ
 |CoordScale             = 25000
 |ел картасы              = 
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 300
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = Мақат ауданы
 |кестедегі аудан         = Мақат ауданы
 |мекен түрі              = ауылдық округ
 |мекені                  = Бәйгетөбе ауылдық округі
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = 
 |құрылған уақыты         = 2013
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        =
 |статус алуы             =
 |жер аумағы              = 
 |климаты                 = қатаң континентті
  |тұрғыны                = 2000 
  |санақ жылы             = 2014
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           =
 |пошта индекстері        = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}

'''Бәйгетөбе''', ''Бәйгітөбе'' — [[Атырау облысы]], [[Мақат ауданы]]ндағы ауыл. [[Бәйгетөбе ауылдық округі]]нің орталығы. Аудан орталығы — [[Мақат]] кентінің оңтүстік іргесінде орналасқан.

== Тарихы ==
Ауыл 2013 жылғы Мақат кентінің бір бөлігінен құрылды&lt;ref&gt;[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V13T0002712 Атырау облысының Мақат ауданында Бәйгетөбе ауылын және Бәйгетөбе ауылдық округін құру туралы]&lt;/ref&gt;.

== Халқы ==
Округте шамамен екі мыңға жуық адам тұрады&lt;ref&gt;[http://www.atr.kz/index.php/zha-aly-tar-b-limi/item/3778-biz-kotergen-masele БІЗ КӨТЕРГЕН МӘСЕЛЕ (Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті)]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Инфрақұрылымы ==
Ауылда 424 орындық орта мектеп, фельдшерлік-акушерлік пункт, кітапхана бар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{kz-geo-stub}}
{{Мақат ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Мақат ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>bija1eh1qhywc4a2luij1zoxjwwtik7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талқылау:Бесқайнар</title>
    <ns>1</ns>
    <id>563548</id>
    <redirect title="Талқылау:Бесқайнар (Алматы облысы)" />
    <revision>
      <id>3058480</id>
      <parentid>2451296</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T06:09:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>5055</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: Шынжырлы айдатуды түзетті → [[Талқылау:Бесқайнар (Алматы облысы)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Талқылау:Бесқайнар (Алматы облысы)]]</text>
      <sha1>7fcmdabuggtvltp1nhex2pid4zb3gif</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>565701</id>
    <revision>
      <id>3058500</id>
      <parentid>3057952</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T08:09:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6809" xml:space="preserve">'''«Бауыржан Момышұлы»''' — [[Алматы метросы]]ның 11-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Сарыарқа (метро бекеті)|Сарыарқа]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Қалқаман (метро бекеті)|Қалқаман]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан. Бұрын «Достық» бекеті деп аталды.

[[Сурет:Bauyrzhan Momyshuly Station.jpg|нобай|Бекеттің ішкі көрінісі]]

== Құрылысы ==
2015 жылдың 22 шілдесінде «Сарыарқа» және «Достық» стансаларының құрылысының басталуы жарияланды (18 қыркүйекке дейін&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/sagyintaev-dostyik-metro-beket-atauyin-ozgertud-usyindyi-327262/ Сағынтаев Алматы метросының екі станциясының атын өзгертуді ұсынды | kaz.tengrinews.kz&lt;!-- Тақырып ботпен қосылды --&gt;]&lt;/ref&gt; 2021 ж. — «Достық»). Бұл 2018 жылы «Достық» — «Достық» бастапқы бөлігінің құрамында пайдалануға беру жоспарланған болатын&lt;ref&gt;[http://www.vecher.kz/?S=10-200812110800 Вечерний Алматы: Метро запустят 31 желтоқсан 2009 года]&lt;/ref&gt;. 

Станциялардың ашылуы 2020 жылға жоспарланды. Станциялардың ашылуы бірнеше рет кейінге шегерілді, ал 2019 жылдың маусымында станциялардың 2021 жылы ашылатыны хабарланды. 2021 жылдың 30 желтоқсанында станцияның техникалық іске қосылуы өтті. 2022 жылдың 13 сәуіріндегі жағдай бойынша бұл станса әлі күнге дейін жолаушыларға қызмет көрсетпейді. Азаматтар үшін ашылуы алдымен 2022 жылдың 1 тоқсанының соңына шегерілді, бірақ алматылықтар белгіленген мерзімде стансаның ашылуын күтпеді. Метро өкілдері уәделерінің орындалмауының себебі туралы баспасөзде ресми жауап бермеді.&lt;ref name=&quot;nur&quot;&gt;[https://www.nur.kz/1795417-kak-prohodit-stroitelstvo-novyh-stancij-metro-v-almaty-foto.html Алматыда жаңа метро станцияларының құрылысы қалай жүріп жатыр (фото) | NUR.KZ&lt;!-- Тақырып ботпен қосылды --&gt;]&lt;/ref&gt;

Алматы қаласының әкімі [[Ерболат Асқарбекұлы Досаев|Ерболат Досаев]] ақпан айында Бауыржан Момышұлы стансасын 2022 жылдың мамыр айында пайдалануға беру жоспарланғанын айтты. Станса Абай даңғылының артында жеке сектордың орнында салынып жатыр. Құрылыс аяқталған соң станса үстінен Әшімов көшесіне қарай даңғылдың жалғасы салынады.

[[Сурет:Метро.webp|нобай|2022 жылғы 30 мамыр. &quot;Бауыржан Момышұлы&quot; метро бекетінің ашылу сәті. Ерболат Досаев пен Зейнеп Ахметова]]

2022 жылы 30 мамырда &quot;Бауыржан Момышұлы&quot; және &quot;[[Сарыарқа (метро бекеті)|Сарыарқа]]&quot; метро бекеттері іске қосылды.

== Жоба ==
Станция терең іргетаспен қаланды, жабық әдіспен салынды. Бұл «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу»]] станциясынан кейін болады.

== Орналасуы ==
[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] жолдың жүру бөлігінің астына орналастырылады. Түсу вестибюльдері Абай және [[Момышұлы атындағы көше (Алматы)|Бауыржан Момышұлы]] қиылысында орналасатын болады.

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
«Бауыржан Момышұлы» — метро бекеті терең жер астында орналасқан.

== Құрылыс барысы ==
Төменде ең маңызды оқиғалар келтірілген:

* ''2014 жылғы тамыз'' — құрылыс учаскесін қоршаудың басталуы.
* ''2014 жылғы қыркүйек'' — қазаншұңқыр құрылысының басталуы.
* ''2015 жылғы шілде'' — бекет құрылысы басталды.
* ''2016 жылғы ақпан'' — ТПМК Херенкнехт көмегімен Сарыарқа бекетіне дейін оң айдау туннелін қазудың басталуы.
* ''2016 жылғы шілде'' — бекеттің дене құрылысы жүргізілуде.
* ''2016 жылғы желтоқсан'' — сол жақ аралық тоннельді Сарыарқа бекетіне дейін үңгілеудің басталуы.
* ''2018 жылғы ақпан'' — бекетке дейін тоннельдерді үңгілеу аяқталды.
* ''2018 жылғы наурыз'' — Қалқаман бекетіне дейін тоннельдер құрылысы жүргізілуде.
* ''2018 жылғы сәуір'' — бекет конструкцияларының құрылысы аяқталды.
* ''2018 жылғы қыркүйек'' — ашық тәсілмен бекет артындағы айналма тұйықтардың құрылысы жүргізілуде.
* ''2019 жылғы мамыр'' — коммуникацияларды төсеу, бекеттің құрылыс қазаншұңқырын топырақпен жабу жүргізілуде.
* ''2021 жылғы желтоқсан'' — бекеттің техникалық іске қосылуы өтті.
* ''2022 жылғы мамыр'' — бекет ашылды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* [http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3322 «Б. Момышұлы» бекеті] — metroalmaty.kz

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>03vukplcxc7lz4nom7ywwznzidgmby2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жынжүрек</title>
    <ns>0</ns>
    <id>581009</id>
    <revision>
      <id>3058408</id>
      <parentid>2864943</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:31:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7371" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Жүнжүрек (Жынжүрек)
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =        
   |lat_deg =45|lat_min = 34|lat_sec = 33
   |lon_deg =80|lon_min = 43|lon_sec =24
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Алматы облысы 
|кестедегі облыс         = Алматы облысы{{!}}Алматы 
|ауданы                  = Алакөл ауданы
|кестедегі аудан         = Алакөл ауданы{{!}}Алакөл 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Лепсі ауылдық округі (Алакөл ауданы){{!}}Лепсі
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =79
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Жүнжүрек (Жынжүрек)''' — [[Алматы облысы]] [[Алакөл ауданы]]ндағы ауыл, [[Лепсі ауылдық округі (Алакөл ауданы)|Лепсі ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. 

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Үшарал (қала)|Үшарал]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 88 км-дей жерде.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 146 адам (75 ер адам және 71 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 79 адамды (41 ер адам және 38 әйел адам) құрады. [[2009 жыл]]дағы адам санын [[1999 жыл]]ғы санақпен салыстырғанда, адам саны 54,1% құрайды. &lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

==Климаты==
Мұндағы климат континенталды. Қаңтардың орташа температурасы 12° C және шілденің орташа температурасы 23° C. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 350-400 мм құрайды, оның негізгі мөлшері наурыз-мамыр және қараша-желтоқсан айларына сәйкес келеді. Жел көтерілуде солтүстік-шығыс (34%) және солтүстік (16%) жел басым. Қардың тұрақты қабаты қарашаның соңғы онкүндігінде қалыптасып, наурыздың екінші онкүндігінде аяқталады.&lt;ref name=&quot;source2&quot;&gt;Бейсенова А., Карпеков К. Физическая география Казахстана. Учебник для 8 класса. — Алматы: Атамура, 2004. — 256 с.&lt;/ref&gt;

== Атауы ==
Жүнжүрек (Жынжүрек) атауының шығуы жайлы әртүрлі пікірлер бар. [[Айтым Әбдірахманов]] өзінің “Топонимика және этнотопонимика” еңбегінде: “Бұл моңғолдың ''зүүн'' – “шығыс”, ''зураг'' – “сурет” деген сөздерінен жасалған болуы керек. Жүнжүрек (зүүнзураг) – “шығыстағы суретті тау” деген мағынаны білдіреді”, - деп жазды. Ал Е. Қойшыбаевтің “Қазақстанның жер-су аттары сөздігі” кітабында: “Көне түр. ''жүн'' (қаз. “жон” сөзінің фонетикалық түрі) және ''йүрек'' (жүрнек – таудың бір бөлігі) тұлғаларының тіркесінен жалғанған атау”. Осылайша, Е. Қойшыбаевтің сөзіне сүйенсек, “жоны бар жүрек” немесе “жонды жүрек” мағынасын береді. &lt;ref name=&quot;source3&quot;&gt;[http://kazneb.kz/site/catalogue/view?br=1012774 Қазақстанның жер-су аттары сөздігі / Е. Қойшыбаев, - Алматы : Мектеп, 1985 . - 256 б.]{{Deadlink|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

Атаудың бірінші сыңарындағы жүн сөзін қырғыз тіліндегі ''зоо'' – “биік, жартас, құз”; түркім. ''зов, зав'' – “сай аузындағы жартас” сөздері мен тәжік. ''зоу'' – “жалақ жартас, сай” сөздерін салыстыру арқылы олардың мағыналас екені көрінеді. Бұған моңғол тіліндегі ''zo'' – “тау жалы” сөзі де төркіндес екені анық. 

Демек, ''жүн'' сөзі осы ''зоо, зав, зау, zо'' сөздерінің қазақ тіліндегі дыбыстық тұрғыдан өзгерген тұры екенін түсінуге болады. Ал атаудың екінші сыңарындағы ''жүрек'' сөзін моңғолдың ''зураг'' – “сурет” деген мәніндегі сөзін білдіреді. Сонда “Жүнжүрек” атауының толық мағынасы “биік жартастағы сурет” деп айтуға болады. &lt;ref name=&quot;source4&quot;&gt;[http://kazneb.kz/bookView/view/?brId=1031917 Тарихи жер-су аттарының түп-төркіні / Т. Жанұзақ, - Алматы : “Сөздік-словарь“ ЖШС, 2010. — 356 б. — ISBN 9965-822-61-1]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Алакөл ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Алакөл ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>gqmrllabv6uvdkvwm0l44jhubh96cvn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жиекқұм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>593100</id>
    <revision>
      <id>3058570</id>
      <parentid>2781794</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:30:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3355" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 =Жиекқұм
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48 |lat_min = 52|lat_sec =45
   |lon_deg =47|lon_min = 52|lon_sec =17 
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Батыс Қазақстан облысы
|кестедегі облыс         = Батыс Қазақстан облысы{{!}}Батыс Қазақстан
|ауданы                  = Бөкей ордасы ауданы
|кестедегі аудан         = Бөкей ордасы ауданы{{!}}Бөкей ордасы 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Бисен ауылдық округі{{!}}Бисен 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = ''Большевик''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =547
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Жиекқұм''' — [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Бөкей ордасы ауданы]], [[Бисен ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Сайқын]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 80 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 590 адам (295 ер адам және 295 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 547 адамды (271 ер адам және 276 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Бөкей ордасы ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Бөкей ордасы ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>l0v6sce4abe8w1ahv8p3qluj42liyvt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қарасу (Бөкей ордасы ауданы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>593193</id>
    <revision>
      <id>3058569</id>
      <parentid>2781807</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:28:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3379" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 =Қарасу
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48 |lat_min = 49|lat_sec =24
   |lon_deg =47|lon_min = 24|lon_sec =12 
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Батыс Қазақстан облысы
|кестедегі облыс         = Батыс Қазақстан облысы{{!}}Батыс Қазақстан
|ауданы                  = Бөкей ордасы ауданы
|кестедегі аудан         = Бөкей ордасы ауданы{{!}}Бөкей ордасы 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Орда ауылдық округі{{!}}Орда  
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = ''Ворошилово''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =462
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Қарасу}}
'''Қарасу''' — [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Бөкей ордасы ауданы]], [[Орда ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Сайқын]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 45 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 618 адам (300 ер адам және 318 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 462 адамды (230 ер адам және 232 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Бөкей ордасы ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Бөкей ордасы ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>7vgsu8d0fbcg36hej5oupdg0qt1wlyq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хан Ордасы (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>593194</id>
    <revision>
      <id>3058455</id>
      <parentid>2802843</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T20:44:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7351" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 =Хан Ордасы
|сурет               = Khan Ordasy Mosque.jpg 
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы  
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48 |lat_min = 46|lat_sec =04
   |lon_deg =47|lon_min = 25|lon_sec =45 
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Батыс Қазақстан облысы
|кестедегі облыс         = Батыс Қазақстан облысы{{!}}Батыс Қазақстан
|ауданы                  = Бөкей ордасы ауданы
|кестедегі аудан         = Бөкей ордасы ауданы{{!}}Бөкей ордасы 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Орда ауылдық округі{{!}}Орда 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =  1826   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = 
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =1967
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Хан Ордасы''' — [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Бөкей ордасы ауданы]]ндағы ауыл, [[Орда ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Сайқын]] ауылынан шығысқа қарай 47 км-дей жерде.

== Тарихы ==
Іргесі [[1826 жыл]]ы [[Жәңгір-Керей хан]]ның ұйғарымымен және тікелей басшылығымен қаланған. Бастапқы кезде ол “Хан ордасы”, [[1918 жыл]]ы “Орда қаласы&quot; деп аталған. [[1928 жыл]]дан &quot;Орда&quot; деп аталды. [[1917 жыл|1917]]–[[1920 жыл|1920]] жылдары ауыл Бөкей облысының, 1920–[[1925 жыл|1925]] жылдары [[Бөкей губерниясы]]ның, 1925–[[1928 жыл|1928]] жылдары уезінің, 1928–[[1952 жыл|1952]] жылдары ауданның орталығы, [[1964 жыл|1964]]–[[1997 жыл|1997]] жылдар аралығында “Орда” кеңшарының орталығы болды. Осы кеңшар негізінде 1997 жылы Орда және округке қарасты [[Қарасай (Батыс Қазақстан облысы)|Қарасай]], [[Қарасу (Бөкей ордасы ауданы)|Қарасу]], [[Сейітқали]], [[Үштерек (Батыс Қазақстан облысы)|Үштерек]] аудандарында [[Жауапкершілігі шектеулі серіктестік|ЖШС]] және бірнеше шаруа қожалықтары құрылды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 1922 адам (957 ер адам және 965 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 1967 адамды (982 ер адам және 985 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Мұражай-қорық ==
Хан ордасы тарихи-мәдени, архитектуралық-этнографиялық мұражай-қорығының нысандары:
*Хан сарайы ғимараты, 1828 жыл;
*Хан мешіті, қазіргі – Тәуелсіздік музейі, 1835 жыл;
*Дәрігер А.А.Сергачев үйі, қазіргі – музейдің әкімшілік ғимараты, 1830 жыл;
*Қазынашылық ғимараты, қазіргі – &quot;Бөкей Ордасы тарихы музейі&quot;, 1867 жыл;
*Әйелдер гимназиясы, қазіргі – &quot;Халыққа білім беру музейі&quot;, 1883 жыл;
*Аурухана ғимараты, 1872 жыл;
*Халық училищелері инспекторы Данилевскийдің үйі, қазіргі – &quot;Тұңғыш қазақ баспаханасы&quot; музейі, 1841 жыл;
*Жәңгір училищесі мұғалімі Ольдекоптың үйі, қазіргі – А.Тажетдиновтың мемориалдық музейі, 1841 жыл;
*Халық училищелері инспекторы А.Е.Алекторовтың үйі, қазіргі – С.Меңдешевтің мемориалдық музейі, 1842 жыл;
*А.Оразбаева тұрған Халық училищелері инспекторы И.И.Проскуряковтың үйі, 1842 жыл;
*Аурухана ғимараты, қазіргі – Денсаулық сақтау мемориалдық музейі, 1852 жыл;
*Халық училищелері инспекторы А.А.Воскресенскийдің үйі, қазіргі – Табиғат музейі, 1890 жыл;
*Хан Жәңгір кесенесі, 1997 жыл;
*Күйші Дәулеткерей кесенесі, 2000 жыл;
*Ғалым М.Бабажанов кесенесі, 2001 жыл;
*Тарғын мектебі ғимараты, қазіргі – Педтехникум, 1868 жыл
&lt;gallery&gt;
Zhangir_Khan_Mausoleum.jpg|Жәңгір хан кесенесі
Khan_Ordasy_Treasury.jpg|Қазынашылық ғимараты&lt;/gallery&gt;
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Бөкей ордасы ауданы елді мекендері}}
{{Батыс Қазақстан облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}}

[[Санат:Бөкей ордасы ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>hqbjdmlou5r7w4aviu6c8esrzblvgpr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058459</id>
      <parentid>3058455</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T21:50:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7363" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 =Хан Ордасы
|сурет               = Khan Ordasy Mosque.jpg 
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы  
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48 |lat_min = 46|lat_sec =04
   |lon_deg =47|lon_min = 25|lon_sec =45 
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Батыс Қазақстан облысы
|кестедегі облыс         = Батыс Қазақстан облысы{{!}}Батыс Қазақстан
|ауданы                  = Бөкей ордасы ауданы
|кестедегі аудан         = Бөкей ордасы ауданы{{!}}Бөкей ордасы 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Орда ауылдық округі{{!}}Орда 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =  1826   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = ''Орда''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =1967
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Хан Ордасы''' — [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Бөкей ордасы ауданы]]ндағы ауыл, [[Орда ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Сайқын]] ауылынан шығысқа қарай 47 км-дей жерде.

== Тарихы ==
Іргесі [[1826 жыл]]ы [[Жәңгір-Керей хан]]ның ұйғарымымен және тікелей басшылығымен қаланған. Бастапқы кезде ол “Хан ордасы”, [[1918 жыл]]ы “Орда қаласы&quot; деп аталған. [[1928 жыл]]дан &quot;Орда&quot; деп аталды. [[1917 жыл|1917]]–[[1920 жыл|1920]] жылдары ауыл Бөкей облысының, 1920–[[1925 жыл|1925]] жылдары [[Бөкей губерниясы]]ның, 1925–[[1928 жыл|1928]] жылдары уезінің, 1928–[[1952 жыл|1952]] жылдары ауданның орталығы, [[1964 жыл|1964]]–[[1997 жыл|1997]] жылдар аралығында “Орда” кеңшарының орталығы болды. Осы кеңшар негізінде 1997 жылы Орда және округке қарасты [[Қарасай (Батыс Қазақстан облысы)|Қарасай]], [[Қарасу (Бөкей ордасы ауданы)|Қарасу]], [[Сейітқали]], [[Үштерек (Батыс Қазақстан облысы)|Үштерек]] аудандарында [[Жауапкершілігі шектеулі серіктестік|ЖШС]] және бірнеше шаруа қожалықтары құрылды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 1922 адам (957 ер адам және 965 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 1967 адамды (982 ер адам және 985 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Мұражай-қорық ==
Хан ордасы тарихи-мәдени, архитектуралық-этнографиялық мұражай-қорығының нысандары:
*Хан сарайы ғимараты, 1828 жыл;
*Хан мешіті, қазіргі – Тәуелсіздік музейі, 1835 жыл;
*Дәрігер А.А.Сергачев үйі, қазіргі – музейдің әкімшілік ғимараты, 1830 жыл;
*Қазынашылық ғимараты, қазіргі – &quot;Бөкей Ордасы тарихы музейі&quot;, 1867 жыл;
*Әйелдер гимназиясы, қазіргі – &quot;Халыққа білім беру музейі&quot;, 1883 жыл;
*Аурухана ғимараты, 1872 жыл;
*Халық училищелері инспекторы Данилевскийдің үйі, қазіргі – &quot;Тұңғыш қазақ баспаханасы&quot; музейі, 1841 жыл;
*Жәңгір училищесі мұғалімі Ольдекоптың үйі, қазіргі – А.Тажетдиновтың мемориалдық музейі, 1841 жыл;
*Халық училищелері инспекторы А.Е.Алекторовтың үйі, қазіргі – С.Меңдешевтің мемориалдық музейі, 1842 жыл;
*А.Оразбаева тұрған Халық училищелері инспекторы И.И.Проскуряковтың үйі, 1842 жыл;
*Аурухана ғимараты, қазіргі – Денсаулық сақтау мемориалдық музейі, 1852 жыл;
*Халық училищелері инспекторы А.А.Воскресенскийдің үйі, қазіргі – Табиғат музейі, 1890 жыл;
*Хан Жәңгір кесенесі, 1997 жыл;
*Күйші Дәулеткерей кесенесі, 2000 жыл;
*Ғалым М.Бабажанов кесенесі, 2001 жыл;
*Тарғын мектебі ғимараты, қазіргі – Педтехникум, 1868 жыл
&lt;gallery&gt;
Zhangir_Khan_Mausoleum.jpg|Жәңгір хан кесенесі
Khan_Ordasy_Treasury.jpg|Қазынашылық ғимараты&lt;/gallery&gt;
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Бөкей ордасы ауданы елді мекендері}}
{{Батыс Қазақстан облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}}

[[Санат:Бөкей ордасы ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>bdysdyubbbc8sc3vvk8poy4ukn6jagv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ақадыр (Батыс Қазақстан облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>593681</id>
    <revision>
      <id>3058572</id>
      <parentid>2784573</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:45:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3376" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Ақадыр
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =50 |lat_min = 14|lat_sec = 19
   |lon_deg =47|lon_min = 36|lon_sec =39
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Батыс Қазақстан облысы
|кестедегі облыс         = Батыс Қазақстан облысы{{!}}Батыс Қазақстан
|ауданы                  = Жәнібек ауданы
|кестедегі аудан         = Жәнібек ауданы{{!}}Жәнібек 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Жақсыбай ауылдық округі{{!}}Жақсыбай  
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =     
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = ''Молочный''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =81
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Ақадыр'''  — [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Жәнібек ауданы]], [[Жақсыбай ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Жәнібек (Батыс Қазақстан облысы)|Жәнібек]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 105 км-дей жерде.

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 194 адам (93 ер адам және 101 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 81 адамды (43 ер адам және 38 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жәнібек ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жәнібек ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>c6ekt90wr1p5kc43383nax9x08hvkjv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жігер (Жәнібек ауданы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>593802</id>
    <revision>
      <id>3058574</id>
      <parentid>2784715</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:47:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3341" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Жігер
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =49 |lat_min = 41|lat_sec = 33
   |lon_deg =47|lon_min = 03|lon_sec =22
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Батыс Қазақстан облысы
|кестедегі облыс         = Батыс Қазақстан облысы{{!}}Батыс Қазақстан
|ауданы                  = Жәнібек ауданы
|кестедегі аудан         = Жәнібек ауданы{{!}}Жәнібек 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Тау ауылдық округі{{!}}Тау  
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =     
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = ''Большевик''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =65
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Жігер'''  — [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Жәнібек ауданы]], [[Тау ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Жәнібек (Батыс Қазақстан облысы)|Жәнібек]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 31 км-дей жерде.

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 146 адам (82 ер адам және 64 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 65 адамды (36 ер адам және 29 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жәнібек ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жәнібек ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>rct6fc24pcob4yyil62bi243z5yvc7v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Майтүбек (Батыс Қазақстан облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>593809</id>
    <revision>
      <id>3058573</id>
      <parentid>2784709</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:46:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3403" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Майтүбек
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =50 |lat_min = 24|lat_sec = 08
   |lon_deg =47|lon_min = 40|lon_sec =13
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Батыс Қазақстан облысы
|кестедегі облыс         = Батыс Қазақстан облысы{{!}}Батыс Қазақстан
|ауданы                  = Жәнібек ауданы
|кестедегі аудан         = Жәнібек ауданы{{!}}Жәнібек 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Талов ауылдық округі{{!}}Талов  
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =     
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = ''Августовка''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =133
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Майтүбек}}
'''Майтүбек'''  — [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Жәнібек ауданы]], [[Талов ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Жәнібек (Батыс Қазақстан облысы)|Жәнібек]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 123 км-дей жерде.

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 169 адам (91 ер адам және 78 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 133 адамды (67 ер адам және 66 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жәнібек ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жәнібек ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>jaeafnghxf1ve5oxv2dflnouuhncib8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жұмабике (күй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>596350</id>
    <revision>
      <id>3058428</id>
      <parentid>2916404</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:55:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1599" xml:space="preserve">&quot;Жұмабике&quot; — [[Дәулеткерей Шығайұлы]]ның Жұмабике деген қызға арнап шығарған [[күй]]і. «100 күй» құрамына енген.

== Күйдің шығу тарихы ==
Дəулеткерей бұл күйді Масқар руынан Жұмабике деген қызға арнаған екен, қыздың асқан əншілігі, ақындық өнері де бар екен. Малға сатылып, сүймеген адамға кетіп бара жатқанын Уақытша Кеңес төрағасының алдына кіріп өлеңге қосып, мұңын шаққан еді, дейді. Сонда қыздың дауысының да, əні мен сөзінің кереметтігі сонша, отырғандар қыз өнеріне риза болып, Уақытша Кеңес Жұмабикенің тілегі бойынша өзі қаламаған күйеуінің құрығынан құтқарады. Дəулеткерей күйін “Жұмабике” деген атпен халыққа таныстырады.

== Сілтемелер ==
* [http://old.el.kz/blogs/entry/ Дəулеткерей Шығайұлының күйлері] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180207005009/http://old.el.kz/blogs/entry/ |date=2018-02-07 }}
* [https://dombira.ru/zhumabike/ Күйдің ноталары]{{Deadlink|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{Дәулеткерейдің күйлері}}
[[Санат:Күйлер]]</text>
      <sha1>0kw3kpn69gdd28k8fawlw46xqsfq8ki</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қоскөл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>599983</id>
    <revision>
      <id>3058538</id>
      <parentid>3056439</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:28:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3102" xml:space="preserve">'''Ауылдар''':

* [[Қоскөл (Ақмола облысы)|Қоскөл]] – [[Ақмола облысы]] [[Астрахан ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Қоскөл (Қоскөл ауылдық округі)|Қоскөл]] – [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Қаратөбе ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Қоскөл (Қарақұл ауылдық округі)|Қоскөл]] – [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Қаратөбе ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Қоскөл (Әулиекөл ауданы)|Қоскөл]] – [[Қостанай облысы]] [[Әулиекөл ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Қоскөл (Сарыкөл ауданы)|Қоскөл]] – [[Қостанай облысы]] [[Сарыкөл ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Қоскөл (Ұзынкөл ауданы)|Қоскөл]] – [[Қостанай облысы]] [[Ұзынкөл ауданы]]нда болған ауыл, 2017 жылы таратылған.
* [[Қоскөл (Павлодар облысы)|Қоскөл]] – [[Павлодар облысы]] [[Ертіс ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Қоскөл (Айыртау ауданы)|Қоскөл]] – [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Айыртау ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Қоскөл (Успен ауылдық округі)|Қоскөл]] – [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Мағжан Жұмабаев ауданы]], [[Успен ауылдық округі (Мағжан Жұмабаев ауданы)|Успен ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.
* [[Қоскөл (Ұзынкөл ауылдық округі)|Қоскөл]] – [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Мағжан Жұмабаев ауданы]], [[Ұзынкөл ауылдық округі (Солтүстік Қазақстан облысы)|Ұзынкөл ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.
* [[Қоскөл (Қоскөл ауылдық округі)|Қоскөл]] – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Қоскөл ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Қоскөл ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.
* [[Қоскөл (Терісаққан ауылдық округі)|Қоскөл]] – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Терісаққан ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Терісаққан ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

'''Көлдер''':
* [[Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)|Қоскөл]] – [[Қараторғай өзені|Қараторғай]] алабындағы көл.
* [[Қоскөл (көл, Атбасар ауданы)|Қоскөл]] – [[Теңіз]] алабындағы көл.
* [[Қоскөл (көл, Қостанай облысы)|Қоскөл]] – [[Тобыл]] алабындағы тұзды көл.

{{айрық}}</text>
      <sha1>6nky3txythvnxgywupm5afkz9upoks9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Жаңаарқа ауданы көлдері</title>
    <ns>14</ns>
    <id>600145</id>
    <revision>
      <id>3058517</id>
      <parentid>2611486</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:19:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="123" xml:space="preserve">[[Санат:Ұлытау облысы көлдері]]
[[Санат:Жаңаарқа ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>4kaaqjtkihytcj1kjvqq05izb199vl0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Ұлытау ауданы көлдері</title>
    <ns>14</ns>
    <id>600780</id>
    <revision>
      <id>3058518</id>
      <parentid>2613642</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:20:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="119" xml:space="preserve">[[Санат:Ұлытау облысы көлдері]]
[[Санат:Ұлытау ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>tgpg4ihjr81qzdgm81wmqo1fild3snq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жуниор (футболшы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>604635</id>
    <revision>
      <id>3058399</id>
      <parentid>2956873</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:39:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6102" xml:space="preserve">{{Футболшы
 |есімі                         = Жуниор
 |толық аты                  = Леовижилдо Линс да Гама Жуниор
 |сурет                 = Leovegildo lins da gama júnior.JPG
 |сурет ені                     = 200px
 |туған күні        = 29.06.1954
 |лақап аты                   = ''Маэстро Жуниор'' (Maestro Junior)
 |туған жері             = Жуан-Песоа, [[Параиба]], [[Бразилия]]
 |азаматтығы={{ту|Бразилия}}|бойы                       = 174
 |позиция                     = жартылай қорғаушы
 |қазіргі клуб               = ''карьерасын аяқтады''
 |жастар клубы            = {{футбол карьерасы
|1973—1974|{{Flagicon|Бразилия|20px}} [[Фламенго]]|}}
 |клубтары                       = {{футбол карьерасы
|1974—1984|{{Flagicon|BRA|20px}} [[Фламенго]]|631 (50)
|1984—1987|{{Flagicon|ITA|20px}} [[Торино]]|86 (12)
|1987—1989|{{Flagicon|ITA|20px}} [[Пескара (футбол клубы)|Пескара]]|62 (6)
|1989—1993|{{Flagicon|BRA|20px}} [[Фламенго]]|243 (27)}}
 |ұлттық құрамы        = {{футбол карьерасы
|1976—1979|{{Flagicon|BRA|20px}} Бразилия (олимп.)|14 (3)
|1979—1992|{{Flagicon|BRA|20px}} [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия]]|74 (5)
|1997—2000|{{Flagicon|BRA|20px}} Бразилия (жағажай)|? (?)}}
 |бапкер клубтары            = {{футбол карьерасы
|1993—1994|{{Flagicon|Бразилия|20px}} [[Фламенго]]|
|1997|{{Flagicon|Бразилия|20px}} [[Фламенго]]|
|2003|{{Flagicon|Бразилия|20px}} [[Коринтианс]]|}}
}}
'''Леовижилдо Линс да Гама Жуниор''' ({{lang-pt|Leovegildo Lins da Gama Júnior}}; [[29 маусым]] [[1954 жыл]], [[Жуан-Песоа]], [[Параиба]] штаты, Бразилия) — бразилиялық футболшы, [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия ұлттық футбол құрамасының]] жартылай қорғанысында ойнаған. 

==Карьерасы==
Ұлттық құрама сапында 74 кездесу өткізіп, 5 гол соққан.1992 жылы 37 жасында Бразиллияның үздік футболшысы атанды (ең жасы ұлғайған үздік футболшы саналады). &quot;Фламенго&quot; клубы сапында 857 ойын өткізіп, рекорд жасады&lt;ref name=&quot;sitedojunior&quot;&gt;[http://www.sitedojunior.com.br/!co/pt_biogest.php Профиль на sitedojunior.com.br] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090506110034/http://www.sitedojunior.com.br/!co/pt_biogest.php |date=2009-05-06 }}&lt;/ref&gt;, ресми емес матчтарын қосқанда — 877 ойын&lt;ref&gt;[http://www.flaestatistica.com/junior.htm Матчи Жуниора за «Фламенго»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924013634/http://www.flaestatistica.com/junior.htm |date=2015-09-24 }}&lt;/ref&gt;. [[ФИФА 100]] тізіміне енген.

[[Футболдан 1982 жылғы әлем біріншілігі|1982]], [[Футболдан 1986 жылғы әлем біріншілігі|86]] жылдары әлем чемпионатына, 1976 жылы Монреальда өткен [[Жазғы Олимпиадалық Ойындар 1976|Жазғы Олимпиадалық ойындарға]] қатысты. 1983 жылы Америка кубогының күміс жүлдегері атанды. 1997-2000 жылдары Жағажай футболынан ұлттық құрама сапында әлем чемпионатына қатысты.  

== Жетістіктері ==
=== Командалық ===
* Рио-де-Жанейро штатының чемпионы: 1974, 1978, 1979, 1979, 1981, 1991
* Олимпиада алдындағы турнир жеңімпазы: 1976
* Гуанабара кубогы: 1978, 1979, 1980, 1981, 1982
* Рамон Карранс жүлдесінің жеңімпазы: 1979, 1980
* Бразилия чемпионы: 1980, 1982, 1983, 1992
* Либертадорес кубогы: 1981
* Құрлықаралық кубок: 1981, 1990
* Италия кубогы: 1986
* Бразилия кубогы: 1990
* Рио жүлдесінің иегері: 1991

=== Жеке ===
* Бразилиядағы &quot;Күміс доп&quot; иегері: 1980, 1983, 1984, 1991, 1992
* Бразилиядағы жыл футболшысы: 1992

=== Жағажайдағы футбол ===
* Әлем чемпионы: 1997, 1998, 1999, 2000
* Әлем чемпионатының үздік футболшысы: 1995, 1997, 1998, 2000
* Әлем чемпионатының үздік мергені: 1997 (11 гол), 1998 (14 гол), 1999 (10 гол), 2000 (13 гол)

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20090506110034/http://sitedojunior.com.br/!co/pt_biogest.php Профилі (sitedojunior.com.br)]
* [http://www.flamengo.com.br/flapedia/Leovegildo_Lins_da_Gama_J%C3%BAnior Профилі (Флапедия)]
* [http://en.sambafoot.com/players/371_Junior.html Профилі]
* [http://futpedia.globo.com/jogadores/junior Профилі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090221201638/http://futpedia.globo.com/jogadores/junior |date=2009-02-21 }}
* [http://www.santistaroxo.com.br/artigo/?id=93 Футболшы жайлы (santistaroxo)]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

[[Санат:Фламенго ФК ойыншылары]]
[[Санат:Торина ФК ойыншылары]]
[[Санат:Пескара ФК ойыншылары]]
[[Санат:Бразилия футболшылары]]</text>
      <sha1>ifww0nkf4d0kw2oc2xhjx60kvu9yxqy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жозе Рейналдо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>604703</id>
    <revision>
      <id>3058356</id>
      <parentid>2900959</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T12:12:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4866" xml:space="preserve">{{футболшы
| есімі = Рейналдо
| толық есімі = Жозе Рейналдо де Лима
| сурет=
| сурет ені=200px
| туған күні = 11.1.1957
| туған жері = [[Понти-Нова]], [[Бразилия]]
| азаматтығы = {{Flagicon|Бразилия|20px}} [[Бразилия]]
| бойы = 172
| лақап аты = ''Роберт Драммонд'' (Roberto Drummond), ''Король Минейрао'' (O Rei do Mineirão)
| позиция = шабуылшы
| қазіргі клуб = ''карьерасын аяқтады''
| жастар клубы = {{футбол карьерасы
||{{Flagicon|Бразилия|20px}}  Понтеновензе||1971—1973|{{Flagicon|Бразилия|20px}}  [[Атлетико Минейро]]||}}
| клубтары = {{футбол карьерасы
|1973—1985|{{Flagicon|Бразилия|20px}}  [[Атлетико Минейро]]|475 (255)
|1985|{{Flagicon|Бразилия|20px}}  [[Палмейрас]]|9 (0)
|1986|{{Flagicon|Бразилия|20px}}  [[Рио-Негро (футбол клубы, Манаус)|Рио-Негро (Манаус)]]|
|1986|{{Flagicon|Бразилия|20px}}  [[Крузейро (футбол клубы)|Крузейро]]|
|1987|{{Flagicon|Швеция|20px}}  [[Хеккен (футбол клубы)|Хеккен]]|
|1988|{{Flagicon|Нидерланд|20px}}  [[Телстар (футбол клубы)|Телстар]]|}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|1975—1985|{{Flagicon|Бразилия|20px}}  [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия]]|37 (14)|}}
}}
'''Жозе Рейналдо де Лима''' ({{lang-pt|José Reinaldo de Lima}}; [[11 қаңтар]] [[1957 жыл]], [[Понти-Нова]]) — бразилиялық футболшы, шаубылшы. Бразилия Ұлттық құрамасында ойнаған. 

== Футболшы жайлы фактілер ==
* Ол кәсіпқой карьерасын 16 жасында-ақ &quot;Атлетико Минейро&quot; клубында бастады. 1973 жылы 28 қаңтар күні Минас-Жерайс чемпионатында &quot;Валерио&quot; клубына қарсы ойында алаңға шықты. Алғашқы голын 4 ақпан күні &quot;Кальденсе&quot; қақпасына енгізді.
* Футболшылық карьерасында өте көп жарақат алған, 8 рет ота жасатыпты.
* 1978 жылы әлем чемпионатына қатысты. Екінші турда Швецияның қақпасына гол соғып, есепті теңестірді — 1:1. Матч осы есеппен аяқталды. 
* Туған клубы &quot;Атлетико Минейрода&quot; 12 маусым ойнады. Кейін біраз клубтарда бір маусымнан ғана доп тепті де, 1988 жылы не-бары 31 жасында карьерасын аяқтады.

== Жетістіктері ==
=== Командалық ===

* Минас-Жерайс штатының чемпионы: 1976, 1978, 1979, 1980, 1981, 1982, 1983, 1985

=== Жеке ===
* Бразилия чемпионатының үздік мергені: 1977 (28 гол)
** Бразилиядағы &quot;Күміс доп&quot; иегері: 1977, 1983

[[Санат:Бразилия футболшылары]][[Санат:Атлетико Минейро ФК ойыншылары]] [[Санат:Палмейрас ФК ойыншылары]] [[Санат:Рио-Негро Манаус ФК ойыншылары]] [[Санат:Крузейро ФК ойыншылары]] [[Санат:Хеккен ФК ойыншылары]] [[Санат:Телстар ФК ойыншылары]]
[[Санат:Бразилия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]

== Сілтемелер ==
* [http://200.159.15.35/brasilnacopa/craques.aspx?j=203 Профилі (brasilnacopa)]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://web.archive.org/web/20090414084620/http://en.sambafoot.com/players/357_Reinaldo.html Профилі (СамбаФут)]
* [http://terceirotempo.ig.com.br/quefimlevou_interna.php?id=2093&amp;sessao=f terceirotempo.ig.com.br]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://web.archive.org/web/20081109092838/http://futpedia.globo.com/jogadores/reinaldo Профилі]
* [https://web.archive.org/web/20090831100556/http://www.galodigital.com.br/enciclopedia/index.php/Jos%C3%A9_Reinaldo_de_Lima galodigital.com.br]
* [http://webgalo.comze.com/reinaldo.html comze.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090505124810/http://webgalo.comze.com/reinaldo.html |date=2009-05-05 }}</text>
      <sha1>i44s2pa6pbyiuy4yt7cpc2d07eaikkk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сарыадыр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>608525</id>
    <revision>
      <id>3058490</id>
      <parentid>2646091</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T07:30:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1666" xml:space="preserve">'''Елді мекендер:'''

* [[Сарыадыр (Ақмола облысы)|Сарыадыр]] – [[Ақмола облысы]] [[Целиноград ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Сарыадыр (Солтүстік Қазақстан облысы)|Сарыадыр]] – [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Ғабит Мүсірепов ауданы]]ндағы ауыл.


'''Басқа мағыналар:'''

* [[Сарыадыр (тау, Ерейментау ауданы)|Сарыадыр]] – [[Ерейментау таулары|Ерейментау]] тауларының солтүстік-шығысындағы аласа тау.
* [[Сарыадыр (тау, Қарағанды облысы)|Сарыадыр]] – [[Қу (шоқылы тау, Сарыарқа)|Қу]] тауларының солтүстік сілеміндегі тау.
* [[Сарыадыр (қырқа)|Сарыадыр]] – [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]] шоқылы тауларының батысында,
[[Торғай үстірті|Торғай]] үстіртінің солтүстігінде жатқан үстіртті-адырлы тау тізбегі.
* [[Сарыадыр (тау, Ақкөл ауданы)|Сарыадыр]] – [[Сілеті бөгені|Сілеті]] бөгенінің оңтүстік-батысындағы тау.
[[Сарыадыр (тау, Павлодар облысы)|Сарыадыр]] – [[Ертіс]] аңғарындағы, Үлкен Айғыржал қонысының оңтүстік-батысындағы тау.
{{айрық}}</text>
      <sha1>odp13gtpyv83xovv35c8wfr1rx59i1n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058491</id>
      <parentid>3058490</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T07:30:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1666" xml:space="preserve">'''Елді мекендер:'''

* [[Сарыадыр (Ақмола облысы)|Сарыадыр]] – [[Ақмола облысы]] [[Целиноград ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Сарыадыр (Солтүстік Қазақстан облысы)|Сарыадыр]] – [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Ғабит Мүсірепов ауданы]]ндағы ауыл.


'''Басқа мағыналар:'''

* [[Сарыадыр (тау, Ерейментау ауданы)|Сарыадыр]] – [[Ерейментау таулары|Ерейментау]] тауларының солтүстік-шығысындағы аласа тау.
* [[Сарыадыр (тау, Қарағанды облысы)|Сарыадыр]] – [[Қу (шоқылы тау, Сарыарқа)|Қу]] тауларының солтүстік сілеміндегі тау.
* [[Сарыадыр (қырқа)|Сарыадыр]] – [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]] шоқылы тауларының батысында, [[Торғай үстірті|Торғай]] үстіртінің солтүстігінде жатқан үстіртті-адырлы тау тізбегі.
* [[Сарыадыр (тау, Ақкөл ауданы)|Сарыадыр]] – [[Сілеті бөгені|Сілеті]] бөгенінің оңтүстік-батысындағы тау.
[[Сарыадыр (тау, Павлодар облысы)|Сарыадыр]] – [[Ертіс]] аңғарындағы, Үлкен Айғыржал қонысының оңтүстік-батысындағы тау.
{{айрық}}</text>
      <sha1>hohqos59jkxzejv0mx0rlgums6yx3ap</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058492</id>
      <parentid>3058491</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T07:31:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1668" xml:space="preserve">'''Елді мекендер:'''

* [[Сарыадыр (Ақмола облысы)|Сарыадыр]] – [[Ақмола облысы]] [[Целиноград ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Сарыадыр (Солтүстік Қазақстан облысы)|Сарыадыр]] – [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Ғабит Мүсірепов ауданы]]ндағы ауыл.


'''Басқа мағыналар:'''

* [[Сарыадыр (тау, Ерейментау ауданы)|Сарыадыр]] – [[Ерейментау таулары|Ерейментау]] тауларының солтүстік-шығысындағы аласа тау.
* [[Сарыадыр (тау, Қарағанды облысы)|Сарыадыр]] – [[Қу (шоқылы тау, Сарыарқа)|Қу]] тауларының солтүстік сілеміндегі тау.
* [[Сарыадыр (қырқа)|Сарыадыр]] – [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]] шоқылы тауларының батысында, [[Торғай үстірті|Торғай]] үстіртінің солтүстігінде жатқан үстіртті-адырлы тау тізбегі.
* [[Сарыадыр (тау, Ақкөл ауданы)|Сарыадыр]] – [[Сілеті бөгені|Сілеті]] бөгенінің оңтүстік-батысындағы тау.
* [[Сарыадыр (тау, Павлодар облысы)|Сарыадыр]] – [[Ертіс]] аңғарындағы, Үлкен Айғыржал қонысының оңтүстік-батысындағы тау.
{{айрық}}</text>
      <sha1>50pw81l8gime3udnc0jp7z8sv95tqx4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058493</id>
      <parentid>3058492</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T07:31:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1670" xml:space="preserve">'''Елді мекендер:'''

* [[Сарыадыр (Ақмола облысы)|Сарыадыр]] – [[Ақмола облысы]] [[Целиноград ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Сарыадыр (Солтүстік Қазақстан облысы)|Сарыадыр]] – [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Ғабит Мүсірепов ауданы]]ндағы ауыл.


'''Басқа мағыналар:'''

* [[Сарыадыр (тау, Ерейментау ауданы)|Сарыадыр]] – [[Ерейментау таулары|Ерейментау]] тауларының солтүстік-шығысындағы аласа тау.
* [[Сарыадыр (тау, Қарағанды облысы)|Сарыадыр]] – [[Қу (шоқылы тау, Сарыарқа)|Қу]] тауларының солтүстік сілеміндегі тау.
* [[Сарыадыр таулары|Сарыадыр]] – [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]] шоқылы тауларының батысында, [[Торғай үстірті|Торғай]] үстіртінің солтүстігінде жатқан үстіртті-адырлы тау тізбегі.
* [[Сарыадыр (тау, Ақкөл ауданы)|Сарыадыр]] – [[Сілеті бөгені|Сілеті]] бөгенінің оңтүстік-батысындағы тау.
* [[Сарыадыр (тау, Павлодар облысы)|Сарыадыр]] – [[Ертіс]] аңғарындағы, Үлкен Айғыржал қонысының оңтүстік-батысындағы тау.
{{айрық}}</text>
      <sha1>8j3606jgkp2yemg5s10wi7botbg7do3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мұңлы жексенбі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>633380</id>
    <revision>
      <id>3058409</id>
      <parentid>2964883</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:31:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Alphy Haydar</username>
        <id>36950</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25256" xml:space="preserve">[[Сурет:Seress Rezső.jpg|thumb|right|300px|Реже Шереш: Мұңлы жексенбінің авторы]]
&quot;'''Мұңлы жексенбі'''&quot; (ағылшынша: Gloomy Sunday, [[Мажарстан|Мажарша]]: ''Szomorú vasárnap''), кейде &quot;Венгерлердің суицид музыкасы&quot; деп те, &quot;Қараңғы жексенбі&quot; деп те аталады, - Мажар пианисті және композиторы  Ре́жё Шереш ( Rezső Seress) 1933 жазған популяр ән.

Ре́жё Шерештің бұл әйгілі әні ғашығынан айырылған жанның аса ауыр күйзелісті күйінде жазылған. Музыкадағы ауыр мұңлы үн кейін талай өзін өлтірушілерге себепкер болған делінеді. Тіпті бір мезгіл [[BBC]] бұл әнді өз радиосында қоюдан бас тартып, шектеген болатын.&lt;ref&gt;http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_songs_banned_by_the_BBC#G&lt;/ref&gt; Дегенмен осы ән себебінен өлушілер туралы нақты дерек жоқ. Сондықтан мұны жай дақпырт дейтіндер де көп.

Әннің алғашқы нұсқасы &quot;Аяқталған әлем&quot; (''The world is ending'') деп аталып, оның мәтінінде соғыс тудырған қасіретті айыптаған болатын.&lt;ref&gt;https://www.youtube.com/watch?v=9dZj7YW5oFQ&lt;/ref&gt; Көп өтпей ақын Лазло Яавор (László Jávor) осы мұзыкаға арнап өлең сөз жазады. Өлеңде жарынан айырылған ғашықтың мұңдана күңіреніп, өз-өзіне қол салуды қалайтыны айтылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mutablesound.com/home/wp-content/uploads/2010/09/gloomy-sunday.jpg|format=JPG|title=Sheet music : Мұңлы жексенбі (442×694)|website=Mutablesound.com|accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;!-- To stress again: read the sheet music, Jávor's &quot;Szomorú vasárnap&quot; lyrics are clearly marked &quot;új vers&quot; = &quot;new verse&quot;. This clearly means Séress', not Jávor's, lyrics weere original. --&gt; Ән 1935 жылы Венгерияда &quot;Мұңлы жексенбі&quot; деген атпен таспаға жазылып жарияланады. Осы кейінгі нұсқадағы өлең сөзге жазылған ән әлемге кең тарайды да, алғашқы нұсқасы негізінен ұмытылады.

Әнді 1936 жылы Sam M. Lewis пен Desmond Carter деген кісілер ағылшын тіліне аударып жариялайды.&lt;ref name=lewis&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_lewis.htm |title=Gloomy Sunday - Sam M. Lewis Lyrics |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Осы нұсқасында &quot;[[Суицид]]&quot; сөзі қолданылған, тақырыпты да &quot;Венгерлердің суицид музыкасы&quot; деп аталған. Сол кезден бастап &quot;осы әнді естіп талай адам суицид жасапты&quot; деген өсек батыс қоғамына кең таралады.&lt;ref name=21stfloor&gt;{{cite web|url=http://www.thetwentyfirstfloor.com/?p%3D1041 |title=Archived copy |accessdate=2011-11-07 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120425145013/http://www.thetwentyfirstfloor.com/?p=1041 |archivedate=2012-04-25 }}&lt;/ref&gt; 

1941 жылы АҚШ әншісі Билли Холидей (Billie Holiday) осы әнді айтады.&lt;ref&gt;https://www.youtube.com/watch?v=zBIqLqUenz0&amp;list=RDzBIqLqUenz0&amp;start_radio=1&amp;t=3&lt;/ref&gt;

== Жазылуы және арытқы көрінісі ==
C-minor мелодиясы бойынша жазылған бұл әннің дыбысын Реже Шереш [[Париж]]де тұрғанда жазған.&lt;ref name=theblues&gt;{{cite web|url=http://theblues-thatjazz.com/en/notes/25-jazz/2651-gloomy-sunday.html |title=Gloomy Sunday |website=Theblues-thatjazz.com |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=places&gt;[http://songsaboutplaces.blogspot.com/2010/08/gloomy-sunday.html There Are Places I Remember: &quot;Gloomy Sunday&quot;]. Accessed 7 November 2011&lt;/ref&gt; Ол кезде батыста &quot;Ұлы депрессия&quot; болып, Шерештің өз Венгер ұлытынан да фашистер бой көрсетіп жатқан болатын. Бірақ әннің мәні мен мазмұны әлеуметтік жағдайға емес, Шерештің жеке мұң-қайғысына тікелей қатысты болатын. Әннің алғашқы сөзінде адамзаттың әділетсіздігі айыпталған, Құдай осы дүниені жамандыққа үйір адамдардан құтқарса деп үміттенген болатын.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_seress.htm |title=Gloomy Sunday - Rezso Seress Lyrics |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://rezsoseress.proboards.com/index.cgi?board=sunday&amp;action=display&amp;thread=8 |title=Rezső Seress' Gloomy Sunday - Board - Collected Gloomy Sunday knowledge |website=Web.archive.org |accessdate=2016-07-26 |url-status=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120425150835/http://rezsoseress.proboards.com/index.cgi?board=sunday&amp;action=display&amp;thread=8 |archivedate=2012-04-25 }}&lt;/ref&gt;

1933 жылы Лазло Ябор (László Jávor) махаббатынан айырылып, ауыр көңілсіздікті бастан кешіреді. Екі аптадан кейінгі бір күні терезе алдында отырғанда, кенет &quot;Не деген мұңлы жексенбі еді!&quot; деген ритм ойына келе қалады. Жарты сағатта ол өлеңді жазып аяқтайды. Демек бұл ұзақ жасырын саналық торығудан күндердің бірі бұрқ ете қалған жоғары шабыттың туындысы екені анық. Өлеңді кейбіреулер Шереш музыкасынан бұрын жазылды десе, кейі кейін жазылды деп есептейді.&lt;ref name=theblues/&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=H1ABqwpSC5oC&amp;pg=PA106&amp;lpg=PA106&amp;dq=javors+rewriting+of+gloomy+sunday&amp;source=bl&amp;ots=6mD5ud1TVy&amp;sig=j7fx_sd9Xf5uS2iw3BTdEv-Zji0&amp;hl=en&amp;ei=b6GzTvmmM8KuiQKM4qxB&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;ved=0CDIQ6AEwAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false|author=Harry Witchel|title=You Are What You Hear: how music and territory make us who we are|publisher=Algora Publishing|year=2010|page=106|accessdate=2011-11-07}}&lt;/ref&gt; Оның өлең сөзінде саяси сөйлемдер жоқ, қайта өз ғашығын аңсап зарлауы және о дүниеде ғашығына жолықпақ болуы айтылады.&lt;ref name=mcdonald/&gt;&lt;ref name=javor&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_javor.htm |title=Gloomy Sunday - Laszlo Javor Lyrics |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://world-of-poetry.livejournal.com/4622.html |title=Szomorú Vasárnap.: world_of_poetry |website=World-of-poetry.livejournal.com |date=1968-01-11 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Осы нұсқа ең танымал болды, кейінгі өңдеулер осы &quot;жоғалған махаббат&quot; туралы болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mentalfloss.com/blogs/archives/97270|author=Bill DeMain|title=This Song’s a Killer: The Strange Tale of 'Gloomy Sunday'|website=MentalFloss|date=2011-08-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111028163559/http://www.mentalfloss.com/blogs/archives/97270 |archivedate=2011-10-28 |accessdate=2011-11-07}}&lt;/ref&gt;

Шереш алғашында әнді жариялайтын баспа таба алмай көп қиналыпты. Әннің қою мұңы көбін тіксіндірсе керек. Бір баспагер осы ән туралы былай деген екен:
{{quote|Әннің өзі қайғылы ғана емес, мұнда ешкім қарсы тұаралмас түңілу бар. Мұндай әнді тыңдау ешкімге жақсылық әпермейді деген ойдамын.&lt;ref name=mcdonald&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/article_01.htm |title=Gloomy Sunday - Overture To Death |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;}}

Ақыры 1933 жылдың соңында ән жарияланады.&lt;ref&gt;[http://theresashauntedhistoryofthetri-state.blogspot.com/2011/03/hungarian-suicide-song.html Theresa's Haunted History of the Tri-State: Combining the Fact with the Folklore, &quot;The Hungarian Suiceide Song&quot;]. Accessed 7 November 2011&lt;/ref&gt;

==Ән сөзінің қазақшасы==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Vége a Világnak》 Rezső Seress нұқсасының қазақшасы'''
|-
|
{{lang|En|It is autumn and the leaves are falling&lt;br/&gt;
All love has died on earth&lt;br/&gt;
The wind is weeping with sorrowful tears&lt;br/&gt;
My heart will never hope for a new spring again&lt;br/&gt;
My tears and my sorrows are all in vain&lt;br/&gt;
People are heartless, greedy and wicked...&lt;br/&gt;
&lt;br/&gt;
Love has died!&lt;br/&gt;
&lt;br/&gt;
The world has come to its end, hope has ceased to have a meaning&lt;br/&gt;
Cities are being wiped out, shrapnel is making music&lt;br/&gt;
Meadows are coloured red with human blood&lt;br/&gt;
There are dead people on the streets everywhere&lt;br/&gt;
I will say another quiet prayer:&lt;br/&gt;
People are sinners, Lord, they make mistakes...&lt;br/&gt;
&lt;br/&gt;
The world has ended!}}
|
Күз келді де, жапырақтар төгілді&lt;br&gt;
Бар махаббат жер шарында құрыды&lt;br&gt;
Қайғы жасын жел де жылап төгеді&lt;br&gt;
Жаңа көктемнен күдер үзді жүрегім&lt;br&gt;
Көз жасым да, қасіретім де бос әуре&lt;br&gt;
Жүрексіз адамдар, ашкөз бәрі сұрқия...&lt;br&gt;
&lt;br&gt;
Өлді осылай махаббат!&lt;br&gt;
&lt;br&gt;
Дүние соңына жетті, үміттің мәні жойылды&lt;br&gt;
Қалалар қиратылуда, оқ дауысы ысқырады&lt;br&gt;
Шалғындар адам қанынан қызылға боялды&lt;br&gt;
Әр жерде өліктер шашылып жатыр&lt;br&gt;
Тағы да құлшылығымды жалғастырайын&lt;br&gt;
Адамдар – күнәһарлар, о Құдайым, олар қателесуде....&lt;br&gt;
&lt;br&gt;
Әлем ақырласты!
|-
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Szomorú Vasárnap》 László Jávor нұсқасының ағылшыншасы'''&lt;ref&gt;http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_javor.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130121200436/http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_javor.htm |date=2013-01-21 }}&lt;/ref&gt;
|-
|
{{lang|en|Gloomy Sunday with a hundred white flowers&lt;br /&gt;
I was waiting for you my dearest with a prayer&lt;br /&gt;
A Sunday morning, chasing after my dreams&lt;br /&gt;
The carriage of my sorrow returned to me without you&lt;br /&gt;
It is since then that my Sundays have been forever sad&lt;br /&gt;
Tears my only drink, the sorrow my bread...&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Gloomy Sunday&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
This last Sunday, my darling please come to me&lt;br /&gt;
There'll be a priest, a coffin, a catafalque and a winding-sheet&lt;br /&gt;
There'll be flowers for you, flowers and a coffin&lt;br /&gt;
Under the blossoming trees it will be my last journey&lt;br /&gt;
My eyes will be open, so that I could see you for a last time&lt;br /&gt;
Don't be afraid of my eyes, I'm blessing you even in my death...&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
The last Sunday
}}
|
Мұңлы жексенбі сансыз ақ гүлге оранды&lt;br /&gt;
Сені мінәжатпен күтудемін, сүйіктім&lt;br /&gt;
Жексенбі таңы, түсімнің артынан қуды&lt;br /&gt;
Сенсіз менің қасіретім өзімді тапты&lt;br /&gt;
Өйткені жексенбі ылғи қасіретке толы&lt;br /&gt;
Көз жасымды жұтып, қасіретімді жедім&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Осы соңғы жексенбіде, сен маған кел, аяулым&lt;br /&gt;
Мұнда жаназашы, табыт, қаралы күйме, және кебін болады&lt;br /&gt;
Мұнда саған гүлдер де қойылады, гүлдер мен табыт&lt;br /&gt;
Көктеген терек түбінде бұл менің соңғы сапарым&lt;br /&gt;
Көздерім ашық болады, сені соңғы рет көре аламын&lt;br /&gt;
Көздерімнен қорқа көрме, өлімімде де саған құт тілеймін...&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Соңғы жексенбі
|-
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Gloomy Sunday》 Sam M. Lewis нұсақсының&lt;ref&gt;http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_lewis.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130121200429/http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_lewis.htm |date=2013-01-21 }}&lt;/ref&gt; аудармасы'''
|-
|
{{lang|en|Sunday is gloomy, my hours are slumberless&lt;br/&gt;
Dearest, the shadows I live with are numberless&lt;br/&gt;
Little white flowers will never awaken you&lt;br/&gt;
Not where the black coach of sorrow has taken you&lt;br/&gt;
Angels have no thought of ever returning you&lt;br/&gt;
Would they be angry if I thought of joining you&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday, with shadows I spend it all&lt;br/&gt;
My heart and I have decided to end it all&lt;br/&gt;
Soon there'll be candles and prayers that are sad, I know&lt;br/&gt;
Let them not weep&lt;br/&gt;
Let them know that I'm glad to go&lt;br/&gt;
Death is no dream&lt;br/&gt;
For in death I'm caressing you&lt;br/&gt;
With the last breath of my soul I'll be blessing you&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Dreaming, I was only dreaming&lt;br/&gt;
I wake and I find you asleep in the deep of my heart, dear!&lt;br/&gt;
Darling I hope that my dream never haunted you&lt;br/&gt;
My heart is telling you how much I wanted you&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday}}
|
Жексенбі мұңлы, күндерім ұйқысыз&lt;br/&gt;
Сүйіктім, өмірімді сансыз көлеңке жайлады&lt;br/&gt;
Кішкентай ақ гүлдер енді сені оята алмас&lt;br/&gt;
Қайғының қаралы күймесі сені алып кетті&lt;br/&gt;
Періштелердің сені қайтарар ниеті жоқ&lt;br/&gt;
Сендерге барып қосылсам, періште  ашулана ма?&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі, өмірім көлеңкеде өтті&lt;br/&gt;
Жүрегім мен өзім бәрін ақырластырғысы келеді&lt;br/&gt;
Сосын осында мұңлы шырақтар мен мінәжаттар болады&lt;br/&gt;
Жас төкпесінші солар&lt;br/&gt;
Менің қуанышпен аттанғанымды білсін&lt;br/&gt;
Ажал түс емес&lt;br/&gt;
Өйткені ажал ішінде мен сені құшамын&lt;br/&gt;
Жанымның соңғы демімен бірге сені құттықтаймын&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Түс, мен тек түс көріп жатырмын&lt;br/&gt;
Мен ояныппын, сен жүрегімде терең ұйқыда екенсің, аяулым!&lt;br/&gt;
Сүйіктім, түсім сені еш мазаламаса екен деймін&lt;br/&gt;
Жүрегім саған сені қаншама сағынғанымды айтады&lt;br/&gt;
Мұңлы жекенбі
|-
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Trauriger Sonntag》 Неміс киносы &quot;Ein Lied von Liebe und Tod&quot; -тің тақырыптық әннің мәтіні'''
|-
|
{{lang|de|Trauriger Sonntag, dein Abend ist nicht mehr weit&lt;br/&gt;
Mit schwarzen Schatten teile ich meine Einsamkeit&lt;br/&gt;
Schlie[[ß]]e ich die Augen, dann sehe ich sie hundertfach&lt;br/&gt;
Ich kann nicht schlafen, und sie werden nie mehr wach&lt;br/&gt;
Ich sehe Gestalten ziehen im Zigarettenrauch&lt;br/&gt;
Laßt mich nicht hier, sagt den Engeln ich komme auch&lt;br/&gt;
Trauriger Sonntag&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Einsame Sonntage habe ich zuviel verbracht&lt;br/&gt;
Heute mache ich mich auf den Weg in die lange Nacht&lt;br/&gt;
Bald brennen Kerzen und Rauch macht die Augen feucht&lt;br/&gt;
Weint doch nicht, Freunde, denn endlich fühle ich mich leicht&lt;br/&gt;
Der letzte Atemzug bringt mich für immer heim&lt;br/&gt;
Im Reich der Schatten werde ich geborgen sein&lt;br/&gt;
Trauriger Sonntag}}
|
Мұңлы жексенбі, сенің түнің енді алыс емес&lt;br/&gt;
Енді мен қара көлеңкемен жалғыздығымды бөлісемін&lt;br/&gt;
Көзімді жұмсам, оларды жүз мәрте көремін&lt;br/&gt;
Ұйқым келмейді, ал олар оянбайды&lt;br/&gt;
Тұмандар арасында сандалғандарды көремін&lt;br/&gt;
Мені мұнда қалдырма, періштеге келетінімді айт&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Талай құлазыған жексенбілер өтті&lt;br/&gt;
Бүгінгі ұзақ түнде мен сапар шегемін&lt;br/&gt;
Шамдар жанып, түтіндеп, көздерің жасаурайды&lt;br/&gt;
Досым, жыламашы, мен ақыры жеңілдедім&lt;br/&gt;
Соңғы демім отбасыма оралтты&lt;br/&gt;
Мен енді көлеңкелер әлемінде тыныштық табамын&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі
|-
|}
==Қала өсегі==
 &quot;Венада жасөспірім қыз парақтағы Мұңлы жексенбі музыкасын қолына ұстап тұрып суға батып кетіпті.&quot;  

 &quot;Будапештте өзін-өзі өлтірген дүкен сатушысы Мұңлы жексенбі әнніңің мәтінінен дәйексөз қалдырыпты.&quot;

 &quot;Лондонда бір әйел Мұңлы жексенбі әнінің жазбасын қайта-қайта тыңдап жатып, шегімдіктен өліпті.&quot;

&quot;Мұңлы жексенбі&quot; әні туралы осы секілді талай көше өсегі бар, көбі түрлі суицидтер туралы, радиолардың бұл әнді шектегені туралы айтылады.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://h2g2.com/dna/h2g2/plain/A14150477 |title=Gloomy Sunday – Music to Die for? – A14150477 |website=H2g2.com |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Бірақ, көбі расталмаған.&lt;ref name=snopes&gt;{{cite web |url=http://www.snopes.com/music/songs/gloomy.asp |title=Gloomy Sunday Suicides |website=Snopes.com |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;

Баспасөз 1930-шы жылдары Венгерияда және АҚШтағы кем дегенде Мұңлы жексенбімен қатысты делінген 19 суицидті хабарлаған болатын.&lt;ref name=21stfloor/&gt;&lt;ref name=theblues/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://science.discovery.com/tv/dark-matters/ |title=Dark Matters: Twisted But True &amp;#124; Discovery Science |website=Science.discovery.com |date=2014-04-07 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Бірақ олардың бұл әнге қатысы анықталмады. Осы ән шыққан соң ондаған жылдар бойғы Венгериядағы және әлемдегі суицидтердің көбі аштық пен кедейліктен, соғыс пен басқа да себептерден болғаны анық.&lt;ref name=snopes/&gt;

1968 жылы, &quot;Мұңлы жексенбі&quot; жазылғанына 35 жыл өткен соң авторы өзін өлтірді.&lt;ref&gt;[http://sites.google.com/site/vmarcenne/Home/imgs/nyt_14.01.68_pg84_suicide_Gloomy_Sunday.gif Microfilm scan] of article over Seress's suicide. ''New York Times'', January 14, 1968, page 84 in Obituaries.&lt;!-- Scanned on Oct 30, 2008 at NWMSU in Owen's Library by User:Un_Piton --&gt;&lt;/ref&gt;  Ол терезеден секіреді, бірақ аман қалады, кейін емханаға жеткізілгенде, сондағы тоқ сымымен өзін қылқындырып өлтірген.&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://sites.google.com/site/vmarcenne/Home/imgs/nyt_14.01.68_pg84_suicide_Gloomy_Sunday.gif |work= Microfilm scan |title= Rezsoe Seres Commits Suicide; Composer of 'Gloomy Sunday' |publisher= New York Times |date= Jan 14, 1968 |page= 84 |series= Obituaries &lt;!-- Scanned on Oct 30, 2008 at NWMSU in Owen's Library by User:Un_Piton --&gt; }}&lt;/ref&gt;}}

Seress once wrote of his conflicted emotions towards his morbid masterpiece: “I stand in the midst of this deadly success as an accused man. This fatal fame hurts me. I cried all of the disappointments of my heart into this song, and it seems that others with feelings like mine have found their own hurt in it.”

Бірде Шереш өзінің сұмдық шедевріне деген қайшылықты эмоциясы туралы былай деп жазады:
{{Дәйексөз|&quot;Мен ажалға соқтыратын осы нәтижеммен айыпталудамын. Ажал шақыратын бұл атақ мені азаптайды. Мен жүрегімдегі барлық мұңды осы әнге құйдым, мен сияқты мұңы бар басқа адамдар да одан өз көңіл жараларын табады.&quot;}}
== Дәріптелуі ==
[[Сурет:Schindler's List movie.jpg|thumb|right|200px|Шиндлер тізімі]]
Мұңлы жексенбі біршама кионларда көрініс тапқан. Әйгілі [[Шиндлердің тізімі]] киносында бұл әннің мұзыкасы қойылады.
[[Сурет:The kovak box poster.jpg|thumb|right|200px|Ковак қапшығы]]
2006 жылы &quot;Ковал қапшығы&quot; киносында бір жазушы аралда қамалып қалады. Аралдағы адамдарға микрочип орнатылған екен, олар &quot;Мұңлы жексенбіні&quot; естіген соң өздеріне қол салады. &lt;ref&gt;[http://www.variety.com/review/VE1117932712?refcatid=31 ''Variety'' Film Reviews: ''The Kovac Box'']. Accessed 9 November 2011&lt;/ref&gt;

1999 жылы неміс режиссері Рольф Шюбель (нем. Rolf Schübel) &quot;Махабат және өлім әні&quot; (нем. Ein Lied von Liebe und Tod) деген кино түсіріп, сюжеті Шерештің әніне реконструкция жасайды. Өлеңі жоғарыда аударылды.

Бұл ән &quot;Өз-өзіне қол салу: махаббат тарихы&quot; киносында да шырқалады.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Katherine Fulton |url=http://www.allmusic.com/album/wristcutters-a-love-story-r1183561 |title=Wristcutters: A Love Story - Original Soundtrack &amp;#124; Songs, Reviews, Credits |publisher=[[AllMusic]] |date=2007-10-30 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;

2008 жылы Белгия өнерпазы Marieke Van Wuytswinkel &quot;Мұңлы жексенбіні&quot; өз шығармасында қолданды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://mariekevanwuytswinkel.com/work/before-2011/a-natural-morning.html |title=Archived copy |accessdate=2013-06-17 |url-status=dead |archiveurl=https://archive.is/20130618032708/http://mariekevanwuytswinkel.com/work/before-2011/a-natural-morning.html |archivedate=2013-06-18 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=6 years ago |url=http://vimeo.com/10946775 |title=A Natural Morning, 2008 on Vimeo |website=Vimeo.com |date=2010-04-15 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;

==Сыртқы сілтемелер==
# [https://www.youtube.com/watch?v=9dZj7YW5oFQ Мұңлы жексенінің түпнұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=IN-vbMeJBHA Rezso Seress - Gloomy Sunday (with lyrics)]
# [https://www.youtube.com/watch?v=lUng8lqJlg0 Sebő Miklós - Мұңлы жексенбінің венгерше нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=55FP1LfkkVQ Мұңлы жексенбінің негізгі бір нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=zBIqLqUenz0 Billie Holiday шырқаған Мұңлы жексенбі]
# [https://www.youtube.com/watch?v=8Kkxbw3s2pM Пианиномен орындалған Мұңлы жексенбі]
# [https://www.youtube.com/watch?v=VRvNwKMGgjw Жаңа нұсқасы, музыка]
# [https://www.youtube.com/watch?v=jOqiolytFw4 Кинодағы Мұңлы жексенбі - венгерше, маңызды нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=3pqeKSZI7UY Мұңлы жексенбі, маңызды нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=Y8CczRVbQrY Пианинодағы нота нұсқасы]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ән]]
[[Санат:Мажарстан]]
[[Санат:Музыка]]</text>
      <sha1>ci3l51trcre6e6lr05fxmr45yiig7d6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058411</id>
      <parentid>3058409</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:33:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Alphy Haydar</username>
        <id>36950</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Қала өсегі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24969" xml:space="preserve">[[Сурет:Seress Rezső.jpg|thumb|right|300px|Реже Шереш: Мұңлы жексенбінің авторы]]
&quot;'''Мұңлы жексенбі'''&quot; (ағылшынша: Gloomy Sunday, [[Мажарстан|Мажарша]]: ''Szomorú vasárnap''), кейде &quot;Венгерлердің суицид музыкасы&quot; деп те, &quot;Қараңғы жексенбі&quot; деп те аталады, - Мажар пианисті және композиторы  Ре́жё Шереш ( Rezső Seress) 1933 жазған популяр ән.

Ре́жё Шерештің бұл әйгілі әні ғашығынан айырылған жанның аса ауыр күйзелісті күйінде жазылған. Музыкадағы ауыр мұңлы үн кейін талай өзін өлтірушілерге себепкер болған делінеді. Тіпті бір мезгіл [[BBC]] бұл әнді өз радиосында қоюдан бас тартып, шектеген болатын.&lt;ref&gt;http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_songs_banned_by_the_BBC#G&lt;/ref&gt; Дегенмен осы ән себебінен өлушілер туралы нақты дерек жоқ. Сондықтан мұны жай дақпырт дейтіндер де көп.

Әннің алғашқы нұсқасы &quot;Аяқталған әлем&quot; (''The world is ending'') деп аталып, оның мәтінінде соғыс тудырған қасіретті айыптаған болатын.&lt;ref&gt;https://www.youtube.com/watch?v=9dZj7YW5oFQ&lt;/ref&gt; Көп өтпей ақын Лазло Яавор (László Jávor) осы мұзыкаға арнап өлең сөз жазады. Өлеңде жарынан айырылған ғашықтың мұңдана күңіреніп, өз-өзіне қол салуды қалайтыны айтылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mutablesound.com/home/wp-content/uploads/2010/09/gloomy-sunday.jpg|format=JPG|title=Sheet music : Мұңлы жексенбі (442×694)|website=Mutablesound.com|accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;!-- To stress again: read the sheet music, Jávor's &quot;Szomorú vasárnap&quot; lyrics are clearly marked &quot;új vers&quot; = &quot;new verse&quot;. This clearly means Séress', not Jávor's, lyrics weere original. --&gt; Ән 1935 жылы Венгерияда &quot;Мұңлы жексенбі&quot; деген атпен таспаға жазылып жарияланады. Осы кейінгі нұсқадағы өлең сөзге жазылған ән әлемге кең тарайды да, алғашқы нұсқасы негізінен ұмытылады.

Әнді 1936 жылы Sam M. Lewis пен Desmond Carter деген кісілер ағылшын тіліне аударып жариялайды.&lt;ref name=lewis&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_lewis.htm |title=Gloomy Sunday - Sam M. Lewis Lyrics |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Осы нұсқасында &quot;[[Суицид]]&quot; сөзі қолданылған, тақырыпты да &quot;Венгерлердің суицид музыкасы&quot; деп аталған. Сол кезден бастап &quot;осы әнді естіп талай адам суицид жасапты&quot; деген өсек батыс қоғамына кең таралады.&lt;ref name=21stfloor&gt;{{cite web|url=http://www.thetwentyfirstfloor.com/?p%3D1041 |title=Archived copy |accessdate=2011-11-07 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120425145013/http://www.thetwentyfirstfloor.com/?p=1041 |archivedate=2012-04-25 }}&lt;/ref&gt; 

1941 жылы АҚШ әншісі Билли Холидей (Billie Holiday) осы әнді айтады.&lt;ref&gt;https://www.youtube.com/watch?v=zBIqLqUenz0&amp;list=RDzBIqLqUenz0&amp;start_radio=1&amp;t=3&lt;/ref&gt;

== Жазылуы және арытқы көрінісі ==
C-minor мелодиясы бойынша жазылған бұл әннің дыбысын Реже Шереш [[Париж]]де тұрғанда жазған.&lt;ref name=theblues&gt;{{cite web|url=http://theblues-thatjazz.com/en/notes/25-jazz/2651-gloomy-sunday.html |title=Gloomy Sunday |website=Theblues-thatjazz.com |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=places&gt;[http://songsaboutplaces.blogspot.com/2010/08/gloomy-sunday.html There Are Places I Remember: &quot;Gloomy Sunday&quot;]. Accessed 7 November 2011&lt;/ref&gt; Ол кезде батыста &quot;Ұлы депрессия&quot; болып, Шерештің өз Венгер ұлытынан да фашистер бой көрсетіп жатқан болатын. Бірақ әннің мәні мен мазмұны әлеуметтік жағдайға емес, Шерештің жеке мұң-қайғысына тікелей қатысты болатын. Әннің алғашқы сөзінде адамзаттың әділетсіздігі айыпталған, Құдай осы дүниені жамандыққа үйір адамдардан құтқарса деп үміттенген болатын.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_seress.htm |title=Gloomy Sunday - Rezso Seress Lyrics |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://rezsoseress.proboards.com/index.cgi?board=sunday&amp;action=display&amp;thread=8 |title=Rezső Seress' Gloomy Sunday - Board - Collected Gloomy Sunday knowledge |website=Web.archive.org |accessdate=2016-07-26 |url-status=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120425150835/http://rezsoseress.proboards.com/index.cgi?board=sunday&amp;action=display&amp;thread=8 |archivedate=2012-04-25 }}&lt;/ref&gt;

1933 жылы Лазло Ябор (László Jávor) махаббатынан айырылып, ауыр көңілсіздікті бастан кешіреді. Екі аптадан кейінгі бір күні терезе алдында отырғанда, кенет &quot;Не деген мұңлы жексенбі еді!&quot; деген ритм ойына келе қалады. Жарты сағатта ол өлеңді жазып аяқтайды. Демек бұл ұзақ жасырын саналық торығудан күндердің бірі бұрқ ете қалған жоғары шабыттың туындысы екені анық. Өлеңді кейбіреулер Шереш музыкасынан бұрын жазылды десе, кейі кейін жазылды деп есептейді.&lt;ref name=theblues/&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=H1ABqwpSC5oC&amp;pg=PA106&amp;lpg=PA106&amp;dq=javors+rewriting+of+gloomy+sunday&amp;source=bl&amp;ots=6mD5ud1TVy&amp;sig=j7fx_sd9Xf5uS2iw3BTdEv-Zji0&amp;hl=en&amp;ei=b6GzTvmmM8KuiQKM4qxB&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;ved=0CDIQ6AEwAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false|author=Harry Witchel|title=You Are What You Hear: how music and territory make us who we are|publisher=Algora Publishing|year=2010|page=106|accessdate=2011-11-07}}&lt;/ref&gt; Оның өлең сөзінде саяси сөйлемдер жоқ, қайта өз ғашығын аңсап зарлауы және о дүниеде ғашығына жолықпақ болуы айтылады.&lt;ref name=mcdonald/&gt;&lt;ref name=javor&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_javor.htm |title=Gloomy Sunday - Laszlo Javor Lyrics |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://world-of-poetry.livejournal.com/4622.html |title=Szomorú Vasárnap.: world_of_poetry |website=World-of-poetry.livejournal.com |date=1968-01-11 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Осы нұсқа ең танымал болды, кейінгі өңдеулер осы &quot;жоғалған махаббат&quot; туралы болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mentalfloss.com/blogs/archives/97270|author=Bill DeMain|title=This Song’s a Killer: The Strange Tale of 'Gloomy Sunday'|website=MentalFloss|date=2011-08-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111028163559/http://www.mentalfloss.com/blogs/archives/97270 |archivedate=2011-10-28 |accessdate=2011-11-07}}&lt;/ref&gt;

Шереш алғашында әнді жариялайтын баспа таба алмай көп қиналыпты. Әннің қою мұңы көбін тіксіндірсе керек. Бір баспагер осы ән туралы былай деген екен:
{{quote|Әннің өзі қайғылы ғана емес, мұнда ешкім қарсы тұаралмас түңілу бар. Мұндай әнді тыңдау ешкімге жақсылық әпермейді деген ойдамын.&lt;ref name=mcdonald&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/article_01.htm |title=Gloomy Sunday - Overture To Death |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;}}

Ақыры 1933 жылдың соңында ән жарияланады.&lt;ref&gt;[http://theresashauntedhistoryofthetri-state.blogspot.com/2011/03/hungarian-suicide-song.html Theresa's Haunted History of the Tri-State: Combining the Fact with the Folklore, &quot;The Hungarian Suiceide Song&quot;]. Accessed 7 November 2011&lt;/ref&gt;

==Ән сөзінің қазақшасы==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Vége a Világnak》 Rezső Seress нұқсасының қазақшасы'''
|-
|
{{lang|En|It is autumn and the leaves are falling&lt;br/&gt;
All love has died on earth&lt;br/&gt;
The wind is weeping with sorrowful tears&lt;br/&gt;
My heart will never hope for a new spring again&lt;br/&gt;
My tears and my sorrows are all in vain&lt;br/&gt;
People are heartless, greedy and wicked...&lt;br/&gt;
&lt;br/&gt;
Love has died!&lt;br/&gt;
&lt;br/&gt;
The world has come to its end, hope has ceased to have a meaning&lt;br/&gt;
Cities are being wiped out, shrapnel is making music&lt;br/&gt;
Meadows are coloured red with human blood&lt;br/&gt;
There are dead people on the streets everywhere&lt;br/&gt;
I will say another quiet prayer:&lt;br/&gt;
People are sinners, Lord, they make mistakes...&lt;br/&gt;
&lt;br/&gt;
The world has ended!}}
|
Күз келді де, жапырақтар төгілді&lt;br&gt;
Бар махаббат жер шарында құрыды&lt;br&gt;
Қайғы жасын жел де жылап төгеді&lt;br&gt;
Жаңа көктемнен күдер үзді жүрегім&lt;br&gt;
Көз жасым да, қасіретім де бос әуре&lt;br&gt;
Жүрексіз адамдар, ашкөз бәрі сұрқия...&lt;br&gt;
&lt;br&gt;
Өлді осылай махаббат!&lt;br&gt;
&lt;br&gt;
Дүние соңына жетті, үміттің мәні жойылды&lt;br&gt;
Қалалар қиратылуда, оқ дауысы ысқырады&lt;br&gt;
Шалғындар адам қанынан қызылға боялды&lt;br&gt;
Әр жерде өліктер шашылып жатыр&lt;br&gt;
Тағы да құлшылығымды жалғастырайын&lt;br&gt;
Адамдар – күнәһарлар, о Құдайым, олар қателесуде....&lt;br&gt;
&lt;br&gt;
Әлем ақырласты!
|-
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Szomorú Vasárnap》 László Jávor нұсқасының ағылшыншасы'''&lt;ref&gt;http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_javor.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130121200436/http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_javor.htm |date=2013-01-21 }}&lt;/ref&gt;
|-
|
{{lang|en|Gloomy Sunday with a hundred white flowers&lt;br /&gt;
I was waiting for you my dearest with a prayer&lt;br /&gt;
A Sunday morning, chasing after my dreams&lt;br /&gt;
The carriage of my sorrow returned to me without you&lt;br /&gt;
It is since then that my Sundays have been forever sad&lt;br /&gt;
Tears my only drink, the sorrow my bread...&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Gloomy Sunday&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
This last Sunday, my darling please come to me&lt;br /&gt;
There'll be a priest, a coffin, a catafalque and a winding-sheet&lt;br /&gt;
There'll be flowers for you, flowers and a coffin&lt;br /&gt;
Under the blossoming trees it will be my last journey&lt;br /&gt;
My eyes will be open, so that I could see you for a last time&lt;br /&gt;
Don't be afraid of my eyes, I'm blessing you even in my death...&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
The last Sunday
}}
|
Мұңлы жексенбі сансыз ақ гүлге оранды&lt;br /&gt;
Сені мінәжатпен күтудемін, сүйіктім&lt;br /&gt;
Жексенбі таңы, түсімнің артынан қуды&lt;br /&gt;
Сенсіз менің қасіретім өзімді тапты&lt;br /&gt;
Өйткені жексенбі ылғи қасіретке толы&lt;br /&gt;
Көз жасымды жұтып, қасіретімді жедім&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Осы соңғы жексенбіде, сен маған кел, аяулым&lt;br /&gt;
Мұнда жаназашы, табыт, қаралы күйме, және кебін болады&lt;br /&gt;
Мұнда саған гүлдер де қойылады, гүлдер мен табыт&lt;br /&gt;
Көктеген терек түбінде бұл менің соңғы сапарым&lt;br /&gt;
Көздерім ашық болады, сені соңғы рет көре аламын&lt;br /&gt;
Көздерімнен қорқа көрме, өлімімде де саған құт тілеймін...&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Соңғы жексенбі
|-
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Gloomy Sunday》 Sam M. Lewis нұсақсының&lt;ref&gt;http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_lewis.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130121200429/http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_lewis.htm |date=2013-01-21 }}&lt;/ref&gt; аудармасы'''
|-
|
{{lang|en|Sunday is gloomy, my hours are slumberless&lt;br/&gt;
Dearest, the shadows I live with are numberless&lt;br/&gt;
Little white flowers will never awaken you&lt;br/&gt;
Not where the black coach of sorrow has taken you&lt;br/&gt;
Angels have no thought of ever returning you&lt;br/&gt;
Would they be angry if I thought of joining you&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday, with shadows I spend it all&lt;br/&gt;
My heart and I have decided to end it all&lt;br/&gt;
Soon there'll be candles and prayers that are sad, I know&lt;br/&gt;
Let them not weep&lt;br/&gt;
Let them know that I'm glad to go&lt;br/&gt;
Death is no dream&lt;br/&gt;
For in death I'm caressing you&lt;br/&gt;
With the last breath of my soul I'll be blessing you&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Dreaming, I was only dreaming&lt;br/&gt;
I wake and I find you asleep in the deep of my heart, dear!&lt;br/&gt;
Darling I hope that my dream never haunted you&lt;br/&gt;
My heart is telling you how much I wanted you&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday}}
|
Жексенбі мұңлы, күндерім ұйқысыз&lt;br/&gt;
Сүйіктім, өмірімді сансыз көлеңке жайлады&lt;br/&gt;
Кішкентай ақ гүлдер енді сені оята алмас&lt;br/&gt;
Қайғының қаралы күймесі сені алып кетті&lt;br/&gt;
Періштелердің сені қайтарар ниеті жоқ&lt;br/&gt;
Сендерге барып қосылсам, періште  ашулана ма?&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі, өмірім көлеңкеде өтті&lt;br/&gt;
Жүрегім мен өзім бәрін ақырластырғысы келеді&lt;br/&gt;
Сосын осында мұңлы шырақтар мен мінәжаттар болады&lt;br/&gt;
Жас төкпесінші солар&lt;br/&gt;
Менің қуанышпен аттанғанымды білсін&lt;br/&gt;
Ажал түс емес&lt;br/&gt;
Өйткені ажал ішінде мен сені құшамын&lt;br/&gt;
Жанымның соңғы демімен бірге сені құттықтаймын&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Түс, мен тек түс көріп жатырмын&lt;br/&gt;
Мен ояныппын, сен жүрегімде терең ұйқыда екенсің, аяулым!&lt;br/&gt;
Сүйіктім, түсім сені еш мазаламаса екен деймін&lt;br/&gt;
Жүрегім саған сені қаншама сағынғанымды айтады&lt;br/&gt;
Мұңлы жекенбі
|-
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Trauriger Sonntag》 Неміс киносы &quot;Ein Lied von Liebe und Tod&quot; -тің тақырыптық әннің мәтіні'''
|-
|
{{lang|de|Trauriger Sonntag, dein Abend ist nicht mehr weit&lt;br/&gt;
Mit schwarzen Schatten teile ich meine Einsamkeit&lt;br/&gt;
Schlie[[ß]]e ich die Augen, dann sehe ich sie hundertfach&lt;br/&gt;
Ich kann nicht schlafen, und sie werden nie mehr wach&lt;br/&gt;
Ich sehe Gestalten ziehen im Zigarettenrauch&lt;br/&gt;
Laßt mich nicht hier, sagt den Engeln ich komme auch&lt;br/&gt;
Trauriger Sonntag&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Einsame Sonntage habe ich zuviel verbracht&lt;br/&gt;
Heute mache ich mich auf den Weg in die lange Nacht&lt;br/&gt;
Bald brennen Kerzen und Rauch macht die Augen feucht&lt;br/&gt;
Weint doch nicht, Freunde, denn endlich fühle ich mich leicht&lt;br/&gt;
Der letzte Atemzug bringt mich für immer heim&lt;br/&gt;
Im Reich der Schatten werde ich geborgen sein&lt;br/&gt;
Trauriger Sonntag}}
|
Мұңлы жексенбі, сенің түнің енді алыс емес&lt;br/&gt;
Енді мен қара көлеңкемен жалғыздығымды бөлісемін&lt;br/&gt;
Көзімді жұмсам, оларды жүз мәрте көремін&lt;br/&gt;
Ұйқым келмейді, ал олар оянбайды&lt;br/&gt;
Тұмандар арасында сандалғандарды көремін&lt;br/&gt;
Мені мұнда қалдырма, періштеге келетінімді айт&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Талай құлазыған жексенбілер өтті&lt;br/&gt;
Бүгінгі ұзақ түнде мен сапар шегемін&lt;br/&gt;
Шамдар жанып, түтіндеп, көздерің жасаурайды&lt;br/&gt;
Досым, жыламашы, мен ақыры жеңілдедім&lt;br/&gt;
Соңғы демім отбасыма оралтты&lt;br/&gt;
Мен енді көлеңкелер әлемінде тыныштық табамын&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі
|-
|}
==Қала өсегі==
 &quot;Венада жасөспірім қыз парақтағы Мұңлы жексенбі музыкасын қолына ұстап тұрып суға батып кетіпті.&quot;  

 &quot;Будапештте өзін-өзі өлтірген дүкен сатушысы Мұңлы жексенбі әнніңің мәтінінен дәйексөз қалдырыпты.&quot;

 &quot;Лондонда бір әйел Мұңлы жексенбі әнінің жазбасын қайта-қайта тыңдап жатып, шегімдіктен өліпті.&quot;

&quot;Мұңлы жексенбі&quot; әні туралы осы секілді талай көше өсегі бар, көбі түрлі суицидтер туралы, радиолардың бұл әнді шектегені туралы айтылады.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://h2g2.com/dna/h2g2/plain/A14150477 |title=Gloomy Sunday – Music to Die for? – A14150477 |website=H2g2.com |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Бірақ, көбі расталмаған.&lt;ref name=snopes&gt;{{cite web |url=http://www.snopes.com/music/songs/gloomy.asp |title=Gloomy Sunday Suicides |website=Snopes.com |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;

Баспасөз 1930-шы жылдары Венгерияда және АҚШтағы кем дегенде Мұңлы жексенбімен қатысты делінген 19 суицидті хабарлаған болатын.&lt;ref name=21stfloor/&gt;&lt;ref name=theblues/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://science.discovery.com/tv/dark-matters/ |title=Dark Matters: Twisted But True &amp;#124; Discovery Science |website=Science.discovery.com |date=2014-04-07 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Бірақ олардың бұл әнге қатысы анықталмады. Осы ән шыққан соң ондаған жылдар бойғы Венгериядағы және әлемдегі суицидтердің көбі аштық пен кедейліктен, соғыс пен басқа да себептерден болғаны анық.&lt;ref name=snopes/&gt;

1968 жылы, &quot;Мұңлы жексенбі&quot; жазылғанына 35 жыл өткен соң авторы өзін өлтірді.&lt;ref&gt;[http://sites.google.com/site/vmarcenne/Home/imgs/nyt_14.01.68_pg84_suicide_Gloomy_Sunday.gif Microfilm scan] of article over Seress's suicide. ''New York Times'', January 14, 1968, page 84 in Obituaries.&lt;!-- Scanned on Oct 30, 2008 at NWMSU in Owen's Library by User:Un_Piton --&gt;&lt;/ref&gt;  Ол терезеден секіреді, бірақ аман қалады, кейін емханаға жеткізілгенде, сондағы тоқ сымымен өзін қылқындырып өлтірген.&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://sites.google.com/site/vmarcenne/Home/imgs/nyt_14.01.68_pg84_suicide_Gloomy_Sunday.gif |work= Microfilm scan |title= Rezsoe Seres Commits Suicide; Composer of 'Gloomy Sunday' |publisher= New York Times |date= Jan 14, 1968 |page= 84 |series= Obituaries &lt;!-- Scanned on Oct 30, 2008 at NWMSU in Owen's Library by User:Un_Piton --&gt; }}&lt;/ref&gt;}}

Бірде Шереш өзінің сұмдық шедевріне деген қайшылықты эмоциясы туралы былай деп жазады:
{{Дәйексөз|&quot;Мен ажалға соқтыратын осы нәтижеммен айыпталудамын. Ажал шақыратын бұл атақ мені азаптайды. Мен жүрегімдегі барлық мұңымды осы әнге құйдым, сондықтан мен секілді мұңы бар кісілет де бұл әннен өз көңіл жарақатын таба алады.&quot;}}

== Дәріптелуі ==
[[Сурет:Schindler's List movie.jpg|thumb|right|200px|Шиндлер тізімі]]
Мұңлы жексенбі біршама кионларда көрініс тапқан. Әйгілі [[Шиндлердің тізімі]] киносында бұл әннің мұзыкасы қойылады.
[[Сурет:The kovak box poster.jpg|thumb|right|200px|Ковак қапшығы]]
2006 жылы &quot;Ковал қапшығы&quot; киносында бір жазушы аралда қамалып қалады. Аралдағы адамдарға микрочип орнатылған екен, олар &quot;Мұңлы жексенбіні&quot; естіген соң өздеріне қол салады. &lt;ref&gt;[http://www.variety.com/review/VE1117932712?refcatid=31 ''Variety'' Film Reviews: ''The Kovac Box'']. Accessed 9 November 2011&lt;/ref&gt;

1999 жылы неміс режиссері Рольф Шюбель (нем. Rolf Schübel) &quot;Махабат және өлім әні&quot; (нем. Ein Lied von Liebe und Tod) деген кино түсіріп, сюжеті Шерештің әніне реконструкция жасайды. Өлеңі жоғарыда аударылды.

Бұл ән &quot;Өз-өзіне қол салу: махаббат тарихы&quot; киносында да шырқалады.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Katherine Fulton |url=http://www.allmusic.com/album/wristcutters-a-love-story-r1183561 |title=Wristcutters: A Love Story - Original Soundtrack &amp;#124; Songs, Reviews, Credits |publisher=[[AllMusic]] |date=2007-10-30 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;

2008 жылы Белгия өнерпазы Marieke Van Wuytswinkel &quot;Мұңлы жексенбіні&quot; өз шығармасында қолданды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://mariekevanwuytswinkel.com/work/before-2011/a-natural-morning.html |title=Archived copy |accessdate=2013-06-17 |url-status=dead |archiveurl=https://archive.is/20130618032708/http://mariekevanwuytswinkel.com/work/before-2011/a-natural-morning.html |archivedate=2013-06-18 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=6 years ago |url=http://vimeo.com/10946775 |title=A Natural Morning, 2008 on Vimeo |website=Vimeo.com |date=2010-04-15 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;

==Сыртқы сілтемелер==
# [https://www.youtube.com/watch?v=9dZj7YW5oFQ Мұңлы жексенінің түпнұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=IN-vbMeJBHA Rezso Seress - Gloomy Sunday (with lyrics)]
# [https://www.youtube.com/watch?v=lUng8lqJlg0 Sebő Miklós - Мұңлы жексенбінің венгерше нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=55FP1LfkkVQ Мұңлы жексенбінің негізгі бір нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=zBIqLqUenz0 Billie Holiday шырқаған Мұңлы жексенбі]
# [https://www.youtube.com/watch?v=8Kkxbw3s2pM Пианиномен орындалған Мұңлы жексенбі]
# [https://www.youtube.com/watch?v=VRvNwKMGgjw Жаңа нұсқасы, музыка]
# [https://www.youtube.com/watch?v=jOqiolytFw4 Кинодағы Мұңлы жексенбі - венгерше, маңызды нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=3pqeKSZI7UY Мұңлы жексенбі, маңызды нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=Y8CczRVbQrY Пианинодағы нота нұсқасы]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ән]]
[[Санат:Мажарстан]]
[[Санат:Музыка]]</text>
      <sha1>lbku6vsxc5mmn9quvqoapyczcb86qyx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058412</id>
      <parentid>3058411</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:34:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Alphy Haydar</username>
        <id>36950</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24961" xml:space="preserve">[[Сурет:Seress Rezső.jpg|thumb|right|300px|Реже Шереш: Мұңлы жексенбінің авторы]]
&quot;'''Мұңлы жексенбі'''&quot; ({{lang-en|Gloomy Sunday}}, [[Мажарстан|Мажарша]]: ''Szomorú vasárnap''), кейде &quot;Венгерлердің суицид музыкасы&quot; деп те, &quot;Қараңғы жексенбі&quot; деп те аталады, - Мажар пианисті және композиторы  Ре́жё Шереш ( Rezső Seress) 1933 жазған популяр ән.

Ре́жё Шерештің бұл әйгілі әні ғашығынан айырылған жанның аса ауыр күйзелісті күйінде жазылған. Музыкадағы ауыр мұңлы үн кейін талай өзін өлтірушілерге себепкер болған делінеді. Тіпті бір мезгіл [[BBC]] бұл әнді өз радиосында қоюдан бас тартып, шектеген болатын.&lt;ref&gt;http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_songs_banned_by_the_BBC#G&lt;/ref&gt; Дегенмен осы ән себебінен өлушілер туралы нақты дерек жоқ. Сондықтан мұны жай дақпырт дейтіндер де көп.

Әннің алғашқы нұсқасы &quot;Аяқталған әлем&quot; (''The world is ending'') деп аталып, оның мәтінінде соғыс тудырған қасіретті айыптаған болатын.&lt;ref&gt;https://www.youtube.com/watch?v=9dZj7YW5oFQ&lt;/ref&gt; Көп өтпей ақын Лазло Яавор (László Jávor) осы мұзыкаға арнап өлең сөз жазады. Өлеңде жарынан айырылған ғашықтың мұңдана күңіреніп, өз-өзіне қол салуды қалайтыны айтылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mutablesound.com/home/wp-content/uploads/2010/09/gloomy-sunday.jpg|format=JPG|title=Sheet music : Мұңлы жексенбі (442×694)|website=Mutablesound.com|accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;!-- To stress again: read the sheet music, Jávor's &quot;Szomorú vasárnap&quot; lyrics are clearly marked &quot;új vers&quot; = &quot;new verse&quot;. This clearly means Séress', not Jávor's, lyrics weere original. --&gt; Ән 1935 жылы Венгерияда &quot;Мұңлы жексенбі&quot; деген атпен таспаға жазылып жарияланады. Осы кейінгі нұсқадағы өлең сөзге жазылған ән әлемге кең тарайды да, алғашқы нұсқасы негізінен ұмытылады.

Әнді 1936 жылы Sam M. Lewis пен Desmond Carter деген кісілер ағылшын тіліне аударып жариялайды.&lt;ref name=lewis&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_lewis.htm |title=Gloomy Sunday - Sam M. Lewis Lyrics |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Осы нұсқасында &quot;[[Суицид]]&quot; сөзі қолданылған, тақырыпты да &quot;Венгерлердің суицид музыкасы&quot; деп аталған. Сол кезден бастап &quot;осы әнді естіп талай адам суицид жасапты&quot; деген өсек батыс қоғамына кең таралады.&lt;ref name=21stfloor&gt;{{cite web|url=http://www.thetwentyfirstfloor.com/?p%3D1041 |title=Archived copy |accessdate=2011-11-07 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120425145013/http://www.thetwentyfirstfloor.com/?p=1041 |archivedate=2012-04-25 }}&lt;/ref&gt; 

1941 жылы АҚШ әншісі Билли Холидей (Billie Holiday) осы әнді айтады.&lt;ref&gt;https://www.youtube.com/watch?v=zBIqLqUenz0&amp;list=RDzBIqLqUenz0&amp;start_radio=1&amp;t=3&lt;/ref&gt;

== Жазылуы және арытқы көрінісі ==
C-minor мелодиясы бойынша жазылған бұл әннің дыбысын Реже Шереш [[Париж]]де тұрғанда жазған.&lt;ref name=theblues&gt;{{cite web|url=http://theblues-thatjazz.com/en/notes/25-jazz/2651-gloomy-sunday.html |title=Gloomy Sunday |website=Theblues-thatjazz.com |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=places&gt;[http://songsaboutplaces.blogspot.com/2010/08/gloomy-sunday.html There Are Places I Remember: &quot;Gloomy Sunday&quot;]. Accessed 7 November 2011&lt;/ref&gt; Ол кезде батыста &quot;Ұлы депрессия&quot; болып, Шерештің өз Венгер ұлытынан да фашистер бой көрсетіп жатқан болатын. Бірақ әннің мәні мен мазмұны әлеуметтік жағдайға емес, Шерештің жеке мұң-қайғысына тікелей қатысты болатын. Әннің алғашқы сөзінде адамзаттың әділетсіздігі айыпталған, Құдай осы дүниені жамандыққа үйір адамдардан құтқарса деп үміттенген болатын.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_seress.htm |title=Gloomy Sunday - Rezso Seress Lyrics |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://rezsoseress.proboards.com/index.cgi?board=sunday&amp;action=display&amp;thread=8 |title=Rezső Seress' Gloomy Sunday - Board - Collected Gloomy Sunday knowledge |website=Web.archive.org |accessdate=2016-07-26 |url-status=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120425150835/http://rezsoseress.proboards.com/index.cgi?board=sunday&amp;action=display&amp;thread=8 |archivedate=2012-04-25 }}&lt;/ref&gt;

1933 жылы Лазло Ябор (László Jávor) махаббатынан айырылып, ауыр көңілсіздікті бастан кешіреді. Екі аптадан кейінгі бір күні терезе алдында отырғанда, кенет &quot;Не деген мұңлы жексенбі еді!&quot; деген ритм ойына келе қалады. Жарты сағатта ол өлеңді жазып аяқтайды. Демек бұл ұзақ жасырын саналық торығудан күндердің бірі бұрқ ете қалған жоғары шабыттың туындысы екені анық. Өлеңді кейбіреулер Шереш музыкасынан бұрын жазылды десе, кейі кейін жазылды деп есептейді.&lt;ref name=theblues/&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=H1ABqwpSC5oC&amp;pg=PA106&amp;lpg=PA106&amp;dq=javors+rewriting+of+gloomy+sunday&amp;source=bl&amp;ots=6mD5ud1TVy&amp;sig=j7fx_sd9Xf5uS2iw3BTdEv-Zji0&amp;hl=en&amp;ei=b6GzTvmmM8KuiQKM4qxB&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=4&amp;ved=0CDIQ6AEwAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false|author=Harry Witchel|title=You Are What You Hear: how music and territory make us who we are|publisher=Algora Publishing|year=2010|page=106|accessdate=2011-11-07}}&lt;/ref&gt; Оның өлең сөзінде саяси сөйлемдер жоқ, қайта өз ғашығын аңсап зарлауы және о дүниеде ғашығына жолықпақ болуы айтылады.&lt;ref name=mcdonald/&gt;&lt;ref name=javor&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_javor.htm |title=Gloomy Sunday - Laszlo Javor Lyrics |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://world-of-poetry.livejournal.com/4622.html |title=Szomorú Vasárnap.: world_of_poetry |website=World-of-poetry.livejournal.com |date=1968-01-11 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Осы нұсқа ең танымал болды, кейінгі өңдеулер осы &quot;жоғалған махаббат&quot; туралы болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mentalfloss.com/blogs/archives/97270|author=Bill DeMain|title=This Song’s a Killer: The Strange Tale of 'Gloomy Sunday'|website=MentalFloss|date=2011-08-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111028163559/http://www.mentalfloss.com/blogs/archives/97270 |archivedate=2011-10-28 |accessdate=2011-11-07}}&lt;/ref&gt;

Шереш алғашында әнді жариялайтын баспа таба алмай көп қиналыпты. Әннің қою мұңы көбін тіксіндірсе керек. Бір баспагер осы ән туралы былай деген екен:
{{quote|Әннің өзі қайғылы ғана емес, мұнда ешкім қарсы тұаралмас түңілу бар. Мұндай әнді тыңдау ешкімге жақсылық әпермейді деген ойдамын.&lt;ref name=mcdonald&gt;{{cite web|url=http://www.phespirit.info/gloomysunday/article_01.htm |title=Gloomy Sunday - Overture To Death |website=Phespirit.info |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;}}

Ақыры 1933 жылдың соңында ән жарияланады.&lt;ref&gt;[http://theresashauntedhistoryofthetri-state.blogspot.com/2011/03/hungarian-suicide-song.html Theresa's Haunted History of the Tri-State: Combining the Fact with the Folklore, &quot;The Hungarian Suiceide Song&quot;]. Accessed 7 November 2011&lt;/ref&gt;

==Ән сөзінің қазақшасы==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Vége a Világnak》 Rezső Seress нұқсасының қазақшасы'''
|-
|
{{lang|En|It is autumn and the leaves are falling&lt;br/&gt;
All love has died on earth&lt;br/&gt;
The wind is weeping with sorrowful tears&lt;br/&gt;
My heart will never hope for a new spring again&lt;br/&gt;
My tears and my sorrows are all in vain&lt;br/&gt;
People are heartless, greedy and wicked...&lt;br/&gt;
&lt;br/&gt;
Love has died!&lt;br/&gt;
&lt;br/&gt;
The world has come to its end, hope has ceased to have a meaning&lt;br/&gt;
Cities are being wiped out, shrapnel is making music&lt;br/&gt;
Meadows are coloured red with human blood&lt;br/&gt;
There are dead people on the streets everywhere&lt;br/&gt;
I will say another quiet prayer:&lt;br/&gt;
People are sinners, Lord, they make mistakes...&lt;br/&gt;
&lt;br/&gt;
The world has ended!}}
|
Күз келді де, жапырақтар төгілді&lt;br&gt;
Бар махаббат жер шарында құрыды&lt;br&gt;
Қайғы жасын жел де жылап төгеді&lt;br&gt;
Жаңа көктемнен күдер үзді жүрегім&lt;br&gt;
Көз жасым да, қасіретім де бос әуре&lt;br&gt;
Жүрексіз адамдар, ашкөз бәрі сұрқия...&lt;br&gt;
&lt;br&gt;
Өлді осылай махаббат!&lt;br&gt;
&lt;br&gt;
Дүние соңына жетті, үміттің мәні жойылды&lt;br&gt;
Қалалар қиратылуда, оқ дауысы ысқырады&lt;br&gt;
Шалғындар адам қанынан қызылға боялды&lt;br&gt;
Әр жерде өліктер шашылып жатыр&lt;br&gt;
Тағы да құлшылығымды жалғастырайын&lt;br&gt;
Адамдар – күнәһарлар, о Құдайым, олар қателесуде....&lt;br&gt;
&lt;br&gt;
Әлем ақырласты!
|-
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Szomorú Vasárnap》 László Jávor нұсқасының ағылшыншасы'''&lt;ref&gt;http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_javor.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130121200436/http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_javor.htm |date=2013-01-21 }}&lt;/ref&gt;
|-
|
{{lang|en|Gloomy Sunday with a hundred white flowers&lt;br /&gt;
I was waiting for you my dearest with a prayer&lt;br /&gt;
A Sunday morning, chasing after my dreams&lt;br /&gt;
The carriage of my sorrow returned to me without you&lt;br /&gt;
It is since then that my Sundays have been forever sad&lt;br /&gt;
Tears my only drink, the sorrow my bread...&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Gloomy Sunday&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
This last Sunday, my darling please come to me&lt;br /&gt;
There'll be a priest, a coffin, a catafalque and a winding-sheet&lt;br /&gt;
There'll be flowers for you, flowers and a coffin&lt;br /&gt;
Under the blossoming trees it will be my last journey&lt;br /&gt;
My eyes will be open, so that I could see you for a last time&lt;br /&gt;
Don't be afraid of my eyes, I'm blessing you even in my death...&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
The last Sunday
}}
|
Мұңлы жексенбі сансыз ақ гүлге оранды&lt;br /&gt;
Сені мінәжатпен күтудемін, сүйіктім&lt;br /&gt;
Жексенбі таңы, түсімнің артынан қуды&lt;br /&gt;
Сенсіз менің қасіретім өзімді тапты&lt;br /&gt;
Өйткені жексенбі ылғи қасіретке толы&lt;br /&gt;
Көз жасымды жұтып, қасіретімді жедім&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Осы соңғы жексенбіде, сен маған кел, аяулым&lt;br /&gt;
Мұнда жаназашы, табыт, қаралы күйме, және кебін болады&lt;br /&gt;
Мұнда саған гүлдер де қойылады, гүлдер мен табыт&lt;br /&gt;
Көктеген терек түбінде бұл менің соңғы сапарым&lt;br /&gt;
Көздерім ашық болады, сені соңғы рет көре аламын&lt;br /&gt;
Көздерімнен қорқа көрме, өлімімде де саған құт тілеймін...&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Соңғы жексенбі
|-
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Gloomy Sunday》 Sam M. Lewis нұсақсының&lt;ref&gt;http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_lewis.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130121200429/http://www.phespirit.info/gloomysunday/lyrics_lewis.htm |date=2013-01-21 }}&lt;/ref&gt; аудармасы'''
|-
|
{{lang|en|Sunday is gloomy, my hours are slumberless&lt;br/&gt;
Dearest, the shadows I live with are numberless&lt;br/&gt;
Little white flowers will never awaken you&lt;br/&gt;
Not where the black coach of sorrow has taken you&lt;br/&gt;
Angels have no thought of ever returning you&lt;br/&gt;
Would they be angry if I thought of joining you&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday, with shadows I spend it all&lt;br/&gt;
My heart and I have decided to end it all&lt;br/&gt;
Soon there'll be candles and prayers that are sad, I know&lt;br/&gt;
Let them not weep&lt;br/&gt;
Let them know that I'm glad to go&lt;br/&gt;
Death is no dream&lt;br/&gt;
For in death I'm caressing you&lt;br/&gt;
With the last breath of my soul I'll be blessing you&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Dreaming, I was only dreaming&lt;br/&gt;
I wake and I find you asleep in the deep of my heart, dear!&lt;br/&gt;
Darling I hope that my dream never haunted you&lt;br/&gt;
My heart is telling you how much I wanted you&lt;br/&gt;
Gloomy Sunday}}
|
Жексенбі мұңлы, күндерім ұйқысыз&lt;br/&gt;
Сүйіктім, өмірімді сансыз көлеңке жайлады&lt;br/&gt;
Кішкентай ақ гүлдер енді сені оята алмас&lt;br/&gt;
Қайғының қаралы күймесі сені алып кетті&lt;br/&gt;
Періштелердің сені қайтарар ниеті жоқ&lt;br/&gt;
Сендерге барып қосылсам, періште  ашулана ма?&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі, өмірім көлеңкеде өтті&lt;br/&gt;
Жүрегім мен өзім бәрін ақырластырғысы келеді&lt;br/&gt;
Сосын осында мұңлы шырақтар мен мінәжаттар болады&lt;br/&gt;
Жас төкпесінші солар&lt;br/&gt;
Менің қуанышпен аттанғанымды білсін&lt;br/&gt;
Ажал түс емес&lt;br/&gt;
Өйткені ажал ішінде мен сені құшамын&lt;br/&gt;
Жанымның соңғы демімен бірге сені құттықтаймын&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Түс, мен тек түс көріп жатырмын&lt;br/&gt;
Мен ояныппын, сен жүрегімде терең ұйқыда екенсің, аяулым!&lt;br/&gt;
Сүйіктім, түсім сені еш мазаламаса екен деймін&lt;br/&gt;
Жүрегім саған сені қаншама сағынғанымды айтады&lt;br/&gt;
Мұңлы жекенбі
|-
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; |'''《Trauriger Sonntag》 Неміс киносы &quot;Ein Lied von Liebe und Tod&quot; -тің тақырыптық әннің мәтіні'''
|-
|
{{lang|de|Trauriger Sonntag, dein Abend ist nicht mehr weit&lt;br/&gt;
Mit schwarzen Schatten teile ich meine Einsamkeit&lt;br/&gt;
Schlie[[ß]]e ich die Augen, dann sehe ich sie hundertfach&lt;br/&gt;
Ich kann nicht schlafen, und sie werden nie mehr wach&lt;br/&gt;
Ich sehe Gestalten ziehen im Zigarettenrauch&lt;br/&gt;
Laßt mich nicht hier, sagt den Engeln ich komme auch&lt;br/&gt;
Trauriger Sonntag&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Einsame Sonntage habe ich zuviel verbracht&lt;br/&gt;
Heute mache ich mich auf den Weg in die lange Nacht&lt;br/&gt;
Bald brennen Kerzen und Rauch macht die Augen feucht&lt;br/&gt;
Weint doch nicht, Freunde, denn endlich fühle ich mich leicht&lt;br/&gt;
Der letzte Atemzug bringt mich für immer heim&lt;br/&gt;
Im Reich der Schatten werde ich geborgen sein&lt;br/&gt;
Trauriger Sonntag}}
|
Мұңлы жексенбі, сенің түнің енді алыс емес&lt;br/&gt;
Енді мен қара көлеңкемен жалғыздығымды бөлісемін&lt;br/&gt;
Көзімді жұмсам, оларды жүз мәрте көремін&lt;br/&gt;
Ұйқым келмейді, ал олар оянбайды&lt;br/&gt;
Тұмандар арасында сандалғандарды көремін&lt;br/&gt;
Мені мұнда қалдырма, періштеге келетінімді айт&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;
Талай құлазыған жексенбілер өтті&lt;br/&gt;
Бүгінгі ұзақ түнде мен сапар шегемін&lt;br/&gt;
Шамдар жанып, түтіндеп, көздерің жасаурайды&lt;br/&gt;
Досым, жыламашы, мен ақыры жеңілдедім&lt;br/&gt;
Соңғы демім отбасыма оралтты&lt;br/&gt;
Мен енді көлеңкелер әлемінде тыныштық табамын&lt;br/&gt;
Мұңлы жексенбі
|-
|}
==Қала өсегі==
 &quot;Венада жасөспірім қыз парақтағы Мұңлы жексенбі музыкасын қолына ұстап тұрып суға батып кетіпті.&quot;  

 &quot;Будапештте өзін-өзі өлтірген дүкен сатушысы Мұңлы жексенбі әнніңің мәтінінен дәйексөз қалдырыпты.&quot;

 &quot;Лондонда бір әйел Мұңлы жексенбі әнінің жазбасын қайта-қайта тыңдап жатып, шегімдіктен өліпті.&quot;

&quot;Мұңлы жексенбі&quot; әні туралы осы секілді талай көше өсегі бар, көбі түрлі суицидтер туралы, радиолардың бұл әнді шектегені туралы айтылады.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://h2g2.com/dna/h2g2/plain/A14150477 |title=Gloomy Sunday – Music to Die for? – A14150477 |website=H2g2.com |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Бірақ, көбі расталмаған.&lt;ref name=snopes&gt;{{cite web |url=http://www.snopes.com/music/songs/gloomy.asp |title=Gloomy Sunday Suicides |website=Snopes.com |date= |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;

Баспасөз 1930-шы жылдары Венгерияда және АҚШтағы кем дегенде Мұңлы жексенбімен қатысты делінген 19 суицидті хабарлаған болатын.&lt;ref name=21stfloor/&gt;&lt;ref name=theblues/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://science.discovery.com/tv/dark-matters/ |title=Dark Matters: Twisted But True &amp;#124; Discovery Science |website=Science.discovery.com |date=2014-04-07 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt; Бірақ олардың бұл әнге қатысы анықталмады. Осы ән шыққан соң ондаған жылдар бойғы Венгериядағы және әлемдегі суицидтердің көбі аштық пен кедейліктен, соғыс пен басқа да себептерден болғаны анық.&lt;ref name=snopes/&gt;

1968 жылы, &quot;Мұңлы жексенбі&quot; жазылғанына 35 жыл өткен соң авторы өзін өлтірді.&lt;ref&gt;[http://sites.google.com/site/vmarcenne/Home/imgs/nyt_14.01.68_pg84_suicide_Gloomy_Sunday.gif Microfilm scan] of article over Seress's suicide. ''New York Times'', January 14, 1968, page 84 in Obituaries.&lt;!-- Scanned on Oct 30, 2008 at NWMSU in Owen's Library by User:Un_Piton --&gt;&lt;/ref&gt;  Ол терезеден секіреді, бірақ аман қалады, кейін емханаға жеткізілгенде, сондағы тоқ сымымен өзін қылқындырып өлтірген.&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://sites.google.com/site/vmarcenne/Home/imgs/nyt_14.01.68_pg84_suicide_Gloomy_Sunday.gif |work= Microfilm scan |title= Rezsoe Seres Commits Suicide; Composer of 'Gloomy Sunday' |publisher= New York Times |date= Jan 14, 1968 |page= 84 |series= Obituaries &lt;!-- Scanned on Oct 30, 2008 at NWMSU in Owen's Library by User:Un_Piton --&gt; }}&lt;/ref&gt;}}

Бірде Шереш өзінің сұмдық шедевріне деген қайшылықты эмоциясы туралы былай деп жазады:
{{Дәйексөз|&quot;Мен ажалға соқтыратын осы нәтижеммен айыпталудамын. Ажал шақыратын бұл атақ мені азаптайды. Мен жүрегімдегі барлық мұңымды осы әнге құйдым, сондықтан мен секілді мұңы бар кісілет де бұл әннен өз көңіл жарақатын таба алады.&quot;}}

== Дәріптелуі ==
[[Сурет:Schindler's List movie.jpg|thumb|right|200px|Шиндлер тізімі]]
Мұңлы жексенбі біршама кионларда көрініс тапқан. Әйгілі [[Шиндлердің тізімі]] киносында бұл әннің мұзыкасы қойылады.
[[Сурет:The kovak box poster.jpg|thumb|right|200px|Ковак қапшығы]]
2006 жылы &quot;Ковал қапшығы&quot; киносында бір жазушы аралда қамалып қалады. Аралдағы адамдарға микрочип орнатылған екен, олар &quot;Мұңлы жексенбіні&quot; естіген соң өздеріне қол салады. &lt;ref&gt;[http://www.variety.com/review/VE1117932712?refcatid=31 ''Variety'' Film Reviews: ''The Kovac Box'']. Accessed 9 November 2011&lt;/ref&gt;

1999 жылы неміс режиссері Рольф Шюбель (нем. Rolf Schübel) &quot;Махабат және өлім әні&quot; (нем. Ein Lied von Liebe und Tod) деген кино түсіріп, сюжеті Шерештің әніне реконструкция жасайды. Өлеңі жоғарыда аударылды.

Бұл ән &quot;Өз-өзіне қол салу: махаббат тарихы&quot; киносында да шырқалады.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Katherine Fulton |url=http://www.allmusic.com/album/wristcutters-a-love-story-r1183561 |title=Wristcutters: A Love Story - Original Soundtrack &amp;#124; Songs, Reviews, Credits |publisher=[[AllMusic]] |date=2007-10-30 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;

2008 жылы Белгия өнерпазы Marieke Van Wuytswinkel &quot;Мұңлы жексенбіні&quot; өз шығармасында қолданды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://mariekevanwuytswinkel.com/work/before-2011/a-natural-morning.html |title=Archived copy |accessdate=2013-06-17 |url-status=dead |archiveurl=https://archive.is/20130618032708/http://mariekevanwuytswinkel.com/work/before-2011/a-natural-morning.html |archivedate=2013-06-18 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=6 years ago |url=http://vimeo.com/10946775 |title=A Natural Morning, 2008 on Vimeo |website=Vimeo.com |date=2010-04-15 |accessdate=2016-07-26}}&lt;/ref&gt;

==Сыртқы сілтемелер==
# [https://www.youtube.com/watch?v=9dZj7YW5oFQ Мұңлы жексенінің түпнұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=IN-vbMeJBHA Rezso Seress - Gloomy Sunday (with lyrics)]
# [https://www.youtube.com/watch?v=lUng8lqJlg0 Sebő Miklós - Мұңлы жексенбінің венгерше нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=55FP1LfkkVQ Мұңлы жексенбінің негізгі бір нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=zBIqLqUenz0 Billie Holiday шырқаған Мұңлы жексенбі]
# [https://www.youtube.com/watch?v=8Kkxbw3s2pM Пианиномен орындалған Мұңлы жексенбі]
# [https://www.youtube.com/watch?v=VRvNwKMGgjw Жаңа нұсқасы, музыка]
# [https://www.youtube.com/watch?v=jOqiolytFw4 Кинодағы Мұңлы жексенбі - венгерше, маңызды нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=3pqeKSZI7UY Мұңлы жексенбі, маңызды нұсқасы]
# [https://www.youtube.com/watch?v=Y8CczRVbQrY Пианинодағы нота нұсқасы]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ән]]
[[Санат:Мажарстан]]
[[Санат:Музыка]]</text>
      <sha1>q1r7ujediliik9z5w2ijwz7bobe2ojh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Карлос сарқырамасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>636527</id>
    <revision>
      <id>3058457</id>
      <parentid>2750535</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T21:10:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1283" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=наурыз 2020}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;
'''Карлов сарқырамасы, Сучурум''' ([[Болгария|болг]]. Карлов [[сарқырама]]сы) - Балқан тауларының орталық бөлігіндегі сарқырама. Старара өзенінің бойында, ол Карлово қаласына дейін, электр станциясының жанында орналасқан [[Васил Левский]]. Су құлауының биіктігі шамамен 8 метр, рельефтің биіктігі теңіз деңгейінен шамамен 480 метрге дейін. Аудармадағы «Сукурум» «ұшатын су» дегенді білдіреді. Сарқырамаға асфальт жол бар.&lt;ref&gt;[http://Водопад%20«Сучурум»,%20город%20Карлово,%20Болгария Водопад «Сучурум», город Карлово, Болгария] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170220175602/http://acn.com.ve/ |date=2017-02-20 }}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==

[[Санат:Сарқырамалар]]</text>
      <sha1>7891a57vricu03fyc3rxuzehnl6qges</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Red-tailed hawk</title>
    <ns>3</ns>
    <id>670355</id>
    <revision>
      <id>3058394</id>
      <parentid>3057930</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:29:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Deepfriedokra</username>
        <id>74131</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Deepfriedokra [[Қатысушы талқылауы:Red tailed hawk]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Red-tailed hawk]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Red tailed hawk|Red tailed hawk]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/Red-tailed hawk|Red-tailed hawk]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="316" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Mikehawk10}}

-- [[Қатысушы:GanS NIS|&lt;span style=&quot;text-shadow:gray 4px 4px 3px;&quot;&gt;&lt;font face=&quot;AR Cena&quot; color=&quot;black&quot;&gt;&lt;b&gt;Fани&lt;/b&gt;&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 12:58, 2021 ж. қазанның 16 (+06)</text>
      <sha1>6iwtvlhenflm3n4l5zvwvh5xb15rgg1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ескене (темір жол стансасы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>670709</id>
    <revision>
      <id>3058438</id>
      <parentid>2971410</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T18:43:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4577" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = ауыл
 |атауы                   = Ескене
 |сурет                   =
 |әкімшілік күйі          = 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
 |lat_dir =N |lat_deg = 47 |lat_min = 21 |lat_sec = 42
 |lon_dir =E |lon_deg = 52 |lon_min = 36 |lon_sec = 55
 |CoordAddon             = type:city(42000)_region:KZ
 |CoordScale             = 25000
 |ел картасы              = 
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 300
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = Мақат ауданы
 |кестедегі аудан         = Мақат ауданы
 |мекен түрі              = ауылдық округ
 |мекені                  = Бәйгетөбе ауылдық округі
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        =
 |статус алуы             = 2017
 |жер аумағы              = 
 |климаты                 = қатаң континентті
  |тұрғыны                =  
  |санақ жылы             = 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           =
 |пошта индекстері        = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}

'''Ескене''' — [[Атырау облысы]], [[Мақат ауданы]], [[Бәйгетөбе ауылдық округі]] құрамындағы ауыл, темір жол бекеті. Аудан орталығы — [[Мақат]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 77 км жерде орналасқан. 2017 жылы елді мекенге ауыл статусы берілді.&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V17T0004025 Атырау облысы Мақат ауданында Ескене ауылын құру туралы]&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
Станса жанындағы елді мекенде 45 тұрғын үй бар. Тұрғындар саны - 183 адам (2004 ж.).

== Кәсібі ==
Стансаға міндеттелген жолдың бойында 54 адам жұмыс жасайды. Олардың 21-і жол жөндеушілері, 6-ы байланысшы, 4-і электр монтерлері, 8-і қозғалыс қызметіндегілер, 2-і медицина қызметкерлері, 13-і әртүрлі мамандық иелері. Олардың негізгі міндеттері тапсырылған жол аралығында жүк және жолаушылар поездарының бос тоқталысына жол бермеу, қозғалыс қауіпсіздігін камтамасыз ету, тұрақты байланыс орнату, қызметкерлерге қалыпты жұмыс жағдайын туғызу болып табылады.&lt;ref&gt;Мақат ауданы: Шежіре.-Алматы: &quot;Исламнұр&quot; баспасы 2004. ISBN 9965-9628-0-4&lt;/ref&gt; 

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ескене темір жол стансасы!! Ескене. Жалпы көрінісі !! Ескене темір жол стансасы !! Ескене темір жол стансасы
|-
| [[Сурет:Ескене темір жол стансасы 1.jpg |орта|200px|]] || [[Сурет:Ескене темір жол бекеті.jpg |орта|250px|]] ||[[Сурет:Ескене (2).jpg|орта|230px|]] ||[[Сурет:Ескене 2.jpg|орта|250px|]]
|}
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Мақат ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]]</text>
      <sha1>op1tsi8tfcnoxn26wye903u1btlglon</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058439</id>
      <parentid>3058438</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T18:43:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4584" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = ауыл
 |атауы                   = Ескене
 |сурет                   =
 |әкімшілік күйі          = 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
 |lat_dir =N |lat_deg = 47 |lat_min = 21 |lat_sec = 42
 |lon_dir =E |lon_deg = 52 |lon_min = 36 |lon_sec = 55
 |CoordAddon             = type:city(42000)_region:KZ
 |CoordScale             = 25000
 |ел картасы              = 
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 300
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = Мақат ауданы
 |кестедегі аудан         = Мақат ауданы
 |мекен түрі              = ауылдық округ
 |мекені                  = Бәйгетөбе ауылдық округі
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        =
 |статус алуы             = 2017
 |жер аумағы              = 
 |климаты                 = қатаң континентті
  |тұрғыны                =  183
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           =
 |пошта индекстері        = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}

'''Ескене''' — [[Атырау облысы]], [[Мақат ауданы]], [[Бәйгетөбе ауылдық округі]] құрамындағы ауыл, темір жол бекеті. Аудан орталығы — [[Мақат]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 77 км жерде орналасқан. 2017 жылы елді мекенге ауыл статусы берілді.&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V17T0004025 Атырау облысы Мақат ауданында Ескене ауылын құру туралы]&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
Станса жанындағы елді мекенде 45 тұрғын үй бар. Тұрғындар саны - 183 адам (2004 ж.).

== Кәсібі ==
Стансаға міндеттелген жолдың бойында 54 адам жұмыс жасайды. Олардың 21-і жол жөндеушілері, 6-ы байланысшы, 4-і электр монтерлері, 8-і қозғалыс қызметіндегілер, 2-і медицина қызметкерлері, 13-і әртүрлі мамандық иелері. Олардың негізгі міндеттері тапсырылған жол аралығында жүк және жолаушылар поездарының бос тоқталысына жол бермеу, қозғалыс қауіпсіздігін камтамасыз ету, тұрақты байланыс орнату, қызметкерлерге қалыпты жұмыс жағдайын туғызу болып табылады.&lt;ref&gt;Мақат ауданы: Шежіре.-Алматы: &quot;Исламнұр&quot; баспасы 2004. ISBN 9965-9628-0-4&lt;/ref&gt; 

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ескене темір жол стансасы!! Ескене. Жалпы көрінісі !! Ескене темір жол стансасы !! Ескене темір жол стансасы
|-
| [[Сурет:Ескене темір жол стансасы 1.jpg |орта|200px|]] || [[Сурет:Ескене темір жол бекеті.jpg |орта|250px|]] ||[[Сурет:Ескене (2).jpg|орта|230px|]] ||[[Сурет:Ескене 2.jpg|орта|250px|]]
|}
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Мақат ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]]</text>
      <sha1>6fnz6kcxq9rmk0sskmkuxnq8oa3joq7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абхазия Республикасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>675176</id>
    <revision>
      <id>3058357</id>
      <parentid>2991266</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T12:13:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6837" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Даулы жағдай               = иә
 |Статусы = жартылай мойындалған
 |Қазақша атауы = Абхазия Республикасы
 |Шынайы атауы = {{lang-ab|Аԥсны Аҳәынҭқарра}}
 |Атау септігі = 
 |Елтаңба = Coat of arms of Abkhazia.svg
 |Байрақ = Flag of the Republic of Abkhazia.svg
 |Ұраны = 
 |Әнұранның аты = Аиааира
 |Аудио = 
  |Картада = Europe location ABX.png
  |карта тақырыбы = Абхазия – қызғылт сары түсті&lt;br/&gt;[[Грузия]] – сұр түсті
|Тілдері = [[абхаз тілі]], [[орыс тілі]], [[грузин тілі]]
 |Мемлекеттік діні = 
 |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]]
 |Құрылды = VIII ғасыр — [[Абхаз патшалығы]]&lt;br/&gt;1462 жыл — [[Абхаз кінәздігі]]&lt;br/&gt;31 наурыз 1921 жыл — [[Абхазия Социалистік Кеңес Республикасы|Абхаз СКР-ы]]&lt;br&gt;19 ақпан 1931 жыл — [[Абхаз Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Абхаз АКСР-ы]]&lt;br&gt;23 шілде 1992 жыл — Абхаз Республикасы
 |Тәуелсіздік күні =23 шілде 
 |Тәуелсіздігін алды = 
 |Астанасы = [[Сухуми]]
 |Ірі қалалары = Сухуми, [[Гагра]] және [[Гудаута]]
 |Басшы қызметі = [[Абхазия президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Абхазия вице-президенті|Вице-президенті]]&lt;br /&gt;[[Абхазия премьер-министрі|Премьер-министрі]]
 |Басшылары = [[Аслан Георгиевич Бжания|Аслан Бжания]]&lt;br /&gt;[[Бадра Зурабович Гунба|Бадра Гунба]]&lt;br /&gt;[[Александр Золотинскович Анкваб|Александр Анкваб]]
 |Жер аумағы бойынша орны = 163-ші
 |Жер аумағы = 8 665
 |Судың үлесі = 
 |Этнохороним = 
  |Халық саны бойынша орны =
  |Жұрты = 243 564
  |Сарап жылы = 2016
  |Санақ бойынша халық саны = 240 705
  |Санақ жылы = 2010
  |Халық тығыздығы = 28
  |Тығыздық бойынша орны = 
 |ЖІӨ (АҚТ) = 709,290 млн.
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2011
 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = 2 955
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 
 |ЖІӨ (номинал) = 
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 
 |ЖІӨ (номинал)бойынша орны = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 
 |АДИ = 
 |АДИ жылдық есебі = 
 |АДИ бойынша орны = 
 |АДИ деңгейі = 
 |Әуе компаниясы = 
 |Валютасы =  [[Абхазия апсары]]&lt;br&gt;[[Ресей рублі]]
 |Интернет үйшігі = 
 |ISO = 
 |Телефон коды = 7 840 және +7 940
 |Уақыт белдеулері = +4
 |Түсініктемелер = 
}}
'''Абхазия''' ({{lang-ab|Aҧсны}}; толық ресми атауы '''Абхазия Республикасы''', {{lang-ab|Аԥсны Аҳәынҭқарра}}) — халықаралық құқықтық статусы бойынша [[Грузия]] [[Абхазия Автономиялық Республикасы|аймағы]] саналатын [[Мойындалмаған және жартылай мойындалған мемлекеттер|жартылай-мойындалған мемлекет]]. Басты Кавказ жотасының оңтүстік беткейінің солтүстік-батысында және [[Қара теңіз]]дің оңтүстік-шығыс жағалауында орналасқан.

Грузияның [[әкімшілік-аумақтық бөлініс]]і бойынша – [[Абхазия Автономиялық Республикасы]]. [[Ресей]] [[Орыс-Грузин соғысы|басып алғаннан]] кейін, Грузия үкіметі бақыламайды.

== Мемлекеттік мерекелер ==
Мерекелік [[демалыс күндері]]:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Дата||Мереке
|-
| [[1 қаңтар|1]]-[[2 қаңтар]]||[[Жаңа Жыл]]
|-
| [[7 қаңтар]]||[[Иса пайғамбар]]дын туған күні
|-
| [[14 қаңтар]]||Ажыьырныхуа – Хечхуама  (Дүниенің жаралуы күні)
|-
| [[8 наурыз]]||[[Халықаралық әйелдер күні]]
|-
| [[1 мамыр]]||[[Еңбек (іс-әрекет)|Еңбек]] [[күн]]і
|-
| [[9 мамыр]]||[[Жеңіс күні]]
|-
| [[30 қыркүйек]]||Абхазия Республикасын босату күні (1993 жылғы абхаз-грузин соғысында жеңіске жету жылдығы)
|-
| [[26 қараша]]||Курбанныхуа (Құрбан-айт)&lt;br /&gt;Абхазия Республиканың [[Конституция]] күні
|}

Мерекелік жұмыс күндері:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Дата||Мереке
|-
| [[23 шілде]]||Абхазия Республикасының [[Ту]] күні
|-
| [[26 тамыз]]||Абхазия Республикасы [[тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] мойындау күні
|-
| [[11 қазан]]||Абхазия Республикасының Қарулы Күштер күні
|}

Еске алу күндері:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Дата||Мереке
|-
| [[21 мамыр]]||Кавказ соғысының құрбандарын және Кавказдың таулы халықтарын күшпен көшіруді еске алу күні
|-
| [[23 мамыр]]||Әулие Апостол Симон Канонита күні
|-
| [[14 тамыз]]||Отан корғаушыларды еске алу күні
|}

[[Сурет:Ridge view from pitsunda cape.jpg|thumb|left|200px|Абхазия]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Гагра]]

== Сыртқы сілтеме ==
{{commons|Abkhazia}}

{{Мойындалмаған және жартылай мойындалған мемлекеттер}}
{{Азия елдері}}
{{Кавказ}}

{{stub}}

[[Санат:Абхазия]]
[[Санат:Жартылай мойындалған елдер]]</text>
      <sha1>0475puebsubkwqstxr4cwtgoon7w3b6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өзбекстан елтаңбасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685250</id>
    <revision>
      <id>3058571</id>
      <parentid>3053120</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T11:38:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9428" xml:space="preserve">{{Елтаңба|аталуы=Өзбекстан мемлекеттік елтаңбасы&lt;br&gt;({{lang-uz|Oʻzbekiston Respublikasi davlat gerbi}}&lt;br&gt;''Ўзбекистон Республикаси давлат герби'')|сурет=Emblem_of_Uzbekistan.svg|иелік етуші={{байрақ|Өзбекстан}}|бекітілді=2 шілде, 1992|алғашқы нұсқалары=[[Сурет:Emblem_of_Uzbekistan_cyrillic.svg|100px|Кириллицадағы нұсқасы]]|ұран=O‘ZBEKISTON|негізі=[[Хума құсы]]}}

'''Өзбекстан елтаңбасы''' ({{lang-uz|Oʻzbekiston gerbi}}) немесе '''Өзбекстан эмблемасы''' ресми түрде 1992 жылы 2 шілде күні қабылданды. 1992 жылғы тәуелсіздігінен бұрын Өзбекстанның елтаңбасы [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|Кеңес Одағының]] басқа елтаңбаларына ұқсас болған. Қазіргі елтаңбаның өзінің де онымен ұқсастығы бар.

Өзбекстан құрамындағы [[Қарақалпақстан]] автономиясының елтаңбасы осы елтаңбаға негізделген, айырмашылығында тек [[Қарақалпақтар|қарақалпақтардың]] ұлттық түстерінің (көк, алтын, жасыл) көбірек қолданылуы және тек бір [[Сырдария]] өзенінің бейнеленуі.

== Сипаттамасы ==
Эмблемасындағы [[мақта]] мен [[Бидай (астық)|бидай]] баулары Өзбекстанның табиғи байлығына назар аудартады. Өзбекстан [[КСРО]] заманында мақта өсімдігінің басты экспорттаушысы болған, және оны кейде &quot;ақ алтын&quot; деп те атайды. Бидай елдегі байлықты мен ынтымақтастықты білдіреді. Эмблеманың төбесінде [[Рубғ]] белгісі (۞) ([[Түркілер|түркі халықтарының]] бірлігі) мен оның ішіндегі жарты ай мен жұлдыз ([[Ислам]] діні) бейнеленген. Ортасында басы оң жаққа қараған, қанаттарын үстіге жайған [[Хума құсы]] бейнеленген. Бұл аңыз құсы бейбітшіліктің және бостандыққа күрестің символы болып келеді. Хума қанаттары көтеріліп жатқан күн, таулар мен жасыл даланы қоршап тұр. Симметриялы тұрған екі өзен: [[Сырдария]] мен [[Әмудария]]. Хума құсының астында елдің латын әліпбиіндегі аты, &quot;O‘ZBEKISTON&quot; жазылған.

== Тарихы ==
Қазан төңкерісінен бұрын болған [[Бұхара әмірлігі]] мен [[Хиуа хандығы]] сияқты мемлекеттердің елтаңбалары болмаған, өйткені елтаңба деген рәміз сол заманда тек батыс елдерімен қолданылған еді.

=== Бұхара Халық Республикасы ===
[[Сурет:Emblem_of_the_Bukharan_People's_Soviet_Republic.svg|солға|нобай|112x112 нүкте|[[Бұхара Халық Республикасы|БХР]] елтаңбасы]]
1920 жылы 1 қыркүйек күні [[Түрікменабад|Чарджоу]] қаласында бұхара коммунистері мен [[Жас Бұхаралықтар]] [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РКФСР]] қолдауымен [[Сейіт-Әлімхан әмірші|Сейіт-Әлімхан әміршіні]] тақтан құлатып, әмірліктің билігін құрту мақсатымен көтеріліс ұйымдастырды. 1920 жылы 14 қыркүйекте елде республикалық билік орнады. 8 қазан күні Бүкілбұхаралық құрылтайда [[Бұхара Халық Республикасы|Бұхара Халық Республикасының]] ұйымдастырылуы жарияланды, келесі жылы 23 қыркүйек күні жаңа ата заң мен тұңғыш елтаңба қабылданды.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[http://www.heraldicum.ru/uzbekstn/index.htm Гербы Узбекистана: БНСР] (орысша) 17 қыркүйек 2015. [https://web.archive.org/web/20150917023929/http://heraldicum.ru/uzbekstn/index.htm Мұрағатталған]. 17 қыркүйек 2015. &lt;/ref&gt;

=== Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы ===
{{main|Өзбек КСР елтаңбасы}}
[[Сурет:Emblem_of_the_Uzbek_SSR_(1931).svg|оңға|нобай|110x110 нүкте|[[Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы|Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасының]] тұңғыш елтаңбасы (1925-1929)]]
1925 жылы 13–15 ақпан күндері [[Бұхара]] қаласында Кеңестердің тұңғыш Өзбек Съезінде [[Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы|Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасының]] құрылуы жайлы декларация жасалды. 22 маусым 1925 жаңа конституция, жаңа республика және оның елтаңбасы пайда болды. Елтаңбада урақ ([[орақ пен балға]]), [[Бидай (астық)|бидай]] мен [[Мақта (шитті)|мақта]], қызыл таспа, көтерілген күн мен ақ жұлдыз бейнеленген еді. Екі жақтан өзбек тілінде және екінші жақтан орыс тілінде [[Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»]] тексті тұрды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Сурет:Emblem_of_the_Uzbek_SSR_(1929-1937).svg|солға|нобай|133x133 нүкте|1929-1937 жылғы Яңалифтегі елтаңбасы]]
1927–1928 жылдары [[Өзбек тілі|өзбек тілінің]] әліпбиін [[Араб жазуы|араб жазуынан]] [[Яңалиф]] атты латын әліппесіне ауыстыру мақсатымен реформа жасалды. Яңалифтің басты мақсаты ретінде КСРО жеріндегі барлық [[Түркілер|түркілердің]] жазуын бірдей жасау қойылды. Осының әсерінен елтаңбаның дизайны да өзгерту керек болды. Және де Тәжікстан Өзбек КСР құрамынан шығып, 1929 жылы өзінің [[Тәжік Кеңестік Социалистік Республикасы|Тәжік КСР]] құрды.
[[Сурет:Emblem_of_the_Uzbek_SSR.svg|оңға|нобай|135x135 нүкте|Өзбек КСР соңғы елтаңбасы]]
1939 жылы 11 маусым күні КСРО Орталық Үкіметі барлық тілдердің әліпбилерінің кириллицаға ауыстырылуы жайлы бұйрыққа қол қойды. 8 мамыр 1940 күні [[Орыс тілі|орыс тілінің]] [[Кириллица|кириллицасына]] негізделіп өзбек тілінің жазуы өзгертілді. 16 қаңтар 1941 күні елтаңбасы да өзгеріске ұшырап, латын сөздері кирил сөздеріне ауыстырылды. Өзбек КСР елтаңбасында «Ӯз.С.С.Р.» жазуы пайда болды. Текстінен басқа тағы бірнеше өзгерістерге ұшыраған елтаңба КСРО-ның ыдырауына дейін сақталып қалды.

== Галерея ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Presidential Seal of Uzbekistan.svg|alt=Өзбекстан Президенттік елтаңбасы|Өзбекстан Президенттік штандартындағы елтаңба
Сурет:Emblem of Karakalpakstan.svg|alt=Қарақалпақстан елтаңбасы|[[Қарақалпақстан]] эмблемасы
Сурет:Emblem of the Uzbek Soviet Socialist Republic in a parade, Moscow.jpg|[[Мәскеу|Мәскеудегі]] парадтағы [[Латын әліпбиі|латын әліпбиіндегі]] Өзбек КСР елтаңбасы
Сурет:The Soviet Union 1937 CPA 571 stamp (Arms of Uzbekistan).jpg|Өзбек КСР елтаңбасы бейнеленген пошта маркасы
&lt;/gallery&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:Өзбекстан мемлекеттік рәміздері]]
[[Санат:Мемлекеттік елтаңбалар]]</text>
      <sha1>ailwi5zorop9hky4qrbkqzw9g187hzl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ішкі қала (Баку)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685380</id>
    <revision>
      <id>3058501</id>
      <parentid>3053858</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T08:27:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Amherst99</username>
        <id>4439</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32773" xml:space="preserve">{{Otheruses|Ішкі қала}}{{ЮНЕСКО әлемдік мұрасы|KazName=Ішкі қала|Name=Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower&lt;br/&gt;
Ширваншаһтар сарайы мен Қыз мұнарасы, Баку бекіністі қаласы|Image=[[image:İçərişəhər kollajı.jpg|220px]]|State Party={{AZE}}|imagecaption=Қыз мұнарасы, Қақпа, Базар алаңы, Ескі көше, Диванхан, Мұхаммед мешіті, Ширваншаһтар сарайы|Type=тарихи, мәдени|Criteria=iv|Link=https://whc.unesco.org/en/list/958|ID=958|Region=Кавказ|Coordinates={{coord|40|22|N|49|50|E|format=dms|display=title, inline|dim:550_scale:5500_region:AZ_type:city}}|Year=2000|Session=24|map=[[image:Azerbaijan relief location map.jpg|200px]]}}
'''Ішкі қала''' ({{Lang-az|İçərişəhər – Ичеришехер}}) сондай-ақ '''Ескі қала''' ({{Lang-az|Qədim şəhər}}), халық арасында '''Қалам''' немесе '''Қала''' ({{Lang-az|Qala}}) деп те аталады — [[Баку|Бакудің]] ең ежелгі бөлігі,&lt;ref&gt;Леонид Семенович Британицкий. Әзірбайжанның XII–XV ғасырлардағы сәулеті және оның алдыңғы Шығыс сәулетіндегі орны / Шығыс әдебиетінің негізгі редакциясы. — Ғылым, 1966.. — Б. 401. — 556 б.&lt;/ref&gt; сонымен қатар тарихи және сәулет қорығы. Ол жақсы сақталған бекініс қабырғаларымен қоршалған. Ауданы 221 000 м2 болатын қорық аумағында 1300-ден астам адам тұрады.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|title=Ішкі қалада (Ичери Шехер) бізді қандай жаңалықтар күтеді?|url=http://www.nedelya.az/article.php?mat_id=1943&amp;id=12|author=Тимур Ханагаоғлы.}}&lt;/ref&gt;

Қорық аумағы қола дәуірінен бастап мекендеген.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Археологиялық зерттеулер нәтижесінде VIII-IX ғасырларда Ішкі қаласының территориясы тығыз қоныстанғаны, қолөнер мен сауда дамығаны анықталды.&lt;ref&gt;Ширваншах мемлекеті / Шығыс әдебиетінің Бас редакциясы. — Элм, 1983.. — Б.111. — 341 Б. Сара Ашурбейли. 

''Бұл қазба жұмыстары Ичери шехер территориясының тығыз қоныстануын және VIII — XI ғасырларда Бакуде қолөнер мен сауданың дамуын'' &lt;/ref&gt; Ширваншаһтар өзінің резиденциясын 15 ғасырда Шамахиден Бакуге ауыстырғаннан кейін, ескі қаланың өмірінде &quot;''кристалдану''&quot; кезеңі басталды.&lt;ref&gt;Л.С. Бретеницкий, Б. В. Веймарн. IV–XVIII ғасырлардағы Әзірбайжан өнері. — М., 1976. 64 бет.

''Тек Баку тиімді жағдайда болды. Ширваншаһтың Шамаха қаласында резиденциясынан оның негізгі өзегі-Ичери-шехер немесе &quot;бекініс&quot;деп аталатын&quot; ескі &quot;қаланың&quot; кристалдануына ықпал етті''&lt;/ref&gt; 1748-1806 жылдары Баку және оның орталығы Баку хандығының астанасы болды. 

1806 жылы Бакуді Ресей империясының әскерлері жаулап алғаннан кейін және мұнай бумы (19 ғасырдың аяғы-20 ғасырдың басы) қаланы дамыту және кеңейту процесі басталды, адамдар ескі қаланың қабырғаларына мықтап қоныстанды. 

Әзірбайжан сәулет өнерінің інжу-маржандары – Ішкі қаласында орналасқан әйгілі сәулет ескерткіштері, Қыз мұнарасы және [[Ширваншаһтар сарайы|Ширваншаһтардың сарайы]].&lt;ref&gt;{{Cite web|title=&quot;Ширваншаһтар сарайы мен Қыз мұнарасы, Баку бекіністі қаласы&quot;|url=https://whc.unesco.org/en/list/958|language=en}}&lt;/ref&gt; Олардан басқа, қорықта ондаған тарихи және сәулет ескерткіштері бар-мешіттер, керуен-сарайлар, моншалар, тұрғын үйлер, бірнеше мұражайлар, елшіліктер, қонақ үйлер, сауда орындары, кафелер мен мейрамханалар бар.

1977 жылы Ішкі қала тарихи-сәулет қорығы деп жарияланды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Ал 2000 жылы Қыз мұнарасы мен Ширваншаһтар сарайы кешенімен бірге [[ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдері|ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра]] тізіміне енген алғашқы нысан болды.

== Тарихы ==

=== Ерте тарих ===
Баку бекініс қабырғасы мен шұңқырымен қоршалған ежелгі қоныстардан пайда болған қалалардың бірі. Бакудің елді мекен және қала ретінде пайда болу уақыты туралы мәселе оның археологиялық тұрғыдан нашар зерттелуіне байланысты әлі анықталған жоқ. Бұл жерлерге адамдар Баку тұзының болуына және теңіз жағалауында әдемі табиғи айлағы бар пайдалы орынға тартылды деп саналады. Ширваншаһтар сарайының ауласындағы археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған б. з. д. ІІІ – І ғғ. құмыра, б. з. д. ІV – І ғғ. және б. з. д. І ғғ. қыш ыдыстардың сынықтары сияқты олжалар. Мұхаммед мешітінің аумағынан табылған темір жебелер, темір дәуіріндегі әйел саз мүсіні, Ішкі қала бағандарының ежелгі негіздері ескі Баку бекінісін ежелгі кезеңнің қаласы ретінде даталауға мүмкіндік береді. I ғасырда Баку шағын порт қаласы болды.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Сара Ашурбейли. Баку қаласының тарихы. — Б.: Азернешр, 1992. — 5408 Б.&lt;/ref&gt;

=== Орта ғасырлар кезеңінде ===
Сасанидтер кезінде де, Бакудегі орталығы бар Абшерон түбегі Ширван аймағына кіретін жеке әкімшілік бірлік – сасанид мемлекетінің жеке провинциясы болды. Арабтар жаулап алғаннан кейін Ширван облысының билеушілері (Бакуден басқа Шамахтар, Дербент және басқа қалалар) Ширваншаһтар болды.
[[Сурет:Iceriseher999.jpg|нобай|275x275 нүкте|Ширваншаһтардың сарайы]]
[[Әл-Белазури]], [[Әл-Масуди]] және басқа араб жазушылары Хосров Ануширван патшаларды таңдап, тағайындады, олардың әрқайсысына шахта берді. Олардың арасында Ширван патшасы, Ширван Шаһ деп аталады. Бакудегі VII – X ғасырлардағы оқиғалар туралы тек үзінді мәліметтер бар. Қала солтүстіктен түріктер мен рустар жасаған рейдтерге ұшырағаны белгілі. Сонымен, 914 жылы Баку жағалауына орыстар шабуыл жасады. Масудидің айтуынша, орыстар Баку деген атпен белгілі Ширваншаһ патшалығындағы мұнай жағалауына жетті. Каспий теңізінде флоты болмаған Ширваншаһ Әли ибн Хайсам оларға қарсы өз әскерін баркалар мен сауда кемелерінде жіберді. Рустар ширваншаһтың әскеріне шабуыл жасады және Масудидің айтуынша, мыңдаған мұсылмандар өлтіріліп, батып кетті. Баку мен Абшеронға жасалған рейдтер кейінірек қайталанды.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

[[Әл-Мұқаддаси]] X ғасырдағы Баку қаласы туралы &quot;теңіздегі, Облыстың жалғыз айлағы&quot; деп жазады. Бірақ VIII – IX ғасырдың басында Баку айтарлықтай теңіз айлағы болмағаны және елдің ірі сауда орталықтарының қатарына кірмегені белгілі. Бакудің басқа қалалармен сауда байланыстары туралы сасанидтердің (V – VII ғғ.) билік ету кезеңіне жататын, сондай-ақ Аббасидтер мен ширваншаһтар кезінде соғылған монеталар айтады. Араб жазушылары қаланы X ғасырдың аяғында ғана маңызды порт ретінде атап өте бастады. Төбеде орналасқан қала берік бекініс қабырғасымен қоршалған. Ширваншаһтар сарайының Оңтүстік – Шығыс қасбетінен табылған ортағасырлық қаланың қабаты VIII ғасырға жатады. Ішкі қаланың әртүрлі учаскелерінде табылған тостаған ойықтары VIII ғасырдан бұрын қоныс тепкенін көрсетеді. Қаланың алғашқы кезеңіне жататын жер үсті сәулет ескерткіштері сақталмаған.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

=== Ширваншаһтар басқармасы ===
X – XI ғасырларда Араб халифатының ыдырауына байланысты бірқатар облыстардың билеушілері, соның ішінде ширваншахтар да дербес билік жүргізе бастады. Баку мен Шамахе бұл кезде бай қалалар болған және шетелдіктердің шабуылына ұшыраған. Сонымен, 1030 жылы Баку қаласында рустар мен ширваншаһ I Минучихра ибн Йазид әскері арасында шайқас болды. Рустардың жеңісі оларға Арас өзенінің бойымен жүріп, Байлаканды игеруге мүмкіндік берді. Бір жылдан кейін рустар Баку арқылы Ширванға тағы да шабуыл жасады, бірақ Шеддадидтер әулетінің Арран билеушісі Мұса ибн Фадл олармен күресіп, оларды елден қуып шығарды. 

XI ғасырдың 40-жылдарында ширваншаһтар оғыз-түріктерінің шабуылынан қорқып, қалалардың айналасында бекіністер сала бастады. Сонымен қатар, ақпарат көздері алғаш рет олардың енуі туралы хабарлайды. XI ғасырдың басында оғыздардың бір тармағы селжуктер күшті империя құрып, алдыңғы Азия елдеріне қауіп төндіре бастады.

1066 жылы қара тегин бастаған оғыздар Ширван мен Бакуге шабуыл жасады. Қара-тегіннен кейін Ширванға Қаймас және [[Алып Арслан]] сияқты салжұқтардың басқа жетекшілері жорықтар жасады. Ширваншаһтар әлі де тәуелсіз билеушілер ретінде билік етті. Ирак-араб және Парсы билеушісі Сау-тегін билікке келгеннен кейін ғана ширваншаһ Фарибуз салжұқтардың вассалы болды. XII ғасырдың екінші ширегінде Шамсуддин Елдегіз бүкіл Ширванды, соның ішінде Бакуды басып алды. XII ғасырдың соңында Ширваншаһтар номиналды түрде тәуелсіз болады, бірақ іс жүзінде Елдегізидтердің қол астында болады.

1191 жылы Шамахи қаласы жер сілкінісінен қатты жойылғаннан кейін, ширваншаһ I Ахситан өзінің резиденциясын Бакуге көшірді деп саналады. Ширваншаһтар қаланы бірқатар құрылымдармен безендіріп, оны нығайтты. XII ғасырдың бірінші жартысында қаланың бекініс қабырғалары тұрғызылып, бірқатар бекініс жұмыстары жүргізілді. Қорғаныс жүйесіне Қыз мұнарасы да кірді.

Салжұқтарға қарсы күресте ширваншаһтар грузин билеушілерімен одақтас болғаны белгілі. Грузин шежіресі 1222 жылы Тамараның ұлы грузин патшасы IV Георгий Лаша Бакуге үйлену тойына қатысады деп хабарлайды. Қаланың Ширванның бай қалаларының бірі және Каспий теңізіндегі маңызды порт ретіндегі маңызы осы уақытта артып келеді. Парсы ақыны Хагани Ширвани ширваншаһ Ахситан ибн Минучихраны мадақтап, Бакуді бекініс және Шығыстың маңызды қаласы ретінде айтады, оны Хорасанның мықты бекіністі қаласы Бестаммен салыстырады.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

1220 жылы моңғолдар Ширванға басып кірді. Сераб пен Байлаканды басып алып, олар Шамаханы жеңіп, Дербент өткелінен өтті. Моңғолдардың екінші шабуылы 1231 жылы болды. Гәнжә, Барда, Байлакан, Шабран сияқты ірі қалалар моңғолдардың жойқын шабуылынан кейін ұзақ уақыт қалпына келе алмады.
[[Сурет:Bakukhanpalace.jpeg|солға|нобай|&quot;''Баку ханның сарайы''&quot; Григорий Гагарин, 1847.жыл]]
XV ғасырдың араб географы Абд ар-Рәшид Әл-Бакуви моңғолдар ұзақ уақыт бойы теңізден қатты бекіністі – бакуды ала алмады, олардың тұрғындары оларға қатты қарсылық көрсетті. Бүкіл елді жаулап алғаннан кейін ғана қала бағынуға мәжбүр болды.

1258 жылы Шыңғысханның немересі Хулагу хан, [[Аббасилер халифаты|Аббасилердің халифатын]] аяқтап, Хулагуидтер әулетін құрып, Бағдатты басып алды. Елхандар Закавказьені басып алды және олар Жошыиттердің бұл жерлерге құқығын мойындамағандықтан, [[Елхан мемлекеті]] мен [[Алтын Орда]] арасында жүз жылға жуық қақтығыстар болды. Осы жылдар ішінде мемлекеттер арасындағы шекара Дербент маңында, Баку маңында өтті. Ширваншаһтар сол кезде өз иелігінде моңғолдардың вассалдары ретінде билік жүргізді, Елхан билеушілерінің жорықтарына қатысты. Елхандар тұсында Баку монғол егемендерінің қыстауы болған. 1297 жылы Бакуге қыстау ниетімен [[Газан хан]] келді. 

Итальяндық саяхатшы Одорико Порденоне хан туралы былай деп жазады:&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
{{Дәйексөз|&quot;Мұнда (сұлтанияда) жазда хан өмірін өткізеді, қыста Бакук (Bacuc) деп аталатын басқа қалаға көшеді&quot;}}
XIV ғасырдың басында моңғол билігі құлағаннан кейін Ширваншаһтар Елхан мемлекетінің аумағында құрылған Чобанидтермен, содан кейін [[Жалайыр сұлтандығы|Жалайырлармен]] күресті. Сұлтан Шейх Увейстің есімімен қалада табылған 1360 жылғы монеталар олардың Бакуді жаулап алуы туралы айтады. Ширван сонымен бірге [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] пен [[Әмір Темір|Әмір Темірдың]] шабуылына ұшырады, оның болуы туралы XIV ғасырдың аяғында оның атынан соғылған монеталар хабарлады. 

Ширваншаһ Шейх Ибраһим Әмір Темірдың жағында Османдық сұлтан [[Баязид І|Баязидке]] қарсы соғысқа қатысып, онымен бірге 1400 жылы Әмір Темір Сирияға кірген кезде Алеппоға келді. Әмір Темір қайтыс болғаннан кейін Ширван тәуелсіздік алады. Қара-Юсуф елін жаулап алғаннан кейін де ширваншах Ибраһим тек Қарақоюнлылар мемлекетінің билеушілерінің ресми вассалдар болды және Ширванның Шеке қаласынан Дербентке дейінгі билеушісі болды. 

XV ғасырдың басында Ширван шетелдік қамырдан босатылды және XVI ғасырдың басына дейін, жүз жыл бойы ел тәуелсіз мемлекет болды. Елді 1465 жылға дейін басқарған Ибраһимнің ұлы I Халилуллаһ тәуелсіз болып, Қарақоюнлылар егемендерімен күрескен Әмір Темірдің әулетіні қолдады. Халилуллаһ Қарабақтағы Шахрухтың ставкасына келгенде, соңғысы онымен бірге болғысы келді және оны Әмір Темірдың шөбересімен айналысты. Халилуллаһ Ширвана қалаларында, әсіресе Бакуде үлкен құрылыс жұмыстарын жүргізді, ол сол кезде мемлекеттің астанасы болды. Ол кезде Ширваншаһтар сарайы ансамблінің, керуен-сарайлар мен көпірлердің құрылысы басталды.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
{{Wide image|Baku Gippius.jpg|1200px|Баку қаласының панорамасы. Баку қаласының сәулетшісі Карл Гиппиус, акварель, шамамен 1865 ж.}}

=== Қазіргі кезең ===
1952-1957 жылдары Ішкі қаланың бекініс қабырғалары қалпына келтірілді. 1977 жылы Ішкі қаласына тарихи-сәулет қорығы мәртебесі беріліп, 1985 жылы мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жарияланды.

2003 жылы 17 ақпанда Президент [[Хейдар Әлирзаұлы Әлиев|Хейдар Әлиев]] &quot;''Баку қаласындағы Ішкі қаласы тарихи-сәулет қорығын қорғау және қалпына келтіру жөніндегі кейбір шаралар туралы''&quot; бұйрыққа қол қойды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=&quot;Әзербайжан Республикасы Президентінің Өкімі (2003 жылғы 17 ақпан)&quot;|url=https://web.archive.org/web/20110823052127/http://www.icherisheher.gov.az/fermanlar,58/lang,az/|lang=az|date=17.02.2003}}&lt;/ref&gt; Жарлықтан кейін мұнда құрылыс жұмыстары тоқтатылып, қаланың тарихи келбетін сақтау үшін мақсатты шаралар жүзеге асырыла бастады.

2005 жылдың 10 ақпанында Президент [[Ильхам Хейдарұлы Әлиев|Ильхам Әлиев]] &quot;''Әзірбайжан Республикасының Министрлер Кабинеті жанынан &quot;Ішкі қала&quot; мемлекеттік тарихи-сәулет қорығын құру туралы''&quot; өкімге қол қойды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Әзербайжан Республикасы Президентінің Өкімі (2005 жылғы 10 ақпан)|url=https://web.archive.org/web/20110823052230/http://www.icherisheher.gov.az/fermanlar,49/lang,az/|lang=az|date=10.02.2005}}&lt;/ref&gt; Бұйрыққа сәйкес Ішкі қаласы мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы құрылды. 2009 жылғы 17 желтоқсанда Президенттің &quot;Ішкі қала&quot; мемлекеттік тарихи-сәулет қорығын дамыту жөніндегі шаралар туралы өкіміне сәйкес тарихи-сәулеттік маңызы жоқ бұзылған және бұзылу қаупі бар ғимараттардың орнында дәстүрлі көше желілерін сақтай отырып, туристік инфрақұрылым объектілерінің құрылысына, тұрғын үй ғимараттарын жөндеуге және инженерлік желілерді ауыстыруға қаражат бөлінді коммуникация, аумақты абаттандыру.

&quot;Ішкі қала&quot; тарихи-сәулет қорығын қорғау, қалпына келтіру және онда археологиялық жұмыстар жүргізу мәселелері Әзірбайжан Республикасының тиісті нормативтік-құқықтық актілері мен халықаралық шарттарының талаптарына сәйкес шешіледі. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес қорық аумағындағы ғылыми, тарихи немесе мәдени маңызы бар барлық ескерткіштер мемлекеттің қорғауында болады, оларды жоюға, көшіруге және ауыстыруға тыйым салынады. Қазіргі уақытта қорық басқармасы Ішкі қаланы қорғаумен, зерттеумен және насихаттаумен айналысады.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=«Ішкі қала» қорығы «Eurovision ән байқауы 2012» қонақтары үшін ерекше туристік бағдарламалар дайындады.|url=https://news.day.az/culture/333412.html|lang=ru}}&lt;/ref&gt;

Ішкі қаладағы Мұхаммед мешітін (сәулетші – Мұхаммед ибн Әбу бакр) неміс Remmers компаниясы мен аустриялық Atelier Erich pummer GmbH компаниясының мамандары қалпына келтірді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Аустриялық және неміс мамандары Баку мешітін қалпына келтіруде|url=https://news.day.az/society/216799.html|lang=ru|date=30.06.2010}}&lt;/ref&gt;

2011 жылдың ақпан айында Ішкі қалада Асаф Зейнолла көшесіндегі № 20 үй жөнделді, оның іргетасы нығайтылды, жаңа технологиялардың көмегімен ғимарат қасбетінің тарихи келбеті қалпына келтірілді. Ғимарат 1890 жылы салынған. Қалпына келтіру жұмыстары Әзірбайжан Республикасы Министрлер Кабинетінің Баку қаласының орталығын консервациялаудың егжей-тегжейлі жоспарына&quot;сәйкес орындалды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Ішкі қалада (Ичери-шехерде) 1890 жылғы тарихи ғимарат қалпына келтірілді|url=https://news.day.az/society/252077.html|lang=ru|date=08.02.2011}}&lt;/ref&gt;

== Ішкі қала мәдениетте ==
[[Сурет:10_manat_obv.jpg|нобай|302x302 нүкте|Ішкі қаласының Әзірбайжан Республикасының 10-Манат купюрасының бет жағындағы схемалық бейнесі]]
Ішкі қала кешенінің үзінділері басқа мәдени және өнер ескерткіштерінде жиі кездеседі. Кешен сызықтары кілемдерде, картиналарда және өнер туындыларында кеңінен қолданылады. Кешен Әзірбайжанның халықаралық әлемде танылуының символдарының біріне айналды.

Ішкі қаланың суреттері әрдайым тарих бойында осы аймақта болған мемлекеттердің монеталарында бейнеленген. Кешеннің құрамына кіретін қыз мұнарасы 1991 жылы мемлекеттік тәуелсіздік қалпына келтірілгеннен кейін Әзірбайжан Республикасының алғашқы қағаз ақшаларында көрініс тапты.

Ескі қаланың схемалық бейнесі Әзірбайжан Республикасындағы 2005 жылғы ақша реформасынан кейін жаңа 10-Манат банкнотасында бейнеленген.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Әзірбайжан манаты|url=https://azerbaijan.az/portal/General/Currency/currency_a.html|lang=az}}&lt;/ref&gt;

=== Кинематограф ===
Белгілі Әзірбайжан және кеңестік фильмдердің кейбір көріністері Ичери шехерде түсірілді. Бұл фильмдердің ішінде &quot;''Гауһар қол''&quot;, &quot;''Амфибиялық адам''&quot;, &quot;''Айболит-66''&quot;, &quot;''Тегеран-43''&quot;, &quot;''Қорықпа, Мен сенімен біргемін''&quot; және басқаларын атауға болады.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=&quot;Блатной бакинец&quot; және Юрий Никулин|url=https://zerkalo.az/culture/|lang=ru}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Pharmacy_&quot;CHICANUC&quot;.jpg|нобай|267x267 нүкте|«Гауһар қол» фильміндегі әйгілі көрініс түсірілген көше мен аптека Чиканук]]
Леонид Гайдайдың шешімі бойынша &quot;Гауһар қол&quot; (бөтен қала — Ыстанбұлда) фильміндегі әйгілі оқиға Ішкі қалада түсірілді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Гаухар қол|url=http://195.226.218.66/index/brilliantovaya-ruka-1969/|lang=ru}}&lt;/ref&gt; Фильмде Ішкі қаланы ежелгі көшелері, Ширваншаһтар сарайы, мешіт мұнаралары және бекініс қабырғалары көрсетілген. Фильм түсірілген әйгілі орыс және кейіпкерге ғашық Юрий Никулин. Ол &quot;''Черт побери''&quot; деген сөзді айтқан жерде сүйікті актерге ескерткіш орнатылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Бакуде Юрий Никулинге ескерткіш орнатылды|url=https://www.epochtimes.ru/content/view/36652/63/|lang=ru|date=17.08.2017}}&lt;/ref&gt;

# &quot;Аршин Мал Алан&quot; (фильм, 1945) , режиссері: Рза Тахмасиб, Николай Лещенко
# &quot;Жоқ, солай болсын&quot; (фильм, 1956) , реж. Гусейн Сеидзаде
# &quot;Телефоншы қыз&quot;  (фильм, 1962) , реж. Гасан Сейидбейли
# &quot;Ахмед Қайда?&quot;(фильм, 1963), реж. Әділ Ескендіров
# &quot;Аршин Мал Алан&quot; (фильм, 1965) , реж. Тофик Тагизаде
# &quot;Балалық шақтың соңғы түні&quot;(фильм, 1968) , реж. Ариф Бабаев
# &quot;Оңтүстік қалада&quot; (фильм, 1969) , реж. Эльдар Гүлиев
# &quot;Шариклимен нан&quot; (фильм, 1969) , реж. Шәміл Махмұдбеков
# &quot;Күн өтті&quot; (фильм, 1971) , реж. Ариф Бабаев
# &quot;Ең маңызды сұхбат&quot; (фильм, 1971) , реж. Эльдар Гүлиев
# &quot;Амфибия адамы&quot; (1961), реж. В. Чеботарев және Г. қазан ( Мосфильм )
# &quot;Айболит-66&quot; (1966 ж. Р. Быков(Мосфильм
# &quot;Гауһар қол&quot; (фильм, 1968) , реж. Л. Гайдай (Мосфильм
# &quot;Тегеран-43&quot; (1981), реж. А. Алов және В. Каюмов (Мосфильм)

==== Деректі фильмдер ====

# Ішкі қала (Ичери Шехер) (фильм, 1964), реж. Алибала Алекперов
# Ішкі қала (Ичери Шехер) (фильм, 1978), реж. Никат Бакидзада
# Ішкі қала бойынша серуендеу (2003), реж. Джавид Имамвердиев
# &quot;Бір бекіністің құпиясы &quot;немесе&quot; егер Ішкі қалада тіл болса... &quot;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Ішкі қаланың жасырын жолдары қалай жойылды? — [Деректі Фильм 2013]|url=https://www.youtube.com/watch?v=p4LKH-LB78Q|lang=az|date=01.12.2016}}&lt;/ref&gt; (фильм, 2013), реж. Вусала Алибейли

== Көрнекті орындар ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Сурет:Qiz Qalasi.jpg|alt=|Қыз мұнарасы
Сурет:Muhammad Mosque, Baku, 2006.jpg|alt=|Мұхаммед мешіті
Сурет:Şirvanşahlar saray kompleksi.jpg|alt=|Ширваншаһтар сарайы
Сурет:Şeyx İbrahim məscidi (1).JPG|alt=|Шейх Ибраһим мешіті
Сурет:Baku JumaMosque 004 1295.jpg|alt=|Жұма мешіті
Сурет:Bakı qalasının donjonu.JPG|alt=|Ішкі қаласының донжон
Сурет:&quot;Bazar Square&quot; in Ichery Sheher.JPG|alt=|Базар алаңы
Сурет:Hacı Bani hamamı 2016.jpg|alt=|Қажы Гаиб Моншасы
&lt;/gallery&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Әзірбайжандағы Әлемдік мұра]]
[[Санат:Бакудегі көрікті орындар]]</text>
      <sha1>4r7m7feohay5zdjk6o8uknzbaq3h3gr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ерлан Әлімжанұлы Байдәулет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685842</id>
    <revision>
      <id>3058482</id>
      <parentid>3058022</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T06:10:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlibiKazken</username>
        <id>97544</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4562" xml:space="preserve">'''Ерлан Әлімжанұлы Байдәулет''' ([[7 тамыз]] [[1970 жыл]]) – қазақстандық қаржыгер, [[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі Ислам ұйымы]] Бас директоры.

{{Мемлекеттік қайраткер|Есімі=Ерлан Әлімжанұлы Байдәулет|Басқара бастады=[[30 тамыз]] [[2019 жыл]]дан бастап|Титулы=[[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымының]] Бас директоры|Білімі=[[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]|Суреті=Iofs dg.jpg|Туған күні=07.08.1970}}

== Өмірбаяны ==
1992 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін бітірді (Тарих және саяси экономика). 1992-1993 жж- Қазақстан ғылым академиясының экономикалық институтындағы докторантура (08.00.01 - Саяси экономика). 1993-1994жж- MAPOW Сент-Галлен университетінің аспирантурасы, Швейцария. 1995-1997 жж- КИМЭП Университетінің «Банк ісі және қаржы саласындағы менеджмент» мамандығы бойынша экономика магистрі, Алматы, Қазақстан Республикасы. 

=== Жұмыс тәжірибесі: ===

* 1993-1994 жж. – [[Талғар]] әкімінің көмекшісі.
* 1994-2000 жж. – Жеке компанияларда консалтинг/басқару (JSC Alemsystem, JSC EximBank,Швейцария-Қазақстан экономикалық даму орталығы, IMPEX International, ProfitInvest Ltd.)
* 2001-2005 жж. – [[Ислам даму банкі|Ислам Даму Банкінің]] Қазақстандағы өкілі.
* 2005-2006 жж. – «Инженерлік-технологиялық трансферт орталығы» ААҚ президенті
* 2006-2010 жж. – Еуразиялық банк, Астанадағы өкілдіктің басшысы.
* 2010-2019 жж. – [[Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі|ҚР Инвестициялар және даму министрлігінде]] ИЫҰ министрінің кеңесшісі, міндеттері: «KAZNEX INVEST» ААҚ (2010-2016 жж.) Басқарушы директор, Ислам даму банкімен ынтымақтастық жөніндегі арнайы өкіл, атқарушы директор, ИДБ-ға мүше 7 мемлекет үшін жауапты (2011-2014 жж.), ИДБ басшысының міндетін атқарушы (Жылдық кездесулердің 39 және 41 сессияларында (Мозамбик / Индонезия), ИЫҰ елдеріне өнеркәсіптік тауарларды экспорттау жөніндегі ведомствоаралық агенттік, «КазГеология» АҚ, кеңесші.
* 2018 ж. қарашасынан - 2019 ж. сәуіріне дейін Қазақстан Қауіпсіздік Кеңесінің азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі аға сарапшысы.
* 2019 ж. мамырынан - тамызына дейін [[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі Ислам ұйымы]] Бас директорының міндетін атқарушы.
* 2019 жылдың қыркүйек айынан бастап қазіргі уақытқа дейін, [[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|АҚИҰ]] Бас директоры.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/erlan-baydaulet-azyk-tulik-kauipsizdigi-zhonindegi-islam-uyymynyn-bas-direktory-boldy_a3561112&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан қаржыгерлері]]
[[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]]</text>
      <sha1>axc66sfrnfjpxvofwh4fvomn5kv7k9s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058483</id>
      <parentid>3058482</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T06:13:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlibiKazken</username>
        <id>97544</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмірбаяны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4417" xml:space="preserve">'''Ерлан Әлімжанұлы Байдәулет''' ([[7 тамыз]] [[1970 жыл]]) – қазақстандық қаржыгер, [[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі Ислам ұйымы]] Бас директоры.

{{Мемлекеттік қайраткер|Есімі=Ерлан Әлімжанұлы Байдәулет|Басқара бастады=[[30 тамыз]] [[2019 жыл]]дан бастап|Титулы=[[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымының]] Бас директоры|Білімі=[[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]|Суреті=Iofs dg.jpg|Туған күні=07.08.1970}}

== Өмірбаяны ==
1992 жылы [[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетін]] бітірді (Тарих және саяси экономика). 1992-1993 жылдары – Қазақстан ғылым академиясының экономикалық институтындағы докторантура. 1993-1994 жылдары – MAPOW Сент-Галлен университетінің аспирантурасы, Швейцария. 1995-1997 жылдары – [[Қазақстан менеджмент, экономика және болжау институты|КИМЭП]] экономика магистрі. 

=== Жұмыс тәжірибесі: ===

* 1993-1994 жылдары – [[Талғар]] әкімінің көмекшісі.
* 1994-2000 жылдары – Жеке компанияларда консалтинг/басқару.
* 2001-2005 жылдары – [[Ислам даму банкі|Ислам Даму Банкінің]] Қазақстандағы өкілі.
* 2005-2006 жылдары – «Инженерлік-технологиялық трансферт орталығы» ААҚ президенті
* 2006-2010 жж. – Еуразиялық банк, Астанадағы өкілдіктің басшысы.
* 2010-2019 жылдары – [[Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі|ҚР Инвестициялар және даму министрлігінде]] ИЫҰ министрінің кеңесшісі, міндеттері: «KAZNEX INVEST» ААҚ (2010-2016 жж.) Басқарушы директор, Ислам даму банкімен ынтымақтастық жөніндегі арнайы өкіл, атқарушы директор, ИДБ-ға мүше 7 мемлекет үшін жауапты (2011-2014 жж.), ИДБ басшысының міндетін атқарушы (Жылдық кездесулердің 39 және 41 сессияларында, ИЫҰ елдеріне өнеркәсіптік тауарларды экспорттау жөніндегі ведомствоаралық агенттік, «КазГеология» АҚ, кеңесші.
* 2018 жылдың қарашасынан - 2019 жылдың сәуіріне дейін Қазақстан Қауіпсіздік Кеңесінің азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі аға сарапшысы.
* 2019 жылдың мамырынан - тамызына дейін [[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі Ислам ұйымы]] Бас директорының міндетін атқарушы.
* 2019 жылдың қыркүйек айынан бастап қазіргі уақытқа дейін, [[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|АҚИҰ]] Бас директоры.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/erlan-baydaulet-azyk-tulik-kauipsizdigi-zhonindegi-islam-uyymynyn-bas-direktory-boldy_a3561112&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан қаржыгерлері]]
[[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]]</text>
      <sha1>cfneyds1mr6n7yxzf64u620xaamok4z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058486</id>
      <parentid>3058483</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T06:34:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlibiKazken</username>
        <id>97544</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4507" xml:space="preserve">'''Ерлан Әлімжанұлы Байдәулет''' ([[7 тамыз]] [[1970 жыл]], [[Алматы облысы]]) – қазақстандық қаржыгер, [[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі Ислам ұйымы]] Бас директоры.

{{Мемлекеттік қайраткер|Есімі=Ерлан Әлімжанұлы Байдәулет|Басқара бастады=[[30 тамыз]] [[2019 жыл]]дан бастап|Титулы=[[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымының]] Бас директоры|Білімі=[[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]|Суреті=Iofs dg.jpg|Туған күні=07.08.1970|Туған жері=[[Алматы облысы]]}}

== Өмірбаяны ==
1992 жылы [[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетін]] бітірді (Тарих және саяси экономика). 1992-1993 жылдары – Қазақстан ғылым академиясының экономикалық институтындағы докторантура. 1993-1994 жылдары – MAPOW Сент-Галлен университетінің аспирантурасы, Швейцария. 1995-1997 жылдары – [[Қазақстан менеджмент, экономика және болжау институты|КИМЭП]] экономика магистрі. 

=== Жұмыс тәжірибесі: ===

* 1993-1994 жылдары – [[Талғар]] әкімінің көмекшісі.
* 1994-2000 жылдары – Жеке компанияларда консалтинг/басқару.
* 2001-2005 жылдары – [[Ислам даму банкі|Ислам Даму Банкінің]] Қазақстандағы өкілі.
* 2005-2006 жылдары – «Инженерлік-технологиялық трансферт орталығы» ААҚ президенті
* 2006-2010 жылдары – Еуразиялық банк, Астанадағы өкілдіктің басшысы.
* 2010-2019 жылдары – [[Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі|ҚР Инвестициялар және даму министрлігінде]] ИЫҰ министрінің кеңесшісі, міндеттері: «KAZNEX INVEST» ААҚ (2010-2016 жж.) Басқарушы директор, Ислам даму банкімен ынтымақтастық жөніндегі арнайы өкіл, атқарушы директор, ИДБ-ға мүше 7 мемлекет үшін жауапты (2011-2014 жж.), ИДБ басшысының міндетін атқарушы (Жылдық кездесулердің 39 және 41 сессияларында, ИЫҰ елдеріне өнеркәсіптік тауарларды экспорттау жөніндегі ведомствоаралық агенттік, «КазГеология» АҚ, кеңесші.
* 2018 жылдың қарашасынан - 2019 жылдың сәуіріне дейін Қазақстан Қауіпсіздік Кеңесінің азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі аға сарапшысы.
* 2019 жылдың мамырынан - тамызына дейін [[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі Ислам ұйымы]] Бас директорының міндетін атқарушы.
* 2019 жылдың қыркүйек айынан бастап қазіргі уақытқа дейін, [[Азық-түлік Қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы|АҚИҰ]] Бас директоры.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/erlan-baydaulet-azyk-tulik-kauipsizdigi-zhonindegi-islam-uyymynyn-bas-direktory-boldy_a3561112&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан қаржыгерлері]]
[[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]]</text>
      <sha1>j8mmaalyef7l3j8cuai8l68bfa7z02p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2015</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685929</id>
    <revision>
      <id>3058414</id>
      <parentid>3058266</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:41:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медальдық есеп */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23551" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2015&lt;br /&gt;IAAF World Championships Beijing 2015
 |Эмблема            = 2015 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Бейжің]], {{CHN}}
 |Елдер             = 205
 |Қатысушылар         = 1781
 |Медальдар            = 47
 |Ашылуы           = [[22 тамыз]] [[2015]]
 |Жабылуы           = [[30 тамыз]] [[2015]]
 |Стадион            = [[Ұлттық стадион (Бейжің)|Ұлттық стадион]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2013|2013]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2017|2017]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XV әлем чемпионаты''' [[Қытай]] астанасы [[Бейжің]] қаласында [[2015 жыл]]дың [[22 тамыз]] - [[30 тамыз]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite news | title=Beijing to host 2015 World Athletics Championships | publisher=BBC Sport | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm |date=20 November 2010| access-date=20 November 2010 | archive-url= https://web.archive.org/web/20101125052231/http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm| archive-date= 25 November 2010 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iaaf.org/aboutiaaf/news/newsid=58752.html |title=Beijing selected to host 2015 World Championships |publisher=iaaf.org |date=2010-11-20 |access-date=2011-09-03}}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Ұлттық стадион (Бейжің)|Ұлттық]]» стадионында өтті.

== Жеңімпаздар мен жүлдегерлер ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,77&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Джастин Гэтлин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 9,85&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Неста Картер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,95
|-
|200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,66&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Уоррен Уир]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,79&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Кёртис Митчелл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 20,04
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|400 метр
| {{flagicon|USA}} [[Лашон Мерритт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 43.74&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Тони Маккей]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 44.40&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Dominican Republic}} [[Лугелин Сантос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Доминикан Республикасы]]&lt;/small&gt; || 44.52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|800 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Мохаммед Аман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 1:43.31&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Ник Симмондс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:43.55&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Djibouti}} [[Аянлех Сулейман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Джибути]]&lt;/small&gt; || 1:43.76
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|1500 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Асбель Кипроп]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 3:36,28
| {{flagicon|USA}} [[Мэттью Центровиц]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 3:36,78
| {{flagicon|South Africa}} [[Йохан Кронье]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[ОАР]]&lt;/small&gt; || 3:36,83
|-
|5000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 13:26,98
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Хагос Гебрхивет]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
| {{flagicon|Kenya}} [[Исиа Коэч]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|10 000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 27:21.71&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Ибрахим Джейлан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 27:22.23&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Пол Тануи]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 27:22.61
|-
|Марафон
| {{flagicon|Uganda}} [[Стивен Кипротич]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Уганда]]&lt;/small&gt; || 2:09,51&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Лелиса Десиса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,12
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тадесе Тола]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|110 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Дэвид Оливер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,00&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уилсон]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,13
| {{flagicon|Russia}} [[Сергей Шубенков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 13,24
|-
|400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[Джехуе Гордон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Тринидад және Тобаго]]&lt;/small&gt; || 47,69&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Майкл Тинсли]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 47,70&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Serbia}} [[Эмир Бекрич]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 48,05&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Эзекиль Кембой]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,01&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Консеслус Кипруто]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,37&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|France}} [[Махидин Мехисси-Бенаббад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 8.07,86&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Иванов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:20:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Чэнь Дин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:21:09&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Spain}} [[Мигель Анхель Лопес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1:21:21&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|50 км жүру
| {{flagicon|Ireland}} [[Роберт Хеффернан]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ирландия]]&lt;/small&gt; || 3:37:56&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Михаил Рыжов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 3:38:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Australia}} [[Джаред Таллент]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 3:40:03&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| Эстафета 4x100 м
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Неста Картер]]&lt;br /&gt;[[Кемар Бэйли-Коул]]&lt;br /&gt;[[Никель Ашмид]]&lt;br /&gt;[[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt;''[[Уоррен Уир]]''&lt;br /&gt;''[[Ошан Бейли]]'' || 37,36&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Чарльз Силмон]]&lt;br /&gt;[[Майк Роджерс]]&lt;br /&gt;[[Муки Салаам]]&lt;br /&gt;[[Джастин Гэтлин]] || 37,66
| {{CAN}}&lt;br /&gt;[[Гэвин Смелли]]&lt;br /&gt;[[Аарон Браун]]&lt;br /&gt;[[Донтае Ричардс-Квок]]&lt;br /&gt;[[Джастин Уорнер]] || 37,92&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4x400 м
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Давид Вербург]]&lt;br&gt;[[Тони Маккей]]&lt;br&gt;[[Арман Холл]]&lt;br&gt;[[Лашон Мерритт]]&lt;br&gt;''[[Джошуа Менс]]''&lt;br&gt;''[[Джеймс Харрис]]'' || 2.58,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Рушин МакДональд]]&lt;br&gt;[[Эдино Стил]]&lt;br&gt;[[Омар Джонсон]]&lt;br&gt;[[Джавон Фрэнсис]]&lt;br&gt;''[[Джавер Белл]]'' || 2.59,88 
| {{RUS}}&lt;br /&gt;[[Максим Дылдин]]&lt;br&gt;[[Лев Мосин]]&lt;br&gt;[[Сергей Петухов]]&lt;br&gt;[[Владимир Краснов]] || 2.59,90  
|-
|Биіктікке секіру
| {{flagicon|Ukraine}} [[Богдан Бондаренко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 2,41&lt;br /&gt;{{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Qatar}} [[Мутаз Эсса Баршим]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Катар]]&lt;/small&gt; || 2,38
| {{flagicon|Canada}} [[Дерек Друэн]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 2,38&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Сырықпен секіру
| {{flagicon|Germany}} [[Рафаэль Хольцдеппе]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|France}} [[Рено Лавиллени]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|Germany}} [[Бьёрн Отто]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,82
|-
|Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Меньков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 8,56&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Игнисиус Гайса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 8,29&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Mexico}} [[Луис Ривера]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Мексика]]&lt;/small&gt; || 8,27
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Үштік секіру
| {{flagicon|France}} [[Тедди Тамго]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 18,04&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Педро Пичардо]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 17,68
| {{flagicon|USA}} [[Уилл Клэй]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 17,52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|Ядро лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Давид Шторль]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 21,73&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уитинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 21,57
| {{flagicon|Canada}} [[Дилан Армстронг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 21,34&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Диск лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Роберт Хартинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69.11
| {{flagicon|Poland}} [[Пётр Малаховский]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 68.36
| {{flagicon|Estonia}} [[Герд Кантер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эстония]]&lt;/small&gt; || 65.19
|-
|Найза лақтыру
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Витезслав Веселы]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 87,17
| {{flagicon|Finland}} [[Теро Питкямяки]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Финляндия]]&lt;/small&gt; || 87,07
| {{flagicon|Russia}} [[Дмитрий Тарабин]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 86,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Балға лақтыру
| {{flagicon|Poland}} [[Павел Файдек]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 81,97&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|Hungary}} [[Кристиан Парш]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Венгрия]]&lt;/small&gt; || 80,30
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Лукаш Мелих]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 79,36
|-
|Онсайыс
| {{flagicon|USA}} [[Эштон Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 8809&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Germany}} [[Михаэль Шрадер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 8670&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Canada}} [[Дамиан Уорнер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 8512&lt;br /&gt;{{PR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 10,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 10,93
| {{flagicon|USA}} [[Кармелита Джетер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 10,94
|-
| 200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 22,17
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 22,32
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 22,32
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 400 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Кристин Охуруогу]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 49,41&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Botswana}} [[Амантле Мончхо]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ботсвана]]&lt;/small&gt; || 49,41
| {{flagicon|Russia}} [[Антонина Кривошапка]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 49,78 
|-
| 800 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Юнис Джепкоэч Сум]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 1:57,38&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Савинова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:57,80&lt;br /&gt;{{SB}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бренда Мартинес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:57,91&lt;br /&gt;{{PR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 1 500 метр
| {{flagicon|Sweden}} [[Абеба Арегави]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Швеция]]&lt;/small&gt; || 4.02,67
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Симпсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4.02,99
| {{flagicon|Kenya}} [[Хеллен Обири]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 4.03,86
|-
| 5 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Месерет Дефар]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:50,19
| {{flagicon|Kenya}} [[Мерси Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 14:51,22
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Алмаз Айана]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:51,33
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 10 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тирунеш Дибаба]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:43,35
| {{flagicon|Kenya}} [[Глэйдис Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 30:45,17
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Белайнеш Олджира]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:46,98
|-
| Марафон
| {{flagicon|Kenya}} [[Эдна Киплагат]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 2:25:44
| {{flagicon|Italy}} [[Валерия Странео]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Италия]]&lt;/small&gt; || 2:25:58&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Japan}} [[Кайоко Фукуси]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жапония]]&lt;/small&gt; || 2:27:45
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4×100 метр
|{{JAM}} &lt;br /&gt;[[Кери Рассел]] &lt;br /&gt;[[Керрон Стюарт]] &lt;br /&gt;[[Скиллони Калверт]] &lt;br /&gt;[[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]] || 41,29&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Дженеба Тармо]] &lt;br /&gt;[[Александрия Андерсон]] &lt;br /&gt;[[Инглиш Гарднер]] &lt;br /&gt;[[Октавиус Фриман]] || 42,75
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Дина Ашер-Смит]] &lt;br /&gt;[[Эшли Нельсон]] &lt;br /&gt;[[Аннабель Льюис]] &lt;br /&gt;[[Хейли Джонс]] || 42.87
|-
| Эстафета 4×400 метр
|{{RUS}}&lt;br /&gt;[[Юлия Гущина]] &lt;br /&gt;[[Татьяна Фирова]]&lt;br /&gt;[[Ксения Рыжова]] &lt;br /&gt;[[Антонина Кривошапка]] &lt;br /&gt; ''[[Наталья Антюх]]'' || 3:20,19&lt;br /&gt;{{WL}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Джессика Бирд]] &lt;br /&gt;[[Наташа Хастингс]] &lt;br /&gt;[[Эшли Спенсер]] &lt;br /&gt;[[Франсена Маккорори]]&lt;br /&gt; ''[[Джоанна Эткинс]]'' || 3:20,41&lt;br /&gt;{{SB}}
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Эйлид Чайлд]] &lt;br /&gt;[[Шана Кокс]] &lt;br /&gt;[[Маргарет Адеойе]] &lt;br /&gt;[[Кристин Охуруогу]] || 3:22,61&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Брианна Роллинс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 12,44
| {{flagicon|Australia}} [[Салли Пирсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 12,50&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Great Britain}} [[Тиффани Портер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
|-
| 400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Зузана Гейнова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 52,83&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Далила Мухаммад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,09
| {{flagicon|USA}} [[Лашинда Димус]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,24
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Милка Чемос Чейва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:11,65&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Лидия Чепкуруи]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[София Ассефа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 9:12,84&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| 20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Лашманова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:09
| {{flagicon|Russia}} [[Анися Кирдяпкина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:11
| {{flagicon|China}} [[Лю Хун]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:28:10
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Биіктікке секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Светлана Школина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 2,03&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бриджитта Барретт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 2,00 
| {{flagicon|Russia}} [[Анна Чичерова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt;&lt;hr /&gt; {{flagicon|Spain}} [[Рут Бейтиа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1,97&lt;br /&gt;1,97
|-
| Сырықпен секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Исинбаева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 4,89&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Сур]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4,82
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярислей Сильва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 4,82
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|USA}} [[Бриттни Риз]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 7,01
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 6,99
| {{flagicon|Serbia}} [[Ивана Шпанович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 6,82&lt;br /&gt;{{NR}} 
|-
| Үштік секіру
| {{flagicon|Colombia}} [[Катрин Ибаргуен]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Колумбия]]&lt;/small&gt; || 14.85&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Екатерина Конева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 14.81
| {{flagicon|Ukraine}} [[Ольга Саладуха]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 14.65
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ядро лақтыру
| {{flagicon|New Zealand}} [[Валери Адамс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жаңа Зеландия]]&lt;/small&gt; || 20,88
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Шваниц]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 20,41&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Гун Лицзяо]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 19,95
|-
| Диск лақтыру
| {{flagicon|Croatia}} [[Сандра Перкович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Хорватия]]&lt;/small&gt; || 67,99
| {{flagicon|France}} [[Мелина Робер-Мишон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 66,28&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярелис Барриос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 64,96
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Найза лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Обергфёлль]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69,05&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Australia}} [[Кимберли Микл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 66,60&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Абакумова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 65,09
|-
| Балға лақтыру
| {{flagicon|Russia}} [[Татьяна Лысенко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 78,80&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Poland}} [[Анита Влодарчик]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 78,46&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|China}} [[Чжан Вэньсю]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 75,58&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Жетісайыс
| {{flagicon|Ukraine}} [[Анна Мельниченко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 6586&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|Canada}} [[Брианн Тейсен-Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 6530&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Дафна Схипперс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 6477&lt;br /&gt;{{NR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''7'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 6
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''3'''
|16
|- align=center
| 2
| align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 7
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|12
|- align=center
| 3
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 6
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 6
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 6
|18
|- align=center
| 4
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|7
|- align=center
| 5
| align=left|{{ETH}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|8
|- align=center
| 6
| align=left|{{POL}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|8
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CAN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|8
|- align=center
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|8
|- align=center
| align=left|{{RUS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
| 10
| align=left|{{CUB}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|3
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''47'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''48'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''49'''
| '''144'''
|}

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.bei2015.cn/ Чемпионат сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130725102110/http://www.mos2013.ru/ru/ |date=2013-07-25 }} {{ref-ru}} {{ref-en}}

[[Санат:2015 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>g98zpk2hl5ou437fxlzpelq77o6ydhi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058415</id>
      <parentid>3058414</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:42:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медальдық есеп */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23560" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2015&lt;br /&gt;IAAF World Championships Beijing 2015
 |Эмблема            = 2015 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Бейжің]], {{CHN}}
 |Елдер             = 205
 |Қатысушылар         = 1781
 |Медальдар            = 47
 |Ашылуы           = [[22 тамыз]] [[2015]]
 |Жабылуы           = [[30 тамыз]] [[2015]]
 |Стадион            = [[Ұлттық стадион (Бейжің)|Ұлттық стадион]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2013|2013]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2017|2017]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XV әлем чемпионаты''' [[Қытай]] астанасы [[Бейжің]] қаласында [[2015 жыл]]дың [[22 тамыз]] - [[30 тамыз]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite news | title=Beijing to host 2015 World Athletics Championships | publisher=BBC Sport | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm |date=20 November 2010| access-date=20 November 2010 | archive-url= https://web.archive.org/web/20101125052231/http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm| archive-date= 25 November 2010 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iaaf.org/aboutiaaf/news/newsid=58752.html |title=Beijing selected to host 2015 World Championships |publisher=iaaf.org |date=2010-11-20 |access-date=2011-09-03}}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Ұлттық стадион (Бейжің)|Ұлттық]]» стадионында өтті.

== Жеңімпаздар мен жүлдегерлер ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,77&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Джастин Гэтлин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 9,85&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Неста Картер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,95
|-
|200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,66&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Уоррен Уир]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,79&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Кёртис Митчелл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 20,04
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|400 метр
| {{flagicon|USA}} [[Лашон Мерритт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 43.74&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Тони Маккей]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 44.40&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Dominican Republic}} [[Лугелин Сантос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Доминикан Республикасы]]&lt;/small&gt; || 44.52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|800 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Мохаммед Аман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 1:43.31&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Ник Симмондс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:43.55&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Djibouti}} [[Аянлех Сулейман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Джибути]]&lt;/small&gt; || 1:43.76
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|1500 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Асбель Кипроп]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 3:36,28
| {{flagicon|USA}} [[Мэттью Центровиц]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 3:36,78
| {{flagicon|South Africa}} [[Йохан Кронье]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[ОАР]]&lt;/small&gt; || 3:36,83
|-
|5000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 13:26,98
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Хагос Гебрхивет]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
| {{flagicon|Kenya}} [[Исиа Коэч]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|10 000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 27:21.71&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Ибрахим Джейлан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 27:22.23&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Пол Тануи]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 27:22.61
|-
|Марафон
| {{flagicon|Uganda}} [[Стивен Кипротич]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Уганда]]&lt;/small&gt; || 2:09,51&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Лелиса Десиса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,12
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тадесе Тола]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|110 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Дэвид Оливер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,00&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уилсон]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,13
| {{flagicon|Russia}} [[Сергей Шубенков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 13,24
|-
|400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[Джехуе Гордон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Тринидад және Тобаго]]&lt;/small&gt; || 47,69&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Майкл Тинсли]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 47,70&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Serbia}} [[Эмир Бекрич]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 48,05&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Эзекиль Кембой]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,01&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Консеслус Кипруто]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,37&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|France}} [[Махидин Мехисси-Бенаббад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 8.07,86&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Иванов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:20:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Чэнь Дин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:21:09&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Spain}} [[Мигель Анхель Лопес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1:21:21&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|50 км жүру
| {{flagicon|Ireland}} [[Роберт Хеффернан]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ирландия]]&lt;/small&gt; || 3:37:56&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Михаил Рыжов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 3:38:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Australia}} [[Джаред Таллент]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 3:40:03&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| Эстафета 4x100 м
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Неста Картер]]&lt;br /&gt;[[Кемар Бэйли-Коул]]&lt;br /&gt;[[Никель Ашмид]]&lt;br /&gt;[[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt;''[[Уоррен Уир]]''&lt;br /&gt;''[[Ошан Бейли]]'' || 37,36&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Чарльз Силмон]]&lt;br /&gt;[[Майк Роджерс]]&lt;br /&gt;[[Муки Салаам]]&lt;br /&gt;[[Джастин Гэтлин]] || 37,66
| {{CAN}}&lt;br /&gt;[[Гэвин Смелли]]&lt;br /&gt;[[Аарон Браун]]&lt;br /&gt;[[Донтае Ричардс-Квок]]&lt;br /&gt;[[Джастин Уорнер]] || 37,92&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4x400 м
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Давид Вербург]]&lt;br&gt;[[Тони Маккей]]&lt;br&gt;[[Арман Холл]]&lt;br&gt;[[Лашон Мерритт]]&lt;br&gt;''[[Джошуа Менс]]''&lt;br&gt;''[[Джеймс Харрис]]'' || 2.58,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Рушин МакДональд]]&lt;br&gt;[[Эдино Стил]]&lt;br&gt;[[Омар Джонсон]]&lt;br&gt;[[Джавон Фрэнсис]]&lt;br&gt;''[[Джавер Белл]]'' || 2.59,88 
| {{RUS}}&lt;br /&gt;[[Максим Дылдин]]&lt;br&gt;[[Лев Мосин]]&lt;br&gt;[[Сергей Петухов]]&lt;br&gt;[[Владимир Краснов]] || 2.59,90  
|-
|Биіктікке секіру
| {{flagicon|Ukraine}} [[Богдан Бондаренко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 2,41&lt;br /&gt;{{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Qatar}} [[Мутаз Эсса Баршим]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Катар]]&lt;/small&gt; || 2,38
| {{flagicon|Canada}} [[Дерек Друэн]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 2,38&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Сырықпен секіру
| {{flagicon|Germany}} [[Рафаэль Хольцдеппе]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|France}} [[Рено Лавиллени]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|Germany}} [[Бьёрн Отто]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,82
|-
|Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Меньков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 8,56&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Игнисиус Гайса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 8,29&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Mexico}} [[Луис Ривера]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Мексика]]&lt;/small&gt; || 8,27
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Үштік секіру
| {{flagicon|France}} [[Тедди Тамго]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 18,04&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Педро Пичардо]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 17,68
| {{flagicon|USA}} [[Уилл Клэй]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 17,52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|Ядро лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Давид Шторль]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 21,73&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уитинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 21,57
| {{flagicon|Canada}} [[Дилан Армстронг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 21,34&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Диск лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Роберт Хартинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69.11
| {{flagicon|Poland}} [[Пётр Малаховский]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 68.36
| {{flagicon|Estonia}} [[Герд Кантер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эстония]]&lt;/small&gt; || 65.19
|-
|Найза лақтыру
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Витезслав Веселы]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 87,17
| {{flagicon|Finland}} [[Теро Питкямяки]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Финляндия]]&lt;/small&gt; || 87,07
| {{flagicon|Russia}} [[Дмитрий Тарабин]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 86,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Балға лақтыру
| {{flagicon|Poland}} [[Павел Файдек]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 81,97&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|Hungary}} [[Кристиан Парш]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Венгрия]]&lt;/small&gt; || 80,30
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Лукаш Мелих]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 79,36
|-
|Онсайыс
| {{flagicon|USA}} [[Эштон Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 8809&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Germany}} [[Михаэль Шрадер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 8670&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Canada}} [[Дамиан Уорнер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 8512&lt;br /&gt;{{PR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 10,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 10,93
| {{flagicon|USA}} [[Кармелита Джетер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 10,94
|-
| 200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 22,17
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 22,32
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 22,32
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 400 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Кристин Охуруогу]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 49,41&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Botswana}} [[Амантле Мончхо]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ботсвана]]&lt;/small&gt; || 49,41
| {{flagicon|Russia}} [[Антонина Кривошапка]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 49,78 
|-
| 800 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Юнис Джепкоэч Сум]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 1:57,38&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Савинова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:57,80&lt;br /&gt;{{SB}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бренда Мартинес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:57,91&lt;br /&gt;{{PR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 1 500 метр
| {{flagicon|Sweden}} [[Абеба Арегави]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Швеция]]&lt;/small&gt; || 4.02,67
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Симпсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4.02,99
| {{flagicon|Kenya}} [[Хеллен Обири]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 4.03,86
|-
| 5 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Месерет Дефар]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:50,19
| {{flagicon|Kenya}} [[Мерси Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 14:51,22
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Алмаз Айана]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:51,33
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 10 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тирунеш Дибаба]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:43,35
| {{flagicon|Kenya}} [[Глэйдис Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 30:45,17
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Белайнеш Олджира]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:46,98
|-
| Марафон
| {{flagicon|Kenya}} [[Эдна Киплагат]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 2:25:44
| {{flagicon|Italy}} [[Валерия Странео]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Италия]]&lt;/small&gt; || 2:25:58&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Japan}} [[Кайоко Фукуси]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жапония]]&lt;/small&gt; || 2:27:45
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4×100 метр
|{{JAM}} &lt;br /&gt;[[Кери Рассел]] &lt;br /&gt;[[Керрон Стюарт]] &lt;br /&gt;[[Скиллони Калверт]] &lt;br /&gt;[[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]] || 41,29&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Дженеба Тармо]] &lt;br /&gt;[[Александрия Андерсон]] &lt;br /&gt;[[Инглиш Гарднер]] &lt;br /&gt;[[Октавиус Фриман]] || 42,75
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Дина Ашер-Смит]] &lt;br /&gt;[[Эшли Нельсон]] &lt;br /&gt;[[Аннабель Льюис]] &lt;br /&gt;[[Хейли Джонс]] || 42.87
|-
| Эстафета 4×400 метр
|{{RUS}}&lt;br /&gt;[[Юлия Гущина]] &lt;br /&gt;[[Татьяна Фирова]]&lt;br /&gt;[[Ксения Рыжова]] &lt;br /&gt;[[Антонина Кривошапка]] &lt;br /&gt; ''[[Наталья Антюх]]'' || 3:20,19&lt;br /&gt;{{WL}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Джессика Бирд]] &lt;br /&gt;[[Наташа Хастингс]] &lt;br /&gt;[[Эшли Спенсер]] &lt;br /&gt;[[Франсена Маккорори]]&lt;br /&gt; ''[[Джоанна Эткинс]]'' || 3:20,41&lt;br /&gt;{{SB}}
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Эйлид Чайлд]] &lt;br /&gt;[[Шана Кокс]] &lt;br /&gt;[[Маргарет Адеойе]] &lt;br /&gt;[[Кристин Охуруогу]] || 3:22,61&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Брианна Роллинс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 12,44
| {{flagicon|Australia}} [[Салли Пирсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 12,50&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Great Britain}} [[Тиффани Портер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
|-
| 400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Зузана Гейнова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 52,83&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Далила Мухаммад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,09
| {{flagicon|USA}} [[Лашинда Димус]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,24
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Милка Чемос Чейва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:11,65&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Лидия Чепкуруи]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[София Ассефа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 9:12,84&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| 20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Лашманова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:09
| {{flagicon|Russia}} [[Анися Кирдяпкина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:11
| {{flagicon|China}} [[Лю Хун]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:28:10
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Биіктікке секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Светлана Школина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 2,03&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бриджитта Барретт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 2,00 
| {{flagicon|Russia}} [[Анна Чичерова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt;&lt;hr /&gt; {{flagicon|Spain}} [[Рут Бейтиа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1,97&lt;br /&gt;1,97
|-
| Сырықпен секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Исинбаева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 4,89&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Сур]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4,82
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярислей Сильва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 4,82
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|USA}} [[Бриттни Риз]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 7,01
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 6,99
| {{flagicon|Serbia}} [[Ивана Шпанович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 6,82&lt;br /&gt;{{NR}} 
|-
| Үштік секіру
| {{flagicon|Colombia}} [[Катрин Ибаргуен]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Колумбия]]&lt;/small&gt; || 14.85&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Екатерина Конева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 14.81
| {{flagicon|Ukraine}} [[Ольга Саладуха]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 14.65
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ядро лақтыру
| {{flagicon|New Zealand}} [[Валери Адамс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жаңа Зеландия]]&lt;/small&gt; || 20,88
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Шваниц]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 20,41&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Гун Лицзяо]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 19,95
|-
| Диск лақтыру
| {{flagicon|Croatia}} [[Сандра Перкович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Хорватия]]&lt;/small&gt; || 67,99
| {{flagicon|France}} [[Мелина Робер-Мишон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 66,28&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярелис Барриос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 64,96
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Найза лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Обергфёлль]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69,05&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Australia}} [[Кимберли Микл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 66,60&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Абакумова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 65,09
|-
| Балға лақтыру
| {{flagicon|Russia}} [[Татьяна Лысенко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 78,80&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Poland}} [[Анита Влодарчик]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 78,46&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|China}} [[Чжан Вэньсю]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 75,58&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Жетісайыс
| {{flagicon|Ukraine}} [[Анна Мельниченко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 6586&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|Canada}} [[Брианн Тейсен-Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 6530&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Дафна Схипперс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 6477&lt;br /&gt;{{NR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''7'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''6'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|16
|- align=center
| 2
| align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 7
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|12
|- align=center
| 3
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 6
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 6
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''6'''
|18
|- align=center
| 4
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|7
|- align=center
| 5
| align=left|{{ETH}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|8
|- align=center
| 6
| align=left|{{POL}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|8
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CAN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|8
|- align=center
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|8
|- align=center
|9
| align=left|{{RUS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
| 10
| align=left|{{CUB}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|3
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''47'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''48'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''49'''
| '''144'''
|}

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.bei2015.cn/ Чемпионат сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130725102110/http://www.mos2013.ru/ru/ |date=2013-07-25 }} {{ref-ru}} {{ref-en}}

[[Санат:2015 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>sw2q6rzo3n5qko7hh48bzcjz3i0zwth</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Mhawk10</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685952</id>
    <redirect title="Қатысушы талқылауы:Red-tailed hawk" />
    <revision>
      <id>3058481</id>
      <parentid>3057931</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T06:10:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>5055</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: Шынжырлы айдатуды түзетті → [[Қатысушы талқылауы:Red-tailed hawk]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:Red-tailed hawk]]</text>
      <sha1>g5ztemb6vel5n8kjzjs6o0jgnuhu03i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2022</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685998</id>
    <revision>
      <id>3058368</id>
      <parentid>3058294</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T15:03:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23203" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2022&lt;br /&gt;IAAF World Championships Eugene 2022
 |Эмблема            = 2022 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Юджин]], {{USA}}
 |Елдер             = 179
 |Қатысушылар         = 1772
 |Медальдар            = 49
 |Ашылуы           = [[15 шілде]] [[2022]]
 |Жабылуы           = [[24 шілде]] [[2022]]
 |Стадион            = [[Хейвард филд]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2019|2019]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2023|2023]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XVIII әлем чемпионаты''' [[АҚШ]] [[Юджин]] қаласында [[2022 жыл]]дың [[15 шілде]] - [[24 шілде]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref name=iaaf1&gt;[http://www.iaaf.org/news/Kind=512/newsId=38139.html Пресс-релиз IAAF] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090821144732/http://www.iaaf.org/news/Kind=512/newsId=38139.html |date=2009-08-21 }}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Хейвард филд]]» стадионында өтті.

== Жеңімпаздар мен жүлдегерлер ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,77&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Джастин Гэтлин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 9,85&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Неста Картер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,95
|-
|200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,66&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Уоррен Уир]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,79&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Кёртис Митчелл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 20,04
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|400 метр
| {{flagicon|USA}} [[Лашон Мерритт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 43.74&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Тони Маккей]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 44.40&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Dominican Republic}} [[Лугелин Сантос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Доминикан Республикасы]]&lt;/small&gt; || 44.52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|800 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Мохаммед Аман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 1:43.31&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Ник Симмондс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:43.55&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Djibouti}} [[Аянлех Сулейман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Джибути]]&lt;/small&gt; || 1:43.76
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|1500 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Асбель Кипроп]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 3:36,28
| {{flagicon|USA}} [[Мэттью Центровиц]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 3:36,78
| {{flagicon|South Africa}} [[Йохан Кронье]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[ОАР]]&lt;/small&gt; || 3:36,83
|-
|5000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 13:26,98
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Хагос Гебрхивет]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
| {{flagicon|Kenya}} [[Исиа Коэч]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|10 000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 27:21.71&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Ибрахим Джейлан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 27:22.23&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Пол Тануи]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 27:22.61
|-
|Марафон
| {{flagicon|Uganda}} [[Стивен Кипротич]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Уганда]]&lt;/small&gt; || 2:09,51&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Лелиса Десиса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,12
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тадесе Тола]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|110 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Дэвид Оливер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,00&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уилсон]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,13
| {{flagicon|Russia}} [[Сергей Шубенков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 13,24
|-
|400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[Джехуе Гордон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Тринидад және Тобаго]]&lt;/small&gt; || 47,69&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Майкл Тинсли]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 47,70&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Serbia}} [[Эмир Бекрич]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 48,05&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Эзекиль Кембой]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,01&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Консеслус Кипруто]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,37&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|France}} [[Махидин Мехисси-Бенаббад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 8.07,86&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Иванов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:20:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Чэнь Дин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:21:09&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Spain}} [[Мигель Анхель Лопес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1:21:21&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|50 км жүру
| {{flagicon|Ireland}} [[Роберт Хеффернан]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ирландия]]&lt;/small&gt; || 3:37:56&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Михаил Рыжов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 3:38:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Australia}} [[Джаред Таллент]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 3:40:03&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| Эстафета 4x100 м
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Неста Картер]]&lt;br /&gt;[[Кемар Бэйли-Коул]]&lt;br /&gt;[[Никель Ашмид]]&lt;br /&gt;[[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt;''[[Уоррен Уир]]''&lt;br /&gt;''[[Ошан Бейли]]'' || 37,36&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Чарльз Силмон]]&lt;br /&gt;[[Майк Роджерс]]&lt;br /&gt;[[Муки Салаам]]&lt;br /&gt;[[Джастин Гэтлин]] || 37,66
| {{CAN}}&lt;br /&gt;[[Гэвин Смелли]]&lt;br /&gt;[[Аарон Браун]]&lt;br /&gt;[[Донтае Ричардс-Квок]]&lt;br /&gt;[[Джастин Уорнер]] || 37,92&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4x400 м
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Давид Вербург]]&lt;br&gt;[[Тони Маккей]]&lt;br&gt;[[Арман Холл]]&lt;br&gt;[[Лашон Мерритт]]&lt;br&gt;''[[Джошуа Менс]]''&lt;br&gt;''[[Джеймс Харрис]]'' || 2.58,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Рушин МакДональд]]&lt;br&gt;[[Эдино Стил]]&lt;br&gt;[[Омар Джонсон]]&lt;br&gt;[[Джавон Фрэнсис]]&lt;br&gt;''[[Джавер Белл]]'' || 2.59,88 
| {{RUS}}&lt;br /&gt;[[Максим Дылдин]]&lt;br&gt;[[Лев Мосин]]&lt;br&gt;[[Сергей Петухов]]&lt;br&gt;[[Владимир Краснов]] || 2.59,90  
|-
|Биіктікке секіру
| {{flagicon|Ukraine}} [[Богдан Бондаренко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 2,41&lt;br /&gt;{{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Qatar}} [[Мутаз Эсса Баршим]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Катар]]&lt;/small&gt; || 2,38
| {{flagicon|Canada}} [[Дерек Друэн]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 2,38&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Сырықпен секіру
| {{flagicon|Germany}} [[Рафаэль Хольцдеппе]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|France}} [[Рено Лавиллени]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|Germany}} [[Бьёрн Отто]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,82
|-
|Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Меньков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 8,56&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Игнисиус Гайса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 8,29&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Mexico}} [[Луис Ривера]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Мексика]]&lt;/small&gt; || 8,27
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Үштік секіру
| {{flagicon|France}} [[Тедди Тамго]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 18,04&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Педро Пичардо]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 17,68
| {{flagicon|USA}} [[Уилл Клэй]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 17,52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|Ядро лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Давид Шторль]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 21,73&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уитинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 21,57
| {{flagicon|Canada}} [[Дилан Армстронг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 21,34&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Диск лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Роберт Хартинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69.11
| {{flagicon|Poland}} [[Пётр Малаховский]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 68.36
| {{flagicon|Estonia}} [[Герд Кантер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эстония]]&lt;/small&gt; || 65.19
|-
|Найза лақтыру
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Витезслав Веселы]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 87,17
| {{flagicon|Finland}} [[Теро Питкямяки]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Финляндия]]&lt;/small&gt; || 87,07
| {{flagicon|Russia}} [[Дмитрий Тарабин]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 86,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Балға лақтыру
| {{flagicon|Poland}} [[Павел Файдек]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 81,97&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|Hungary}} [[Кристиан Парш]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Венгрия]]&lt;/small&gt; || 80,30
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Лукаш Мелих]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 79,36
|-
|Онсайыс
| {{flagicon|USA}} [[Эштон Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 8809&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Germany}} [[Михаэль Шрадер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 8670&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Canada}} [[Дамиан Уорнер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 8512&lt;br /&gt;{{PR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 10,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 10,93
| {{flagicon|USA}} [[Кармелита Джетер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 10,94
|-
| 200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 22,17
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 22,32
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 22,32
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 400 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Кристин Охуруогу]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 49,41&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Botswana}} [[Амантле Мончхо]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ботсвана]]&lt;/small&gt; || 49,41
| {{flagicon|Russia}} [[Антонина Кривошапка]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 49,78 
|-
| 800 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Юнис Джепкоэч Сум]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 1:57,38&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Савинова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:57,80&lt;br /&gt;{{SB}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бренда Мартинес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:57,91&lt;br /&gt;{{PR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 1 500 метр
| {{flagicon|Sweden}} [[Абеба Арегави]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Швеция]]&lt;/small&gt; || 4.02,67
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Симпсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4.02,99
| {{flagicon|Kenya}} [[Хеллен Обири]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 4.03,86
|-
| 5 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Месерет Дефар]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:50,19
| {{flagicon|Kenya}} [[Мерси Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 14:51,22
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Алмаз Айана]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:51,33
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 10 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тирунеш Дибаба]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:43,35
| {{flagicon|Kenya}} [[Глэйдис Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 30:45,17
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Белайнеш Олджира]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:46,98
|-
| Марафон
| {{flagicon|Kenya}} [[Эдна Киплагат]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 2:25:44
| {{flagicon|Italy}} [[Валерия Странео]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Италия]]&lt;/small&gt; || 2:25:58&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Japan}} [[Кайоко Фукуси]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жапония]]&lt;/small&gt; || 2:27:45
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4×100 метр
|{{JAM}} &lt;br /&gt;[[Кери Рассел]] &lt;br /&gt;[[Керрон Стюарт]] &lt;br /&gt;[[Скиллони Калверт]] &lt;br /&gt;[[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]] || 41,29&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Дженеба Тармо]] &lt;br /&gt;[[Александрия Андерсон]] &lt;br /&gt;[[Инглиш Гарднер]] &lt;br /&gt;[[Октавиус Фриман]] || 42,75
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Дина Ашер-Смит]] &lt;br /&gt;[[Эшли Нельсон]] &lt;br /&gt;[[Аннабель Льюис]] &lt;br /&gt;[[Хейли Джонс]] || 42.87
|-
| Эстафета 4×400 метр
|{{RUS}}&lt;br /&gt;[[Юлия Гущина]] &lt;br /&gt;[[Татьяна Фирова]]&lt;br /&gt;[[Ксения Рыжова]] &lt;br /&gt;[[Антонина Кривошапка]] &lt;br /&gt; ''[[Наталья Антюх]]'' || 3:20,19&lt;br /&gt;{{WL}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Джессика Бирд]] &lt;br /&gt;[[Наташа Хастингс]] &lt;br /&gt;[[Эшли Спенсер]] &lt;br /&gt;[[Франсена Маккорори]]&lt;br /&gt; ''[[Джоанна Эткинс]]'' || 3:20,41&lt;br /&gt;{{SB}}
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Эйлид Чайлд]] &lt;br /&gt;[[Шана Кокс]] &lt;br /&gt;[[Маргарет Адеойе]] &lt;br /&gt;[[Кристин Охуруогу]] || 3:22,61&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Брианна Роллинс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 12,44
| {{flagicon|Australia}} [[Салли Пирсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 12,50&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Great Britain}} [[Тиффани Портер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
|-
| 400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Зузана Гейнова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 52,83&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Далила Мухаммад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,09
| {{flagicon|USA}} [[Лашинда Димус]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,24
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Милка Чемос Чейва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:11,65&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Лидия Чепкуруи]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[София Ассефа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 9:12,84&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| 20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Лашманова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:09
| {{flagicon|Russia}} [[Анися Кирдяпкина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:11
| {{flagicon|China}} [[Лю Хун]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:28:10
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Биіктікке секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Светлана Школина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 2,03&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бриджитта Барретт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 2,00 
| {{flagicon|Russia}} [[Анна Чичерова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt;&lt;hr /&gt; {{flagicon|Spain}} [[Рут Бейтиа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1,97&lt;br /&gt;1,97
|-
| Сырықпен секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Исинбаева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 4,89&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Сур]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4,82
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярислей Сильва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 4,82
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|USA}} [[Бриттни Риз]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 7,01
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 6,99
| {{flagicon|Serbia}} [[Ивана Шпанович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 6,82&lt;br /&gt;{{NR}} 
|-
| Үштік секіру
| {{flagicon|Colombia}} [[Катрин Ибаргуен]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Колумбия]]&lt;/small&gt; || 14.85&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Екатерина Конева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 14.81
| {{flagicon|Ukraine}} [[Ольга Саладуха]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 14.65
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ядро лақтыру
| {{flagicon|New Zealand}} [[Валери Адамс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жаңа Зеландия]]&lt;/small&gt; || 20,88
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Шваниц]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 20,41&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Гун Лицзяо]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 19,95
|-
| Диск лақтыру
| {{flagicon|Croatia}} [[Сандра Перкович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Хорватия]]&lt;/small&gt; || 67,99
| {{flagicon|France}} [[Мелина Робер-Мишон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 66,28&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярелис Барриос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 64,96
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Найза лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Обергфёлль]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69,05&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Australia}} [[Кимберли Микл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 66,60&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Абакумова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 65,09
|-
| Балға лақтыру
| {{flagicon|Russia}} [[Татьяна Лысенко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 78,80&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Poland}} [[Анита Влодарчик]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 78,46&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|China}} [[Чжан Вэньсю]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 75,58&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Жетісайыс
| {{flagicon|Ukraine}} [[Анна Мельниченко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 6586&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|Canada}} [[Брианн Тейсен-Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 6530&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Дафна Схипперс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 6477&lt;br /&gt;{{NR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''14'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''11'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''4'''
|'''29'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 5
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|11
|- align=center
| 3
| align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 5
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|12
|- align=center
| 4
| align=left|{{CHN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|9
|- align=center
| 5
| align=left|{{ETH}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 5
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|8
|- align=center
| 6
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|5
|- align=center
| 7
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|6
|- align=center
|8
| align=left|{{JPN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| 8 style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|9
| align=left|{{NED}}
|style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|- align=center
| align=left|{{UGA}}
|style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''49'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''49'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''51'''
| '''149'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
*[https://iaafworldathleticschamps.com/doha2019/ IAAF World Athletics Champs DOHA 2019]
*[http://xn--igbhee6kbhwv.xn--wgbl6a/en/Events/Pages/Doha-2019-IAAF-World-Championships-in-Athletics.aspx Doha 2019 Website]
*[https://www.iaaf.org/competitions/iaaf-world-championships IAAF World Championships at iaaf.com]

[[Санат:2022 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>ri6au2628668rcku1v7rfszvhsmdii3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058369</id>
      <parentid>3058368</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T15:08:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сыртқы сілтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23020" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2022&lt;br /&gt;IAAF World Championships Eugene 2022
 |Эмблема            = 2022 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Юджин]], {{USA}}
 |Елдер             = 179
 |Қатысушылар         = 1772
 |Медальдар            = 49
 |Ашылуы           = [[15 шілде]] [[2022]]
 |Жабылуы           = [[24 шілде]] [[2022]]
 |Стадион            = [[Хейвард филд]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2019|2019]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2023|2023]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XVIII әлем чемпионаты''' [[АҚШ]] [[Юджин]] қаласында [[2022 жыл]]дың [[15 шілде]] - [[24 шілде]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref name=iaaf1&gt;[http://www.iaaf.org/news/Kind=512/newsId=38139.html Пресс-релиз IAAF] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090821144732/http://www.iaaf.org/news/Kind=512/newsId=38139.html |date=2009-08-21 }}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Хейвард филд]]» стадионында өтті.

== Жеңімпаздар мен жүлдегерлер ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,77&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Джастин Гэтлин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 9,85&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Неста Картер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,95
|-
|200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,66&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Уоррен Уир]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,79&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Кёртис Митчелл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 20,04
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|400 метр
| {{flagicon|USA}} [[Лашон Мерритт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 43.74&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Тони Маккей]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 44.40&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Dominican Republic}} [[Лугелин Сантос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Доминикан Республикасы]]&lt;/small&gt; || 44.52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|800 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Мохаммед Аман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 1:43.31&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Ник Симмондс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:43.55&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Djibouti}} [[Аянлех Сулейман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Джибути]]&lt;/small&gt; || 1:43.76
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|1500 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Асбель Кипроп]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 3:36,28
| {{flagicon|USA}} [[Мэттью Центровиц]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 3:36,78
| {{flagicon|South Africa}} [[Йохан Кронье]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[ОАР]]&lt;/small&gt; || 3:36,83
|-
|5000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 13:26,98
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Хагос Гебрхивет]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
| {{flagicon|Kenya}} [[Исиа Коэч]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|10 000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 27:21.71&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Ибрахим Джейлан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 27:22.23&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Пол Тануи]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 27:22.61
|-
|Марафон
| {{flagicon|Uganda}} [[Стивен Кипротич]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Уганда]]&lt;/small&gt; || 2:09,51&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Лелиса Десиса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,12
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тадесе Тола]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|110 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Дэвид Оливер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,00&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уилсон]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,13
| {{flagicon|Russia}} [[Сергей Шубенков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 13,24
|-
|400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[Джехуе Гордон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Тринидад және Тобаго]]&lt;/small&gt; || 47,69&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Майкл Тинсли]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 47,70&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Serbia}} [[Эмир Бекрич]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 48,05&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Эзекиль Кембой]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,01&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Консеслус Кипруто]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,37&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|France}} [[Махидин Мехисси-Бенаббад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 8.07,86&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Иванов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:20:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Чэнь Дин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:21:09&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Spain}} [[Мигель Анхель Лопес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1:21:21&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|50 км жүру
| {{flagicon|Ireland}} [[Роберт Хеффернан]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ирландия]]&lt;/small&gt; || 3:37:56&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Михаил Рыжов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 3:38:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Australia}} [[Джаред Таллент]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 3:40:03&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| Эстафета 4x100 м
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Неста Картер]]&lt;br /&gt;[[Кемар Бэйли-Коул]]&lt;br /&gt;[[Никель Ашмид]]&lt;br /&gt;[[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt;''[[Уоррен Уир]]''&lt;br /&gt;''[[Ошан Бейли]]'' || 37,36&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Чарльз Силмон]]&lt;br /&gt;[[Майк Роджерс]]&lt;br /&gt;[[Муки Салаам]]&lt;br /&gt;[[Джастин Гэтлин]] || 37,66
| {{CAN}}&lt;br /&gt;[[Гэвин Смелли]]&lt;br /&gt;[[Аарон Браун]]&lt;br /&gt;[[Донтае Ричардс-Квок]]&lt;br /&gt;[[Джастин Уорнер]] || 37,92&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4x400 м
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Давид Вербург]]&lt;br&gt;[[Тони Маккей]]&lt;br&gt;[[Арман Холл]]&lt;br&gt;[[Лашон Мерритт]]&lt;br&gt;''[[Джошуа Менс]]''&lt;br&gt;''[[Джеймс Харрис]]'' || 2.58,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Рушин МакДональд]]&lt;br&gt;[[Эдино Стил]]&lt;br&gt;[[Омар Джонсон]]&lt;br&gt;[[Джавон Фрэнсис]]&lt;br&gt;''[[Джавер Белл]]'' || 2.59,88 
| {{RUS}}&lt;br /&gt;[[Максим Дылдин]]&lt;br&gt;[[Лев Мосин]]&lt;br&gt;[[Сергей Петухов]]&lt;br&gt;[[Владимир Краснов]] || 2.59,90  
|-
|Биіктікке секіру
| {{flagicon|Ukraine}} [[Богдан Бондаренко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 2,41&lt;br /&gt;{{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Qatar}} [[Мутаз Эсса Баршим]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Катар]]&lt;/small&gt; || 2,38
| {{flagicon|Canada}} [[Дерек Друэн]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 2,38&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Сырықпен секіру
| {{flagicon|Germany}} [[Рафаэль Хольцдеппе]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|France}} [[Рено Лавиллени]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|Germany}} [[Бьёрн Отто]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,82
|-
|Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Меньков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 8,56&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Игнисиус Гайса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 8,29&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Mexico}} [[Луис Ривера]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Мексика]]&lt;/small&gt; || 8,27
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Үштік секіру
| {{flagicon|France}} [[Тедди Тамго]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 18,04&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Педро Пичардо]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 17,68
| {{flagicon|USA}} [[Уилл Клэй]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 17,52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|Ядро лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Давид Шторль]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 21,73&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уитинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 21,57
| {{flagicon|Canada}} [[Дилан Армстронг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 21,34&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Диск лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Роберт Хартинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69.11
| {{flagicon|Poland}} [[Пётр Малаховский]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 68.36
| {{flagicon|Estonia}} [[Герд Кантер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эстония]]&lt;/small&gt; || 65.19
|-
|Найза лақтыру
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Витезслав Веселы]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 87,17
| {{flagicon|Finland}} [[Теро Питкямяки]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Финляндия]]&lt;/small&gt; || 87,07
| {{flagicon|Russia}} [[Дмитрий Тарабин]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 86,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Балға лақтыру
| {{flagicon|Poland}} [[Павел Файдек]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 81,97&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|Hungary}} [[Кристиан Парш]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Венгрия]]&lt;/small&gt; || 80,30
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Лукаш Мелих]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 79,36
|-
|Онсайыс
| {{flagicon|USA}} [[Эштон Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 8809&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Germany}} [[Михаэль Шрадер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 8670&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Canada}} [[Дамиан Уорнер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 8512&lt;br /&gt;{{PR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 10,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 10,93
| {{flagicon|USA}} [[Кармелита Джетер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 10,94
|-
| 200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 22,17
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 22,32
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 22,32
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 400 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Кристин Охуруогу]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 49,41&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Botswana}} [[Амантле Мончхо]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ботсвана]]&lt;/small&gt; || 49,41
| {{flagicon|Russia}} [[Антонина Кривошапка]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 49,78 
|-
| 800 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Юнис Джепкоэч Сум]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 1:57,38&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Савинова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:57,80&lt;br /&gt;{{SB}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бренда Мартинес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:57,91&lt;br /&gt;{{PR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 1 500 метр
| {{flagicon|Sweden}} [[Абеба Арегави]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Швеция]]&lt;/small&gt; || 4.02,67
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Симпсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4.02,99
| {{flagicon|Kenya}} [[Хеллен Обири]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 4.03,86
|-
| 5 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Месерет Дефар]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:50,19
| {{flagicon|Kenya}} [[Мерси Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 14:51,22
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Алмаз Айана]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:51,33
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 10 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тирунеш Дибаба]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:43,35
| {{flagicon|Kenya}} [[Глэйдис Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 30:45,17
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Белайнеш Олджира]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:46,98
|-
| Марафон
| {{flagicon|Kenya}} [[Эдна Киплагат]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 2:25:44
| {{flagicon|Italy}} [[Валерия Странео]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Италия]]&lt;/small&gt; || 2:25:58&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Japan}} [[Кайоко Фукуси]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жапония]]&lt;/small&gt; || 2:27:45
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4×100 метр
|{{JAM}} &lt;br /&gt;[[Кери Рассел]] &lt;br /&gt;[[Керрон Стюарт]] &lt;br /&gt;[[Скиллони Калверт]] &lt;br /&gt;[[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]] || 41,29&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Дженеба Тармо]] &lt;br /&gt;[[Александрия Андерсон]] &lt;br /&gt;[[Инглиш Гарднер]] &lt;br /&gt;[[Октавиус Фриман]] || 42,75
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Дина Ашер-Смит]] &lt;br /&gt;[[Эшли Нельсон]] &lt;br /&gt;[[Аннабель Льюис]] &lt;br /&gt;[[Хейли Джонс]] || 42.87
|-
| Эстафета 4×400 метр
|{{RUS}}&lt;br /&gt;[[Юлия Гущина]] &lt;br /&gt;[[Татьяна Фирова]]&lt;br /&gt;[[Ксения Рыжова]] &lt;br /&gt;[[Антонина Кривошапка]] &lt;br /&gt; ''[[Наталья Антюх]]'' || 3:20,19&lt;br /&gt;{{WL}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Джессика Бирд]] &lt;br /&gt;[[Наташа Хастингс]] &lt;br /&gt;[[Эшли Спенсер]] &lt;br /&gt;[[Франсена Маккорори]]&lt;br /&gt; ''[[Джоанна Эткинс]]'' || 3:20,41&lt;br /&gt;{{SB}}
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Эйлид Чайлд]] &lt;br /&gt;[[Шана Кокс]] &lt;br /&gt;[[Маргарет Адеойе]] &lt;br /&gt;[[Кристин Охуруогу]] || 3:22,61&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Брианна Роллинс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 12,44
| {{flagicon|Australia}} [[Салли Пирсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 12,50&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Great Britain}} [[Тиффани Портер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
|-
| 400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Зузана Гейнова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 52,83&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Далила Мухаммад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,09
| {{flagicon|USA}} [[Лашинда Димус]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,24
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Милка Чемос Чейва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:11,65&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Лидия Чепкуруи]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[София Ассефа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 9:12,84&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| 20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Лашманова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:09
| {{flagicon|Russia}} [[Анися Кирдяпкина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:11
| {{flagicon|China}} [[Лю Хун]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:28:10
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Биіктікке секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Светлана Школина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 2,03&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бриджитта Барретт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 2,00 
| {{flagicon|Russia}} [[Анна Чичерова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt;&lt;hr /&gt; {{flagicon|Spain}} [[Рут Бейтиа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1,97&lt;br /&gt;1,97
|-
| Сырықпен секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Исинбаева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 4,89&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Сур]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4,82
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярислей Сильва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 4,82
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|USA}} [[Бриттни Риз]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 7,01
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 6,99
| {{flagicon|Serbia}} [[Ивана Шпанович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 6,82&lt;br /&gt;{{NR}} 
|-
| Үштік секіру
| {{flagicon|Colombia}} [[Катрин Ибаргуен]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Колумбия]]&lt;/small&gt; || 14.85&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Екатерина Конева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 14.81
| {{flagicon|Ukraine}} [[Ольга Саладуха]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 14.65
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ядро лақтыру
| {{flagicon|New Zealand}} [[Валери Адамс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жаңа Зеландия]]&lt;/small&gt; || 20,88
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Шваниц]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 20,41&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Гун Лицзяо]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 19,95
|-
| Диск лақтыру
| {{flagicon|Croatia}} [[Сандра Перкович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Хорватия]]&lt;/small&gt; || 67,99
| {{flagicon|France}} [[Мелина Робер-Мишон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 66,28&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярелис Барриос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 64,96
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Найза лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Обергфёлль]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69,05&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Australia}} [[Кимберли Микл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 66,60&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Абакумова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 65,09
|-
| Балға лақтыру
| {{flagicon|Russia}} [[Татьяна Лысенко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 78,80&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Poland}} [[Анита Влодарчик]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 78,46&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|China}} [[Чжан Вэньсю]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 75,58&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Жетісайыс
| {{flagicon|Ukraine}} [[Анна Мельниченко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 6586&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|Canada}} [[Брианн Тейсен-Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 6530&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Дафна Схипперс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 6477&lt;br /&gt;{{NR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''14'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''11'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''4'''
|'''29'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 5
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|11
|- align=center
| 3
| align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 5
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|12
|- align=center
| 4
| align=left|{{CHN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|9
|- align=center
| 5
| align=left|{{ETH}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 5
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|8
|- align=center
| 6
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|5
|- align=center
| 7
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|6
|- align=center
|8
| align=left|{{JPN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| 8 style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|9
| align=left|{{NED}}
|style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|- align=center
| align=left|{{UGA}}
|style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''49'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''49'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''51'''
| '''149'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
*[https://www.worldathletics.org/competitions/world-athletics-championships/oregon22
/ IAAF World Athletics Champs Oregon 2022]


[[Санат:2022 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>rrz4eodbp0alcbvznl1g4jjciektpt3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058370</id>
      <parentid>3058369</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T15:08:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сыртқы сілтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23019" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2022&lt;br /&gt;IAAF World Championships Eugene 2022
 |Эмблема            = 2022 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Юджин]], {{USA}}
 |Елдер             = 179
 |Қатысушылар         = 1772
 |Медальдар            = 49
 |Ашылуы           = [[15 шілде]] [[2022]]
 |Жабылуы           = [[24 шілде]] [[2022]]
 |Стадион            = [[Хейвард филд]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2019|2019]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2023|2023]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XVIII әлем чемпионаты''' [[АҚШ]] [[Юджин]] қаласында [[2022 жыл]]дың [[15 шілде]] - [[24 шілде]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref name=iaaf1&gt;[http://www.iaaf.org/news/Kind=512/newsId=38139.html Пресс-релиз IAAF] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090821144732/http://www.iaaf.org/news/Kind=512/newsId=38139.html |date=2009-08-21 }}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Хейвард филд]]» стадионында өтті.

== Жеңімпаздар мен жүлдегерлер ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,77&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Джастин Гэтлин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 9,85&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Неста Картер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,95
|-
|200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,66&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Уоррен Уир]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,79&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Кёртис Митчелл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 20,04
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|400 метр
| {{flagicon|USA}} [[Лашон Мерритт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 43.74&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Тони Маккей]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 44.40&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Dominican Republic}} [[Лугелин Сантос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Доминикан Республикасы]]&lt;/small&gt; || 44.52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|800 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Мохаммед Аман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 1:43.31&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Ник Симмондс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:43.55&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Djibouti}} [[Аянлех Сулейман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Джибути]]&lt;/small&gt; || 1:43.76
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|1500 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Асбель Кипроп]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 3:36,28
| {{flagicon|USA}} [[Мэттью Центровиц]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 3:36,78
| {{flagicon|South Africa}} [[Йохан Кронье]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[ОАР]]&lt;/small&gt; || 3:36,83
|-
|5000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 13:26,98
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Хагос Гебрхивет]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
| {{flagicon|Kenya}} [[Исиа Коэч]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|10 000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 27:21.71&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Ибрахим Джейлан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 27:22.23&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Пол Тануи]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 27:22.61
|-
|Марафон
| {{flagicon|Uganda}} [[Стивен Кипротич]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Уганда]]&lt;/small&gt; || 2:09,51&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Лелиса Десиса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,12
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тадесе Тола]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|110 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Дэвид Оливер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,00&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уилсон]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,13
| {{flagicon|Russia}} [[Сергей Шубенков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 13,24
|-
|400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[Джехуе Гордон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Тринидад және Тобаго]]&lt;/small&gt; || 47,69&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Майкл Тинсли]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 47,70&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Serbia}} [[Эмир Бекрич]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 48,05&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Эзекиль Кембой]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,01&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Консеслус Кипруто]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,37&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|France}} [[Махидин Мехисси-Бенаббад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 8.07,86&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Иванов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:20:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Чэнь Дин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:21:09&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Spain}} [[Мигель Анхель Лопес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1:21:21&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|50 км жүру
| {{flagicon|Ireland}} [[Роберт Хеффернан]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ирландия]]&lt;/small&gt; || 3:37:56&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Михаил Рыжов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 3:38:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Australia}} [[Джаред Таллент]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 3:40:03&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| Эстафета 4x100 м
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Неста Картер]]&lt;br /&gt;[[Кемар Бэйли-Коул]]&lt;br /&gt;[[Никель Ашмид]]&lt;br /&gt;[[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt;''[[Уоррен Уир]]''&lt;br /&gt;''[[Ошан Бейли]]'' || 37,36&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Чарльз Силмон]]&lt;br /&gt;[[Майк Роджерс]]&lt;br /&gt;[[Муки Салаам]]&lt;br /&gt;[[Джастин Гэтлин]] || 37,66
| {{CAN}}&lt;br /&gt;[[Гэвин Смелли]]&lt;br /&gt;[[Аарон Браун]]&lt;br /&gt;[[Донтае Ричардс-Квок]]&lt;br /&gt;[[Джастин Уорнер]] || 37,92&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4x400 м
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Давид Вербург]]&lt;br&gt;[[Тони Маккей]]&lt;br&gt;[[Арман Холл]]&lt;br&gt;[[Лашон Мерритт]]&lt;br&gt;''[[Джошуа Менс]]''&lt;br&gt;''[[Джеймс Харрис]]'' || 2.58,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Рушин МакДональд]]&lt;br&gt;[[Эдино Стил]]&lt;br&gt;[[Омар Джонсон]]&lt;br&gt;[[Джавон Фрэнсис]]&lt;br&gt;''[[Джавер Белл]]'' || 2.59,88 
| {{RUS}}&lt;br /&gt;[[Максим Дылдин]]&lt;br&gt;[[Лев Мосин]]&lt;br&gt;[[Сергей Петухов]]&lt;br&gt;[[Владимир Краснов]] || 2.59,90  
|-
|Биіктікке секіру
| {{flagicon|Ukraine}} [[Богдан Бондаренко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 2,41&lt;br /&gt;{{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Qatar}} [[Мутаз Эсса Баршим]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Катар]]&lt;/small&gt; || 2,38
| {{flagicon|Canada}} [[Дерек Друэн]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 2,38&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Сырықпен секіру
| {{flagicon|Germany}} [[Рафаэль Хольцдеппе]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|France}} [[Рено Лавиллени]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|Germany}} [[Бьёрн Отто]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,82
|-
|Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Меньков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 8,56&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Игнисиус Гайса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 8,29&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Mexico}} [[Луис Ривера]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Мексика]]&lt;/small&gt; || 8,27
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Үштік секіру
| {{flagicon|France}} [[Тедди Тамго]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 18,04&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Педро Пичардо]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 17,68
| {{flagicon|USA}} [[Уилл Клэй]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 17,52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|Ядро лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Давид Шторль]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 21,73&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уитинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 21,57
| {{flagicon|Canada}} [[Дилан Армстронг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 21,34&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Диск лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Роберт Хартинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69.11
| {{flagicon|Poland}} [[Пётр Малаховский]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 68.36
| {{flagicon|Estonia}} [[Герд Кантер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эстония]]&lt;/small&gt; || 65.19
|-
|Найза лақтыру
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Витезслав Веселы]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 87,17
| {{flagicon|Finland}} [[Теро Питкямяки]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Финляндия]]&lt;/small&gt; || 87,07
| {{flagicon|Russia}} [[Дмитрий Тарабин]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 86,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Балға лақтыру
| {{flagicon|Poland}} [[Павел Файдек]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 81,97&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|Hungary}} [[Кристиан Парш]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Венгрия]]&lt;/small&gt; || 80,30
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Лукаш Мелих]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 79,36
|-
|Онсайыс
| {{flagicon|USA}} [[Эштон Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 8809&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Germany}} [[Михаэль Шрадер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 8670&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Canada}} [[Дамиан Уорнер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 8512&lt;br /&gt;{{PR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 10,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 10,93
| {{flagicon|USA}} [[Кармелита Джетер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 10,94
|-
| 200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 22,17
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 22,32
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 22,32
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 400 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Кристин Охуруогу]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 49,41&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Botswana}} [[Амантле Мончхо]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ботсвана]]&lt;/small&gt; || 49,41
| {{flagicon|Russia}} [[Антонина Кривошапка]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 49,78 
|-
| 800 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Юнис Джепкоэч Сум]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 1:57,38&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Савинова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:57,80&lt;br /&gt;{{SB}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бренда Мартинес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:57,91&lt;br /&gt;{{PR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 1 500 метр
| {{flagicon|Sweden}} [[Абеба Арегави]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Швеция]]&lt;/small&gt; || 4.02,67
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Симпсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4.02,99
| {{flagicon|Kenya}} [[Хеллен Обири]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 4.03,86
|-
| 5 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Месерет Дефар]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:50,19
| {{flagicon|Kenya}} [[Мерси Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 14:51,22
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Алмаз Айана]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:51,33
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 10 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тирунеш Дибаба]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:43,35
| {{flagicon|Kenya}} [[Глэйдис Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 30:45,17
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Белайнеш Олджира]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:46,98
|-
| Марафон
| {{flagicon|Kenya}} [[Эдна Киплагат]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 2:25:44
| {{flagicon|Italy}} [[Валерия Странео]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Италия]]&lt;/small&gt; || 2:25:58&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Japan}} [[Кайоко Фукуси]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жапония]]&lt;/small&gt; || 2:27:45
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4×100 метр
|{{JAM}} &lt;br /&gt;[[Кери Рассел]] &lt;br /&gt;[[Керрон Стюарт]] &lt;br /&gt;[[Скиллони Калверт]] &lt;br /&gt;[[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]] || 41,29&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Дженеба Тармо]] &lt;br /&gt;[[Александрия Андерсон]] &lt;br /&gt;[[Инглиш Гарднер]] &lt;br /&gt;[[Октавиус Фриман]] || 42,75
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Дина Ашер-Смит]] &lt;br /&gt;[[Эшли Нельсон]] &lt;br /&gt;[[Аннабель Льюис]] &lt;br /&gt;[[Хейли Джонс]] || 42.87
|-
| Эстафета 4×400 метр
|{{RUS}}&lt;br /&gt;[[Юлия Гущина]] &lt;br /&gt;[[Татьяна Фирова]]&lt;br /&gt;[[Ксения Рыжова]] &lt;br /&gt;[[Антонина Кривошапка]] &lt;br /&gt; ''[[Наталья Антюх]]'' || 3:20,19&lt;br /&gt;{{WL}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Джессика Бирд]] &lt;br /&gt;[[Наташа Хастингс]] &lt;br /&gt;[[Эшли Спенсер]] &lt;br /&gt;[[Франсена Маккорори]]&lt;br /&gt; ''[[Джоанна Эткинс]]'' || 3:20,41&lt;br /&gt;{{SB}}
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Эйлид Чайлд]] &lt;br /&gt;[[Шана Кокс]] &lt;br /&gt;[[Маргарет Адеойе]] &lt;br /&gt;[[Кристин Охуруогу]] || 3:22,61&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Брианна Роллинс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 12,44
| {{flagicon|Australia}} [[Салли Пирсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 12,50&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Great Britain}} [[Тиффани Портер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
|-
| 400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Зузана Гейнова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 52,83&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Далила Мухаммад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,09
| {{flagicon|USA}} [[Лашинда Димус]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,24
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Милка Чемос Чейва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:11,65&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Лидия Чепкуруи]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[София Ассефа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 9:12,84&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| 20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Лашманова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:09
| {{flagicon|Russia}} [[Анися Кирдяпкина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:11
| {{flagicon|China}} [[Лю Хун]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:28:10
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Биіктікке секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Светлана Школина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 2,03&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бриджитта Барретт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 2,00 
| {{flagicon|Russia}} [[Анна Чичерова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt;&lt;hr /&gt; {{flagicon|Spain}} [[Рут Бейтиа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1,97&lt;br /&gt;1,97
|-
| Сырықпен секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Исинбаева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 4,89&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Сур]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4,82
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярислей Сильва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 4,82
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|USA}} [[Бриттни Риз]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 7,01
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 6,99
| {{flagicon|Serbia}} [[Ивана Шпанович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 6,82&lt;br /&gt;{{NR}} 
|-
| Үштік секіру
| {{flagicon|Colombia}} [[Катрин Ибаргуен]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Колумбия]]&lt;/small&gt; || 14.85&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Екатерина Конева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 14.81
| {{flagicon|Ukraine}} [[Ольга Саладуха]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 14.65
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ядро лақтыру
| {{flagicon|New Zealand}} [[Валери Адамс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жаңа Зеландия]]&lt;/small&gt; || 20,88
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Шваниц]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 20,41&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Гун Лицзяо]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 19,95
|-
| Диск лақтыру
| {{flagicon|Croatia}} [[Сандра Перкович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Хорватия]]&lt;/small&gt; || 67,99
| {{flagicon|France}} [[Мелина Робер-Мишон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 66,28&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярелис Барриос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 64,96
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Найза лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Обергфёлль]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69,05&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Australia}} [[Кимберли Микл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 66,60&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Абакумова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 65,09
|-
| Балға лақтыру
| {{flagicon|Russia}} [[Татьяна Лысенко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 78,80&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Poland}} [[Анита Влодарчик]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 78,46&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|China}} [[Чжан Вэньсю]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 75,58&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Жетісайыс
| {{flagicon|Ukraine}} [[Анна Мельниченко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 6586&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|Canada}} [[Брианн Тейсен-Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 6530&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Дафна Схипперс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 6477&lt;br /&gt;{{NR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''14'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''11'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''4'''
|'''29'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 5
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|11
|- align=center
| 3
| align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 5
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|12
|- align=center
| 4
| align=left|{{CHN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|9
|- align=center
| 5
| align=left|{{ETH}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 5
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|8
|- align=center
| 6
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|5
|- align=center
| 7
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|6
|- align=center
|8
| align=left|{{JPN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| 8 style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|9
| align=left|{{NED}}
|style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|- align=center
| align=left|{{UGA}}
|style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''49'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''49'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''51'''
| '''149'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
*[https://www.worldathletics.org/competitions/world-athletics-championships/oregon22/ IAAF World Athletics Champs Oregon 2022]


[[Санат:2022 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>h3sqc75qbk0ez51w2fydkhw5hazs8gd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058377</id>
      <parentid>3058370</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T15:58:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медальдық есеп */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23020" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2022&lt;br /&gt;IAAF World Championships Eugene 2022
 |Эмблема            = 2022 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Юджин]], {{USA}}
 |Елдер             = 179
 |Қатысушылар         = 1772
 |Медальдар            = 49
 |Ашылуы           = [[15 шілде]] [[2022]]
 |Жабылуы           = [[24 шілде]] [[2022]]
 |Стадион            = [[Хейвард филд]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2019|2019]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2023|2023]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XVIII әлем чемпионаты''' [[АҚШ]] [[Юджин]] қаласында [[2022 жыл]]дың [[15 шілде]] - [[24 шілде]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref name=iaaf1&gt;[http://www.iaaf.org/news/Kind=512/newsId=38139.html Пресс-релиз IAAF] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090821144732/http://www.iaaf.org/news/Kind=512/newsId=38139.html |date=2009-08-21 }}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Хейвард филд]]» стадионында өтті.

== Жеңімпаздар мен жүлдегерлер ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,77&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Джастин Гэтлин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 9,85&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Неста Картер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,95
|-
|200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,66&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Уоррен Уир]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,79&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Кёртис Митчелл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 20,04
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|400 метр
| {{flagicon|USA}} [[Лашон Мерритт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 43.74&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Тони Маккей]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 44.40&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Dominican Republic}} [[Лугелин Сантос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Доминикан Республикасы]]&lt;/small&gt; || 44.52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|800 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Мохаммед Аман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 1:43.31&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Ник Симмондс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:43.55&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Djibouti}} [[Аянлех Сулейман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Джибути]]&lt;/small&gt; || 1:43.76
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|1500 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Асбель Кипроп]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 3:36,28
| {{flagicon|USA}} [[Мэттью Центровиц]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 3:36,78
| {{flagicon|South Africa}} [[Йохан Кронье]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[ОАР]]&lt;/small&gt; || 3:36,83
|-
|5000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 13:26,98
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Хагос Гебрхивет]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
| {{flagicon|Kenya}} [[Исиа Коэч]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|10 000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 27:21.71&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Ибрахим Джейлан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 27:22.23&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Пол Тануи]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 27:22.61
|-
|Марафон
| {{flagicon|Uganda}} [[Стивен Кипротич]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Уганда]]&lt;/small&gt; || 2:09,51&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Лелиса Десиса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,12
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тадесе Тола]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|110 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Дэвид Оливер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,00&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уилсон]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,13
| {{flagicon|Russia}} [[Сергей Шубенков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 13,24
|-
|400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[Джехуе Гордон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Тринидад және Тобаго]]&lt;/small&gt; || 47,69&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Майкл Тинсли]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 47,70&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Serbia}} [[Эмир Бекрич]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 48,05&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Эзекиль Кембой]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,01&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Консеслус Кипруто]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,37&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|France}} [[Махидин Мехисси-Бенаббад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 8.07,86&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Иванов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:20:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Чэнь Дин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:21:09&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Spain}} [[Мигель Анхель Лопес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1:21:21&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|50 км жүру
| {{flagicon|Ireland}} [[Роберт Хеффернан]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ирландия]]&lt;/small&gt; || 3:37:56&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Михаил Рыжов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 3:38:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Australia}} [[Джаред Таллент]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 3:40:03&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| Эстафета 4x100 м
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Неста Картер]]&lt;br /&gt;[[Кемар Бэйли-Коул]]&lt;br /&gt;[[Никель Ашмид]]&lt;br /&gt;[[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt;''[[Уоррен Уир]]''&lt;br /&gt;''[[Ошан Бейли]]'' || 37,36&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Чарльз Силмон]]&lt;br /&gt;[[Майк Роджерс]]&lt;br /&gt;[[Муки Салаам]]&lt;br /&gt;[[Джастин Гэтлин]] || 37,66
| {{CAN}}&lt;br /&gt;[[Гэвин Смелли]]&lt;br /&gt;[[Аарон Браун]]&lt;br /&gt;[[Донтае Ричардс-Квок]]&lt;br /&gt;[[Джастин Уорнер]] || 37,92&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4x400 м
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Давид Вербург]]&lt;br&gt;[[Тони Маккей]]&lt;br&gt;[[Арман Холл]]&lt;br&gt;[[Лашон Мерритт]]&lt;br&gt;''[[Джошуа Менс]]''&lt;br&gt;''[[Джеймс Харрис]]'' || 2.58,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Рушин МакДональд]]&lt;br&gt;[[Эдино Стил]]&lt;br&gt;[[Омар Джонсон]]&lt;br&gt;[[Джавон Фрэнсис]]&lt;br&gt;''[[Джавер Белл]]'' || 2.59,88 
| {{RUS}}&lt;br /&gt;[[Максим Дылдин]]&lt;br&gt;[[Лев Мосин]]&lt;br&gt;[[Сергей Петухов]]&lt;br&gt;[[Владимир Краснов]] || 2.59,90  
|-
|Биіктікке секіру
| {{flagicon|Ukraine}} [[Богдан Бондаренко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 2,41&lt;br /&gt;{{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Qatar}} [[Мутаз Эсса Баршим]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Катар]]&lt;/small&gt; || 2,38
| {{flagicon|Canada}} [[Дерек Друэн]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 2,38&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Сырықпен секіру
| {{flagicon|Germany}} [[Рафаэль Хольцдеппе]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|France}} [[Рено Лавиллени]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|Germany}} [[Бьёрн Отто]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,82
|-
|Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Меньков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 8,56&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Игнисиус Гайса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 8,29&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Mexico}} [[Луис Ривера]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Мексика]]&lt;/small&gt; || 8,27
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Үштік секіру
| {{flagicon|France}} [[Тедди Тамго]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 18,04&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Педро Пичардо]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 17,68
| {{flagicon|USA}} [[Уилл Клэй]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 17,52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|Ядро лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Давид Шторль]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 21,73&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уитинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 21,57
| {{flagicon|Canada}} [[Дилан Армстронг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 21,34&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Диск лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Роберт Хартинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69.11
| {{flagicon|Poland}} [[Пётр Малаховский]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 68.36
| {{flagicon|Estonia}} [[Герд Кантер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эстония]]&lt;/small&gt; || 65.19
|-
|Найза лақтыру
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Витезслав Веселы]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 87,17
| {{flagicon|Finland}} [[Теро Питкямяки]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Финляндия]]&lt;/small&gt; || 87,07
| {{flagicon|Russia}} [[Дмитрий Тарабин]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 86,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Балға лақтыру
| {{flagicon|Poland}} [[Павел Файдек]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 81,97&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|Hungary}} [[Кристиан Парш]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Венгрия]]&lt;/small&gt; || 80,30
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Лукаш Мелих]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 79,36
|-
|Онсайыс
| {{flagicon|USA}} [[Эштон Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 8809&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Germany}} [[Михаэль Шрадер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 8670&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Canada}} [[Дамиан Уорнер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 8512&lt;br /&gt;{{PR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 10,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 10,93
| {{flagicon|USA}} [[Кармелита Джетер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 10,94
|-
| 200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 22,17
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 22,32
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 22,32
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 400 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Кристин Охуруогу]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 49,41&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Botswana}} [[Амантле Мончхо]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ботсвана]]&lt;/small&gt; || 49,41
| {{flagicon|Russia}} [[Антонина Кривошапка]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 49,78 
|-
| 800 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Юнис Джепкоэч Сум]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 1:57,38&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Савинова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:57,80&lt;br /&gt;{{SB}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бренда Мартинес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:57,91&lt;br /&gt;{{PR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 1 500 метр
| {{flagicon|Sweden}} [[Абеба Арегави]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Швеция]]&lt;/small&gt; || 4.02,67
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Симпсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4.02,99
| {{flagicon|Kenya}} [[Хеллен Обири]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 4.03,86
|-
| 5 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Месерет Дефар]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:50,19
| {{flagicon|Kenya}} [[Мерси Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 14:51,22
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Алмаз Айана]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:51,33
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 10 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тирунеш Дибаба]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:43,35
| {{flagicon|Kenya}} [[Глэйдис Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 30:45,17
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Белайнеш Олджира]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:46,98
|-
| Марафон
| {{flagicon|Kenya}} [[Эдна Киплагат]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 2:25:44
| {{flagicon|Italy}} [[Валерия Странео]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Италия]]&lt;/small&gt; || 2:25:58&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Japan}} [[Кайоко Фукуси]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жапония]]&lt;/small&gt; || 2:27:45
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4×100 метр
|{{JAM}} &lt;br /&gt;[[Кери Рассел]] &lt;br /&gt;[[Керрон Стюарт]] &lt;br /&gt;[[Скиллони Калверт]] &lt;br /&gt;[[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]] || 41,29&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Дженеба Тармо]] &lt;br /&gt;[[Александрия Андерсон]] &lt;br /&gt;[[Инглиш Гарднер]] &lt;br /&gt;[[Октавиус Фриман]] || 42,75
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Дина Ашер-Смит]] &lt;br /&gt;[[Эшли Нельсон]] &lt;br /&gt;[[Аннабель Льюис]] &lt;br /&gt;[[Хейли Джонс]] || 42.87
|-
| Эстафета 4×400 метр
|{{RUS}}&lt;br /&gt;[[Юлия Гущина]] &lt;br /&gt;[[Татьяна Фирова]]&lt;br /&gt;[[Ксения Рыжова]] &lt;br /&gt;[[Антонина Кривошапка]] &lt;br /&gt; ''[[Наталья Антюх]]'' || 3:20,19&lt;br /&gt;{{WL}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Джессика Бирд]] &lt;br /&gt;[[Наташа Хастингс]] &lt;br /&gt;[[Эшли Спенсер]] &lt;br /&gt;[[Франсена Маккорори]]&lt;br /&gt; ''[[Джоанна Эткинс]]'' || 3:20,41&lt;br /&gt;{{SB}}
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Эйлид Чайлд]] &lt;br /&gt;[[Шана Кокс]] &lt;br /&gt;[[Маргарет Адеойе]] &lt;br /&gt;[[Кристин Охуруогу]] || 3:22,61&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Брианна Роллинс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 12,44
| {{flagicon|Australia}} [[Салли Пирсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 12,50&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Great Britain}} [[Тиффани Портер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
|-
| 400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Зузана Гейнова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 52,83&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Далила Мухаммад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,09
| {{flagicon|USA}} [[Лашинда Димус]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,24
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Милка Чемос Чейва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:11,65&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Лидия Чепкуруи]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[София Ассефа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 9:12,84&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| 20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Лашманова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:09
| {{flagicon|Russia}} [[Анися Кирдяпкина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:11
| {{flagicon|China}} [[Лю Хун]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:28:10
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Биіктікке секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Светлана Школина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 2,03&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бриджитта Барретт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 2,00 
| {{flagicon|Russia}} [[Анна Чичерова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt;&lt;hr /&gt; {{flagicon|Spain}} [[Рут Бейтиа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1,97&lt;br /&gt;1,97
|-
| Сырықпен секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Исинбаева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 4,89&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Сур]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4,82
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярислей Сильва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 4,82
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|USA}} [[Бриттни Риз]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 7,01
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 6,99
| {{flagicon|Serbia}} [[Ивана Шпанович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 6,82&lt;br /&gt;{{NR}} 
|-
| Үштік секіру
| {{flagicon|Colombia}} [[Катрин Ибаргуен]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Колумбия]]&lt;/small&gt; || 14.85&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Екатерина Конева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 14.81
| {{flagicon|Ukraine}} [[Ольга Саладуха]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 14.65
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ядро лақтыру
| {{flagicon|New Zealand}} [[Валери Адамс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жаңа Зеландия]]&lt;/small&gt; || 20,88
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Шваниц]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 20,41&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Гун Лицзяо]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 19,95
|-
| Диск лақтыру
| {{flagicon|Croatia}} [[Сандра Перкович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Хорватия]]&lt;/small&gt; || 67,99
| {{flagicon|France}} [[Мелина Робер-Мишон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 66,28&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярелис Барриос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 64,96
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Найза лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Обергфёлль]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69,05&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Australia}} [[Кимберли Микл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 66,60&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Абакумова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 65,09
|-
| Балға лақтыру
| {{flagicon|Russia}} [[Татьяна Лысенко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 78,80&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Poland}} [[Анита Влодарчик]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 78,46&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|China}} [[Чжан Вэньсю]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 75,58&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Жетісайыс
| {{flagicon|Ukraine}} [[Анна Мельниченко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 6586&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|Canada}} [[Брианн Тейсен-Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 6530&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Дафна Схипперс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 6477&lt;br /&gt;{{NR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''13'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''9'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''11'''
|'''33'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{ETH}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|10
|- align=center
| 3
| align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 7
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|10
|- align=center
| 4
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 5
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|10
|- align=center
| 5
| align=left|{{CHN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|6
|- align=center
| 6
| align=left|{{AUS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
| 7
| align=left|{{PER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|- align=center
|8
| align=left|{{POL}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| 8 style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|4
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|9
| align=left|{{CAN}}
|style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
| align=left|{{JPN}}
|style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''49'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''49'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''49'''
| '''147'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
*[https://www.worldathletics.org/competitions/world-athletics-championships/oregon22/ IAAF World Athletics Champs Oregon 2022]


[[Санат:2022 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>hlt04thpkmpsqc0fcwh2qbx349c7d8d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Геномика</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686008</id>
    <revision>
      <id>3058372</id>
      <parentid>3058338</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T15:17:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2587" xml:space="preserve">[[Сурет:Mapping Reads.png|нобай|]]
'''Геномика''' — [[геном]]дардың құрылысын, қасиеттерін, эволюциясын, оларды өңдеу мүмкіндіктерін зерттейтін ғылым.

Егер [[генетика]] жеке [[ген]]дерді мен олардың тұқым қуалаушылықтағы қызметін зерттесе, геномика қандай-да бір ағзаның барлық гендерінің жиынын сандық және сапалық жағынан қарастырады, сол гендердің өзара әсерлесуін және ағзаға ықпалын зерттейді.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20040630170807/http://www.who.int/genomics/geneticsVSgenomics/en/ WHO definitions of genetics and genomics]&lt;/ref&gt;

Мысалы, [[эпистаз]] (бір геннің басқа генге әсер етуі), [[плейотропия]] (бірнеше белгінің бір генге байланысты болуы), [[гетерозис]] (гибридтер арасындағы айырмашылықтар), сондай-ақ [[локус]] пен [[аллель]]дердің арасындағы басқа да қатынастар геномика ғылымымен қамтылады.&lt;ref&gt;Pevsner J (2009). Bioinformatics and functional genomics&lt;/ref&gt;

== Салалары ==
Функционалдық геномика [[Транскрипция (биология)|транскрипцияны]], [[Трансляция (биология)|трансляцияны]], [[ақуыз]]дардың өзара әсерлесуін зерттей отырып, гендердің (ақуыздардың) атқаратын қызметін анықтауға бағытталған.
[[Сурет:Argonne's Midwest Center for Structural Genomics deposits 1,000th protein structure.jpg|An example of a protein structure determined by the Midwest Center for Structural Genomics.|нобай|]]
Құрылымдық геномика геномда сақталған әрбір ақуыздың үшөлшемді құрылымын анықтауға бағытталған.

Салыстырмалы геномика әртүрлі ағзалардың геномдарының ұқсастықтарын және айырмашылықтарын зерттейді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{biology-stub}}
{{Генетика}}
[[Санат:Геномика]]
[[Санат:Биоинформатика]]</text>
      <sha1>ox768tched444suo2b034bdcdw7ad2i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058376</id>
      <parentid>3058372</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T15:37:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мұхамеджан Амангелді</username>
        <id>25240</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2569" xml:space="preserve">[[Сурет:Mapping Reads.png|нобай|]]
'''Геномика''' — [[геном]]дардың құрылысын, қасиеттерін, эволюциясын, оларды өңдеу мүмкіндіктерін зерттейтін ғылым.

Егер [[генетика]] жеке [[ген|гендер]] мен олардың тұқым қуалаушылықтағы қызметін зерттесе, геномика қандай-да бір ағзаның барлық гендерінің жиынтығын сандық және сапалық жағынан қарастырады, сол гендердің өзара әсерлесуін және ағзаға ықпалын зерттейді.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20040630170807/http://www.who.int/genomics/geneticsVSgenomics/en/ WHO definitions of genetics and genomics]&lt;/ref&gt;

Мысалы, [[эпистаз]] (бір геннің басқа генге әсер етуі), [[плейотропия]] (бірнеше белгінің бір генге байланысты болуы), [[гетерозис]] (гибридтер арасындағы айырмашылықтар), сондай-ақ [[локус]] пен [[аллель]]дердің арасындағы басқа да қатынастарды геномика ғылымы қамтиды.&lt;ref&gt;Pevsner J (2009). Bioinformatics and functional genomics&lt;/ref&gt;

== Салалары ==
Функционалдық геномика [[Транскрипция (биология)|транскрипцияны]], [[Трансляция (биология)|трансляцияны]], [[ақуыз]]дардың өзара әсерлесуін зерттей отырып, гендердің (ақуыздардың) атқаратын қызметін анықтауға бағытталған.
[[Сурет:Argonne's Midwest Center for Structural Genomics deposits 1,000th protein structure.jpg|An example of a protein structure determined by the Midwest Center for Structural Genomics.|нобай|]]
Құрылымдық геномика геномда сақталған әрбір ақуыздың үшөлшемді құрылымын анықтауға бағытталған.

Салыстырмалы геномика әртүрлі ағзалардың геномдарының ұқсасты,ы мен айырмашығын зерттейді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{biology-stub}}
{{Генетика}}
[[Санат:Геномика]]
[[Санат:Биоинформатика]]</text>
      <sha1>naxby5sg73powvt7cpaj7yk94djq831</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058407</id>
      <parentid>3058376</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T17:27:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2897" xml:space="preserve">[[Сурет:Mapping Reads.png|нобай|]]
'''Геномика''' — [[геном]]дардың құрылысын, қасиеттерін, эволюциясын, оларды өңдеу мүмкіндіктерін зерттейтін ғылым.

Егер [[генетика]] жеке [[ген]]дерді мен олардың тұқым қуалаушылықтағы қызметін зерттесе, геномика қандай-да бір ағзаның барлық гендерінің жиынын сандық және сапалық жағынан қарастырады, сол гендердің өзара әсерлесуін және ағзаға ықпалын зерттейді.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20040630170807/http://www.who.int/genomics/geneticsVSgenomics/en/ WHO definitions of genetics and genomics]&lt;/ref&gt;

Мысалы, [[эпистаз]] (бір геннің басқа генге әсер етуі), [[плейотропия]] (бірнеше белгінің бір генге байланысты болуы), [[гетерозис]] (гибридтер арасындағы айырмашылықтар), сондай-ақ [[локус]] пен [[аллель]]дердің арасындағы басқа да қатынастар геномика ғылымымен қамтылады.&lt;ref&gt;Pevsner J (2009). Bioinformatics and functional genomics&lt;/ref&gt;

== Салалары ==
Функционалдық геномика [[Транскрипция (биология)|транскрипцияны]], [[Трансляция (биология)|трансляцияны]], [[ақуыз]]дардың өзара әсерлесуін зерттей отырып, гендердің (ақуыздардың) атқаратын қызметін анықтауға бағытталған.
[[Сурет:Argonne's Midwest Center for Structural Genomics deposits 1,000th protein structure.jpg|An example of a protein structure determined by the Midwest Center for Structural Genomics.|нобай|]]
Құрылымдық геномика геномда сақталған әрбір ақуыздың үшөлшемді құрылымын анықтауға бағытталған.

Эпигеномика жасушалардың генетикалық материалындағы эпигенетикалық өзгерістерді жүйелейді.

Когнитивтік геномика мидың белсенділігін реттейтін гендерді зерттейді.

Салыстырмалы геномика әртүрлі ағзалардың геномдарының ұқсастықтарын және айырмашылықтарын зерттейді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{biology-stub}}
{{Генетика}}
[[Санат:Геномика]]
[[Санат:Биоинформатика]]</text>
      <sha1>hw7a1qbj42p7rleyc1vjvqkxk7tuny6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Assyrtiko</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686013</id>
    <revision>
      <id>3058360</id>
      <timestamp>2022-08-07T12:20:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="348" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Assyrtiko}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 18:20, 2022 ж. тамыздың 7 (+06)</text>
      <sha1>ldeev0hd9kck88rjjq3kremmm9lyinb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:4a0jALat</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686014</id>
    <revision>
      <id>3058362</id>
      <timestamp>2022-08-07T12:58:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="205" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=4a0jALat}}

-- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 18:58, 2022 ж. тамыздың 7 (+06)</text>
      <sha1>etcb67xhusqcza1cs0z9e7k6q2j2m5c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Rwycta</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686015</id>
    <revision>
      <id>3058365</id>
      <timestamp>2022-08-07T14:02:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="345" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Rwycta}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 20:02, 2022 ж. тамыздың 7 (+06)</text>
      <sha1>t9psj424p9ytzoc1qo08p44y8vqar27</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Fazza 5</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686016</id>
    <revision>
      <id>3058366</id>
      <timestamp>2022-08-07T14:09:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="346" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Fazza 5}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 20:09, 2022 ж. тамыздың 7 (+06)</text>
      <sha1>3t443llexyjo2wt02jqzsz2ospwuzv4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Youbens</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686017</id>
    <revision>
      <id>3058367</id>
      <timestamp>2022-08-07T14:17:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="203" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Youbens}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 20:17, 2022 ж. тамыздың 7 (+06)</text>
      <sha1>fkue6ezs4r96dmojmpa1itgh4upjczw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Jörg Asmussen</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686018</id>
    <revision>
      <id>3058375</id>
      <timestamp>2022-08-07T15:29:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="319" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Jörg Asmussen}}

-- [[Қатысушы:GanS NIS|&lt;span style=&quot;text-shadow:gray 4px 4px 3px;&quot;&gt;&lt;font face=&quot;AR Cena&quot; color=&quot;black&quot;&gt;&lt;b&gt;Fани&lt;/b&gt;&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 21:29, 2022 ж. тамыздың 7 (+06)</text>
      <sha1>28mgbi4cv1enat7mvzsgo38lgl5ly1g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Universal infocard</title>
    <ns>10</ns>
    <id>686019</id>
    <revision>
      <id>3058378</id>
      <timestamp>2022-08-07T16:06:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: &lt;templatestyles src=&quot;Universal infocard/styles.css&quot; /&gt; {{#invoke:Universal infocard|render|nocat={{{nocat|}}}{{NAMESPACE}}}}&lt;!-- --&gt;{{#if: {{NAMESPACE}} ||&lt;!-- --&gt;[[Санат:Статьи с универсальной карточкой]]&lt;!-- --&gt;{{#invoke:Wikidata/category|categorizeIfNoParams}}&lt;!-- --&gt;{{if-wikidata|P18|||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая не добавляет изображение]]}}&lt;!-- --&gt;...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3563" xml:space="preserve">&lt;templatestyles src=&quot;Universal infocard/styles.css&quot; /&gt;
{{#invoke:Universal infocard|render|nocat={{{nocat|}}}{{NAMESPACE}}}}&lt;!--
--&gt;{{#if: {{NAMESPACE}} ||&lt;!--
--&gt;[[Санат:Статьи с универсальной карточкой]]&lt;!--
--&gt;{{#invoke:Wikidata/category|categorizeIfNoParams}}&lt;!--
--&gt;{{if-wikidata|P18|||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая не добавляет изображение]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{from|{{{1|}}}}}}|{{#if:{{{nocat|}}}||[[Санат:Википедия:Карточки с явно указанным элементом Викиданных]]}}}}&lt;!--
--&gt;{{#ifeq: {{str find|{{wikidata|P31|plain=1}}|человек}} | -1 || [[Санат:Статьи о людях, использующие универсальную карточку]]}}&lt;!--
противоположно: --&gt;{{if-wikidata|P461||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Б]]}}&lt;!--
причиной является: --&gt;{{if-wikidata|P828||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Вызывается]]}}&lt;!--
использует объект: --&gt;{{if-wikidata|P121||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Использует]]}}&lt;!--
использует: --&gt;{{if-wikidata|P2283||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Использует]]}}&lt;!--
кем практикуется: --&gt;{{if-wikidata|P3095||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Кем практикуется]]}}&lt;!--
обладает свойством: --&gt;{{if-wikidata|P1552||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Обладает]]}}&lt;!--
является причиной: --&gt;{{if-wikidata|P1542||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Причина]]}}&lt;!--
состоит из: --&gt;{{if-wikidata|P527||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Состоит]]}}&lt;!--
имеет форму: --&gt;{{if-wikidata|P1419||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Форма]]}}&lt;!--
символ Юникода: --&gt;{{if-wikidata|P487||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Эмодзи]]}}&lt;!--
используется как/для/в: --&gt;{{if-wikidata|P366||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Юзается]]}}&lt;!--
находится в пользовании у: --&gt;{{if-wikidata|P1535||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Юзается]]}}&lt;!--
--&gt;}}&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>9sjqp20a1vim0uihzqdxpoln0lximn1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058397</id>
      <parentid>3058378</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:35:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3563" xml:space="preserve">&lt;templatestyles src=&quot;Universal infocard/styles.css&quot; /&gt;
{{#invoke:Universal-infocard|render|nocat={{{nocat|}}}{{NAMESPACE}}}}&lt;!--
--&gt;{{#if: {{NAMESPACE}} ||&lt;!--
--&gt;[[Санат:Статьи с универсальной карточкой]]&lt;!--
--&gt;{{#invoke:Wikidata/category|categorizeIfNoParams}}&lt;!--
--&gt;{{if-wikidata|P18|||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая не добавляет изображение]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{from|{{{1|}}}}}}|{{#if:{{{nocat|}}}||[[Санат:Википедия:Карточки с явно указанным элементом Викиданных]]}}}}&lt;!--
--&gt;{{#ifeq: {{str find|{{wikidata|P31|plain=1}}|человек}} | -1 || [[Санат:Статьи о людях, использующие универсальную карточку]]}}&lt;!--
противоположно: --&gt;{{if-wikidata|P461||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Б]]}}&lt;!--
причиной является: --&gt;{{if-wikidata|P828||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Вызывается]]}}&lt;!--
использует объект: --&gt;{{if-wikidata|P121||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Использует]]}}&lt;!--
использует: --&gt;{{if-wikidata|P2283||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Использует]]}}&lt;!--
кем практикуется: --&gt;{{if-wikidata|P3095||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Кем практикуется]]}}&lt;!--
обладает свойством: --&gt;{{if-wikidata|P1552||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Обладает]]}}&lt;!--
является причиной: --&gt;{{if-wikidata|P1542||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Причина]]}}&lt;!--
состоит из: --&gt;{{if-wikidata|P527||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Состоит]]}}&lt;!--
имеет форму: --&gt;{{if-wikidata|P1419||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Форма]]}}&lt;!--
символ Юникода: --&gt;{{if-wikidata|P487||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Эмодзи]]}}&lt;!--
используется как/для/в: --&gt;{{if-wikidata|P366||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Юзается]]}}&lt;!--
находится в пользовании у: --&gt;{{if-wikidata|P1535||[[Санат:Статьи с универсальной карточкой, которая предположительно неуместна|Юзается]]}}&lt;!--
--&gt;}}&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>pp1g8n31r5m52ten9fsqfub69vhlppj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Universal infocard/styles.css</title>
    <ns>10</ns>
    <id>686020</id>
    <revision>
      <id>3058379</id>
      <timestamp>2022-08-07T16:10:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: .ts-Universal_infocard-original { 	text-align: center; }  .ts-Universal_infocard-label { 	width: 9em; }  .ts-Universal_infocard-split { 	vertical-align: middle; 	text-align: center; }  .ts-Universal_infocard-error { 	background: #fee7e6; 	border-color: #b32424; } /* [[Category:Үлгі:CSS ішкі беттері]] */</comment>
      <model>sanitized-css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="319" xml:space="preserve">.ts-Universal_infocard-original {
	text-align: center;
}

.ts-Universal_infocard-label {
	width: 9em;
}

.ts-Universal_infocard-split {
	vertical-align: middle;
	text-align: center;
}

.ts-Universal_infocard-error {
	background: #fee7e6;
	border-color: #b32424;
}
/* [[Category:Үлгі:CSS ішкі беттері]] */</text>
      <sha1>qvh0unbsiad1sdodsd9grqr0ckssnkk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Universal infocard</title>
    <ns>828</ns>
    <id>686021</id>
    <revision>
      <id>3058388</id>
      <timestamp>2022-08-07T16:21:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: --[[   Lua code for universal infocard. ]]  local isConfig, config = pcall( require, 'Module:Universal infocard/config' ); if isConfig == false then 	config = { 		skipPropertyIds = { 			P31 = true, 			P279 = true, 		} 	}; end  local p = {}; local lang = mw.getContentLanguage(); local entityId = nil;  -- CSS classes. local classes = {}; if config and config.classes then 	for key, value in pairs( config.classes ) do 		classes[ key ] = value; 	end end 	 function getClassSt...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12230" xml:space="preserve">--[[
  Lua code for universal infocard.
]]

local isConfig, config = pcall( require, 'Module:Universal infocard/config' );
if isConfig == false then
	config = {
		skipPropertyIds = {
			P31 = true,
			P279 = true,
		}
	};
end

local p = {};
local lang = mw.getContentLanguage();
local entityId = nil;

-- CSS classes.
local classes = {};
if config and config.classes then
	for key, value in pairs( config.classes ) do
		classes[ key ] = value;
	end
end
	
function getClassString( type )
	local class;
	if classes[type] then
		class = classes[type];
	elseif type ~= '' then
		class = 'infobox-' .. type;
	else
		class = 'infobox';
	end

	if class == '' then
		return '';
	end

	return ' class=&quot;'.. class .. '&quot;';
end


function getTemplate( propertyId )
	if config and config.templates and config.templates[ propertyId ] then
		return config.templates[ propertyId ];
	end

	if propertyId == 'title' then
		return '{{PAGENAME}}';
	end

	if propertyId == 'map' then
		return getMap;
	end

	if config and config.templates and config.templates.default then
		return config.templates.default;
	end

	if string.match( propertyId, '^P%d+$' ) then
		return '#statements:' .. propertyId;
	end
	
	return nil;
end

function expandTemplate( frame, title, args )
	if not title then
		return '';
	elseif type( title ) == 'function' then
		args.frame = frame;
		return title( args )
	elseif type( title ) == 'string' then
		if string.match( title, '^#' ) then
			return frame:callParserFunction{ name = title, args = args };
		elseif string.match( title, '^{' ) then
			return frame:preprocess( title );
		else
			return frame:expandTemplate{ title = title, args = args };
		end
	elseif type( title ) == 'table' then
		local realTitle = title[ 1 ];
		table.remove( title, 1 )
		return expandTemplate( frame, realTitle, title )
	end
end

function splitLine( value1, value2 )
	local result = '';
	if ( value1 and string.len( value1 ) ~= 0 ) or ( value2 and string.len( value2 ) ~= 0 ) then
		result = '&lt;tr&gt;';
		if ( value1 and string.len( value1 ) ~= 0 ) then
			local colspan = '';
			if ( not value2 or string.len( value2 ) == 0 ) then
				colspan = 'colspan=&quot;2&quot;';
			end
			result = result .. '&lt;td ' .. colspan .. getClassString( 'split' ) .. '&gt;';
			result = result .. value1;
			result = result .. '&lt;/td&gt;';
		end
		if ( value2 and string.len( value2 ) ~= 0 ) then
			local colspan = '';
			if ( not value1 or string.len( value1 ) == 0 ) then
				colspan = 'colspan=&quot;2&quot;';
			end
			result = result .. '&lt;td ' .. colspan .. getClassString( 'split' ) .. '&gt;';
			result = result .. value2;
			result = result .. '&lt;/td&gt;';
		end
		result = result .. '&lt;/tr&gt;\n';
	end

	return result;
end

function getLine( value, class, header )
	local result = '';
	local tag = header and 'th scope=&quot;colgroup&quot;' or 'td';
	if ( value and string.len( value ) ~= 0 ) then
		result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;' .. tag .. ' colspan=&quot;2&quot;'.. getClassString( class ) .. '&gt;';
		result = result .. value;
		result = result .. '&lt;/' .. tag .. '&gt;&lt;/tr&gt;\n';
		return result;
	end
	return result;
end

function getValue( label, value )
	local result = '';
	if ( value ~= nil and string.len( value ) ~= 0 ) then
		if label then
			result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;th scope=&quot;row&quot;' .. getClassString( 'label' ) .. '&gt;' .. label .. '&lt;/th&gt;';
			result = result .. '&lt;td' .. getClassString( 'text' ) .. '&gt;\n';
		else
			result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot;' .. getClassString( 'text' ) .. '&gt;';
		end
		result = result .. value;
		result = result .. '&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;\n';
		return result;
	end
	return result;
end

function getMap( args )
	local entityId = args.entityId or mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage();
	local statements = mw.wikibase.getBestStatements( entityId, 'P625' );
	
	if not statements or
		not statements[ 1 ] or
		not statements[ 1 ].mainsnak or
		statements[ 1 ].mainsnak.snaktype ~= 'value' or
		statements[ 1 ].mainsnak.datavalue.value.globe ~= 'http://www.wikidata.org/entity/Q2'
	then
		return '';
	end

	local coord = statements[ 1 ].mainsnak.datavalue.value;
	local title = expandTemplate( args.frame, getTemplate( 'title' ), { from = entityId } );

	local mapContent = [[ {
		&quot;type&quot;: &quot;Feature&quot;,
		&quot;geometry&quot;: {
			&quot;type&quot;: &quot;Point&quot;,
			&quot;coordinates&quot;: [
				]] .. coord['longitude'] .. [[,
				]] .. coord['latitude'] .. [[
			]
		},
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;title&quot;: &quot;]] .. title .. [[&quot;,
			&quot;marker-symbol&quot;: &quot;star&quot;,
			&quot;marker-color&quot;: &quot;#3366cc&quot;
		}
    }, {
		&quot;type&quot;: &quot;ExternalData&quot;,
		&quot;service&quot;: &quot;geoline&quot;,
		&quot;ids&quot;: &quot;]] .. entityId .. [[&quot;,
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;stroke&quot;: &quot;#FF9999&quot;
		}
    }, {
		&quot;type&quot;: &quot;ExternalData&quot;,
		&quot;service&quot;: &quot;geoshape&quot;,
		&quot;ids&quot;: &quot;]] .. entityId .. [[&quot;,
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;fill&quot;: &quot;#FF0000&quot;,
			&quot;fill-opacity&quot;: 0.1,
			&quot;stroke&quot;: &quot;#FF9999&quot;
		}
	} ]];

    return args.frame:extensionTag{
    	name = 'mapframe',
    	content = '[' .. mapContent .. ']',
    	args = {
			'frameless',
			align = 'center',
			latitude = coord['latitude'],
			longitude = coord['longitude'],
			zoom = 11,
			width = 300,
			height = 250,
		}
	};
end

function renderValue( frame, propertyId, args )
	local tplArgs = { propertyId, from = entityId, entityId = entityId, nocat = frame.args['nocat'] };

	if args then
	    local k = nil;
	    repeat
	        k = next( args, k );
	        if k then
	            tplArgs[ k ] = args[ k ];
	        end
	    until not k
    end

    return expandTemplate( frame, getTemplate( propertyId ), tplArgs );
end

-- Filter deprecated claims and returning only preferred ones if present.
function filterClaims( entity, propertyId )
	if ( entity.claims == nil or entity.claims[ propertyId ] == nil ) then
		return {};
	end
	local all = entity.claims[ propertyId ];
	local normal = {};
	local preferred = {};
	for _, claim in pairs( all ) do
		local rank = claim.rank or 'normal';
		if ( rank == 'normal' ) then
			table.insert( normal, claim );
		end
		if ( rank == 'preferred' ) then
			table.insert( preferred, claim );
		end
	end
	if ( #preferred &gt; 0 ) then
		return preferred;
	end
	return normal;
end

-- Filter deprecated claims and returning only preferred ones if present.
function propertyHasEntity( claims, itemId )
	if not claims then
		return false;
	end
	for _, claim in pairs( claims ) do
		if claim.mainsnak
			and claim.mainsnak.datavalue
			and claim.mainsnak.datavalue.value
			and claim.mainsnak.datavalue.value.id
			and claim.mainsnak.datavalue.value.id == itemId then
				return true;
		end
	end
	
	return false;
end

function propertyLabel( propertyId )
	local label, labelLang = mw.wikibase.getLabelWithLang( propertyId );
	label = lang:ucfirst( label );
	if labelLang ~= lang:getCode() then
		label = '[[d:Property:' .. propertyId .. '|' .. label .. ']]';
	end
	return label;
end

function simpleLabel( entityId )
	local label = mw.wikibase.label( entityId );
	label = lang:ucfirst( label );
	return label;
end

function getErrorMessage( message )
	local result = '&lt;table' .. getClassString( 'error' ) .. '&gt;\n';
	result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot;&gt;' .. message .. '&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;\n';
	result = result .. '&lt;/table&gt;';
	return result;
end

function p.render( frame )
	local i18n_error_emptyWikidataEntity = '';
	local i18n_error_noWikidataEntity = '';
	if config and config.i18n and config.i18n.error then
		if config.i18n.error.emptyWikidataEntity then
			i18n_error_emptyWikidataEntity = config.i18n.error.emptyWikidataEntity;
		end
		if config.i18n.error.noWikidataEntity then
			i18n_error_noWikidataEntity = config.i18n.error.noWikidataEntity;
		end
	end

	local result = '&lt;table' .. getClassString( '' );
	if config and config.i18n and config.i18n.dataName then
		result = result .. ' data-name=&quot;' .. config.i18n.dataName .. '&quot;';
	end
	result = result .. '&gt;\n';

	local localImage = nil;

	if ( frame ~= nil and frame:getParent() ~= nil ) then
		local p_frame = frame:getParent();
		if p_frame.args ~= nil then
			-- image under FU only in local
			localImage = p_frame.args.image;
		
			if p_frame.args.from ~= nil and p_frame.args.from ~= '' then
				entityId = p_frame.args.from;
			elseif p_frame.args[ 1 ] ~= nil and string.gmatch( p_frame.args[ 1 ], '^Q\d+$' ) then
				entityId = p_frame.args[ 1 ];
			end
		end
	end

	local wdStatus, entity = pcall( mw.wikibase.getEntity, entityId );
	if wdStatus ~= true or entity == nil then
		return getErrorMessage( i18n_error_noWikidataEntity );
	elseif entity.claims == nil then
		return getErrorMessage( i18n_error_emptyWikidataEntity );
	end
	
	-- TODO: Need to consider how to display class properties (P31, P279, P361, ...).
	local skipPropertyIds = {};
	if config.skipPropertyIds then
		skipPropertyIds = mw.clone( config.skipPropertyIds );
	end

	local claims = entity.claims;
	local order = mw.wikibase.getPropertyOrder() or {};

	-- Header.
	local entityLabel, entityLabelLang  = entity:getLabelWithLang( lang:getCode() );
	local label;

	---- Name.
	local titleTemplate = getTemplate( 'title' );
	-- TODO: Make it possible to specify a template for any value, not just Q5.
	if propertyHasEntity( claims.P31, 'Q5' ) then
		local titleTemplateQ5 = getTemplate( 'title_Q5' );
		if titleTemplateQ5 then
			titleTemplate = titleTemplateQ5;
		end
	end

	if entityLabelLang == lang:getCode() then
		label = expandTemplate( frame, titleTemplate, { wdLabel, from = entityId } );
	else
		label = expandTemplate( frame, titleTemplate, { from = entityId } );
	end
	result = result .. getLine( label, 'above', true );

	---- Original name.
	if claims.P1559 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P1559' ), { from = entityId } ), 'original' );
	elseif claims.P1705 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P1705' ), { from = entityId } ), 'original' );
	end

	---- Flag and COA.
	if claims.P41 or claims.P94 then
		local flag = nil;
		local flagLabel = nil;
		local coa = nil;
		local coaLabel = nil;

		if claims.P41 then
			flag = renderValue( frame, 'P41' );
			if claims.P163 then
				flagLabel = renderValue( frame, 'P163', { text = simpleLabel( 'Q14660' ) } );
			else
				flagLabel = simpleLabel( 'Q14660' );
			end
		end

		if claims.P94 then
			coa = renderValue( frame, 'P94' );
			if claims.P163 then
				coaLabel = renderValue( frame, 'P237', { text = simpleLabel( 'Q14659' ) } );
			else
				coaLabel = simpleLabel( 'Q14659' );
			end
		end

		result = result .. splitLine( flagLabel, coaLabel );
		result = result .. splitLine( flag, coa );
	end

	-- Body.
	local propertyIds = {};
	for propertyId, claim in pairs( entity.claims ) do
		table.insert( propertyIds, propertyId );
	end
	local orderedProperties = mw.wikibase.orderProperties( propertyIds )
	
	local shownProperties = 0
	for i, propertyId in ipairs( orderedProperties ) do
		local propertyClaims = claims[ propertyId ];
		if not skipPropertyIds[ propertyId ]
				and propertyClaims
				and propertyClaims[ 1 ]
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'external-id'
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'tabular-data'
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'wikibase-property'
		then
			local label = propertyLabel( propertyId );
			if propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype == 'commonsMedia' then
				result = result .. getLine( renderValue( frame, propertyId, { alt = label } ), 'image' );
			else
				result = result .. getValue( label, renderValue( frame, propertyId ) );
			end
			skipPropertyIds[ propertyId ] = true
			shownProperties = shownProperties + 1
		end
	end

	-- Footer.

	---- Map.
	if claims.P625 ~= nil then
		result = result .. getLine( renderValue( frame, 'map' ), 'text' );
	end

	---- Commons.
	if claims.P373 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P373' ), { from = entityId } ), 'below' );
	end

	result = result .. '&lt;/table&gt;';

	-- Coords.
	if claims.P625 ~= nil then
		result = result .. renderValue( frame, 'P625', { display = 'title' } );
	end
	
	-- Tracking category.
	if config and config.categories and config.categories['few-properties-shown'] then
		if shownProperties &lt; 4 then
			result = result .. '[[Category:' .. config.categories['few-properties-shown'] .. '|' .. shownProperties .. ']]'
		end
	end

	return result; 
end

return p;</text>
      <sha1>esbsi49inwtowsqi3btxkyfqufy5k6n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058389</id>
      <parentid>3058388</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:21:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jimmy&amp;Friends 2 [[Жоба:Инкубатор/Universal infocard]] бетін [[Module:Universal infocard]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12230" xml:space="preserve">--[[
  Lua code for universal infocard.
]]

local isConfig, config = pcall( require, 'Module:Universal infocard/config' );
if isConfig == false then
	config = {
		skipPropertyIds = {
			P31 = true,
			P279 = true,
		}
	};
end

local p = {};
local lang = mw.getContentLanguage();
local entityId = nil;

-- CSS classes.
local classes = {};
if config and config.classes then
	for key, value in pairs( config.classes ) do
		classes[ key ] = value;
	end
end
	
function getClassString( type )
	local class;
	if classes[type] then
		class = classes[type];
	elseif type ~= '' then
		class = 'infobox-' .. type;
	else
		class = 'infobox';
	end

	if class == '' then
		return '';
	end

	return ' class=&quot;'.. class .. '&quot;';
end


function getTemplate( propertyId )
	if config and config.templates and config.templates[ propertyId ] then
		return config.templates[ propertyId ];
	end

	if propertyId == 'title' then
		return '{{PAGENAME}}';
	end

	if propertyId == 'map' then
		return getMap;
	end

	if config and config.templates and config.templates.default then
		return config.templates.default;
	end

	if string.match( propertyId, '^P%d+$' ) then
		return '#statements:' .. propertyId;
	end
	
	return nil;
end

function expandTemplate( frame, title, args )
	if not title then
		return '';
	elseif type( title ) == 'function' then
		args.frame = frame;
		return title( args )
	elseif type( title ) == 'string' then
		if string.match( title, '^#' ) then
			return frame:callParserFunction{ name = title, args = args };
		elseif string.match( title, '^{' ) then
			return frame:preprocess( title );
		else
			return frame:expandTemplate{ title = title, args = args };
		end
	elseif type( title ) == 'table' then
		local realTitle = title[ 1 ];
		table.remove( title, 1 )
		return expandTemplate( frame, realTitle, title )
	end
end

function splitLine( value1, value2 )
	local result = '';
	if ( value1 and string.len( value1 ) ~= 0 ) or ( value2 and string.len( value2 ) ~= 0 ) then
		result = '&lt;tr&gt;';
		if ( value1 and string.len( value1 ) ~= 0 ) then
			local colspan = '';
			if ( not value2 or string.len( value2 ) == 0 ) then
				colspan = 'colspan=&quot;2&quot;';
			end
			result = result .. '&lt;td ' .. colspan .. getClassString( 'split' ) .. '&gt;';
			result = result .. value1;
			result = result .. '&lt;/td&gt;';
		end
		if ( value2 and string.len( value2 ) ~= 0 ) then
			local colspan = '';
			if ( not value1 or string.len( value1 ) == 0 ) then
				colspan = 'colspan=&quot;2&quot;';
			end
			result = result .. '&lt;td ' .. colspan .. getClassString( 'split' ) .. '&gt;';
			result = result .. value2;
			result = result .. '&lt;/td&gt;';
		end
		result = result .. '&lt;/tr&gt;\n';
	end

	return result;
end

function getLine( value, class, header )
	local result = '';
	local tag = header and 'th scope=&quot;colgroup&quot;' or 'td';
	if ( value and string.len( value ) ~= 0 ) then
		result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;' .. tag .. ' colspan=&quot;2&quot;'.. getClassString( class ) .. '&gt;';
		result = result .. value;
		result = result .. '&lt;/' .. tag .. '&gt;&lt;/tr&gt;\n';
		return result;
	end
	return result;
end

function getValue( label, value )
	local result = '';
	if ( value ~= nil and string.len( value ) ~= 0 ) then
		if label then
			result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;th scope=&quot;row&quot;' .. getClassString( 'label' ) .. '&gt;' .. label .. '&lt;/th&gt;';
			result = result .. '&lt;td' .. getClassString( 'text' ) .. '&gt;\n';
		else
			result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot;' .. getClassString( 'text' ) .. '&gt;';
		end
		result = result .. value;
		result = result .. '&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;\n';
		return result;
	end
	return result;
end

function getMap( args )
	local entityId = args.entityId or mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage();
	local statements = mw.wikibase.getBestStatements( entityId, 'P625' );
	
	if not statements or
		not statements[ 1 ] or
		not statements[ 1 ].mainsnak or
		statements[ 1 ].mainsnak.snaktype ~= 'value' or
		statements[ 1 ].mainsnak.datavalue.value.globe ~= 'http://www.wikidata.org/entity/Q2'
	then
		return '';
	end

	local coord = statements[ 1 ].mainsnak.datavalue.value;
	local title = expandTemplate( args.frame, getTemplate( 'title' ), { from = entityId } );

	local mapContent = [[ {
		&quot;type&quot;: &quot;Feature&quot;,
		&quot;geometry&quot;: {
			&quot;type&quot;: &quot;Point&quot;,
			&quot;coordinates&quot;: [
				]] .. coord['longitude'] .. [[,
				]] .. coord['latitude'] .. [[
			]
		},
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;title&quot;: &quot;]] .. title .. [[&quot;,
			&quot;marker-symbol&quot;: &quot;star&quot;,
			&quot;marker-color&quot;: &quot;#3366cc&quot;
		}
    }, {
		&quot;type&quot;: &quot;ExternalData&quot;,
		&quot;service&quot;: &quot;geoline&quot;,
		&quot;ids&quot;: &quot;]] .. entityId .. [[&quot;,
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;stroke&quot;: &quot;#FF9999&quot;
		}
    }, {
		&quot;type&quot;: &quot;ExternalData&quot;,
		&quot;service&quot;: &quot;geoshape&quot;,
		&quot;ids&quot;: &quot;]] .. entityId .. [[&quot;,
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;fill&quot;: &quot;#FF0000&quot;,
			&quot;fill-opacity&quot;: 0.1,
			&quot;stroke&quot;: &quot;#FF9999&quot;
		}
	} ]];

    return args.frame:extensionTag{
    	name = 'mapframe',
    	content = '[' .. mapContent .. ']',
    	args = {
			'frameless',
			align = 'center',
			latitude = coord['latitude'],
			longitude = coord['longitude'],
			zoom = 11,
			width = 300,
			height = 250,
		}
	};
end

function renderValue( frame, propertyId, args )
	local tplArgs = { propertyId, from = entityId, entityId = entityId, nocat = frame.args['nocat'] };

	if args then
	    local k = nil;
	    repeat
	        k = next( args, k );
	        if k then
	            tplArgs[ k ] = args[ k ];
	        end
	    until not k
    end

    return expandTemplate( frame, getTemplate( propertyId ), tplArgs );
end

-- Filter deprecated claims and returning only preferred ones if present.
function filterClaims( entity, propertyId )
	if ( entity.claims == nil or entity.claims[ propertyId ] == nil ) then
		return {};
	end
	local all = entity.claims[ propertyId ];
	local normal = {};
	local preferred = {};
	for _, claim in pairs( all ) do
		local rank = claim.rank or 'normal';
		if ( rank == 'normal' ) then
			table.insert( normal, claim );
		end
		if ( rank == 'preferred' ) then
			table.insert( preferred, claim );
		end
	end
	if ( #preferred &gt; 0 ) then
		return preferred;
	end
	return normal;
end

-- Filter deprecated claims and returning only preferred ones if present.
function propertyHasEntity( claims, itemId )
	if not claims then
		return false;
	end
	for _, claim in pairs( claims ) do
		if claim.mainsnak
			and claim.mainsnak.datavalue
			and claim.mainsnak.datavalue.value
			and claim.mainsnak.datavalue.value.id
			and claim.mainsnak.datavalue.value.id == itemId then
				return true;
		end
	end
	
	return false;
end

function propertyLabel( propertyId )
	local label, labelLang = mw.wikibase.getLabelWithLang( propertyId );
	label = lang:ucfirst( label );
	if labelLang ~= lang:getCode() then
		label = '[[d:Property:' .. propertyId .. '|' .. label .. ']]';
	end
	return label;
end

function simpleLabel( entityId )
	local label = mw.wikibase.label( entityId );
	label = lang:ucfirst( label );
	return label;
end

function getErrorMessage( message )
	local result = '&lt;table' .. getClassString( 'error' ) .. '&gt;\n';
	result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot;&gt;' .. message .. '&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;\n';
	result = result .. '&lt;/table&gt;';
	return result;
end

function p.render( frame )
	local i18n_error_emptyWikidataEntity = '';
	local i18n_error_noWikidataEntity = '';
	if config and config.i18n and config.i18n.error then
		if config.i18n.error.emptyWikidataEntity then
			i18n_error_emptyWikidataEntity = config.i18n.error.emptyWikidataEntity;
		end
		if config.i18n.error.noWikidataEntity then
			i18n_error_noWikidataEntity = config.i18n.error.noWikidataEntity;
		end
	end

	local result = '&lt;table' .. getClassString( '' );
	if config and config.i18n and config.i18n.dataName then
		result = result .. ' data-name=&quot;' .. config.i18n.dataName .. '&quot;';
	end
	result = result .. '&gt;\n';

	local localImage = nil;

	if ( frame ~= nil and frame:getParent() ~= nil ) then
		local p_frame = frame:getParent();
		if p_frame.args ~= nil then
			-- image under FU only in local
			localImage = p_frame.args.image;
		
			if p_frame.args.from ~= nil and p_frame.args.from ~= '' then
				entityId = p_frame.args.from;
			elseif p_frame.args[ 1 ] ~= nil and string.gmatch( p_frame.args[ 1 ], '^Q\d+$' ) then
				entityId = p_frame.args[ 1 ];
			end
		end
	end

	local wdStatus, entity = pcall( mw.wikibase.getEntity, entityId );
	if wdStatus ~= true or entity == nil then
		return getErrorMessage( i18n_error_noWikidataEntity );
	elseif entity.claims == nil then
		return getErrorMessage( i18n_error_emptyWikidataEntity );
	end
	
	-- TODO: Need to consider how to display class properties (P31, P279, P361, ...).
	local skipPropertyIds = {};
	if config.skipPropertyIds then
		skipPropertyIds = mw.clone( config.skipPropertyIds );
	end

	local claims = entity.claims;
	local order = mw.wikibase.getPropertyOrder() or {};

	-- Header.
	local entityLabel, entityLabelLang  = entity:getLabelWithLang( lang:getCode() );
	local label;

	---- Name.
	local titleTemplate = getTemplate( 'title' );
	-- TODO: Make it possible to specify a template for any value, not just Q5.
	if propertyHasEntity( claims.P31, 'Q5' ) then
		local titleTemplateQ5 = getTemplate( 'title_Q5' );
		if titleTemplateQ5 then
			titleTemplate = titleTemplateQ5;
		end
	end

	if entityLabelLang == lang:getCode() then
		label = expandTemplate( frame, titleTemplate, { wdLabel, from = entityId } );
	else
		label = expandTemplate( frame, titleTemplate, { from = entityId } );
	end
	result = result .. getLine( label, 'above', true );

	---- Original name.
	if claims.P1559 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P1559' ), { from = entityId } ), 'original' );
	elseif claims.P1705 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P1705' ), { from = entityId } ), 'original' );
	end

	---- Flag and COA.
	if claims.P41 or claims.P94 then
		local flag = nil;
		local flagLabel = nil;
		local coa = nil;
		local coaLabel = nil;

		if claims.P41 then
			flag = renderValue( frame, 'P41' );
			if claims.P163 then
				flagLabel = renderValue( frame, 'P163', { text = simpleLabel( 'Q14660' ) } );
			else
				flagLabel = simpleLabel( 'Q14660' );
			end
		end

		if claims.P94 then
			coa = renderValue( frame, 'P94' );
			if claims.P163 then
				coaLabel = renderValue( frame, 'P237', { text = simpleLabel( 'Q14659' ) } );
			else
				coaLabel = simpleLabel( 'Q14659' );
			end
		end

		result = result .. splitLine( flagLabel, coaLabel );
		result = result .. splitLine( flag, coa );
	end

	-- Body.
	local propertyIds = {};
	for propertyId, claim in pairs( entity.claims ) do
		table.insert( propertyIds, propertyId );
	end
	local orderedProperties = mw.wikibase.orderProperties( propertyIds )
	
	local shownProperties = 0
	for i, propertyId in ipairs( orderedProperties ) do
		local propertyClaims = claims[ propertyId ];
		if not skipPropertyIds[ propertyId ]
				and propertyClaims
				and propertyClaims[ 1 ]
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'external-id'
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'tabular-data'
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'wikibase-property'
		then
			local label = propertyLabel( propertyId );
			if propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype == 'commonsMedia' then
				result = result .. getLine( renderValue( frame, propertyId, { alt = label } ), 'image' );
			else
				result = result .. getValue( label, renderValue( frame, propertyId ) );
			end
			skipPropertyIds[ propertyId ] = true
			shownProperties = shownProperties + 1
		end
	end

	-- Footer.

	---- Map.
	if claims.P625 ~= nil then
		result = result .. getLine( renderValue( frame, 'map' ), 'text' );
	end

	---- Commons.
	if claims.P373 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P373' ), { from = entityId } ), 'below' );
	end

	result = result .. '&lt;/table&gt;';

	-- Coords.
	if claims.P625 ~= nil then
		result = result .. renderValue( frame, 'P625', { display = 'title' } );
	end
	
	-- Tracking category.
	if config and config.categories and config.categories['few-properties-shown'] then
		if shownProperties &lt; 4 then
			result = result .. '[[Category:' .. config.categories['few-properties-shown'] .. '|' .. shownProperties .. ']]'
		end
	end

	return result; 
end

return p;</text>
      <sha1>esbsi49inwtowsqi3btxkyfqufy5k6n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058392</id>
      <parentid>3058389</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:24:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>+ Жойылсын деп белгіледі ([[УП:БЕЛГІ|белгілегіш]])</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12262" xml:space="preserve">{{жедел жойылсын}}
--[[
  Lua code for universal infocard.
]]

local isConfig, config = pcall( require, 'Module:Universal infocard/config' );
if isConfig == false then
	config = {
		skipPropertyIds = {
			P31 = true,
			P279 = true,
		}
	};
end

local p = {};
local lang = mw.getContentLanguage();
local entityId = nil;

-- CSS classes.
local classes = {};
if config and config.classes then
	for key, value in pairs( config.classes ) do
		classes[ key ] = value;
	end
end
	
function getClassString( type )
	local class;
	if classes[type] then
		class = classes[type];
	elseif type ~= '' then
		class = 'infobox-' .. type;
	else
		class = 'infobox';
	end

	if class == '' then
		return '';
	end

	return ' class=&quot;'.. class .. '&quot;';
end


function getTemplate( propertyId )
	if config and config.templates and config.templates[ propertyId ] then
		return config.templates[ propertyId ];
	end

	if propertyId == 'title' then
		return '{{PAGENAME}}';
	end

	if propertyId == 'map' then
		return getMap;
	end

	if config and config.templates and config.templates.default then
		return config.templates.default;
	end

	if string.match( propertyId, '^P%d+$' ) then
		return '#statements:' .. propertyId;
	end
	
	return nil;
end

function expandTemplate( frame, title, args )
	if not title then
		return '';
	elseif type( title ) == 'function' then
		args.frame = frame;
		return title( args )
	elseif type( title ) == 'string' then
		if string.match( title, '^#' ) then
			return frame:callParserFunction{ name = title, args = args };
		elseif string.match( title, '^{' ) then
			return frame:preprocess( title );
		else
			return frame:expandTemplate{ title = title, args = args };
		end
	elseif type( title ) == 'table' then
		local realTitle = title[ 1 ];
		table.remove( title, 1 )
		return expandTemplate( frame, realTitle, title )
	end
end

function splitLine( value1, value2 )
	local result = '';
	if ( value1 and string.len( value1 ) ~= 0 ) or ( value2 and string.len( value2 ) ~= 0 ) then
		result = '&lt;tr&gt;';
		if ( value1 and string.len( value1 ) ~= 0 ) then
			local colspan = '';
			if ( not value2 or string.len( value2 ) == 0 ) then
				colspan = 'colspan=&quot;2&quot;';
			end
			result = result .. '&lt;td ' .. colspan .. getClassString( 'split' ) .. '&gt;';
			result = result .. value1;
			result = result .. '&lt;/td&gt;';
		end
		if ( value2 and string.len( value2 ) ~= 0 ) then
			local colspan = '';
			if ( not value1 or string.len( value1 ) == 0 ) then
				colspan = 'colspan=&quot;2&quot;';
			end
			result = result .. '&lt;td ' .. colspan .. getClassString( 'split' ) .. '&gt;';
			result = result .. value2;
			result = result .. '&lt;/td&gt;';
		end
		result = result .. '&lt;/tr&gt;\n';
	end

	return result;
end

function getLine( value, class, header )
	local result = '';
	local tag = header and 'th scope=&quot;colgroup&quot;' or 'td';
	if ( value and string.len( value ) ~= 0 ) then
		result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;' .. tag .. ' colspan=&quot;2&quot;'.. getClassString( class ) .. '&gt;';
		result = result .. value;
		result = result .. '&lt;/' .. tag .. '&gt;&lt;/tr&gt;\n';
		return result;
	end
	return result;
end

function getValue( label, value )
	local result = '';
	if ( value ~= nil and string.len( value ) ~= 0 ) then
		if label then
			result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;th scope=&quot;row&quot;' .. getClassString( 'label' ) .. '&gt;' .. label .. '&lt;/th&gt;';
			result = result .. '&lt;td' .. getClassString( 'text' ) .. '&gt;\n';
		else
			result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot;' .. getClassString( 'text' ) .. '&gt;';
		end
		result = result .. value;
		result = result .. '&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;\n';
		return result;
	end
	return result;
end

function getMap( args )
	local entityId = args.entityId or mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage();
	local statements = mw.wikibase.getBestStatements( entityId, 'P625' );
	
	if not statements or
		not statements[ 1 ] or
		not statements[ 1 ].mainsnak or
		statements[ 1 ].mainsnak.snaktype ~= 'value' or
		statements[ 1 ].mainsnak.datavalue.value.globe ~= 'http://www.wikidata.org/entity/Q2'
	then
		return '';
	end

	local coord = statements[ 1 ].mainsnak.datavalue.value;
	local title = expandTemplate( args.frame, getTemplate( 'title' ), { from = entityId } );

	local mapContent = [[ {
		&quot;type&quot;: &quot;Feature&quot;,
		&quot;geometry&quot;: {
			&quot;type&quot;: &quot;Point&quot;,
			&quot;coordinates&quot;: [
				]] .. coord['longitude'] .. [[,
				]] .. coord['latitude'] .. [[
			]
		},
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;title&quot;: &quot;]] .. title .. [[&quot;,
			&quot;marker-symbol&quot;: &quot;star&quot;,
			&quot;marker-color&quot;: &quot;#3366cc&quot;
		}
    }, {
		&quot;type&quot;: &quot;ExternalData&quot;,
		&quot;service&quot;: &quot;geoline&quot;,
		&quot;ids&quot;: &quot;]] .. entityId .. [[&quot;,
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;stroke&quot;: &quot;#FF9999&quot;
		}
    }, {
		&quot;type&quot;: &quot;ExternalData&quot;,
		&quot;service&quot;: &quot;geoshape&quot;,
		&quot;ids&quot;: &quot;]] .. entityId .. [[&quot;,
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;fill&quot;: &quot;#FF0000&quot;,
			&quot;fill-opacity&quot;: 0.1,
			&quot;stroke&quot;: &quot;#FF9999&quot;
		}
	} ]];

    return args.frame:extensionTag{
    	name = 'mapframe',
    	content = '[' .. mapContent .. ']',
    	args = {
			'frameless',
			align = 'center',
			latitude = coord['latitude'],
			longitude = coord['longitude'],
			zoom = 11,
			width = 300,
			height = 250,
		}
	};
end

function renderValue( frame, propertyId, args )
	local tplArgs = { propertyId, from = entityId, entityId = entityId, nocat = frame.args['nocat'] };

	if args then
	    local k = nil;
	    repeat
	        k = next( args, k );
	        if k then
	            tplArgs[ k ] = args[ k ];
	        end
	    until not k
    end

    return expandTemplate( frame, getTemplate( propertyId ), tplArgs );
end

-- Filter deprecated claims and returning only preferred ones if present.
function filterClaims( entity, propertyId )
	if ( entity.claims == nil or entity.claims[ propertyId ] == nil ) then
		return {};
	end
	local all = entity.claims[ propertyId ];
	local normal = {};
	local preferred = {};
	for _, claim in pairs( all ) do
		local rank = claim.rank or 'normal';
		if ( rank == 'normal' ) then
			table.insert( normal, claim );
		end
		if ( rank == 'preferred' ) then
			table.insert( preferred, claim );
		end
	end
	if ( #preferred &gt; 0 ) then
		return preferred;
	end
	return normal;
end

-- Filter deprecated claims and returning only preferred ones if present.
function propertyHasEntity( claims, itemId )
	if not claims then
		return false;
	end
	for _, claim in pairs( claims ) do
		if claim.mainsnak
			and claim.mainsnak.datavalue
			and claim.mainsnak.datavalue.value
			and claim.mainsnak.datavalue.value.id
			and claim.mainsnak.datavalue.value.id == itemId then
				return true;
		end
	end
	
	return false;
end

function propertyLabel( propertyId )
	local label, labelLang = mw.wikibase.getLabelWithLang( propertyId );
	label = lang:ucfirst( label );
	if labelLang ~= lang:getCode() then
		label = '[[d:Property:' .. propertyId .. '|' .. label .. ']]';
	end
	return label;
end

function simpleLabel( entityId )
	local label = mw.wikibase.label( entityId );
	label = lang:ucfirst( label );
	return label;
end

function getErrorMessage( message )
	local result = '&lt;table' .. getClassString( 'error' ) .. '&gt;\n';
	result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot;&gt;' .. message .. '&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;\n';
	result = result .. '&lt;/table&gt;';
	return result;
end

function p.render( frame )
	local i18n_error_emptyWikidataEntity = '';
	local i18n_error_noWikidataEntity = '';
	if config and config.i18n and config.i18n.error then
		if config.i18n.error.emptyWikidataEntity then
			i18n_error_emptyWikidataEntity = config.i18n.error.emptyWikidataEntity;
		end
		if config.i18n.error.noWikidataEntity then
			i18n_error_noWikidataEntity = config.i18n.error.noWikidataEntity;
		end
	end

	local result = '&lt;table' .. getClassString( '' );
	if config and config.i18n and config.i18n.dataName then
		result = result .. ' data-name=&quot;' .. config.i18n.dataName .. '&quot;';
	end
	result = result .. '&gt;\n';

	local localImage = nil;

	if ( frame ~= nil and frame:getParent() ~= nil ) then
		local p_frame = frame:getParent();
		if p_frame.args ~= nil then
			-- image under FU only in local
			localImage = p_frame.args.image;
		
			if p_frame.args.from ~= nil and p_frame.args.from ~= '' then
				entityId = p_frame.args.from;
			elseif p_frame.args[ 1 ] ~= nil and string.gmatch( p_frame.args[ 1 ], '^Q\d+$' ) then
				entityId = p_frame.args[ 1 ];
			end
		end
	end

	local wdStatus, entity = pcall( mw.wikibase.getEntity, entityId );
	if wdStatus ~= true or entity == nil then
		return getErrorMessage( i18n_error_noWikidataEntity );
	elseif entity.claims == nil then
		return getErrorMessage( i18n_error_emptyWikidataEntity );
	end
	
	-- TODO: Need to consider how to display class properties (P31, P279, P361, ...).
	local skipPropertyIds = {};
	if config.skipPropertyIds then
		skipPropertyIds = mw.clone( config.skipPropertyIds );
	end

	local claims = entity.claims;
	local order = mw.wikibase.getPropertyOrder() or {};

	-- Header.
	local entityLabel, entityLabelLang  = entity:getLabelWithLang( lang:getCode() );
	local label;

	---- Name.
	local titleTemplate = getTemplate( 'title' );
	-- TODO: Make it possible to specify a template for any value, not just Q5.
	if propertyHasEntity( claims.P31, 'Q5' ) then
		local titleTemplateQ5 = getTemplate( 'title_Q5' );
		if titleTemplateQ5 then
			titleTemplate = titleTemplateQ5;
		end
	end

	if entityLabelLang == lang:getCode() then
		label = expandTemplate( frame, titleTemplate, { wdLabel, from = entityId } );
	else
		label = expandTemplate( frame, titleTemplate, { from = entityId } );
	end
	result = result .. getLine( label, 'above', true );

	---- Original name.
	if claims.P1559 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P1559' ), { from = entityId } ), 'original' );
	elseif claims.P1705 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P1705' ), { from = entityId } ), 'original' );
	end

	---- Flag and COA.
	if claims.P41 or claims.P94 then
		local flag = nil;
		local flagLabel = nil;
		local coa = nil;
		local coaLabel = nil;

		if claims.P41 then
			flag = renderValue( frame, 'P41' );
			if claims.P163 then
				flagLabel = renderValue( frame, 'P163', { text = simpleLabel( 'Q14660' ) } );
			else
				flagLabel = simpleLabel( 'Q14660' );
			end
		end

		if claims.P94 then
			coa = renderValue( frame, 'P94' );
			if claims.P163 then
				coaLabel = renderValue( frame, 'P237', { text = simpleLabel( 'Q14659' ) } );
			else
				coaLabel = simpleLabel( 'Q14659' );
			end
		end

		result = result .. splitLine( flagLabel, coaLabel );
		result = result .. splitLine( flag, coa );
	end

	-- Body.
	local propertyIds = {};
	for propertyId, claim in pairs( entity.claims ) do
		table.insert( propertyIds, propertyId );
	end
	local orderedProperties = mw.wikibase.orderProperties( propertyIds )
	
	local shownProperties = 0
	for i, propertyId in ipairs( orderedProperties ) do
		local propertyClaims = claims[ propertyId ];
		if not skipPropertyIds[ propertyId ]
				and propertyClaims
				and propertyClaims[ 1 ]
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'external-id'
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'tabular-data'
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'wikibase-property'
		then
			local label = propertyLabel( propertyId );
			if propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype == 'commonsMedia' then
				result = result .. getLine( renderValue( frame, propertyId, { alt = label } ), 'image' );
			else
				result = result .. getValue( label, renderValue( frame, propertyId ) );
			end
			skipPropertyIds[ propertyId ] = true
			shownProperties = shownProperties + 1
		end
	end

	-- Footer.

	---- Map.
	if claims.P625 ~= nil then
		result = result .. getLine( renderValue( frame, 'map' ), 'text' );
	end

	---- Commons.
	if claims.P373 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P373' ), { from = entityId } ), 'below' );
	end

	result = result .. '&lt;/table&gt;';

	-- Coords.
	if claims.P625 ~= nil then
		result = result .. renderValue( frame, 'P625', { display = 'title' } );
	end
	
	-- Tracking category.
	if config and config.categories and config.categories['few-properties-shown'] then
		if shownProperties &lt; 4 then
			result = result .. '[[Category:' .. config.categories['few-properties-shown'] .. '|' .. shownProperties .. ']]'
		end
	end

	return result; 
end

return p;</text>
      <sha1>3nqceydpxv3b0ulfb7fl1tnr4bhgop4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жоба:Инкубатор/Universal infocard</title>
    <ns>102</ns>
    <id>686022</id>
    <revision>
      <id>3058390</id>
      <timestamp>2022-08-07T16:21:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <comment>Jimmy&amp;Friends 2 [[Жоба:Инкубатор/Universal infocard]] бетін [[Module:Universal infocard]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Module:Universal infocard]]</text>
      <sha1>olsj5x4kgzdss37blpmblc6bu3cxf20</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058391</id>
      <parentid>3058390</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T16:22:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <comment>Removed redirect to [[Module:Universal infocard]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52" xml:space="preserve">{{Delete}}
#АЙДАУ [[Module:Universal infocard]]</text>
      <sha1>eu3fx6uznfxpdioad127ziwssfjt837</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Red tailed hawk</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686023</id>
    <redirect title="Қатысушы талқылауы:Red-tailed hawk" />
    <revision>
      <id>3058395</id>
      <timestamp>2022-08-07T16:29:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Deepfriedokra</username>
        <id>74131</id>
      </contributor>
      <comment>Deepfriedokra [[Қатысушы талқылауы:Red tailed hawk]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Red-tailed hawk]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Red tailed hawk|Red tailed hawk]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/Red-tailed hawk|Red-tailed hawk]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:Red-tailed hawk]]</text>
      <sha1>g5ztemb6vel5n8kjzjs6o0jgnuhu03i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Wikidata/category</title>
    <ns>828</ns>
    <id>686024</id>
    <revision>
      <id>3058396</id>
      <timestamp>2022-08-07T16:34:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: local p = {}   function p.categorizeIfNoParams(frame) 	local topFrame = frame 	while topFrame:getParent() do topFrame = topFrame:getParent() end 	for _ in pairs( topFrame.args ) do return end 	return &quot;[[Санат:Википедия:Карточки без параметров]]&quot; end  return p</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="294" xml:space="preserve">local p = {}
 
function p.categorizeIfNoParams(frame)
	local topFrame = frame
	while topFrame:getParent() do topFrame = topFrame:getParent() end
	for _ in pairs( topFrame.args ) do return end
	return &quot;[[Санат:Википедия:Карточки без параметров]]&quot;
end

return p</text>
      <sha1>q1tc92creomkzj5oex6kpsw3kg9so2d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Universal-infocard</title>
    <ns>828</ns>
    <id>686025</id>
    <revision>
      <id>3058398</id>
      <timestamp>2022-08-07T16:36:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jimmy&amp;Friends 2</username>
        <id>120773</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: --[[   Lua code for universal infocard. ]]  local isConfig, config = pcall( require, 'Module:Universal infocard/config' ); if isConfig == false then 	config = { 		skipPropertyIds = { 			P31 = true, 			P279 = true, 		} 	}; end  local p = {}; local lang = mw.getContentLanguage(); local entityId = nil;  -- CSS classes. local classes = {}; if config and config.classes then 	for key, value in pairs( config.classes ) do 		classes[ key ] = value; 	end end 	 function getClassSt...</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="12230" xml:space="preserve">--[[
  Lua code for universal infocard.
]]

local isConfig, config = pcall( require, 'Module:Universal infocard/config' );
if isConfig == false then
	config = {
		skipPropertyIds = {
			P31 = true,
			P279 = true,
		}
	};
end

local p = {};
local lang = mw.getContentLanguage();
local entityId = nil;

-- CSS classes.
local classes = {};
if config and config.classes then
	for key, value in pairs( config.classes ) do
		classes[ key ] = value;
	end
end
	
function getClassString( type )
	local class;
	if classes[type] then
		class = classes[type];
	elseif type ~= '' then
		class = 'infobox-' .. type;
	else
		class = 'infobox';
	end

	if class == '' then
		return '';
	end

	return ' class=&quot;'.. class .. '&quot;';
end


function getTemplate( propertyId )
	if config and config.templates and config.templates[ propertyId ] then
		return config.templates[ propertyId ];
	end

	if propertyId == 'title' then
		return '{{PAGENAME}}';
	end

	if propertyId == 'map' then
		return getMap;
	end

	if config and config.templates and config.templates.default then
		return config.templates.default;
	end

	if string.match( propertyId, '^P%d+$' ) then
		return '#statements:' .. propertyId;
	end
	
	return nil;
end

function expandTemplate( frame, title, args )
	if not title then
		return '';
	elseif type( title ) == 'function' then
		args.frame = frame;
		return title( args )
	elseif type( title ) == 'string' then
		if string.match( title, '^#' ) then
			return frame:callParserFunction{ name = title, args = args };
		elseif string.match( title, '^{' ) then
			return frame:preprocess( title );
		else
			return frame:expandTemplate{ title = title, args = args };
		end
	elseif type( title ) == 'table' then
		local realTitle = title[ 1 ];
		table.remove( title, 1 )
		return expandTemplate( frame, realTitle, title )
	end
end

function splitLine( value1, value2 )
	local result = '';
	if ( value1 and string.len( value1 ) ~= 0 ) or ( value2 and string.len( value2 ) ~= 0 ) then
		result = '&lt;tr&gt;';
		if ( value1 and string.len( value1 ) ~= 0 ) then
			local colspan = '';
			if ( not value2 or string.len( value2 ) == 0 ) then
				colspan = 'colspan=&quot;2&quot;';
			end
			result = result .. '&lt;td ' .. colspan .. getClassString( 'split' ) .. '&gt;';
			result = result .. value1;
			result = result .. '&lt;/td&gt;';
		end
		if ( value2 and string.len( value2 ) ~= 0 ) then
			local colspan = '';
			if ( not value1 or string.len( value1 ) == 0 ) then
				colspan = 'colspan=&quot;2&quot;';
			end
			result = result .. '&lt;td ' .. colspan .. getClassString( 'split' ) .. '&gt;';
			result = result .. value2;
			result = result .. '&lt;/td&gt;';
		end
		result = result .. '&lt;/tr&gt;\n';
	end

	return result;
end

function getLine( value, class, header )
	local result = '';
	local tag = header and 'th scope=&quot;colgroup&quot;' or 'td';
	if ( value and string.len( value ) ~= 0 ) then
		result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;' .. tag .. ' colspan=&quot;2&quot;'.. getClassString( class ) .. '&gt;';
		result = result .. value;
		result = result .. '&lt;/' .. tag .. '&gt;&lt;/tr&gt;\n';
		return result;
	end
	return result;
end

function getValue( label, value )
	local result = '';
	if ( value ~= nil and string.len( value ) ~= 0 ) then
		if label then
			result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;th scope=&quot;row&quot;' .. getClassString( 'label' ) .. '&gt;' .. label .. '&lt;/th&gt;';
			result = result .. '&lt;td' .. getClassString( 'text' ) .. '&gt;\n';
		else
			result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot;' .. getClassString( 'text' ) .. '&gt;';
		end
		result = result .. value;
		result = result .. '&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;\n';
		return result;
	end
	return result;
end

function getMap( args )
	local entityId = args.entityId or mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage();
	local statements = mw.wikibase.getBestStatements( entityId, 'P625' );
	
	if not statements or
		not statements[ 1 ] or
		not statements[ 1 ].mainsnak or
		statements[ 1 ].mainsnak.snaktype ~= 'value' or
		statements[ 1 ].mainsnak.datavalue.value.globe ~= 'http://www.wikidata.org/entity/Q2'
	then
		return '';
	end

	local coord = statements[ 1 ].mainsnak.datavalue.value;
	local title = expandTemplate( args.frame, getTemplate( 'title' ), { from = entityId } );

	local mapContent = [[ {
		&quot;type&quot;: &quot;Feature&quot;,
		&quot;geometry&quot;: {
			&quot;type&quot;: &quot;Point&quot;,
			&quot;coordinates&quot;: [
				]] .. coord['longitude'] .. [[,
				]] .. coord['latitude'] .. [[
			]
		},
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;title&quot;: &quot;]] .. title .. [[&quot;,
			&quot;marker-symbol&quot;: &quot;star&quot;,
			&quot;marker-color&quot;: &quot;#3366cc&quot;
		}
    }, {
		&quot;type&quot;: &quot;ExternalData&quot;,
		&quot;service&quot;: &quot;geoline&quot;,
		&quot;ids&quot;: &quot;]] .. entityId .. [[&quot;,
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;stroke&quot;: &quot;#FF9999&quot;
		}
    }, {
		&quot;type&quot;: &quot;ExternalData&quot;,
		&quot;service&quot;: &quot;geoshape&quot;,
		&quot;ids&quot;: &quot;]] .. entityId .. [[&quot;,
		&quot;properties&quot;: {
			&quot;fill&quot;: &quot;#FF0000&quot;,
			&quot;fill-opacity&quot;: 0.1,
			&quot;stroke&quot;: &quot;#FF9999&quot;
		}
	} ]];

    return args.frame:extensionTag{
    	name = 'mapframe',
    	content = '[' .. mapContent .. ']',
    	args = {
			'frameless',
			align = 'center',
			latitude = coord['latitude'],
			longitude = coord['longitude'],
			zoom = 11,
			width = 300,
			height = 250,
		}
	};
end

function renderValue( frame, propertyId, args )
	local tplArgs = { propertyId, from = entityId, entityId = entityId, nocat = frame.args['nocat'] };

	if args then
	    local k = nil;
	    repeat
	        k = next( args, k );
	        if k then
	            tplArgs[ k ] = args[ k ];
	        end
	    until not k
    end

    return expandTemplate( frame, getTemplate( propertyId ), tplArgs );
end

-- Filter deprecated claims and returning only preferred ones if present.
function filterClaims( entity, propertyId )
	if ( entity.claims == nil or entity.claims[ propertyId ] == nil ) then
		return {};
	end
	local all = entity.claims[ propertyId ];
	local normal = {};
	local preferred = {};
	for _, claim in pairs( all ) do
		local rank = claim.rank or 'normal';
		if ( rank == 'normal' ) then
			table.insert( normal, claim );
		end
		if ( rank == 'preferred' ) then
			table.insert( preferred, claim );
		end
	end
	if ( #preferred &gt; 0 ) then
		return preferred;
	end
	return normal;
end

-- Filter deprecated claims and returning only preferred ones if present.
function propertyHasEntity( claims, itemId )
	if not claims then
		return false;
	end
	for _, claim in pairs( claims ) do
		if claim.mainsnak
			and claim.mainsnak.datavalue
			and claim.mainsnak.datavalue.value
			and claim.mainsnak.datavalue.value.id
			and claim.mainsnak.datavalue.value.id == itemId then
				return true;
		end
	end
	
	return false;
end

function propertyLabel( propertyId )
	local label, labelLang = mw.wikibase.getLabelWithLang( propertyId );
	label = lang:ucfirst( label );
	if labelLang ~= lang:getCode() then
		label = '[[d:Property:' .. propertyId .. '|' .. label .. ']]';
	end
	return label;
end

function simpleLabel( entityId )
	local label = mw.wikibase.label( entityId );
	label = lang:ucfirst( label );
	return label;
end

function getErrorMessage( message )
	local result = '&lt;table' .. getClassString( 'error' ) .. '&gt;\n';
	result = result .. '&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot;&gt;' .. message .. '&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;\n';
	result = result .. '&lt;/table&gt;';
	return result;
end

function p.render( frame )
	local i18n_error_emptyWikidataEntity = '';
	local i18n_error_noWikidataEntity = '';
	if config and config.i18n and config.i18n.error then
		if config.i18n.error.emptyWikidataEntity then
			i18n_error_emptyWikidataEntity = config.i18n.error.emptyWikidataEntity;
		end
		if config.i18n.error.noWikidataEntity then
			i18n_error_noWikidataEntity = config.i18n.error.noWikidataEntity;
		end
	end

	local result = '&lt;table' .. getClassString( '' );
	if config and config.i18n and config.i18n.dataName then
		result = result .. ' data-name=&quot;' .. config.i18n.dataName .. '&quot;';
	end
	result = result .. '&gt;\n';

	local localImage = nil;

	if ( frame ~= nil and frame:getParent() ~= nil ) then
		local p_frame = frame:getParent();
		if p_frame.args ~= nil then
			-- image under FU only in local
			localImage = p_frame.args.image;
		
			if p_frame.args.from ~= nil and p_frame.args.from ~= '' then
				entityId = p_frame.args.from;
			elseif p_frame.args[ 1 ] ~= nil and string.gmatch( p_frame.args[ 1 ], '^Q\d+$' ) then
				entityId = p_frame.args[ 1 ];
			end
		end
	end

	local wdStatus, entity = pcall( mw.wikibase.getEntity, entityId );
	if wdStatus ~= true or entity == nil then
		return getErrorMessage( i18n_error_noWikidataEntity );
	elseif entity.claims == nil then
		return getErrorMessage( i18n_error_emptyWikidataEntity );
	end
	
	-- TODO: Need to consider how to display class properties (P31, P279, P361, ...).
	local skipPropertyIds = {};
	if config.skipPropertyIds then
		skipPropertyIds = mw.clone( config.skipPropertyIds );
	end

	local claims = entity.claims;
	local order = mw.wikibase.getPropertyOrder() or {};

	-- Header.
	local entityLabel, entityLabelLang  = entity:getLabelWithLang( lang:getCode() );
	local label;

	---- Name.
	local titleTemplate = getTemplate( 'title' );
	-- TODO: Make it possible to specify a template for any value, not just Q5.
	if propertyHasEntity( claims.P31, 'Q5' ) then
		local titleTemplateQ5 = getTemplate( 'title_Q5' );
		if titleTemplateQ5 then
			titleTemplate = titleTemplateQ5;
		end
	end

	if entityLabelLang == lang:getCode() then
		label = expandTemplate( frame, titleTemplate, { wdLabel, from = entityId } );
	else
		label = expandTemplate( frame, titleTemplate, { from = entityId } );
	end
	result = result .. getLine( label, 'above', true );

	---- Original name.
	if claims.P1559 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P1559' ), { from = entityId } ), 'original' );
	elseif claims.P1705 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P1705' ), { from = entityId } ), 'original' );
	end

	---- Flag and COA.
	if claims.P41 or claims.P94 then
		local flag = nil;
		local flagLabel = nil;
		local coa = nil;
		local coaLabel = nil;

		if claims.P41 then
			flag = renderValue( frame, 'P41' );
			if claims.P163 then
				flagLabel = renderValue( frame, 'P163', { text = simpleLabel( 'Q14660' ) } );
			else
				flagLabel = simpleLabel( 'Q14660' );
			end
		end

		if claims.P94 then
			coa = renderValue( frame, 'P94' );
			if claims.P163 then
				coaLabel = renderValue( frame, 'P237', { text = simpleLabel( 'Q14659' ) } );
			else
				coaLabel = simpleLabel( 'Q14659' );
			end
		end

		result = result .. splitLine( flagLabel, coaLabel );
		result = result .. splitLine( flag, coa );
	end

	-- Body.
	local propertyIds = {};
	for propertyId, claim in pairs( entity.claims ) do
		table.insert( propertyIds, propertyId );
	end
	local orderedProperties = mw.wikibase.orderProperties( propertyIds )
	
	local shownProperties = 0
	for i, propertyId in ipairs( orderedProperties ) do
		local propertyClaims = claims[ propertyId ];
		if not skipPropertyIds[ propertyId ]
				and propertyClaims
				and propertyClaims[ 1 ]
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'external-id'
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'tabular-data'
				and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'wikibase-property'
		then
			local label = propertyLabel( propertyId );
			if propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype == 'commonsMedia' then
				result = result .. getLine( renderValue( frame, propertyId, { alt = label } ), 'image' );
			else
				result = result .. getValue( label, renderValue( frame, propertyId ) );
			end
			skipPropertyIds[ propertyId ] = true
			shownProperties = shownProperties + 1
		end
	end

	-- Footer.

	---- Map.
	if claims.P625 ~= nil then
		result = result .. getLine( renderValue( frame, 'map' ), 'text' );
	end

	---- Commons.
	if claims.P373 ~= nil then
		result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P373' ), { from = entityId } ), 'below' );
	end

	result = result .. '&lt;/table&gt;';

	-- Coords.
	if claims.P625 ~= nil then
		result = result .. renderValue( frame, 'P625', { display = 'title' } );
	end
	
	-- Tracking category.
	if config and config.categories and config.categories['few-properties-shown'] then
		if shownProperties &lt; 4 then
			result = result .. '[[Category:' .. config.categories['few-properties-shown'] .. '|' .. shownProperties .. ']]'
		end
	end

	return result; 
end

return p;</text>
      <sha1>esbsi49inwtowsqi3btxkyfqufy5k6n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Sanabek Suyarov 1</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686026</id>
    <revision>
      <id>3058400</id>
      <timestamp>2022-08-07T16:55:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="299" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Sanabek Suyarov 1}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  22:55, 2022 ж. тамыздың 7 (+06)</text>
      <sha1>ehjx2si1azlyewewaudu6ijooi5nllc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Кирилл Ярин</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686027</id>
    <revision>
      <id>3058402</id>
      <timestamp>2022-08-07T17:00:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Кирилл Ярин}}

-- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 23:00, 2022 ж. тамыздың 7 (+06)</text>
      <sha1>7c3zn6ojg5wuj0r3xnhozjomgzo2y6b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Максим15527776</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686028</id>
    <revision>
      <id>3058404</id>
      <timestamp>2022-08-07T17:14:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="357" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Максим15527776}}

-- ''&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:14, 2022 ж. тамыздың 7 (+06)</text>
      <sha1>6dhcbjpq36gg2v2xzva20btdfkoksdj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Moitié prix</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686029</id>
    <revision>
      <id>3058435</id>
      <timestamp>2022-08-07T18:30:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="305" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Moitié prix}}

-- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 00:30, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>mpvxws1qrfgt4cu3qm88c4bywi85jzl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Rirituna</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686030</id>
    <revision>
      <id>3058437</id>
      <timestamp>2022-08-07T18:39:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="204" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Rirituna}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 00:39, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>6fq24ad64kjrwbsdxs29faflmsawj5p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2011</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686031</id>
    <revision>
      <id>3058448</id>
      <timestamp>2022-08-07T20:10:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Жеңіл атлетикалық жарыс  |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2011&lt;br /&gt;IAAF World Championships  2011 Daegu  |Эмблема            = 2011 World Championships in Athletics logo.png  |Өлшемі             = 200px  |Сурет сипаттамасы           =   |Қала              = [[Тэгу]], {{KOR}}  |Елдер             = 204  |Қатысушылар         = 1848  |Меда...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1799" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2011&lt;br /&gt;IAAF World Championships  2011 Daegu
 |Эмблема            = 2011 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Тэгу]], {{KOR}}
 |Елдер             = 204
 |Қатысушылар         = 1848
 |Медальдар            = 47
 |Ашылуы           = [[27 тамыз]] [[2011]]
 |Жабылуы           = [[4 қыркүйек]] [[2011]]
 |Стадион            = [[Тэгу стадион]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2009|2009]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2013|2013]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XIII әлем чемпионаты''' [[Корея]], [[Тэгу]] қаласында [[2011 жыл]]дың [[27 тамыз]] - [[4 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite news | title=Beijing to host 2015 World Athletics Championships | publisher=BBC Sport | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm |date=20 November 2010| access-date=20 November 2010 | archive-url= https://web.archive.org/web/20101125052231/http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm| archive-date= 25 November 2010 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iaaf.org/aboutiaaf/news/newsid=58752.html |title=Beijing selected to host 2015 World Championships |publisher=iaaf.org |date=2010-11-20 |access-date=2011-09-03}}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Тэгу стадион|Тэгу]]» стадионында өтті.</text>
      <sha1>cpqqywviilaac3awmrszagkczijujog</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058449</id>
      <parentid>3058448</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T20:12:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23434" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2011&lt;br /&gt;IAAF World Championships  2011 Daegu
 |Эмблема            = 2011 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Тэгу]], {{KOR}}
 |Елдер             = 204
 |Қатысушылар         = 1848
 |Медальдар            = 47
 |Ашылуы           = [[27 тамыз]] [[2011]]
 |Жабылуы           = [[4 қыркүйек]] [[2011]]
 |Стадион            = [[Тэгу стадион]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2009|2009]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2013|2013]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XIII әлем чемпионаты''' [[Корея]], [[Тэгу]] қаласында [[2011 жыл]]дың [[27 тамыз]] - [[4 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite news | title=Beijing to host 2015 World Athletics Championships | publisher=BBC Sport | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm |date=20 November 2010| access-date=20 November 2010 | archive-url= https://web.archive.org/web/20101125052231/http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm| archive-date= 25 November 2010 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iaaf.org/aboutiaaf/news/newsid=58752.html |title=Beijing selected to host 2015 World Championships |publisher=iaaf.org |date=2010-11-20 |access-date=2011-09-03}}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Тэгу стадион|Тэгу]]» стадионында өтті.

== Жеңімпаздар мен жүлдегерлер ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,77&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Джастин Гэтлин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 9,85&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Неста Картер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,95
|-
|200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,66&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Уоррен Уир]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,79&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Кёртис Митчелл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 20,04
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|400 метр
| {{flagicon|USA}} [[Лашон Мерритт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 43.74&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Тони Маккей]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 44.40&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Dominican Republic}} [[Лугелин Сантос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Доминикан Республикасы]]&lt;/small&gt; || 44.52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|800 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Мохаммед Аман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 1:43.31&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Ник Симмондс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:43.55&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Djibouti}} [[Аянлех Сулейман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Джибути]]&lt;/small&gt; || 1:43.76
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|1500 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Асбель Кипроп]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 3:36,28
| {{flagicon|USA}} [[Мэттью Центровиц]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 3:36,78
| {{flagicon|South Africa}} [[Йохан Кронье]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[ОАР]]&lt;/small&gt; || 3:36,83
|-
|5000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 13:26,98
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Хагос Гебрхивет]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
| {{flagicon|Kenya}} [[Исиа Коэч]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|10 000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 27:21.71&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Ибрахим Джейлан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 27:22.23&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Пол Тануи]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 27:22.61
|-
|Марафон
| {{flagicon|Uganda}} [[Стивен Кипротич]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Уганда]]&lt;/small&gt; || 2:09,51&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Лелиса Десиса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,12
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тадесе Тола]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|110 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Дэвид Оливер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,00&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уилсон]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,13
| {{flagicon|Russia}} [[Сергей Шубенков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 13,24
|-
|400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[Джехуе Гордон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Тринидад және Тобаго]]&lt;/small&gt; || 47,69&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Майкл Тинсли]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 47,70&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Serbia}} [[Эмир Бекрич]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 48,05&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Эзекиль Кембой]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,01&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Консеслус Кипруто]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,37&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|France}} [[Махидин Мехисси-Бенаббад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 8.07,86&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Иванов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:20:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Чэнь Дин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:21:09&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Spain}} [[Мигель Анхель Лопес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1:21:21&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|50 км жүру
| {{flagicon|Ireland}} [[Роберт Хеффернан]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ирландия]]&lt;/small&gt; || 3:37:56&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Михаил Рыжов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 3:38:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Australia}} [[Джаред Таллент]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 3:40:03&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| Эстафета 4x100 м
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Неста Картер]]&lt;br /&gt;[[Кемар Бэйли-Коул]]&lt;br /&gt;[[Никель Ашмид]]&lt;br /&gt;[[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt;''[[Уоррен Уир]]''&lt;br /&gt;''[[Ошан Бейли]]'' || 37,36&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Чарльз Силмон]]&lt;br /&gt;[[Майк Роджерс]]&lt;br /&gt;[[Муки Салаам]]&lt;br /&gt;[[Джастин Гэтлин]] || 37,66
| {{CAN}}&lt;br /&gt;[[Гэвин Смелли]]&lt;br /&gt;[[Аарон Браун]]&lt;br /&gt;[[Донтае Ричардс-Квок]]&lt;br /&gt;[[Джастин Уорнер]] || 37,92&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4x400 м
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Давид Вербург]]&lt;br&gt;[[Тони Маккей]]&lt;br&gt;[[Арман Холл]]&lt;br&gt;[[Лашон Мерритт]]&lt;br&gt;''[[Джошуа Менс]]''&lt;br&gt;''[[Джеймс Харрис]]'' || 2.58,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Рушин МакДональд]]&lt;br&gt;[[Эдино Стил]]&lt;br&gt;[[Омар Джонсон]]&lt;br&gt;[[Джавон Фрэнсис]]&lt;br&gt;''[[Джавер Белл]]'' || 2.59,88 
| {{RUS}}&lt;br /&gt;[[Максим Дылдин]]&lt;br&gt;[[Лев Мосин]]&lt;br&gt;[[Сергей Петухов]]&lt;br&gt;[[Владимир Краснов]] || 2.59,90  
|-
|Биіктікке секіру
| {{flagicon|Ukraine}} [[Богдан Бондаренко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 2,41&lt;br /&gt;{{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Qatar}} [[Мутаз Эсса Баршим]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Катар]]&lt;/small&gt; || 2,38
| {{flagicon|Canada}} [[Дерек Друэн]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 2,38&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Сырықпен секіру
| {{flagicon|Germany}} [[Рафаэль Хольцдеппе]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|France}} [[Рено Лавиллени]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|Germany}} [[Бьёрн Отто]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,82
|-
|Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Меньков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 8,56&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Игнисиус Гайса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 8,29&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Mexico}} [[Луис Ривера]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Мексика]]&lt;/small&gt; || 8,27
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Үштік секіру
| {{flagicon|France}} [[Тедди Тамго]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 18,04&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Педро Пичардо]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 17,68
| {{flagicon|USA}} [[Уилл Клэй]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 17,52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|Ядро лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Давид Шторль]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 21,73&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уитинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 21,57
| {{flagicon|Canada}} [[Дилан Армстронг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 21,34&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Диск лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Роберт Хартинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69.11
| {{flagicon|Poland}} [[Пётр Малаховский]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 68.36
| {{flagicon|Estonia}} [[Герд Кантер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эстония]]&lt;/small&gt; || 65.19
|-
|Найза лақтыру
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Витезслав Веселы]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 87,17
| {{flagicon|Finland}} [[Теро Питкямяки]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Финляндия]]&lt;/small&gt; || 87,07
| {{flagicon|Russia}} [[Дмитрий Тарабин]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 86,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Балға лақтыру
| {{flagicon|Poland}} [[Павел Файдек]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 81,97&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|Hungary}} [[Кристиан Парш]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Венгрия]]&lt;/small&gt; || 80,30
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Лукаш Мелих]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 79,36
|-
|Онсайыс
| {{flagicon|USA}} [[Эштон Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 8809&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Germany}} [[Михаэль Шрадер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 8670&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Canada}} [[Дамиан Уорнер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 8512&lt;br /&gt;{{PR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 10,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 10,93
| {{flagicon|USA}} [[Кармелита Джетер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 10,94
|-
| 200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 22,17
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 22,32
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 22,32
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 400 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Кристин Охуруогу]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 49,41&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Botswana}} [[Амантле Мончхо]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ботсвана]]&lt;/small&gt; || 49,41
| {{flagicon|Russia}} [[Антонина Кривошапка]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 49,78 
|-
| 800 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Юнис Джепкоэч Сум]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 1:57,38&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Савинова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:57,80&lt;br /&gt;{{SB}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бренда Мартинес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:57,91&lt;br /&gt;{{PR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 1 500 метр
| {{flagicon|Sweden}} [[Абеба Арегави]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Швеция]]&lt;/small&gt; || 4.02,67
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Симпсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4.02,99
| {{flagicon|Kenya}} [[Хеллен Обири]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 4.03,86
|-
| 5 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Месерет Дефар]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:50,19
| {{flagicon|Kenya}} [[Мерси Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 14:51,22
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Алмаз Айана]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:51,33
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 10 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тирунеш Дибаба]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:43,35
| {{flagicon|Kenya}} [[Глэйдис Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 30:45,17
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Белайнеш Олджира]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:46,98
|-
| Марафон
| {{flagicon|Kenya}} [[Эдна Киплагат]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 2:25:44
| {{flagicon|Italy}} [[Валерия Странео]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Италия]]&lt;/small&gt; || 2:25:58&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Japan}} [[Кайоко Фукуси]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жапония]]&lt;/small&gt; || 2:27:45
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4×100 метр
|{{JAM}} &lt;br /&gt;[[Кери Рассел]] &lt;br /&gt;[[Керрон Стюарт]] &lt;br /&gt;[[Скиллони Калверт]] &lt;br /&gt;[[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]] || 41,29&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Дженеба Тармо]] &lt;br /&gt;[[Александрия Андерсон]] &lt;br /&gt;[[Инглиш Гарднер]] &lt;br /&gt;[[Октавиус Фриман]] || 42,75
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Дина Ашер-Смит]] &lt;br /&gt;[[Эшли Нельсон]] &lt;br /&gt;[[Аннабель Льюис]] &lt;br /&gt;[[Хейли Джонс]] || 42.87
|-
| Эстафета 4×400 метр
|{{RUS}}&lt;br /&gt;[[Юлия Гущина]] &lt;br /&gt;[[Татьяна Фирова]]&lt;br /&gt;[[Ксения Рыжова]] &lt;br /&gt;[[Антонина Кривошапка]] &lt;br /&gt; ''[[Наталья Антюх]]'' || 3:20,19&lt;br /&gt;{{WL}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Джессика Бирд]] &lt;br /&gt;[[Наташа Хастингс]] &lt;br /&gt;[[Эшли Спенсер]] &lt;br /&gt;[[Франсена Маккорори]]&lt;br /&gt; ''[[Джоанна Эткинс]]'' || 3:20,41&lt;br /&gt;{{SB}}
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Эйлид Чайлд]] &lt;br /&gt;[[Шана Кокс]] &lt;br /&gt;[[Маргарет Адеойе]] &lt;br /&gt;[[Кристин Охуруогу]] || 3:22,61&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Брианна Роллинс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 12,44
| {{flagicon|Australia}} [[Салли Пирсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 12,50&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Great Britain}} [[Тиффани Портер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
|-
| 400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Зузана Гейнова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 52,83&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Далила Мухаммад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,09
| {{flagicon|USA}} [[Лашинда Димус]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,24
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Милка Чемос Чейва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:11,65&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Лидия Чепкуруи]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[София Ассефа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 9:12,84&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| 20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Лашманова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:09
| {{flagicon|Russia}} [[Анися Кирдяпкина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:11
| {{flagicon|China}} [[Лю Хун]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:28:10
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Биіктікке секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Светлана Школина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 2,03&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бриджитта Барретт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 2,00 
| {{flagicon|Russia}} [[Анна Чичерова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt;&lt;hr /&gt; {{flagicon|Spain}} [[Рут Бейтиа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1,97&lt;br /&gt;1,97
|-
| Сырықпен секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Исинбаева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 4,89&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Сур]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4,82
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярислей Сильва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 4,82
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|USA}} [[Бриттни Риз]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 7,01
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 6,99
| {{flagicon|Serbia}} [[Ивана Шпанович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 6,82&lt;br /&gt;{{NR}} 
|-
| Үштік секіру
| {{flagicon|Colombia}} [[Катрин Ибаргуен]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Колумбия]]&lt;/small&gt; || 14.85&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Екатерина Конева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 14.81
| {{flagicon|Ukraine}} [[Ольга Саладуха]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 14.65
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ядро лақтыру
| {{flagicon|New Zealand}} [[Валери Адамс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жаңа Зеландия]]&lt;/small&gt; || 20,88
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Шваниц]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 20,41&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Гун Лицзяо]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 19,95
|-
| Диск лақтыру
| {{flagicon|Croatia}} [[Сандра Перкович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Хорватия]]&lt;/small&gt; || 67,99
| {{flagicon|France}} [[Мелина Робер-Мишон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 66,28&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярелис Барриос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 64,96
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Найза лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Обергфёлль]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69,05&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Australia}} [[Кимберли Микл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 66,60&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Абакумова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 65,09
|-
| Балға лақтыру
| {{flagicon|Russia}} [[Татьяна Лысенко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 78,80&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Poland}} [[Анита Влодарчик]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 78,46&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|China}} [[Чжан Вэньсю]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 75,58&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Жетісайыс
| {{flagicon|Ukraine}} [[Анна Мельниченко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 6586&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|Canada}} [[Брианн Тейсен-Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 6530&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Дафна Схипперс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 6477&lt;br /&gt;{{NR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''7'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''6'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|16
|- align=center
| 2
| align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 7
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|12
|- align=center
| 3
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 6
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 6
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''6'''
|18
|- align=center
| 4
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|7
|- align=center
| 5
| align=left|{{ETH}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|8
|- align=center
| 6
| align=left|{{POL}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|8
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CAN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|8
|- align=center
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|8
|- align=center
|9
| align=left|{{RUS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
| 10
| align=left|{{CUB}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|3
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''47'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''48'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''49'''
| '''144'''
|}


== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.bei2015.cn/ Чемпионат сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130725102110/http://www.mos2013.ru/ru/ |date=2013-07-25 }} {{ref-ru}} {{ref-en}}

[[Санат:2011 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>4a7m41ee507o6ayf1ogrlok6bfity2q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058450</id>
      <parentid>3058449</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T20:20:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медальдық есеп */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23433" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2011&lt;br /&gt;IAAF World Championships  2011 Daegu
 |Эмблема            = 2011 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Тэгу]], {{KOR}}
 |Елдер             = 204
 |Қатысушылар         = 1848
 |Медальдар            = 47
 |Ашылуы           = [[27 тамыз]] [[2011]]
 |Жабылуы           = [[4 қыркүйек]] [[2011]]
 |Стадион            = [[Тэгу стадион]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2009|2009]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2013|2013]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XIII әлем чемпионаты''' [[Корея]], [[Тэгу]] қаласында [[2011 жыл]]дың [[27 тамыз]] - [[4 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite news | title=Beijing to host 2015 World Athletics Championships | publisher=BBC Sport | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm |date=20 November 2010| access-date=20 November 2010 | archive-url= https://web.archive.org/web/20101125052231/http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm| archive-date= 25 November 2010 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iaaf.org/aboutiaaf/news/newsid=58752.html |title=Beijing selected to host 2015 World Championships |publisher=iaaf.org |date=2010-11-20 |access-date=2011-09-03}}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Тэгу стадион|Тэгу]]» стадионында өтті.

== Жеңімпаздар мен жүлдегерлер ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,77&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Джастин Гэтлин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 9,85&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Неста Картер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,95
|-
|200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,66&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Уоррен Уир]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,79&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Кёртис Митчелл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 20,04
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|400 метр
| {{flagicon|USA}} [[Лашон Мерритт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 43.74&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Тони Маккей]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 44.40&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Dominican Republic}} [[Лугелин Сантос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Доминикан Республикасы]]&lt;/small&gt; || 44.52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|800 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Мохаммед Аман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 1:43.31&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Ник Симмондс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:43.55&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Djibouti}} [[Аянлех Сулейман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Джибути]]&lt;/small&gt; || 1:43.76
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|1500 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Асбель Кипроп]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 3:36,28
| {{flagicon|USA}} [[Мэттью Центровиц]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 3:36,78
| {{flagicon|South Africa}} [[Йохан Кронье]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[ОАР]]&lt;/small&gt; || 3:36,83
|-
|5000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 13:26,98
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Хагос Гебрхивет]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
| {{flagicon|Kenya}} [[Исиа Коэч]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|10 000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 27:21.71&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Ибрахим Джейлан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 27:22.23&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Пол Тануи]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 27:22.61
|-
|Марафон
| {{flagicon|Uganda}} [[Стивен Кипротич]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Уганда]]&lt;/small&gt; || 2:09,51&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Лелиса Десиса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,12
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тадесе Тола]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|110 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Дэвид Оливер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,00&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уилсон]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,13
| {{flagicon|Russia}} [[Сергей Шубенков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 13,24
|-
|400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[Джехуе Гордон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Тринидад және Тобаго]]&lt;/small&gt; || 47,69&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Майкл Тинсли]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 47,70&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Serbia}} [[Эмир Бекрич]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 48,05&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Эзекиль Кембой]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,01&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Консеслус Кипруто]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,37&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|France}} [[Махидин Мехисси-Бенаббад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 8.07,86&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Иванов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:20:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Чэнь Дин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:21:09&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Spain}} [[Мигель Анхель Лопес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1:21:21&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|50 км жүру
| {{flagicon|Ireland}} [[Роберт Хеффернан]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ирландия]]&lt;/small&gt; || 3:37:56&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Михаил Рыжов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 3:38:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Australia}} [[Джаред Таллент]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 3:40:03&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| Эстафета 4x100 м
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Неста Картер]]&lt;br /&gt;[[Кемар Бэйли-Коул]]&lt;br /&gt;[[Никель Ашмид]]&lt;br /&gt;[[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt;''[[Уоррен Уир]]''&lt;br /&gt;''[[Ошан Бейли]]'' || 37,36&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Чарльз Силмон]]&lt;br /&gt;[[Майк Роджерс]]&lt;br /&gt;[[Муки Салаам]]&lt;br /&gt;[[Джастин Гэтлин]] || 37,66
| {{CAN}}&lt;br /&gt;[[Гэвин Смелли]]&lt;br /&gt;[[Аарон Браун]]&lt;br /&gt;[[Донтае Ричардс-Квок]]&lt;br /&gt;[[Джастин Уорнер]] || 37,92&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4x400 м
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Давид Вербург]]&lt;br&gt;[[Тони Маккей]]&lt;br&gt;[[Арман Холл]]&lt;br&gt;[[Лашон Мерритт]]&lt;br&gt;''[[Джошуа Менс]]''&lt;br&gt;''[[Джеймс Харрис]]'' || 2.58,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Рушин МакДональд]]&lt;br&gt;[[Эдино Стил]]&lt;br&gt;[[Омар Джонсон]]&lt;br&gt;[[Джавон Фрэнсис]]&lt;br&gt;''[[Джавер Белл]]'' || 2.59,88 
| {{RUS}}&lt;br /&gt;[[Максим Дылдин]]&lt;br&gt;[[Лев Мосин]]&lt;br&gt;[[Сергей Петухов]]&lt;br&gt;[[Владимир Краснов]] || 2.59,90  
|-
|Биіктікке секіру
| {{flagicon|Ukraine}} [[Богдан Бондаренко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 2,41&lt;br /&gt;{{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Qatar}} [[Мутаз Эсса Баршим]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Катар]]&lt;/small&gt; || 2,38
| {{flagicon|Canada}} [[Дерек Друэн]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 2,38&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Сырықпен секіру
| {{flagicon|Germany}} [[Рафаэль Хольцдеппе]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|France}} [[Рено Лавиллени]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|Germany}} [[Бьёрн Отто]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,82
|-
|Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Меньков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 8,56&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Игнисиус Гайса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 8,29&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Mexico}} [[Луис Ривера]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Мексика]]&lt;/small&gt; || 8,27
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Үштік секіру
| {{flagicon|France}} [[Тедди Тамго]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 18,04&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Педро Пичардо]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 17,68
| {{flagicon|USA}} [[Уилл Клэй]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 17,52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|Ядро лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Давид Шторль]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 21,73&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уитинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 21,57
| {{flagicon|Canada}} [[Дилан Армстронг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 21,34&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Диск лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Роберт Хартинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69.11
| {{flagicon|Poland}} [[Пётр Малаховский]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 68.36
| {{flagicon|Estonia}} [[Герд Кантер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эстония]]&lt;/small&gt; || 65.19
|-
|Найза лақтыру
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Витезслав Веселы]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 87,17
| {{flagicon|Finland}} [[Теро Питкямяки]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Финляндия]]&lt;/small&gt; || 87,07
| {{flagicon|Russia}} [[Дмитрий Тарабин]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 86,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Балға лақтыру
| {{flagicon|Poland}} [[Павел Файдек]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 81,97&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|Hungary}} [[Кристиан Парш]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Венгрия]]&lt;/small&gt; || 80,30
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Лукаш Мелих]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 79,36
|-
|Онсайыс
| {{flagicon|USA}} [[Эштон Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 8809&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Germany}} [[Михаэль Шрадер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 8670&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Canada}} [[Дамиан Уорнер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 8512&lt;br /&gt;{{PR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 10,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 10,93
| {{flagicon|USA}} [[Кармелита Джетер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 10,94
|-
| 200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 22,17
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 22,32
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 22,32
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 400 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Кристин Охуруогу]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 49,41&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Botswana}} [[Амантле Мончхо]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ботсвана]]&lt;/small&gt; || 49,41
| {{flagicon|Russia}} [[Антонина Кривошапка]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 49,78 
|-
| 800 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Юнис Джепкоэч Сум]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 1:57,38&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Савинова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:57,80&lt;br /&gt;{{SB}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бренда Мартинес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:57,91&lt;br /&gt;{{PR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 1 500 метр
| {{flagicon|Sweden}} [[Абеба Арегави]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Швеция]]&lt;/small&gt; || 4.02,67
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Симпсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4.02,99
| {{flagicon|Kenya}} [[Хеллен Обири]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 4.03,86
|-
| 5 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Месерет Дефар]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:50,19
| {{flagicon|Kenya}} [[Мерси Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 14:51,22
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Алмаз Айана]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:51,33
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 10 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тирунеш Дибаба]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:43,35
| {{flagicon|Kenya}} [[Глэйдис Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 30:45,17
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Белайнеш Олджира]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:46,98
|-
| Марафон
| {{flagicon|Kenya}} [[Эдна Киплагат]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 2:25:44
| {{flagicon|Italy}} [[Валерия Странео]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Италия]]&lt;/small&gt; || 2:25:58&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Japan}} [[Кайоко Фукуси]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жапония]]&lt;/small&gt; || 2:27:45
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4×100 метр
|{{JAM}} &lt;br /&gt;[[Кери Рассел]] &lt;br /&gt;[[Керрон Стюарт]] &lt;br /&gt;[[Скиллони Калверт]] &lt;br /&gt;[[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]] || 41,29&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Дженеба Тармо]] &lt;br /&gt;[[Александрия Андерсон]] &lt;br /&gt;[[Инглиш Гарднер]] &lt;br /&gt;[[Октавиус Фриман]] || 42,75
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Дина Ашер-Смит]] &lt;br /&gt;[[Эшли Нельсон]] &lt;br /&gt;[[Аннабель Льюис]] &lt;br /&gt;[[Хейли Джонс]] || 42.87
|-
| Эстафета 4×400 метр
|{{RUS}}&lt;br /&gt;[[Юлия Гущина]] &lt;br /&gt;[[Татьяна Фирова]]&lt;br /&gt;[[Ксения Рыжова]] &lt;br /&gt;[[Антонина Кривошапка]] &lt;br /&gt; ''[[Наталья Антюх]]'' || 3:20,19&lt;br /&gt;{{WL}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Джессика Бирд]] &lt;br /&gt;[[Наташа Хастингс]] &lt;br /&gt;[[Эшли Спенсер]] &lt;br /&gt;[[Франсена Маккорори]]&lt;br /&gt; ''[[Джоанна Эткинс]]'' || 3:20,41&lt;br /&gt;{{SB}}
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Эйлид Чайлд]] &lt;br /&gt;[[Шана Кокс]] &lt;br /&gt;[[Маргарет Адеойе]] &lt;br /&gt;[[Кристин Охуруогу]] || 3:22,61&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Брианна Роллинс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 12,44
| {{flagicon|Australia}} [[Салли Пирсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 12,50&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Great Britain}} [[Тиффани Портер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
|-
| 400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Зузана Гейнова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 52,83&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Далила Мухаммад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,09
| {{flagicon|USA}} [[Лашинда Димус]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,24
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Милка Чемос Чейва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:11,65&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Лидия Чепкуруи]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[София Ассефа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 9:12,84&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| 20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Лашманова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:09
| {{flagicon|Russia}} [[Анися Кирдяпкина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:11
| {{flagicon|China}} [[Лю Хун]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:28:10
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Биіктікке секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Светлана Школина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 2,03&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бриджитта Барретт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 2,00 
| {{flagicon|Russia}} [[Анна Чичерова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt;&lt;hr /&gt; {{flagicon|Spain}} [[Рут Бейтиа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1,97&lt;br /&gt;1,97
|-
| Сырықпен секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Исинбаева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 4,89&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Сур]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4,82
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярислей Сильва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 4,82
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|USA}} [[Бриттни Риз]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 7,01
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 6,99
| {{flagicon|Serbia}} [[Ивана Шпанович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 6,82&lt;br /&gt;{{NR}} 
|-
| Үштік секіру
| {{flagicon|Colombia}} [[Катрин Ибаргуен]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Колумбия]]&lt;/small&gt; || 14.85&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Екатерина Конева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 14.81
| {{flagicon|Ukraine}} [[Ольга Саладуха]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 14.65
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ядро лақтыру
| {{flagicon|New Zealand}} [[Валери Адамс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жаңа Зеландия]]&lt;/small&gt; || 20,88
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Шваниц]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 20,41&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Гун Лицзяо]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 19,95
|-
| Диск лақтыру
| {{flagicon|Croatia}} [[Сандра Перкович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Хорватия]]&lt;/small&gt; || 67,99
| {{flagicon|France}} [[Мелина Робер-Мишон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 66,28&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярелис Барриос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 64,96
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Найза лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Обергфёлль]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69,05&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Australia}} [[Кимберли Микл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 66,60&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Абакумова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 65,09
|-
| Балға лақтыру
| {{flagicon|Russia}} [[Татьяна Лысенко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 78,80&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Poland}} [[Анита Влодарчик]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 78,46&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|China}} [[Чжан Вэньсю]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 75,58&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Жетісайыс
| {{flagicon|Ukraine}} [[Анна Мельниченко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 6586&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|Canada}} [[Брианн Тейсен-Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 6530&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Дафна Схипперс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 6477&lt;br /&gt;{{NR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''12'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''9'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''7'''
|28
|- align=center
| 2
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 7
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 8
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|18
|- align=center
| 3
| align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|9
|- align=center
| 4
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|8
|- align=center
| 5
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|8
|- align=center
| 6
| align=left|{{RUS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|7
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CHN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|8
|- align=center
| align=left|{{ZAF}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|9
| align=left|{{AUS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|3
|- align=center
| 10
| align=left|{{ETH}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|5
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''47'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''48'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''49'''
| '''144'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.bei2015.cn/ Чемпионат сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130725102110/http://www.mos2013.ru/ru/ |date=2013-07-25 }} {{ref-ru}} {{ref-en}}

[[Санат:2011 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>8q38umbrm5ogiue9n2ezp7hbwtbmmzw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058451</id>
      <parentid>3058450</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T20:21:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медальдық есеп */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23433" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2011&lt;br /&gt;IAAF World Championships  2011 Daegu
 |Эмблема            = 2011 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Тэгу]], {{KOR}}
 |Елдер             = 204
 |Қатысушылар         = 1848
 |Медальдар            = 47
 |Ашылуы           = [[27 тамыз]] [[2011]]
 |Жабылуы           = [[4 қыркүйек]] [[2011]]
 |Стадион            = [[Тэгу стадион]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2009|2009]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2013|2013]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XIII әлем чемпионаты''' [[Корея]], [[Тэгу]] қаласында [[2011 жыл]]дың [[27 тамыз]] - [[4 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite news | title=Beijing to host 2015 World Athletics Championships | publisher=BBC Sport | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm |date=20 November 2010| access-date=20 November 2010 | archive-url= https://web.archive.org/web/20101125052231/http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm| archive-date= 25 November 2010 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iaaf.org/aboutiaaf/news/newsid=58752.html |title=Beijing selected to host 2015 World Championships |publisher=iaaf.org |date=2010-11-20 |access-date=2011-09-03}}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Тэгу стадион|Тэгу]]» стадионында өтті.

== Жеңімпаздар мен жүлдегерлер ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,77&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Джастин Гэтлин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 9,85&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Неста Картер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,95
|-
|200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,66&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Уоррен Уир]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,79&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Кёртис Митчелл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 20,04
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|400 метр
| {{flagicon|USA}} [[Лашон Мерритт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 43.74&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Тони Маккей]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 44.40&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Dominican Republic}} [[Лугелин Сантос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Доминикан Республикасы]]&lt;/small&gt; || 44.52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|800 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Мохаммед Аман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 1:43.31&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Ник Симмондс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:43.55&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Djibouti}} [[Аянлех Сулейман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Джибути]]&lt;/small&gt; || 1:43.76
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|1500 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Асбель Кипроп]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 3:36,28
| {{flagicon|USA}} [[Мэттью Центровиц]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 3:36,78
| {{flagicon|South Africa}} [[Йохан Кронье]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[ОАР]]&lt;/small&gt; || 3:36,83
|-
|5000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 13:26,98
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Хагос Гебрхивет]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
| {{flagicon|Kenya}} [[Исиа Коэч]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|10 000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 27:21.71&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Ибрахим Джейлан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 27:22.23&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Пол Тануи]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 27:22.61
|-
|Марафон
| {{flagicon|Uganda}} [[Стивен Кипротич]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Уганда]]&lt;/small&gt; || 2:09,51&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Лелиса Десиса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,12
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тадесе Тола]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|110 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Дэвид Оливер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,00&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уилсон]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,13
| {{flagicon|Russia}} [[Сергей Шубенков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 13,24
|-
|400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[Джехуе Гордон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Тринидад және Тобаго]]&lt;/small&gt; || 47,69&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Майкл Тинсли]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 47,70&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Serbia}} [[Эмир Бекрич]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 48,05&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Эзекиль Кембой]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,01&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Консеслус Кипруто]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,37&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|France}} [[Махидин Мехисси-Бенаббад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 8.07,86&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Иванов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:20:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Чэнь Дин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:21:09&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Spain}} [[Мигель Анхель Лопес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1:21:21&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|50 км жүру
| {{flagicon|Ireland}} [[Роберт Хеффернан]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ирландия]]&lt;/small&gt; || 3:37:56&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Михаил Рыжов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 3:38:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Australia}} [[Джаред Таллент]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 3:40:03&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| Эстафета 4x100 м
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Неста Картер]]&lt;br /&gt;[[Кемар Бэйли-Коул]]&lt;br /&gt;[[Никель Ашмид]]&lt;br /&gt;[[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt;''[[Уоррен Уир]]''&lt;br /&gt;''[[Ошан Бейли]]'' || 37,36&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Чарльз Силмон]]&lt;br /&gt;[[Майк Роджерс]]&lt;br /&gt;[[Муки Салаам]]&lt;br /&gt;[[Джастин Гэтлин]] || 37,66
| {{CAN}}&lt;br /&gt;[[Гэвин Смелли]]&lt;br /&gt;[[Аарон Браун]]&lt;br /&gt;[[Донтае Ричардс-Квок]]&lt;br /&gt;[[Джастин Уорнер]] || 37,92&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4x400 м
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Давид Вербург]]&lt;br&gt;[[Тони Маккей]]&lt;br&gt;[[Арман Холл]]&lt;br&gt;[[Лашон Мерритт]]&lt;br&gt;''[[Джошуа Менс]]''&lt;br&gt;''[[Джеймс Харрис]]'' || 2.58,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Рушин МакДональд]]&lt;br&gt;[[Эдино Стил]]&lt;br&gt;[[Омар Джонсон]]&lt;br&gt;[[Джавон Фрэнсис]]&lt;br&gt;''[[Джавер Белл]]'' || 2.59,88 
| {{RUS}}&lt;br /&gt;[[Максим Дылдин]]&lt;br&gt;[[Лев Мосин]]&lt;br&gt;[[Сергей Петухов]]&lt;br&gt;[[Владимир Краснов]] || 2.59,90  
|-
|Биіктікке секіру
| {{flagicon|Ukraine}} [[Богдан Бондаренко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 2,41&lt;br /&gt;{{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Qatar}} [[Мутаз Эсса Баршим]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Катар]]&lt;/small&gt; || 2,38
| {{flagicon|Canada}} [[Дерек Друэн]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 2,38&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Сырықпен секіру
| {{flagicon|Germany}} [[Рафаэль Хольцдеппе]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|France}} [[Рено Лавиллени]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|Germany}} [[Бьёрн Отто]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,82
|-
|Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Меньков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 8,56&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Игнисиус Гайса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 8,29&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Mexico}} [[Луис Ривера]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Мексика]]&lt;/small&gt; || 8,27
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Үштік секіру
| {{flagicon|France}} [[Тедди Тамго]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 18,04&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Педро Пичардо]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 17,68
| {{flagicon|USA}} [[Уилл Клэй]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 17,52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|Ядро лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Давид Шторль]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 21,73&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уитинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 21,57
| {{flagicon|Canada}} [[Дилан Армстронг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 21,34&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Диск лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Роберт Хартинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69.11
| {{flagicon|Poland}} [[Пётр Малаховский]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 68.36
| {{flagicon|Estonia}} [[Герд Кантер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эстония]]&lt;/small&gt; || 65.19
|-
|Найза лақтыру
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Витезслав Веселы]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 87,17
| {{flagicon|Finland}} [[Теро Питкямяки]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Финляндия]]&lt;/small&gt; || 87,07
| {{flagicon|Russia}} [[Дмитрий Тарабин]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 86,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Балға лақтыру
| {{flagicon|Poland}} [[Павел Файдек]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 81,97&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|Hungary}} [[Кристиан Парш]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Венгрия]]&lt;/small&gt; || 80,30
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Лукаш Мелих]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 79,36
|-
|Онсайыс
| {{flagicon|USA}} [[Эштон Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 8809&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Germany}} [[Михаэль Шрадер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 8670&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Canada}} [[Дамиан Уорнер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 8512&lt;br /&gt;{{PR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 10,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 10,93
| {{flagicon|USA}} [[Кармелита Джетер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 10,94
|-
| 200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 22,17
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 22,32
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 22,32
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 400 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Кристин Охуруогу]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 49,41&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Botswana}} [[Амантле Мончхо]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ботсвана]]&lt;/small&gt; || 49,41
| {{flagicon|Russia}} [[Антонина Кривошапка]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 49,78 
|-
| 800 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Юнис Джепкоэч Сум]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 1:57,38&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Савинова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:57,80&lt;br /&gt;{{SB}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бренда Мартинес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:57,91&lt;br /&gt;{{PR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 1 500 метр
| {{flagicon|Sweden}} [[Абеба Арегави]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Швеция]]&lt;/small&gt; || 4.02,67
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Симпсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4.02,99
| {{flagicon|Kenya}} [[Хеллен Обири]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 4.03,86
|-
| 5 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Месерет Дефар]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:50,19
| {{flagicon|Kenya}} [[Мерси Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 14:51,22
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Алмаз Айана]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:51,33
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 10 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тирунеш Дибаба]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:43,35
| {{flagicon|Kenya}} [[Глэйдис Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 30:45,17
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Белайнеш Олджира]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:46,98
|-
| Марафон
| {{flagicon|Kenya}} [[Эдна Киплагат]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 2:25:44
| {{flagicon|Italy}} [[Валерия Странео]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Италия]]&lt;/small&gt; || 2:25:58&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Japan}} [[Кайоко Фукуси]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жапония]]&lt;/small&gt; || 2:27:45
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4×100 метр
|{{JAM}} &lt;br /&gt;[[Кери Рассел]] &lt;br /&gt;[[Керрон Стюарт]] &lt;br /&gt;[[Скиллони Калверт]] &lt;br /&gt;[[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]] || 41,29&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Дженеба Тармо]] &lt;br /&gt;[[Александрия Андерсон]] &lt;br /&gt;[[Инглиш Гарднер]] &lt;br /&gt;[[Октавиус Фриман]] || 42,75
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Дина Ашер-Смит]] &lt;br /&gt;[[Эшли Нельсон]] &lt;br /&gt;[[Аннабель Льюис]] &lt;br /&gt;[[Хейли Джонс]] || 42.87
|-
| Эстафета 4×400 метр
|{{RUS}}&lt;br /&gt;[[Юлия Гущина]] &lt;br /&gt;[[Татьяна Фирова]]&lt;br /&gt;[[Ксения Рыжова]] &lt;br /&gt;[[Антонина Кривошапка]] &lt;br /&gt; ''[[Наталья Антюх]]'' || 3:20,19&lt;br /&gt;{{WL}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Джессика Бирд]] &lt;br /&gt;[[Наташа Хастингс]] &lt;br /&gt;[[Эшли Спенсер]] &lt;br /&gt;[[Франсена Маккорори]]&lt;br /&gt; ''[[Джоанна Эткинс]]'' || 3:20,41&lt;br /&gt;{{SB}}
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Эйлид Чайлд]] &lt;br /&gt;[[Шана Кокс]] &lt;br /&gt;[[Маргарет Адеойе]] &lt;br /&gt;[[Кристин Охуруогу]] || 3:22,61&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Брианна Роллинс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 12,44
| {{flagicon|Australia}} [[Салли Пирсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 12,50&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Great Britain}} [[Тиффани Портер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
|-
| 400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Зузана Гейнова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 52,83&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Далила Мухаммад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,09
| {{flagicon|USA}} [[Лашинда Димус]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,24
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Милка Чемос Чейва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:11,65&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Лидия Чепкуруи]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[София Ассефа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 9:12,84&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| 20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Лашманова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:09
| {{flagicon|Russia}} [[Анися Кирдяпкина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:11
| {{flagicon|China}} [[Лю Хун]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:28:10
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Биіктікке секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Светлана Школина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 2,03&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бриджитта Барретт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 2,00 
| {{flagicon|Russia}} [[Анна Чичерова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt;&lt;hr /&gt; {{flagicon|Spain}} [[Рут Бейтиа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1,97&lt;br /&gt;1,97
|-
| Сырықпен секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Исинбаева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 4,89&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Сур]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4,82
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярислей Сильва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 4,82
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|USA}} [[Бриттни Риз]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 7,01
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 6,99
| {{flagicon|Serbia}} [[Ивана Шпанович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 6,82&lt;br /&gt;{{NR}} 
|-
| Үштік секіру
| {{flagicon|Colombia}} [[Катрин Ибаргуен]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Колумбия]]&lt;/small&gt; || 14.85&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Екатерина Конева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 14.81
| {{flagicon|Ukraine}} [[Ольга Саладуха]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 14.65
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ядро лақтыру
| {{flagicon|New Zealand}} [[Валери Адамс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жаңа Зеландия]]&lt;/small&gt; || 20,88
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Шваниц]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 20,41&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Гун Лицзяо]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 19,95
|-
| Диск лақтыру
| {{flagicon|Croatia}} [[Сандра Перкович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Хорватия]]&lt;/small&gt; || 67,99
| {{flagicon|France}} [[Мелина Робер-Мишон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 66,28&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярелис Барриос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 64,96
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Найза лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Обергфёлль]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69,05&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Australia}} [[Кимберли Микл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 66,60&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Абакумова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 65,09
|-
| Балға лақтыру
| {{flagicon|Russia}} [[Татьяна Лысенко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 78,80&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Poland}} [[Анита Влодарчик]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 78,46&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|China}} [[Чжан Вэньсю]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 75,58&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Жетісайыс
| {{flagicon|Ukraine}} [[Анна Мельниченко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 6586&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|Canada}} [[Брианн Тейсен-Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 6530&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Дафна Схипперс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 6477&lt;br /&gt;{{NR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''12'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''9'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''7'''
|28
|- align=center
| 2
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 7
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 8
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|18
|- align=center
| 3
| align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|9
|- align=center
| 4
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|8
|- align=center
| 5
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|8
|- align=center
| 6
| align=left|{{RUS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|7
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CHN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|8
|- align=center
| align=left|{{ZAF}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|9
| align=left|{{AUS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|3
|- align=center
| 10
| align=left|{{ETH}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|5
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''47'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''47'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''47'''
| '''141'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.bei2015.cn/ Чемпионат сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130725102110/http://www.mos2013.ru/ru/ |date=2013-07-25 }} {{ref-ru}} {{ref-en}}

[[Санат:2011 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>l4uehqxbm6ul3abszlrb7ebyh9bcr7x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2009</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686032</id>
    <revision>
      <id>3058452</id>
      <timestamp>2022-08-07T20:34:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Жеңіл атлетикалық жарыс  |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2009&lt;br /&gt;IAAF World Championships Beijing 2009  |Эмблема            = 2009 World Championships in Athletics logo.png  |Өлшемі             = 200px  |Сурет сипаттамасы           =   |Қала              = [[Берлин]], {{GER}}  |Елдер             = 202  |Қатысушылар         = 2101  |Ме...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1819" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2009&lt;br /&gt;IAAF World Championships Beijing 2009
 |Эмблема            = 2009 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Берлин]], {{GER}}
 |Елдер             = 202
 |Қатысушылар         = 2101
 |Медальдар            = 47
 |Ашылуы           = [[15 тамыз]] [[2009]]
 |Жабылуы           = [[23 тамыз]] [[2009]]
 |Стадион            = [[Олимпиаштадион]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2007|2007]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2011|2011]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XII әлем чемпионаты''' [[Германия]] астанасы [[Берлин]] қаласында [[2009 жыл]]дың [[22 тамыз]] - [[30 тамыз]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite news | title=Beijing to host 2015 World Athletics Championships | publisher=BBC Sport | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm |date=20 November 2010| access-date=20 November 2010 | archive-url= https://web.archive.org/web/20101125052231/http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm| archive-date= 25 November 2010 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iaaf.org/aboutiaaf/news/newsid=58752.html |title=Beijing selected to host 2015 World Championships |publisher=iaaf.org |date=2010-11-20 |access-date=2011-09-03}}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Олимпиаштадион]» стадионында өтті.</text>
      <sha1>tecjueq4ijykr0lun86pk657v5vcrzv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058453</id>
      <parentid>3058452</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T20:36:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23453" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2009&lt;br /&gt;IAAF World Championships Beijing 2009
 |Эмблема            = 2009 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Берлин]], {{GER}}
 |Елдер             = 202
 |Қатысушылар         = 2101
 |Медальдар            = 47
 |Ашылуы           = [[15 тамыз]] [[2009]]
 |Жабылуы           = [[23 тамыз]] [[2009]]
 |Стадион            = [[Олимпиаштадион]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2007|2007]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2011|2011]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XII әлем чемпионаты''' [[Германия]] астанасы [[Берлин]] қаласында [[2009 жыл]]дың [[22 тамыз]] - [[30 тамыз]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite news | title=Beijing to host 2015 World Athletics Championships | publisher=BBC Sport | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm |date=20 November 2010| access-date=20 November 2010 | archive-url= https://web.archive.org/web/20101125052231/http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm| archive-date= 25 November 2010 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iaaf.org/aboutiaaf/news/newsid=58752.html |title=Beijing selected to host 2015 World Championships |publisher=iaaf.org |date=2010-11-20 |access-date=2011-09-03}}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Олимпиаштадион]» стадионында өтті.

== Жеңімпаздар мен жүлдегерлер ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,77&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Джастин Гэтлин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 9,85&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Неста Картер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,95
|-
|200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,66&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Уоррен Уир]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,79&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Кёртис Митчелл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 20,04
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|400 метр
| {{flagicon|USA}} [[Лашон Мерритт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 43.74&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Тони Маккей]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 44.40&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Dominican Republic}} [[Лугелин Сантос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Доминикан Республикасы]]&lt;/small&gt; || 44.52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|800 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Мохаммед Аман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 1:43.31&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Ник Симмондс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:43.55&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Djibouti}} [[Аянлех Сулейман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Джибути]]&lt;/small&gt; || 1:43.76
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|1500 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Асбель Кипроп]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 3:36,28
| {{flagicon|USA}} [[Мэттью Центровиц]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 3:36,78
| {{flagicon|South Africa}} [[Йохан Кронье]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[ОАР]]&lt;/small&gt; || 3:36,83
|-
|5000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 13:26,98
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Хагос Гебрхивет]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
| {{flagicon|Kenya}} [[Исиа Коэч]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|10 000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 27:21.71&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Ибрахим Джейлан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 27:22.23&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Пол Тануи]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 27:22.61
|-
|Марафон
| {{flagicon|Uganda}} [[Стивен Кипротич]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Уганда]]&lt;/small&gt; || 2:09,51&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Лелиса Десиса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,12
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тадесе Тола]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|110 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Дэвид Оливер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,00&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уилсон]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,13
| {{flagicon|Russia}} [[Сергей Шубенков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 13,24
|-
|400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[Джехуе Гордон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Тринидад және Тобаго]]&lt;/small&gt; || 47,69&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Майкл Тинсли]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 47,70&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Serbia}} [[Эмир Бекрич]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 48,05&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Эзекиль Кембой]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,01&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Консеслус Кипруто]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,37&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|France}} [[Махидин Мехисси-Бенаббад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 8.07,86&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Иванов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:20:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Чэнь Дин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:21:09&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Spain}} [[Мигель Анхель Лопес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1:21:21&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|50 км жүру
| {{flagicon|Ireland}} [[Роберт Хеффернан]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ирландия]]&lt;/small&gt; || 3:37:56&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Михаил Рыжов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 3:38:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Australia}} [[Джаред Таллент]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 3:40:03&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| Эстафета 4x100 м
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Неста Картер]]&lt;br /&gt;[[Кемар Бэйли-Коул]]&lt;br /&gt;[[Никель Ашмид]]&lt;br /&gt;[[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt;''[[Уоррен Уир]]''&lt;br /&gt;''[[Ошан Бейли]]'' || 37,36&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Чарльз Силмон]]&lt;br /&gt;[[Майк Роджерс]]&lt;br /&gt;[[Муки Салаам]]&lt;br /&gt;[[Джастин Гэтлин]] || 37,66
| {{CAN}}&lt;br /&gt;[[Гэвин Смелли]]&lt;br /&gt;[[Аарон Браун]]&lt;br /&gt;[[Донтае Ричардс-Квок]]&lt;br /&gt;[[Джастин Уорнер]] || 37,92&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4x400 м
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Давид Вербург]]&lt;br&gt;[[Тони Маккей]]&lt;br&gt;[[Арман Холл]]&lt;br&gt;[[Лашон Мерритт]]&lt;br&gt;''[[Джошуа Менс]]''&lt;br&gt;''[[Джеймс Харрис]]'' || 2.58,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Рушин МакДональд]]&lt;br&gt;[[Эдино Стил]]&lt;br&gt;[[Омар Джонсон]]&lt;br&gt;[[Джавон Фрэнсис]]&lt;br&gt;''[[Джавер Белл]]'' || 2.59,88 
| {{RUS}}&lt;br /&gt;[[Максим Дылдин]]&lt;br&gt;[[Лев Мосин]]&lt;br&gt;[[Сергей Петухов]]&lt;br&gt;[[Владимир Краснов]] || 2.59,90  
|-
|Биіктікке секіру
| {{flagicon|Ukraine}} [[Богдан Бондаренко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 2,41&lt;br /&gt;{{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Qatar}} [[Мутаз Эсса Баршим]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Катар]]&lt;/small&gt; || 2,38
| {{flagicon|Canada}} [[Дерек Друэн]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 2,38&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Сырықпен секіру
| {{flagicon|Germany}} [[Рафаэль Хольцдеппе]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|France}} [[Рено Лавиллени]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|Germany}} [[Бьёрн Отто]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,82
|-
|Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Меньков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 8,56&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Игнисиус Гайса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 8,29&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Mexico}} [[Луис Ривера]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Мексика]]&lt;/small&gt; || 8,27
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Үштік секіру
| {{flagicon|France}} [[Тедди Тамго]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 18,04&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Педро Пичардо]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 17,68
| {{flagicon|USA}} [[Уилл Клэй]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 17,52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|Ядро лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Давид Шторль]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 21,73&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уитинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 21,57
| {{flagicon|Canada}} [[Дилан Армстронг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 21,34&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Диск лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Роберт Хартинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69.11
| {{flagicon|Poland}} [[Пётр Малаховский]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 68.36
| {{flagicon|Estonia}} [[Герд Кантер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эстония]]&lt;/small&gt; || 65.19
|-
|Найза лақтыру
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Витезслав Веселы]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 87,17
| {{flagicon|Finland}} [[Теро Питкямяки]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Финляндия]]&lt;/small&gt; || 87,07
| {{flagicon|Russia}} [[Дмитрий Тарабин]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 86,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Балға лақтыру
| {{flagicon|Poland}} [[Павел Файдек]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 81,97&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|Hungary}} [[Кристиан Парш]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Венгрия]]&lt;/small&gt; || 80,30
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Лукаш Мелих]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 79,36
|-
|Онсайыс
| {{flagicon|USA}} [[Эштон Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 8809&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Germany}} [[Михаэль Шрадер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 8670&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Canada}} [[Дамиан Уорнер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 8512&lt;br /&gt;{{PR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 10,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 10,93
| {{flagicon|USA}} [[Кармелита Джетер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 10,94
|-
| 200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 22,17
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 22,32
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 22,32
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 400 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Кристин Охуруогу]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 49,41&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Botswana}} [[Амантле Мончхо]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ботсвана]]&lt;/small&gt; || 49,41
| {{flagicon|Russia}} [[Антонина Кривошапка]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 49,78 
|-
| 800 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Юнис Джепкоэч Сум]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 1:57,38&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Савинова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:57,80&lt;br /&gt;{{SB}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бренда Мартинес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:57,91&lt;br /&gt;{{PR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 1 500 метр
| {{flagicon|Sweden}} [[Абеба Арегави]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Швеция]]&lt;/small&gt; || 4.02,67
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Симпсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4.02,99
| {{flagicon|Kenya}} [[Хеллен Обири]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 4.03,86
|-
| 5 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Месерет Дефар]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:50,19
| {{flagicon|Kenya}} [[Мерси Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 14:51,22
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Алмаз Айана]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:51,33
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 10 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тирунеш Дибаба]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:43,35
| {{flagicon|Kenya}} [[Глэйдис Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 30:45,17
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Белайнеш Олджира]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:46,98
|-
| Марафон
| {{flagicon|Kenya}} [[Эдна Киплагат]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 2:25:44
| {{flagicon|Italy}} [[Валерия Странео]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Италия]]&lt;/small&gt; || 2:25:58&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Japan}} [[Кайоко Фукуси]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жапония]]&lt;/small&gt; || 2:27:45
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4×100 метр
|{{JAM}} &lt;br /&gt;[[Кери Рассел]] &lt;br /&gt;[[Керрон Стюарт]] &lt;br /&gt;[[Скиллони Калверт]] &lt;br /&gt;[[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]] || 41,29&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Дженеба Тармо]] &lt;br /&gt;[[Александрия Андерсон]] &lt;br /&gt;[[Инглиш Гарднер]] &lt;br /&gt;[[Октавиус Фриман]] || 42,75
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Дина Ашер-Смит]] &lt;br /&gt;[[Эшли Нельсон]] &lt;br /&gt;[[Аннабель Льюис]] &lt;br /&gt;[[Хейли Джонс]] || 42.87
|-
| Эстафета 4×400 метр
|{{RUS}}&lt;br /&gt;[[Юлия Гущина]] &lt;br /&gt;[[Татьяна Фирова]]&lt;br /&gt;[[Ксения Рыжова]] &lt;br /&gt;[[Антонина Кривошапка]] &lt;br /&gt; ''[[Наталья Антюх]]'' || 3:20,19&lt;br /&gt;{{WL}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Джессика Бирд]] &lt;br /&gt;[[Наташа Хастингс]] &lt;br /&gt;[[Эшли Спенсер]] &lt;br /&gt;[[Франсена Маккорори]]&lt;br /&gt; ''[[Джоанна Эткинс]]'' || 3:20,41&lt;br /&gt;{{SB}}
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Эйлид Чайлд]] &lt;br /&gt;[[Шана Кокс]] &lt;br /&gt;[[Маргарет Адеойе]] &lt;br /&gt;[[Кристин Охуруогу]] || 3:22,61&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Брианна Роллинс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 12,44
| {{flagicon|Australia}} [[Салли Пирсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 12,50&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Great Britain}} [[Тиффани Портер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
|-
| 400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Зузана Гейнова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 52,83&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Далила Мухаммад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,09
| {{flagicon|USA}} [[Лашинда Димус]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,24
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Милка Чемос Чейва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:11,65&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Лидия Чепкуруи]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[София Ассефа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 9:12,84&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| 20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Лашманова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:09
| {{flagicon|Russia}} [[Анися Кирдяпкина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:11
| {{flagicon|China}} [[Лю Хун]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:28:10
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Биіктікке секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Светлана Школина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 2,03&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бриджитта Барретт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 2,00 
| {{flagicon|Russia}} [[Анна Чичерова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt;&lt;hr /&gt; {{flagicon|Spain}} [[Рут Бейтиа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1,97&lt;br /&gt;1,97
|-
| Сырықпен секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Исинбаева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 4,89&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Сур]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4,82
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярислей Сильва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 4,82
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|USA}} [[Бриттни Риз]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 7,01
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 6,99
| {{flagicon|Serbia}} [[Ивана Шпанович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 6,82&lt;br /&gt;{{NR}} 
|-
| Үштік секіру
| {{flagicon|Colombia}} [[Катрин Ибаргуен]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Колумбия]]&lt;/small&gt; || 14.85&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Екатерина Конева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 14.81
| {{flagicon|Ukraine}} [[Ольга Саладуха]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 14.65
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ядро лақтыру
| {{flagicon|New Zealand}} [[Валери Адамс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жаңа Зеландия]]&lt;/small&gt; || 20,88
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Шваниц]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 20,41&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Гун Лицзяо]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 19,95
|-
| Диск лақтыру
| {{flagicon|Croatia}} [[Сандра Перкович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Хорватия]]&lt;/small&gt; || 67,99
| {{flagicon|France}} [[Мелина Робер-Мишон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 66,28&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярелис Барриос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 64,96
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Найза лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Обергфёлль]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69,05&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Australia}} [[Кимберли Микл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 66,60&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Абакумова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 65,09
|-
| Балға лақтыру
| {{flagicon|Russia}} [[Татьяна Лысенко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 78,80&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Poland}} [[Анита Влодарчик]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 78,46&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|China}} [[Чжан Вэньсю]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 75,58&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Жетісайыс
| {{flagicon|Ukraine}} [[Анна Мельниченко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 6586&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|Canada}} [[Брианн Тейсен-Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 6530&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Дафна Схипперс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 6477&lt;br /&gt;{{NR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''7'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''6'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|16
|- align=center
| 2
| align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 7
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|12
|- align=center
| 3
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 6
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 6
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''6'''
|18
|- align=center
| 4
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|7
|- align=center
| 5
| align=left|{{ETH}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|8
|- align=center
| 6
| align=left|{{POL}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|8
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CAN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|8
|- align=center
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|8
|- align=center
|9
| align=left|{{RUS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
| 10
| align=left|{{CUB}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|3
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''47'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''48'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''49'''
| '''144'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.bei2015.cn/ Чемпионат сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130725102110/http://www.mos2013.ru/ru/ |date=2013-07-25 }} {{ref-ru}} {{ref-en}}

[[Санат:2009 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>cc4a6wpsatb4trr1p6suymfh4e09oot</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058454</id>
      <parentid>3058453</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T20:36:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23452" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2009&lt;br /&gt;IAAF World Championships Berlin 2009
 |Эмблема            = 2009 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Берлин]], {{GER}}
 |Елдер             = 202
 |Қатысушылар         = 2101
 |Медальдар            = 47
 |Ашылуы           = [[15 тамыз]] [[2009]]
 |Жабылуы           = [[23 тамыз]] [[2009]]
 |Стадион            = [[Олимпиаштадион]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2007|2007]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 2011|2011]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан XII әлем чемпионаты''' [[Германия]] астанасы [[Берлин]] қаласында [[2009 жыл]]дың [[22 тамыз]] - [[30 тамыз]] күндері аралығында өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite news | title=Beijing to host 2015 World Athletics Championships | publisher=BBC Sport | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm |date=20 November 2010| access-date=20 November 2010 | archive-url= https://web.archive.org/web/20101125052231/http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/athletics/9212714.stm| archive-date= 25 November 2010 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iaaf.org/aboutiaaf/news/newsid=58752.html |title=Beijing selected to host 2015 World Championships |publisher=iaaf.org |date=2010-11-20 |access-date=2011-09-03}}&lt;/ref&gt; Жарыстар «[[Олимпиаштадион]» стадионында өтті.

== Жеңімпаздар мен жүлдегерлер ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,77&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Джастин Гэтлин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 9,85&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Неста Картер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 9,95
|-
|200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,66&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Jamaica}} [[Уоррен Уир]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 19,79&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Кёртис Митчелл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 20,04
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|400 метр
| {{flagicon|USA}} [[Лашон Мерритт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 43.74&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|USA}} [[Тони Маккей]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 44.40&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Dominican Republic}} [[Лугелин Сантос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Доминикан Республикасы]]&lt;/small&gt; || 44.52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|800 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Мохаммед Аман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 1:43.31&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Ник Симмондс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:43.55&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Djibouti}} [[Аянлех Сулейман]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Джибути]]&lt;/small&gt; || 1:43.76
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|1500 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Асбель Кипроп]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 3:36,28
| {{flagicon|USA}} [[Мэттью Центровиц]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 3:36,78
| {{flagicon|South Africa}} [[Йохан Кронье]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[ОАР]]&lt;/small&gt; || 3:36,83
|-
|5000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 13:26,98
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Хагос Гебрхивет]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
| {{flagicon|Kenya}} [[Исиа Коэч]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 13:27,26
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|10 000 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Мо Фарах]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 27:21.71&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Ибрахим Джейлан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 27:22.23&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Пол Тануи]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 27:22.61
|-
|Марафон
| {{flagicon|Uganda}} [[Стивен Кипротич]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Уганда]]&lt;/small&gt; || 2:09,51&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Лелиса Десиса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,12
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тадесе Тола]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 2:10,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|110 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Дэвид Оливер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,00&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уилсон]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 13,13
| {{flagicon|Russia}} [[Сергей Шубенков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 13,24
|-
|400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[Джехуе Гордон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Тринидад және Тобаго]]&lt;/small&gt; || 47,69&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Майкл Тинсли]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 47,70&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Serbia}} [[Эмир Бекрич]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 48,05&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Эзекиль Кембой]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,01&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Консеслус Кипруто]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 8.06,37&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|France}} [[Махидин Мехисси-Бенаббад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 8.07,86&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Иванов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:20:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Чэнь Дин]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:21:09&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Spain}} [[Мигель Анхель Лопес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1:21:21&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|50 км жүру
| {{flagicon|Ireland}} [[Роберт Хеффернан]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ирландия]]&lt;/small&gt; || 3:37:56&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Михаил Рыжов]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 3:38:58&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Australia}} [[Джаред Таллент]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 3:40:03&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| Эстафета 4x100 м
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Неста Картер]]&lt;br /&gt;[[Кемар Бэйли-Коул]]&lt;br /&gt;[[Никель Ашмид]]&lt;br /&gt;[[Усэйн Болт]]&lt;br /&gt;''[[Уоррен Уир]]''&lt;br /&gt;''[[Ошан Бейли]]'' || 37,36&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Чарльз Силмон]]&lt;br /&gt;[[Майк Роджерс]]&lt;br /&gt;[[Муки Салаам]]&lt;br /&gt;[[Джастин Гэтлин]] || 37,66
| {{CAN}}&lt;br /&gt;[[Гэвин Смелли]]&lt;br /&gt;[[Аарон Браун]]&lt;br /&gt;[[Донтае Ричардс-Квок]]&lt;br /&gt;[[Джастин Уорнер]] || 37,92&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4x400 м
| {{USA}}&lt;br /&gt;[[Давид Вербург]]&lt;br&gt;[[Тони Маккей]]&lt;br&gt;[[Арман Холл]]&lt;br&gt;[[Лашон Мерритт]]&lt;br&gt;''[[Джошуа Менс]]''&lt;br&gt;''[[Джеймс Харрис]]'' || 2.58,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{JAM}}&lt;br /&gt;[[Рушин МакДональд]]&lt;br&gt;[[Эдино Стил]]&lt;br&gt;[[Омар Джонсон]]&lt;br&gt;[[Джавон Фрэнсис]]&lt;br&gt;''[[Джавер Белл]]'' || 2.59,88 
| {{RUS}}&lt;br /&gt;[[Максим Дылдин]]&lt;br&gt;[[Лев Мосин]]&lt;br&gt;[[Сергей Петухов]]&lt;br&gt;[[Владимир Краснов]] || 2.59,90  
|-
|Биіктікке секіру
| {{flagicon|Ukraine}} [[Богдан Бондаренко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 2,41&lt;br /&gt;{{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Qatar}} [[Мутаз Эсса Баршим]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Катар]]&lt;/small&gt; || 2,38
| {{flagicon|Canada}} [[Дерек Друэн]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 2,38&lt;br /&gt;{{NR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Сырықпен секіру
| {{flagicon|Germany}} [[Рафаэль Хольцдеппе]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|France}} [[Рено Лавиллени]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 5,89
| {{flagicon|Germany}} [[Бьёрн Отто]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 5,82
|-
|Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Александр Меньков]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 8,56&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Игнисиус Гайса]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 8,29&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Mexico}} [[Луис Ривера]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Мексика]]&lt;/small&gt; || 8,27
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Үштік секіру
| {{flagicon|France}} [[Тедди Тамго]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 18,04&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Педро Пичардо]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 17,68
| {{flagicon|USA}} [[Уилл Клэй]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 17,52&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
|Ядро лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Давид Шторль]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 21,73&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Райан Уитинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 21,57
| {{flagicon|Canada}} [[Дилан Армстронг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 21,34&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Диск лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Роберт Хартинг]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69.11
| {{flagicon|Poland}} [[Пётр Малаховский]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 68.36
| {{flagicon|Estonia}} [[Герд Кантер]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Эстония]]&lt;/small&gt; || 65.19
|-
|Найза лақтыру
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Витезслав Веселы]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 87,17
| {{flagicon|Finland}} [[Теро Питкямяки]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Финляндия]]&lt;/small&gt; || 87,07
| {{flagicon|Russia}} [[Дмитрий Тарабин]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 86,23
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
|Балға лақтыру
| {{flagicon|Poland}} [[Павел Файдек]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 81,97&lt;br /&gt;{{WL}}, {{PR}}
| {{flagicon|Hungary}} [[Кристиан Парш]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Венгрия]]&lt;/small&gt; || 80,30
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Лукаш Мелих]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 79,36
|-
|Онсайыс
| {{flagicon|USA}} [[Эштон Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 8809&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Germany}} [[Михаэль Шрадер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 8670&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Canada}} [[Дамиан Уорнер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 8512&lt;br /&gt;{{PR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;font-size:100%&quot;
|-
! scope=col style=&quot;width:120px; background: #efefef;&quot;| Бағдарлама түрі
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: gold;&quot; | Алтын
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: silver;&quot; | Күміс
! scope=col colspan=2 style=&quot;width:200px; background: #cc9966;&quot; | Қола
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 10,71&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 10,93
| {{flagicon|USA}} [[Кармелита Джетер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 10,94
|-
| 200 метр
| {{flagicon|Jamaica}} [[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ямайка]]&lt;/small&gt; || 22,17
| {{flagicon|Côte d'Ivoire}} [[Мюриэль Ауре]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кот-д’Ивуар]]&lt;/small&gt; || 22,32
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 22,32
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 400 метр
| {{flagicon|Great Britain}} [[Кристин Охуруогу]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 49,41&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Botswana}} [[Амантле Мончхо]] &lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ботсвана]]&lt;/small&gt; || 49,41
| {{flagicon|Russia}} [[Антонина Кривошапка]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 49,78 
|-
| 800 метр
| {{flagicon|Kenya}} [[Юнис Джепкоэч Сум]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 1:57,38&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Савинова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:57,80&lt;br /&gt;{{SB}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бренда Мартинес]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 1:57,91&lt;br /&gt;{{PR}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 1 500 метр
| {{flagicon|Sweden}} [[Абеба Арегави]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Швеция]]&lt;/small&gt; || 4.02,67
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Симпсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4.02,99
| {{flagicon|Kenya}} [[Хеллен Обири]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 4.03,86
|-
| 5 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Месерет Дефар]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:50,19
| {{flagicon|Kenya}} [[Мерси Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 14:51,22
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Алмаз Айана]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 14:51,33
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 10 000 метр
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Тирунеш Дибаба]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:43,35
| {{flagicon|Kenya}} [[Глэйдис Чероно]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 30:45,17
| {{flagicon|Ethiopia}} [[Белайнеш Олджира]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 30:46,98
|-
| Марафон
| {{flagicon|Kenya}} [[Эдна Киплагат]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 2:25:44
| {{flagicon|Italy}} [[Валерия Странео]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Италия]]&lt;/small&gt; || 2:25:58&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Japan}} [[Кайоко Фукуси]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жапония]]&lt;/small&gt; || 2:27:45
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Эстафета 4×100 метр
|{{JAM}} &lt;br /&gt;[[Кери Рассел]] &lt;br /&gt;[[Керрон Стюарт]] &lt;br /&gt;[[Скиллони Калверт]] &lt;br /&gt;[[Шелли-Энн Фрейзер-Прайс]] || 41,29&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Дженеба Тармо]] &lt;br /&gt;[[Александрия Андерсон]] &lt;br /&gt;[[Инглиш Гарднер]] &lt;br /&gt;[[Октавиус Фриман]] || 42,75
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Дина Ашер-Смит]] &lt;br /&gt;[[Эшли Нельсон]] &lt;br /&gt;[[Аннабель Льюис]] &lt;br /&gt;[[Хейли Джонс]] || 42.87
|-
| Эстафета 4×400 метр
|{{RUS}}&lt;br /&gt;[[Юлия Гущина]] &lt;br /&gt;[[Татьяна Фирова]]&lt;br /&gt;[[Ксения Рыжова]] &lt;br /&gt;[[Антонина Кривошапка]] &lt;br /&gt; ''[[Наталья Антюх]]'' || 3:20,19&lt;br /&gt;{{WL}}
|{{USA}}&lt;br /&gt;[[Джессика Бирд]] &lt;br /&gt;[[Наташа Хастингс]] &lt;br /&gt;[[Эшли Спенсер]] &lt;br /&gt;[[Франсена Маккорори]]&lt;br /&gt; ''[[Джоанна Эткинс]]'' || 3:20,41&lt;br /&gt;{{SB}}
|{{GBR}}&lt;br /&gt;[[Эйлид Чайлд]] &lt;br /&gt;[[Шана Кокс]] &lt;br /&gt;[[Маргарет Адеойе]] &lt;br /&gt;[[Кристин Охуруогу]] || 3:22,61&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 100 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|USA}} [[Брианна Роллинс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 12,44
| {{flagicon|Australia}} [[Салли Пирсон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 12,50&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Great Britain}} [[Тиффани Портер]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ұлыбритания]]&lt;/small&gt; || 12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
|-
| 400 м/{{Tooltip|б|Барьер}}
| {{flagicon|Czech Republic}} [[Зузана Гейнова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Чехия]]&lt;/small&gt; || 52,83&lt;br /&gt;{{WL}}, {{NR}}
| {{flagicon|USA}} [[Далила Мухаммад]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,09
| {{flagicon|USA}} [[Лашинда Димус]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 54,24
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| 3000 м/{{Tooltip|к|Кедергі}} 
| {{flagicon|Kenya}} [[Милка Чемос Чейва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:11,65&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Kenya}} [[Лидия Чепкуруи]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Кения]]&lt;/small&gt; || 9:12,55&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Ethiopia}} [[София Ассефа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Эфиопия]]&lt;/small&gt; || 9:12,84&lt;br /&gt;{{SB}}
|-
| 20 км жүру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Лашманова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:09
| {{flagicon|Russia}} [[Анися Кирдяпкина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 1:27:11
| {{flagicon|China}} [[Лю Хун]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 1:28:10
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Биіктікке секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Светлана Школина]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 2,03&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|USA}} [[Бриджитта Барретт]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 2,00 
| {{flagicon|Russia}} [[Анна Чичерова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt;&lt;hr /&gt; {{flagicon|Spain}} [[Рут Бейтиа]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Испания]]&lt;/small&gt; || 1,97&lt;br /&gt;1,97
|-
| Сырықпен секіру
| {{flagicon|Russia}} [[Елена Исинбаева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 4,89&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|USA}} [[Дженнифер Сур]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 4,82
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярислей Сильва]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 4,82
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ұзындыққа секіру
| {{flagicon|USA}} [[Бриттни Риз]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[АҚШ]]&lt;/small&gt; || 7,01
| {{flagicon|Nigeria}} [[Блессинг Окагбаре]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нигерия]]&lt;/small&gt; || 6,99
| {{flagicon|Serbia}} [[Ивана Шпанович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Сербия]]&lt;/small&gt; || 6,82&lt;br /&gt;{{NR}} 
|-
| Үштік секіру
| {{flagicon|Colombia}} [[Катрин Ибаргуен]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Колумбия]]&lt;/small&gt; || 14.85&lt;br /&gt;{{WL}}
| {{flagicon|Russia}} [[Екатерина Конева]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 14.81
| {{flagicon|Ukraine}} [[Ольга Саладуха]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 14.65
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Ядро лақтыру
| {{flagicon|New Zealand}} [[Валери Адамс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Жаңа Зеландия]]&lt;/small&gt; || 20,88
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Шваниц]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 20,41&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|China}} [[Гун Лицзяо]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 19,95
|-
| Диск лақтыру
| {{flagicon|Croatia}} [[Сандра Перкович]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Хорватия]]&lt;/small&gt; || 67,99
| {{flagicon|France}} [[Мелина Робер-Мишон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Франция]]&lt;/small&gt; || 66,28&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|Cuba}} [[Ярелис Барриос]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Куба]]&lt;/small&gt; || 64,96
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Найза лақтыру
| {{flagicon|Germany}} [[Кристина Обергфёлль]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Германия]]&lt;/small&gt; || 69,05&lt;br /&gt;{{SB}}
| {{flagicon|Australia}} [[Кимберли Микл]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Австралия]]&lt;/small&gt; || 66,60&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Russia}} [[Мария Абакумова]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 65,09
|-
| Балға лақтыру
| {{flagicon|Russia}} [[Татьяна Лысенко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Ресей]]&lt;/small&gt; || 78,80&lt;br /&gt;{{WL}}, {{CR}}, {{NR}}
| {{flagicon|Poland}} [[Анита Влодарчик]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Польша]]&lt;/small&gt; || 78,46&lt;br /&gt;{{NR}}
| {{flagicon|China}} [[Чжан Вэньсю]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Қытай]]&lt;/small&gt; || 75,58&lt;br /&gt;{{SB}}
|-bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
| Жетісайыс
| {{flagicon|Ukraine}} [[Анна Мельниченко]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Украина]]&lt;/small&gt; || 6586&lt;br /&gt;{{PR}} 
| {{flagicon|Canada}} [[Брианн Тейсен-Итон]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Канада]]&lt;/small&gt; || 6530&lt;br /&gt;{{PR}}
| {{flagicon|Netherlands}} [[Дафна Схипперс]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;[[Нидерланд]]ылар&lt;/small&gt; || 6477&lt;br /&gt;{{NR}}
|- bgcolor= e8e8e8
|colspan=7|{{Спорттық рекордтардың қысқартулары}}
|}

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''7'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''6'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|16
|- align=center
| 2
| align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 7
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|12
|- align=center
| 3
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 6
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 6
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''6'''
|18
|- align=center
| 4
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|7
|- align=center
| 5
| align=left|{{ETH}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|8
|- align=center
| 6
| align=left|{{POL}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|8
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CAN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|8
|- align=center
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|8
|- align=center
|9
| align=left|{{RUS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
| 10
| align=left|{{CUB}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|3
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''47'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''48'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''49'''
| '''144'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.bei2015.cn/ Чемпионат сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130725102110/http://www.mos2013.ru/ru/ |date=2013-07-25 }} {{ref-ru}} {{ref-en}}

[[Санат:2009 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>mg7d84qjsqnbv169mgzkpuwh3vr428y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:トシユキ オオモリ</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686033</id>
    <revision>
      <id>3058460</id>
      <timestamp>2022-08-07T23:03:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="249" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=トシユキ オオモリ}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 05:03, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>e1gw4j01xx2k1zv6nx9j6wec0xl4tfb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:BakingNoobcakes</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686034</id>
    <revision>
      <id>3058461</id>
      <timestamp>2022-08-07T23:35:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="239" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=BakingNoobcakes}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 05:35, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>p0qu5k3ei3ytx20icsp7a5ez92zsodi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Kencola</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686035</id>
    <revision>
      <id>3058462</id>
      <timestamp>2022-08-08T01:41:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="235" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kencola}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 07:41, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>iyameuxne1dk78nuklfb0or777qvc2l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Каззак</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686036</id>
    <revision>
      <id>3058463</id>
      <timestamp>2022-08-08T02:38:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="294" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Каззак}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  08:38, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>62nbahsjm5ce8r7q1p79at3m292824s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Тарики</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686037</id>
    <revision>
      <id>3058464</id>
      <timestamp>2022-08-08T02:39:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="317" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Тарики}}

-- [[Қатысушы:GanS NIS|&lt;span style=&quot;text-shadow:gray 4px 4px 3px;&quot;&gt;&lt;font face=&quot;AR Cena&quot; color=&quot;black&quot;&gt;&lt;b&gt;Fани&lt;/b&gt;&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 08:39, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>5lmzk8umau3zg9hxim27n6vq3qv62x7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Person 18.0</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686038</id>
    <revision>
      <id>3058476</id>
      <timestamp>2022-08-08T04:50:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="350" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Person 18.0}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 10:50, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>7yu8ovfjupi7vj3z6wnel353oqywirh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Без имени1234</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686039</id>
    <revision>
      <id>3058477</id>
      <timestamp>2022-08-08T04:52:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="245" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Без имени1234}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 10:52, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>j48cwduz6seovrn3fzsphrzt89s01xw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жоба:Инкубатор/Lada</title>
    <ns>102</ns>
    <id>686040</id>
    <revision>
      <id>3058484</id>
      <timestamp>2022-08-08T06:23:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>SSHTALBI</username>
        <id>122299</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Лада''' (Лада, орыс. Лада) — ресейлік «АвтоВАЗ» автоөндіруші (орыс. АвтоВАЗ) шығаратын жеңіл автокөліктердің бренді. 1970 жылдан 2004 жылға дейін автомобильдер ішкі нарыққа ВАЗ зауыттық белгісімен және «Жигули» (орыс. Жигули) немесе Sputnik (Самара үлгілері жағдайын...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4969" xml:space="preserve">'''Лада''' (Лада, орыс. Лада) — ресейлік «АвтоВАЗ» автоөндіруші (орыс. АвтоВАЗ) шығаратын жеңіл автокөліктердің бренді. 1970 жылдан 2004 жылға дейін автомобильдер ішкі нарыққа ВАЗ зауыттық белгісімен және «Жигули» (орыс. Жигули) немесе Sputnik (Самара үлгілері жағдайында) маркасымен сатылды. 1971 жылдан бастап экспортқа және 2004 жылдан бастап Ресейде, бұл көліктер Лада брендімен ұсынылған. 

{{Компания
|атауы             = Lada
|логотипі              = Logo de Lada.svg
|түрі                  = 
|биржадағы листингі     = 
|қызметі         = 
|құрылды             = [[1973]]
|жабылды           = 
|жабылуының себебі  = 
|ізбасары             = 
|бұрынғы атауы     = 
|құрушы           = 
|орналасуы         = {{flagicon|Russia}} [[Ресей]], [[Мәскеу]]
|басты адамдары      = 
|саласы              = Машина өнеркәсібі
|өнімі            = [[Автомобиль|Автомобильдер]], қозғалтқыштар
|айналым               = 
|операциялық кіріс  = 
|таза табысы       = 
|қызметкерлер саны    =
|басшы компания = АвтоВАЗ
|бағынышты компания    = 
|аудитор = 
|сайты                 = https://www.lada.ru lada.ru]
}} 

1966 жылдың мамыр айында жасалған келісім-шарт негізінде (Фиат 124 лицензиясы), 1970 жылдың сәуірінде ВАЗ 2101 Жигули автокөлігін шығару басталды. Бұл модель 1988 жылға дейін шығарылды (ВАЗ 2102 атауымен 1971 дейін 1986 жж. вагон). VAZ 2101 дизайнын әзірлеу барысында келесі модельдер жасалды: VAZ 2103, VAZ 2104 (вагон), VAZ 2105,  VAZ 2106 және VAZ 2107, Жигулидің ішкі нарығына және экспортқа Ладаға ( Лада). 

«Жигули» сериясынан басқа келесі өнімдер шығарылды: 1977 жылғы жол талғамайтын шағын үлгідегі Лада Нива, 1984 жылғы танымал Лада Самара ықшам жеңіл автомобильі, 1996 жылдан бастап ВАЗ 2110 (Ресейде Лада 110 деген атпен белгілі) және Надежда 1997 ж.. 2002 жылы Мәскеу салонында ол, атап айтқанда, 2151 классик (станция вагоны) моделі ұсынылды. Брендтің соңғы үлгісі - Лада Веста. 

Лада, Бронто, рослада (1998 жылдан бастап «СОК» және АвтоВАЗ тобының қатысуымен), Super Auto компаниялары 2004 жылы Лада және SeAZ маркаларымен 818 031 жеңіл автокөлік шығарған АвтоВАЗ (АвтоВАЗ) өндірушісімен құрылған. Бұл автомобильдер қазіргі уақытта Ресейден тыс 5 елде шығарылады: Украина, Эквадор, Египет, Қазақстан және Уругвай (2003-2004 жылдар аралығында). 

2008 жылдың наурызында Рено 1 миллиард АҚШ доллары көлеміндегі мәміле бойынша АвтоВАЗ-дағы азшылықтың 25% акциясын сатып алды, ал қалған 75% Ростекте қалды. Рено-пен бірлесіп жасалған Гранта кішігірім автокөліктің сатылымы 2011 жылдың желтоқсанында басталды. Рено технологиясы бар тағы бір көлік Ларгус Ресей нарығында 2012 жылдың шілде айының ортасында шығарылды. 2012 жылдың тамызында XRAY концепті автомобильі шығарылды. Мәскеу халықаралық автосалонда. XRAY дизайнын сол кездегі бас дизайнер Стив Маттин, бұрын вольво және Мерседес Бенц жасаған. 

==Модельдері== 

* Лада Гранта
* Лада Веста
* Лада XRAY
* Лада Ларгус
* Лада Нива</text>
      <sha1>phi7vk5u1xzki7156a5daul8j4rtygv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Gellna</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686041</id>
    <revision>
      <id>3058485</id>
      <timestamp>2022-08-08T06:28:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="224" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Gellna}}

-- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 12:28, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>hydnhup093o5zilaqyi7tajuqi2cpbr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сартбай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686042</id>
    <revision>
      <id>3058487</id>
      <timestamp>2022-08-08T07:03:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Тау  |Түрі                     = Тау сілемі   |Атауы                =      |Шынайы атауы  =   |Сурет             =        |Сурет ені     =    |Сурет атауы                =  41°40'2&quot;N 68°18'31&quot;E        |lat_dir = |lat_deg =41|lat_min =40|lat_sec =02   |lon_dir = |lon_deg =68|lon_min =18|lon_sec =31    |region                 =     |CoordScale             =   |Орналасуы            =  {{KAZ}}, Түркі...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2428" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі 
 |Атауы                =   
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =  41°40'2&quot;N 68°18'31&quot;E     
  |lat_dir = |lat_deg =41|lat_min =40|lat_sec =02
  |lon_dir = |lon_deg =68|lon_min =18|lon_sec =31 
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Түркістан облысы]]   
  |Тау жүйесі         =     
 |Пайда болған кезеңі     =     
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  =  5,5
  |Ені                 =   3
 |Ең биік шыңы      = 
  |Биіктігі                 =364  
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     =  Қазақстан Түркістан облысы
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}

'''Сартбай''' – [[Ызақұдық]] құмының шығыс бөлігіндегі оқшау төбе. 

== Географиялық орны ==
[[Түркістан облысы]] [[Келес ауданы]] [[Тентексай (Түркістан облысы)|Тентексай]] ауылының солтүстік-батысында 3 км жерде орналасқан. 

== Жер бедері ==
Абсолюттік биіктігі 364 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай бойлық бағытта 5,5 км-ге созылған, енді жері 3 км. Беткейі көлбеуленіп жазыққа ұласады. 

== Өсімдігі ==
Сұр топырақ жамылғысында жусан, жүзгін, баялыш, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі. Мал жайылымы ретінде пайдаланылады.&lt;ref&gt;АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Түркістан облысы таулары]]
[[Санат:Келес ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>sm9k1r58brtuulozmbztd7vkmhqmopj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Келес ауданы географиясы</title>
    <ns>14</ns>
    <id>686043</id>
    <revision>
      <id>3058488</id>
      <timestamp>2022-08-08T07:09:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Келес ауданы]] [[Санат:Түркістан облысы географиясы]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108" xml:space="preserve">[[Санат:Келес ауданы]]
[[Санат:Түркістан облысы географиясы]]</text>
      <sha1>rxcmd4u206yg2f9k8hp6bil8ox28qn8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Oraaidana</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686044</id>
    <revision>
      <id>3058489</id>
      <timestamp>2022-08-08T07:09:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="438" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Oraaidana}}

-- &lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылауы)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 13:09, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>p9heb690gts82vskkvh2bhhxvsvqlwf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Sanashoko</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686045</id>
    <revision>
      <id>3058497</id>
      <timestamp>2022-08-08T07:59:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="346" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Sanashoko}}

-- ''&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 13:59, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>2gadyzb5apf8mncrfmiu5l6vcf4e6a1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Kashonm08</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686046</id>
    <revision>
      <id>3058498</id>
      <timestamp>2022-08-08T08:06:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kashonm08}}

-- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 14:06, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>9f2me43y1gkmjfv7png7cyru1nhdlqx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Tsigroup1225</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686047</id>
    <revision>
      <id>3058504</id>
      <timestamp>2022-08-08T09:01:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="236" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Tsigroup1225}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 15:01, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>2r7fv4maq4aqk8lu0xjx5wjycotmstn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Uzesthetique</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686048</id>
    <revision>
      <id>3058509</id>
      <timestamp>2022-08-08T09:33:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Uzesthetique}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 15:33, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>4e14ubovnb4vajotwe1qube21ezq9nu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Ұлытау облысы газеттері</title>
    <ns>14</ns>
    <id>686049</id>
    <revision>
      <id>3058512</id>
      <timestamp>2022-08-08T10:15:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Қазақстан газеттері]] [[Санат:Ұлытау облысы]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93" xml:space="preserve">[[Санат:Қазақстан газеттері]]
[[Санат:Ұлытау облысы]]</text>
      <sha1>0xuxlig3ldmd8j8a4h4aghniixm1809</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Ұлытау облысы көлдері</title>
    <ns>14</ns>
    <id>686050</id>
    <revision>
      <id>3058519</id>
      <timestamp>2022-08-08T10:21:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Қазақстан көлдері]] [[Санат:Ұлытау облысы географиясы]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="112" xml:space="preserve">[[Санат:Қазақстан көлдері]]
[[Санат:Ұлытау облысы географиясы]]</text>
      <sha1>5qq3wsl8p3bckqzp4rawe1otorbfdhi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мұхит Жылқайдарұлы Төлегенов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686051</id>
    <revision>
      <id>3058532</id>
      <timestamp>2022-08-08T10:26:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Didar.Bayan21NS</username>
        <id>120910</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Тексерілмеген мақала|date={{subst:#time:F Y}}}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt; '''Мұхит Жылқайдарұлы Төлегенов'''- (22.09.1986 жылы [[Қызылорда]] облысы, [[Жалағаш]] ауданы, Бұқарбай батыр ауылында туған) Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрі...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4505" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;
'''Мұхит Жылқайдарұлы Төлегенов'''- (22.09.1986 жылы [[Қызылорда]] облысы, [[Жалағаш]] ауданы, Бұқарбай батыр ауылында туған) [[Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті]]нің Дінтану кафедрасында аға оқытушы және Теология факультетінің Ғылым және тәрбие бойынша декан орынбасары, сонымен қатар «Ясауитану» Ғылыми-зерттеу институтының аға ғылыми қызметкері, ғалым, &quot;Дін психологиясы&quot; саласы бойынша доктор, бірнеше кітаптардың авторы.

== Өмірбаяны ==
*1993-2004 жылдары Қызылорда облысындағы туған ауылында №33 орта мектепте білім алған. 
*2004-2008 жылдары әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің «Филология» факультетінде «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша бакалавр бөлімін қызыл дипломмен бітірген. 
*2009-2011 жылдары Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде «Дінтану» мамандығы бойынша магистратурада білім алған. 
*2013-2020 жылдары Түркия еліндегі «Ерджиес» университетінде «Дін психологиясы» саласы бойынша докторантура оқып, PhD ғылыми дәрежесін алған. 
*2007-2010 жылдары «Үш қиян» республикалық газетінің бөлім редакторы қызметін атқарды. 
*2010-2013 жылдары Түркістан қаласындағы «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық мұражайында ғылыми қызметкер болып жұмыс істеді. 

== Еңбектері ==
2013 жылдан бері «Отбасы хрестоматиясы» қоғамдық қоры аясында мәдени, әдеби жобаларға атсалысып, бірқатар этнопедагогикалық, танымдық кітаптардың жариялануына үлес қосып келеді. &quot;Әлдиден эпосқа дейін&quot;, &quot;Салт-дәстүр сөйлейді&quot;, &quot;Сияр Шәріп&quot;, &quot;Логотерапия немесе өмірге құштарлық&quot;, &quot;Яссауи феномені&quot;, &quot;Махаббаттың мәні&quot;, &quot;Мың сұрақ&quot;, &quot;Ecosophy немесе киелі табиғат&quot;, &quot;Қисса сүл-әнбия&quot; кітаптарының тең авторы.
2018-2020 жылдары «Ұлттық аударма» бюросында «100 жаңа оқулық» жобасы бойынша жеті оқулықтың аудармасына қатысты және әдеби редакторы болды: 
*Michael Ryan “Literary Theory: A Practical Introduction” қазақша «Әдебиет теориясына кіріспе»
*Julie Rivkin, Michael Ryan “Literary Theory: An Anthology” Volume 1, 2, 3 қазақша «Әдебиет теориясы антологиясы» 1, 2, 3 томдар 
*“The Cambridge History of World Music” Volume 1, 2 қазақша «Әлем музыкасының тарихы. Кембридж антологиясы» 1, 2 томдар. 
*Thomas Elsaesser “Film theory. An introduction Through the Senses” қазақша «Кино теориясы: Сезім тұрғысынан кіріспе»  
Haled el-Poyauheb and Sabine Schmidtke “The Oxford Handbook of Islamic Philosophy” қазақша «Оксфорд оқулығы: Ислам философиясы»
== Ғылыми еңбектері ==
Ғылыми-педагогикалық қызметі барысында 35-ке жуық ғылыми еңбектері жарияланды, оның ішінде 31 мақала, 4 монографиясы жарық көрді.</text>
      <sha1>hdxfuca7uox5wsg320qjhpzzk2fh5fq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қоскөл (көл, Қарағанды облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686052</id>
    <redirect title="Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)" />
    <revision>
      <id>3058534</id>
      <timestamp>2022-08-08T10:26:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Қоскөл (көл, Қарағанды облысы)]] бетін [[Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)]]</text>
      <sha1>huy2svlfd23b8o71cg1tlc3w7m27xu7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058535</id>
      <parentid>3058534</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:26:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жедел жоюға ұсыну */ жаңа бөлім</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="458" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Қоскөл (көл, Ұлытау облысы)]]

== Жедел жоюға ұсыну ==

{{Жедел жойылсын|Бет атауы өзгертілді, бұл жылжытылған беттің айдату беті  --[[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 16:26, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)}}</text>
      <sha1>sbsu3tqgr2qbr4xkbvydf1hli5gi34g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түрікменстан президенті</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686053</id>
    <revision>
      <id>3058536</id>
      <timestamp>2022-08-08T10:26:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Мемлекеттік қызмет|қызметі=Түрікменстан президенті|шынайы атауы={{lang-tk|Türkmenistanyň prezidenti}}|ел=Түрікменстан|эмблема=Flag of the President of Turkmenistan.svg|эмблеманың аты=Президенттік туы|қазіргі=[[Сердар Құрбанқұлыұлы Бердімұхамедов|Сердар Бердімұхамедов]]|портреті=Сердар Бе...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5883" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қызмет|қызметі=Түрікменстан президенті|шынайы атауы={{lang-tk|Türkmenistanyň prezidenti}}|ел=Түрікменстан|эмблема=Flag of the President of Turkmenistan.svg|эмблеманың аты=Президенттік туы|қазіргі=[[Сердар Құрбанқұлыұлы Бердімұхамедов|Сердар Бердімұхамедов]]|портреті=Сердар Бердымухамедов (10-06-2022).jpg|портреттің тақырыбы=2022 жылғы суреті|тағайындалған=[[2022 жыл]] [[19 наурыз]]дан бері|басқару түрі=[[Елбасы]]&lt;br&gt;[[Үкімет басшысы]]|резиденция=Оғыз хан Президенттік сарайы, [[Ашхабад]]|тағайындалды=Тікелей сайлау|өкілеттігінің мерзімі=7 жыл, жаңартылады|айлығы=жыл сайын 10 800 [[АҚШ доллары|$]]|пайда болды=2 қараша 1990&lt;br&gt;(Түрікмен КСР)&lt;br&gt;27 қазан 1991&lt;br&gt;(Түрікменстан)|біріншісі=[[Сапармұрат Атаұлы Ниязов|Сапармұрат Ниязов]]|қосымша белгі1=Орынбасары|қосымша мәтін1=[[Түрікменстан вице-президенті]]|қосымша белгі2=Мүшесі|қосымша мәтін2=* [[Түрікменстан Министрлер Кабинеті]]
* Мемлекеттік Қауіпсіздік Кеңесі
* [[ТМД мемлекет басшыларының кеңесі]]}}

'''Түрікменстан Президенті''', ресми аты — '''Түрікменстан Президенті және Министрлер Кабинетінің төрағасы''' — [[Түрікменстан|Түрікменстанның]] [[елбасы]] және [[үкімет басшысы]]. Соған қоса президент [[Түрікменстан Қарулы Күштері|Қарулы Күштердің]] [[Жоғарғы Бас Қолбасшы|Жоғарғы Бас Қолбасшысы]] болып келеді.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

[[Сердар Құрбанқұлыұлы Бердімұхамедов|Сердар Бердімұхамедов]] — Түрікменстанның қазіргі президенті, [[1991 жыл|1991 жылы]] [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|Кеңес Одағы]] ыдырағаннан кейін тәуелсіздік алғаннан бергі ел тарихындағы үшінші президент. Сердар 15 жыл бойы билік еткен әкесі [[Құрбанқұлы Мәлікқұлыұлы Бердімұхамедов|Құрбанқұлы Бердімұхамедов]] 2022 жылы биліктен кеткеннен кейін оның орнына келді. 2022 жылғы сайлауда Бердімұхамедов басқа тоғыз үміктерге қарсы елдегі халықтың 72,97% дауысын алды. Түрікмен үкіметі 2016 жылы президенттік мерзімге шектеулерді алып тастаған және бұрынғы жасы 70-тен төмен емес деген талапты алып тастаған еді, сондай-ақ мерзімін бес жылдан жеті жылға дейін ұзартқан реформалар жүргізген.

Тәуелсіз Түрікменстанның тарихында болған үш президенттің барлығы да [[Тоталитаризм|тоталитарлы]] [[Диктатура|диктаторлар]] болып сипатталады, олардың билігі [[Жеке басқа табыну|жеке басына табыну]] мен [[Авторитаризм|авторитаризммен]] танымал.

== Сайлануы ==
Түркіменстан президенттігіне үміткерлерге қойылатын талаптар:

* Түрікменстанда туған;
* [[Түрікмен тілі|түрікмен тілін]] еркін меңгерген;
* 40 жастан жас емес;
* Түркіменстанда соңғы 15 жыл бойы тұрақты тұратын;
* мемлекеттік органдарда, қоғамдық ұйымдарда және халық шаруашылығының салаларында жұмыс істеген (Конституцияның 51-бабы).

Президент жалпыға бірдей тікелей жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімге сайланады. Президенттік мерзімдер саны шектелмейді.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://archive.is/20120805173722/www.turkmenistan.gov.tm/_ru/laws/?laws=01dw Түрікменстан конституциясы]&lt;/ref&gt;

== Тізімі ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Rank
!President
! colspan=&quot;2&quot; |Time in office
|-
|1
|[[Сапармұрат Атаұлы Ниязов]]
| colspan=&quot;2&quot; |15 жыл, 55 күн&lt;ref&gt;Тәуелсіздік жарияланғаннан бастап ғана саналады&lt;/ref&gt;
|-
|–
|''[[Құрбанқұлы Мәлікқұлыұлы Бердімұхамедов]]''
|55 күн (Уақытша)
| rowspan=&quot;2&quot; |15 жыл, 88 күн
|-
|2
|[[Құрбанқұлы Мәлікқұлыұлы Бердімұхамедов]]
|15 жыл, 33 күн
|-
|3
|[[Сердар Құрбанқұлыұлы Бердімұхамедов]]
| colspan=&quot;2&quot; |Қазіргі
|}

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:Түрікменстан президенттері]]
[[Санат:Президенттер тізімі]]</text>
      <sha1>son31ahnu5zjlsunxwiwirgkm1cv5d3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ащыкөл (көл, Қарағанды облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686054</id>
    <redirect title="Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)" />
    <revision>
      <id>3058541</id>
      <timestamp>2022-08-08T10:29:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Ащыкөл (көл, Қарағанды облысы)]] бетін [[Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)]]</text>
      <sha1>9aurfj4c7qzrahuvr9nozlh2evwtd22</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058544</id>
      <parentid>3058541</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:30:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жедел жоюға ұсыну */ жаңа бөлім</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="458" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)]]

== Жедел жоюға ұсыну ==

{{Жедел жойылсын|Бет атауы өзгертілді, бұл жылжытылған беттің айдату беті  --[[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 16:30, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)}}</text>
      <sha1>t1mayauh1b777o05big8vwbhobj6y6h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талқылау:Ащыкөл (көл, Қарағанды облысы)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>686055</id>
    <redirect title="Талқылау:Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)" />
    <revision>
      <id>3058543</id>
      <timestamp>2022-08-08T10:29:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Талқылау:Ащыкөл (көл, Қарағанды облысы)]] бетін [[Талқылау:Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Талқылау:Ащыкөл (көл, Ұлытау облысы)]]</text>
      <sha1>rx8lpxjnw0hv30eodpjcf3sq6ys4m98</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арғанаты (тау, Қарағанды облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686056</id>
    <redirect title="Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)" />
    <revision>
      <id>3058553</id>
      <timestamp>2022-08-08T10:36:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Арғанаты (тау, Қарағанды облысы)]] бетін [[Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)]]</text>
      <sha1>1b5iq19gdz574xlq7dg2ekg5sqq8cdy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3058556</id>
      <parentid>3058553</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T10:36:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жедел жоюға ұсыну */ жаңа бөлім</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="462" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)]]

== Жедел жоюға ұсыну ==

{{Жедел жойылсын|Бет атауы өзгертілді, бұл жылжытылған беттің айдату беті  --[[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 16:36, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)}}</text>
      <sha1>ojcr03r3mdn5catwodr8ogidojxvnvn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талқылау:Арғанаты (тау, Қарағанды облысы)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>686057</id>
    <redirect title="Талқылау:Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)" />
    <revision>
      <id>3058555</id>
      <timestamp>2022-08-08T10:36:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Талқылау:Арғанаты (тау, Қарағанды облысы)]] бетін [[Талқылау:Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Талқылау:Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)]]</text>
      <sha1>i0a3jagippgv8kzqr58ljo40nsuoysp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гапуров Мұхамедназар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686058</id>
    <redirect title="Мұхамедназар Гапуров" />
    <revision>
      <id>3058559</id>
      <timestamp>2022-08-08T10:42:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>Malik Nursultan B [[Гапуров Мұхамедназар]] бетін [[Мұхамедназар Гапуров]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Мұхамедназар Гапуров]]</text>
      <sha1>t8u7fwacxmnt1y7j2w0lbzynds1v137</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Violla sm</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686059</id>
    <revision>
      <id>3058560</id>
      <timestamp>2022-08-08T10:43:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Violla sm}}

-- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 16:43, 2022 ж. тамыздың 8 (+06)</text>
      <sha1>5sagbmh4ls4c17k4yxcgdq38uc6kcqf</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>