Уикипедия kkwiki https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Таспа Арнайы Талқылау Қатысушы Қатысушы талқылауы Уикипедия Уикипедия талқылауы Сурет Сурет талқылауы МедиаУики МедиаУики талқылауы Үлгі Үлгі талқылауы Анықтама Анықтама талқылауы Санат Санат талқылауы Портал Портал талқылауы Жоба Жоба талқылауы TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Topic 0 1036 3053815 3028251 2022-07-22T12:50:33Z Malik Nursultan B 111493 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Өзбекстан Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-uz|O‘zbekiston Respublikasi}} |Атау септігі = Өзбекстан |Елтаңба = Coat of Arms of Uzbekistan.svg |Байрақ = Flag of Uzbekistan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Kuch adolat dadir (Менің шуақты және еркін өлкем) |Аудио = Uzbekistan_anthem.ogg |Картада = UZB orthographic.svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N |lat_deg = 42|lat_min = 35|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 61|lon_min = 56|lon_sec = 0 |region = UZ |CoordScale = 4000000 |Тілі = [[Өзбек тілі]]<ref name="law">{{cite web |title=Uzbekistan: Law "On Official Language" |url=https://www.refworld.org/docid/3ae6b4d328.html |website=Refworld}}</ref> |Мемлекеттік діні = зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]] |Тәуелсіздігін алды = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Tashkent emblem.jpg|22px]] [[Ташкент]] |Ірі қалалары = Ташкент, [[Самарқан]], [[Ферғана]], [[Әндіжан]], [[Наманған]], [[Бұхара]], [[Қаршы (қала)|Қаршы]], [[Нүкіс]], [[Қоқан (қала)|Қоқан]], [[Марғылан]] |Басшы қызметі = [[Өзбекстан Республикасының Президенті|Президенті]]<br />[[Өзбекстан премьер-министрі|Премьер-министрі]]<br />[[Өзбекстан Олий Мәжілісінің Сенаты|Сенат]] төрағасы |Басшылары = [[Шавкат Миромонұлы Мирзиёев|Шавкат Мирзиёев]]<br />[[Абдулла Ниғматұлы Әріпов|Абдулла Әріпов]]<br />[[Танзила Камалқызы Нарбаева|Танзила Нарбаева]] |Жер аумағы = 448 978 |Жер аумағы бойынша орны = 56-шы |Судың үлесі = 4,9 |Этнохороним = [[өзбектер]], өзбекстандықтар |Жұрты = 35 440 000<ref name="Worldmeters2019">{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/uzbekistan-population/|title=Worldmeters|website=worldmeters}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 41-ші |Сарап жылы = 2022 |Санақ бойынша халық саны = |Санақ жылы = |Халық тығыздығы = 74,1 |Тығыздық бойынша орны = 132-ші |ЖІӨ (АҚТ) = 238,997 млрд.<ref name="IMF"/> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 62-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = 7,350<ref name="IMF"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 125-ші |ЖІӨ (номинал) = 49,119 млрд.<ref name="IMF">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=55&pr.y=16&sy=2018&ey=2022&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=927&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= Uzbekistan]. International Monetary Fund</ref> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 85-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = 1,238<ref name="IMF"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 130-шы |АДИ = {{Өсім}} 0,710<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf |title=2016 Human Development Report |year=2015 |accessdate=15 December 2015 |publisher=United Nations Development Programme |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170322153238/http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf |archivedate=22 March 2017 |df=dmy-all }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 105-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#090;">жоғары</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[Өзбекстан сомы|сом]] |Интернет үйшігі = [[.uz]] |ISO = |Телефон коды = 998 |Уақыт белдеуі = +5 |Түсініктемелер = }} '''Өзбекстан''' ({{lang-uz|Oʻzbekiston / Ўзбекистон}}), ресми атауы — '''Өзбекстан Республикасы''' ({{lang-uz|Oʻzbekiston Respublikasi / Ўзбекистон Республикаси}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. 1992 жылы 8 желтоқсанда қабылданған конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|президенттік басқару]] нысанындағы [[Зайырлы мемлекет|зайырлы]] мемлекет. [[Өзбекстан Республикасының Президенті|Президент]] 5 жылға сайланады. Жоғары заң шығарушы органы ([[Олий Мәжіліс]]) – қос палаталы парламент заң шығарушы палата (төменгі палата) және [[Өзбекстан Олий Мәжілісінің Сенаты|Сенаттан]] (жоғарғы палата) тұрады. Атқарушы органы – Министрлік Кабинет. Әкімшілігі жағынан бір автономиялық республикаға (қ. [[Қарақалпақстан]]) және [[Өзбекстанның әкімшілік бөлінісі|14 облысқа]] бөлінеді. == Тарихы == [[Сурет:Samanid Mausoleum.jpg|thumb|left|alt=A.|Бұхарадағы Исмоил Сомони кесенесі]] ===Ежелгі тарихы=== Өзбекстан жерін адамдар ежелгі тас ғасырынан бастап ([[палеолит]]) мекендей бастады. Олар [[аңшылық]] және терімшілікпен айналысты. Жаңа тас дәуірінде ([[неолит]]) [[егіншілік]] пен [[бақташылық]] пайда болды. [[Қола дәуірі]]нің соңында алғашқы мемлекеттік бірлестіктер – [[Соғды]] және [[Хорезм]] тайпалық одақтары құрыла бастады. Б.з.б. 5 – 4 ғасырларда ел аумағы [[Ахемен әулеті]] (Бірінші Парсы империясы деп те аталады) билеген парсы патшалығына бағынды. Бұл кезеңде өзбек жерін мекендеген халықтар мен олардың тарихы туралы [[Геродот]]тың жазбалары мен [[Бехистун сына жазуы]]нда айтылады. Б.з.б. 330 – 328 жылдары өлкеге [[Ескендір Зұлқарнайын]] шапқыншылық жасады. [[Грек-македон империясы]] ыдырағаннан кейін ел аумағында әр түрлі кезеңдерде [[Бактрия]], [[Кушан патшалығы]], [[Қаңлылар|Қаңлы]] мемлекеттері өмір сүрді. 5 ғасырдың ортасында құрылып, [[түркілер]]дің қысымымен ыдырап кеткен [[ақ ғұндар]] ([[эфталит]]) мемлекетінің негізінде ел аумағы бір орталыққа біріге бастады. 6 ғасырдың ортасында [[Алтай]] мен [[Жетісу]]да құрылған [[Түрік қағанаты]] құрамында болды. 7 ғасырда ел аумағы [[Батыс түрік қағанаты]]на бағынды. Осы кезеңде [[Ұлы Жібек жолы]] дамып, [[Самарқанд]], [[Бұхара]], т.б. қалалар ірі сауда орталықтарына айналды. 7 ғасырдың аяғында қағандық ыдырап, өлкені [[арабтар]] жаулап ала бастады. Халық жаппай [[ислам діні]]н қабылдай бастады. Араб мәдениетінің ықпалымен [[Мәуереннаһр]] аймағы ислам әлемінің аса ірі мәдени орталығына айналды. 9 ғасырдың басында [[Араб халифаты]] ыдырай бастады да, ел аумағында [[Самани мемлекеті]] құрылды. [[Мауераннахр]] мен [[Зеравшан жотасы|Зерафшан]] өңірі барынша дамыды. 10 – 12 ғасырларда ел аумағында [[Қарахан мемлекеті]], [[Ғазнауи әулеті]], [[Салжұқ мемлекеті]] кезек-кезек билікке келді. 12 ғасырдың екінші жартысында [[Хорезмшах мемлекеті]] күшейіп, Бұхар мен Самарқандты бағындырды. 13 ғасырда өзбек жері [[Моңғол империясы]] құрамына кіріп, ел аумағында [[Шағатай қағанаты]] құрылды. 14 ғасырдың екінші жартысында [[Әмір Темір]] Мәуераннаһр жерінде қуатты империя құрды. Оның астанасы [[Самарқанд]] қаласы ірі сауда орталығына айналды. [[Дели сұлтандығы|Үндістан]], [[Мин патшалығы|Қытай]] және [[Шығыс Еуропа]] арадағы тікелей сауда байланысы елдің экономикалық және мәдени өркендеуіне әсерін тигізді. Өзбек мемлекетінің тарихи негізі қаланып, [[саясат]], [[экономика]], [[мәдениет]], [[ғылым]] мен [[өнер]] саласында ірі табыстарға қол жетті. [[Әмір Темір]] өлгеннен кейін қуатты империя екіге бөлінді. Мәуераннаһрды Әмір Темірдің немересі [[Ұлықбек]] басқарды. Ұлықбек қолөнер мен сауданы дамытуға қолдау көрсетіп, ғылым мен мәдениетке жіті көңіл бөлді әрі аса көрнекті ағартушы-ғалым ретінде танылды. 15 ғасырдың соңы мен 16 ғасырдың басында [[Орта Азия]]ны [[Мұхаммед Шайбани]] ханның көшпелі өзбек тайпалары басып алды. Көшпелілердің жергілікті тұрғындармен сіңісуі нәтижесінде “Өзбек” этнонимі орныға бастады. [[Шайбани әулеті]] елдің шаруашылығын нығайтып, суландыру жүйесін жетілдіруге, ақша реформасын жүргізуге тырысты. Бірақ Сыр бойындағы қалалар үшін [[Қазақ хандығы]]на, сондай-ақ қазіргі [[Иран]], [[Ауғанстан]] аумағында құрылған мемлекет бірлестіктерге қарсы үздіксіз соғыстар Шайбани мемлекетінің ыдырауына алып келді. 17 ғасырдың басында [[Бұхара хандығы]], [[Хиуа хандығы]], 18 ғасырдың басында [[Қоқан хандығы]] құрылды. Хандықтар арасындағы халықты күйзелткен үздіксіз соғыстарға қарамастан, өлкенің шаруашылық-мәдени тұрмысы әрі қарай дамыды, ирригациялық құрылыстар жетілдірілді, ауыл шаруашылығы жақсарып, жаңа қалалар бой көтерді. ===Патшалық Ресей заманы=== 19 ғасырда [[Британ империясы]] мен [[Ресей империясы|Ресей]] Орта Азияға, оның ішінде Өзбекстанға да көз тігіп, пайдалы қазбалар көзін иеленуге ұмтылды. Қазақ жеріне мықтап орналасқан Ресей Бұхар, Хиуа және Қоқан хандықтарымен дипломатикалық байланыс орнатуға тырысты. Ресей басқыншылары [[Орта Азия]] жеріне басып кіріп, 1876 жылы [[Түркістан генерал-губернаторлығы]]н (орталығы – [[Ташкент]] қаласы) құрды. Қоқан хандығы жойылып, оның аумағы Түркістан генерал-губернаторлығына берілді. [[Бұхара хандығы|Бұхара]] және [[Хиуа хандығы|Хиуа]] хандықтарының аумақтары қысқартылып, өздері Ресей боданына айналды. Мақта алқаптары ұлғайтылып, [[мақта (шитті)|мақта]] тазалау заттары мен май айыру кәсіпорындары салынды. Орта Азия Ресейдің отарына, оның аграрлы шикізат базасына, өнеркәсіп бұйымдарын өткізу ауданына айналды. 20 ғасырдың басында орыс шаруаларын Орта Азияға қоныс аударту басталды. Экономикалық және әскери стратегиялық мақсатты көздеген патшалық Ресей Орта Азия, [[Орынбор-Ташкент темір жолы]]н сала бастады. ===Кеңес Одағы заманы=== 1917 жылғы Ресейдегі [[Қазан төңкерісі|төңкеріс]] елдің қоғамдық-саяси өміріне өзгерістер алып келді. «[[Шура-И Ислам]]», «[[Шуро-и-Улема (ұйым)|Шура-И Улема»]] ұйымдары, «[[Жас Бұхаралықтар]]» қозғалысы пайда болды. Діни және түрікшілдік қозғалыстары күшейді. 1917 жылы 28 қарашада [[Қоқан (қала)|Қоқан]] қаласында құрылған [[Мұстафа Шоқай]] бастаған [[Түркістан автономиясы]]н көп ұзамай [[Большевизм|большевиктер]] күшпен таратты. Ташкентте, т.б. ірі қалаларда жергілікті гарнизон солдаттары мен негізінен славян ұлты [[жұмысшылар]]ын өз жақтарына шығарып алған большевиктер т. ж. бойларында [[Кеңес үкіметі]]н орнатты және 1918 ж. [[РКФСР]] құрамында [[Түркістан Кеңестік Федеративтік Республикасы|Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын]] жариялады. Бірақ ірі қалалар мен әскери бөлімдер жоқ жерлердің барлығында жергілікті халықтың қолдауына сүйенген басмашылар қозғалысы күрт күшейді. 1920 жылы Ішкі [[Ресей империясының азамат соғысы|Ресейдегі Азамат соғысы]] аяқталғаннан кейін [[Қызыл Армия]] бөлімдері [[басмашылар қозғалысы]]н күшпен басты. Көп ұзамай Хиуа және Бұхар хандықтарында да Кеңес өкіметі күшпен орнатылып, халық толқулары [[Қызыл Армия]] тарапынан қатыгездікпен жанышталды. 1924 – 25 жылдары Орта Азия елдерінде ұлттық межелеу жүргізіліп, [[КСРО]] құрамында [[Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы|Өзбек КСР-і]] құрылды. [[1937 жыл]]ы қабылданған Өзбек КСР-і Конституциясы [[КСРО]] тарағанға дейін қолданыста болды. [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]қа өзбек халқы да белсене араласты. ===Тәуелсіздік=== [[1991 жыл]]ы 31 тамызда өткен [[Өзбек КСР Жоғарғы Кеңесі]]нің сессиясы елдің атауын Өзбекстан Республикасы деп өзгертіп, [[1 қыркүйек]]те елдің тәуелсіздігі туралы декларация қабылдады. Елдің тұңғыш президент болып бұрын Өзбек КСР басқарған [[Ислам Әбдіғаниұлы Кәрімов|Ислам Кәрімов]] сайланды. Өзбекстанның [[авторитаризм|авторитарлық]] басшысы Ислам Кәрімов 2016 жылы қайтыс болды. Оның орнын премьер-министр болған [[Шавкат Миромонұлы Мирзиёев|Шавкат Мирзиёв]] алды. ==Халқы== 2021 жылдың ортасына қарай республика халқының саны 33 млн адамға жетті. Өзбекстанға халықтың ұдайы өсудің дәстүрлі типі тән, яғни халық саны табиғи өсу есебінен артады. Табиғи өсу жылына шамамен 1,7%, бұл [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдері арасындағы екінші көрсеткіш болып табылады. Туу көрсеткіші 1000 адамға шаққанда 24, ал өлім 7 адамды құрайды. Ел тұрғындарының өмір жасының ұзақтығы — 64 жас. [[Сурет:Uzbek_Kids.JPG|alt=Uzbek children|солға|нобай|Өзбек балалары]] Өзбекстан — көпұлтты мемлекет, мұнда 120-дан ұлттар мен ұлыстардың өкілдері тұрады. Табиғи өсудің жоғары болуы себепті және басқа ұлттардың (әсіресе орыстардың) республика аумағынан тыс жерлерге қоныс аударуына байланысты өзбек халқының саны артып келеді. Қазіргі кезде [[өзбектер]] ел халқының 3/4 бөлігін құрайды. Олардан басқа [[орыстар]]дың 7,4%, [[тәжіктер]]дің 4,7%, [[қазақтар]]дың 4,1% үлесі біршама. 2001 жылдың өзінде Өзбекстаннан [[Қазақстан]]ға 15 861 адам қоныс аударды, олардың негізгі бөлігін тарихи отанына оралған қазақ халқының өкілдері құрайды. Жалпы алғанда, халықтың орташа тығыздығының жоғары (1км² жерге 56 адам) болғанымен, ел аумағында халықтың қоныстануы біркелкі емес. Халықтың көпшілігі егіншілікке қолайлы алқаптарда қоныстанған, мұнда тығыздық 1км² жерге 350-380 адамнан келеді. Экологиялық жағдайы нашарланған [[Қарақалпақстан]] аумағында, шөлді [[Бұхара облысы|Бұхара]], [[Науаи облысы|Навои]] облыстарында халық сирек тұрады, кейбір аудандарда тұрғылықты халық мүлде жоқ. Орта Азияның барлық елдеріндегі сияқты, Өзбекстанда да қала халқының үлесі 38%, төмен. Ірі қалалары — [[Ташкент]] 2,3 млн адам, [[Самарқанд]] 395 мың, [[Наманған|Наманган]] 310 мың адам. Экономикалық белсенді халықтың 44%-ы ауыл шаруашылығында, 20%-ы өнеркәсіпте, 36%-ы қызмет көрсету саласында еңбек етеді. == Экономикасы == [[Сурет:UZS1000 2001 front.jpg|thumb|alt=A.|1000 [[Өзбекстан сомы|сом]] — Өзбекстан ұлттық валютасының ең ірі банкноты]] Өзбекстан — индустриалды-аграрлы мемлекет. * 1913 жылы бүкіл фабрика, зауыт өндірісі жалпы өнімінің 85%-ы мақта тазалау мен май айыру саласының үлесіне тиіп, ауыр индустрияның өндірісі 2% шамасында болған. [[Кеңес үкіметі]] жылдарында жаңа өндіріс салалары құрылып, ауыр индустрияның үлес салмағы артты. * 1990 жылы ол бүкіл өнеркәсіп өндірісі көлемінің 44,4%-ын құрады. [[Ташкент]] авиациялық-өндірістік бірлестігінде “Ил-76”, “Ил-114”, “Ил-114 т.” ұшақтары шығарылады. *1996 жылы [[Оңтүстік Корея]]лық “Daewoo” фирмасымен бірлесіп өндірістік қуаты жылына 200 мың жеңіл автомобильдік шығаруға жететін зауыт іске қосылды. Сонымен бірге автомобидбдерді жабдықтауға арналған бұйымдар жасайтын кәсіпорындар құрылып, жүк автомобильдері мен автобустар шығаратын зауыттар салынды. Жеңіл өнеркәсіп орындары республикадағы өнеркәсіп өнімінің 20%-ынан астам бөлігін өндіреді. Жері табиғи ресурстарға бай. Бүкіл Орта Азиядағы газ конденсатының 74%-ы Өзбекстанның үлесіне тиеді. [[Алтын]] қоры жөнінен ол әлемде 4, жез қоры жөнінен 11, уран қоры бойынша 7 – 8-орынды иеленеді. Мақта дақылын өсіру көрсеткіші бойынша әлемде 5-орында, оны экспортқа шығару жөнінен 2-орында. Ел аумағынан жалпы ұзындығы 4 мың шақырым құрайтын 9 ірі газ құбыры өтеді. Аса маңыздылары: Орта Азия – Орталық және Бұхара-[[Орал]] құбырлары. Жібек шикізатын, жүн, қаракөл елтірісі, жеміс-жидек, алтын, табиғи газды экспортқа шығарып, азық-түлік, шикізат, т.б. өнімдерді сырттан алады. Өзбекстан мен [[Қазақстан]] арасында саяси-экономикалық, әскери, мәдени байланыстар орнаған. 1992 жылы екі ел арасында Достық, ынтымақтастық және өзара көмек, 1994 жылы Бірыңғай экономикалық кеңістік, 1998 жылы Мәңгілік достық туралы шартқа және экон. байланыстарды кеңейту туралы келісімге қол қойылды. 2004 жылы екі ел арасындағы шекара толық делимитацияланды. == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == {{main|Өзбекстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Сурет:Uzbekistan provinces numbered.svg|thumb|400px|Өзбекстанның әкімшілік-аумақтық бөлінісінің картасы]] Өзбекстан Республикасы [[Қарақалпақстан|Қарақалпақстан Республикасынан]], облыстардан, ауыл үлгідегі аудандардан, қала үлгідегі аудандардан, облыстық бағыныстағы қалалардан, аудандық бағыныстағы қалалардан, ауылдар мен қыстақтардан тұрады. Өзбекстанның астанасы – [[Ташкент]] қаласы орталық бағыныстағы қала мәртебесіне ие. Өзбекстан аймақтары: * [[Әндіжан облысы]] (2); * [[Бұхара облысы]] (3); * [[Жызақ облысы]] (5); * [[Қашқадария облысы]] (8); * [[Науаи облысы]] (7); * [[Наманған облысы]] (6); * [[Самарқан облысы]] (9); * [[Сұрқандария облысы]] (11); * [[Сырдария облысы]] (10); * [[Ташкент облысы]] (12); * [[Ферғана облысы]] (4); * [[Хорезм облысы]] (13); * [[Қарақалпақстан|Қарақалпақстан Республикасы]] (14). {| class="wikitable" |+100 мыңнан астам тұрғыны бар Өзбекстан қалалары |- ! Қала !! Тұрғындар<br>саны,<br>мың адам,<br>1.07.2001 қарай<ref name="ООН">[https://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2013/notes/notes08.pdf Demographic Yearbook 2013. Population of capital cities and cities of 100 000 or more inhabitants: latest available year, 1999—2013]</ref>!! Тұрғындар<br>саны,<br>мың адам,<br>1.01.2014 қарай<ref>{{cite web |url = https://stat.uz/upload/str2.jpg |title = Статистический буклет «О населении языком цифр» |archiveurl = https://web.archive.org/web/20141014235825/http://www.stat.uz/upload/str2.jpg |archivedate = 2014-10-14 }}</ref>!! Тұрғындар<br>саны,<br>мың адам,<br>1.01.2016 қарай<ref>[https://unstats.un.org/unsd/demographic-social/products/dyb/documents/dyb2017/table08.pdf UN Demographic Yearbook — 2017]</ref>!! Тұрғындар<br>саны,<br>мың адам,<br>на 1.01.2020<ref>[https://unstats.un.org/unsd/demographic-social/products/dyb/documents/DYB2020/table08.pdf UN Demographic Yearbook — 2020]</ref> |- | [[Ташкент]] ||2137,2 || 2352,9 || 2393,2 || 2571,7 |- | [[Самарқан]] ||361,3 || 509 || 519,2 || 546,3 |- | [[Наманған]] ||391,3 || 475,7 || 493,3 || 626,1 |- | [[Әндіжан]] ||338,4 || 403,9 || 416,2 || 441,7 |- | [[Нүкіс]] ||212 || 295,2 || 303,7 || 319,6 |- | [[Бұхара]] ||237,4 || 272,5 || 274,7 || 280,2 |- | [[Ферғана]] ||183 || 264,9 || 271 || 288,8 |- | [[Қаршы (қала)|Қаршы]] ||204,7 || 254,6 || 260,7 || 274,9 |- | [[Қоқан (қала)|Қоқан]] ||197,5 || 233,5 || 239,9 || 252,7 |- | [[Марғылан]] ||149,6 || 215,4 || 222,1 || 235,0 |- | [[Ангрен (қала)|Ангрен]] ||128,8 || 175,4 || 180,4 || 188,4 |- | [[Жызақ]] || 131,5 || 163,2 || 167,4 || 177,4 |- | [[Шыршық (қала)|Шыршық]] ||141,7 || 149,4 || 151,8 || 157,2 |- | [[Үргеніш]] ||138,6 || 137,3 || 138,6 || 143,8 |- | [[Термез]] ||116,5 || 136,2 || 140,2 || 179,6 |- | [[Науаи (қала)|Науаи]] ||138,1 || 134,1 || 133,5 || 144,2 |- | [[Алмалық (Өзбекстан)|Алмалық]] ||113,1 || 121,1 || 124,4 || 131,1 |- | [[Қожалы]] ||м.ж. || 104,5 || м.ж. || м.ж. |- | [[Денау]] ||м.ж. || 104,4 || м.ж. || м.ж. |- | [[Бекабат]] ||м.ж. || 101,2 || м.ж. || м.ж. |- | [[Шаһрисабз]] ||м.ж. || 100,3 || 103,5 || 139,1 |} == Мәдениеті мен өнері == [[Сурет:Registan square2014.JPG|thumb| alt=A.|Cамарқандтағы [[Регистан]]]] Өзбекстандағы ежелгі сәулет ескерткіштері б.з.б. 4 ғасырда салынған. Олар [[Бактрия]], [[Хорезм]], [[Соғды|Соғдияна]], [[Ферғана]] өңірінде жақсы сақталған. Қала салу өнері көне заманнан (б.з.б. 3 ғасыр) басталып, орта ғасырларда өркендей түсті. [[Бұхара]], [[Самарқанд]], [[Ташкент]], [[Хиуа]], т.б. қалалардың сәулеттік өнер элементтері ([[шаһристан]], [[рабад]], т.б.) сол кезеңнің классик. үлгісіне жатады. Жергілікті қала салу мәдениетінде, негізінен, өрнек пен [[эпиграфика]] әдісі қалыптасып, портал-күмбезді композиция пайда болды. [[Бейнелеу өнері]]нің тарихы тас дәуірінен бастау алады. [[Сурет:Samarkand-25.JPG|thumb|left| alt=A.|Шер-дор медресесі]] Осы кезде көзешілік өнері пайда болып, [[қола дәуірі]]нде жетілдірілді. Б.з.б. 1-мыңжылдықта металдан көркем бұйымдар жасау, б.з.б. 3 ғасыр мен б.з. 3 ғасыры аралығында бедерлеу өнері, монументті мүсін, саздан бояулы мүсін жасау дамыды. Ислам діні енген кезеңнен бастап сән және қолданбалы өнер өркендеді. 15 – 17 ғасырларда Самарқандта, Бұхарада кітап миниатюрасы гүлденді. 19 – 20 ғасырларда өзбек суретшілері ұлттық нақышты, дәстүрлі шеберлік өнерінің кәсіби мектебін қалыптастырды. Әсіресе, қазақтан шыққан Өзбекстанның халық суретшісі [[Орал Таңсықбаев]] өзбектің заманауи кескіндеме өнері мен пейзажының қалыптасуына әсер етті. Ташкентте респ. өнер музейі мен бірнеше көрме залдары жұмыс істейді. 1929 жылы әр түрлі труппалар негізінде Самарқанда алғашқы [[Өзбек драма театры]] құрылды. Қазіргі кезде Өзбекстанда онға жуық драма театры, 2 опера және балет театры, 2 Балалар мен жасөспірімдер, қуыршақ театрлары жұмыс істейді. Кино өнері де жақсы дамыған. 1924 жылы “Бухкино” серіктестігі құрылып, 1925 жылы “Өзбек мемлкино” тресі мен “Шарқ юлдузи” кинофабрикасы ашылды. 1937 жылы “Акт” атты тұңғыш дыбысты фильм түсірілді. == Әдебиеті == Өзбек әдебиетінің дамуына [[ауыз әдебиеті]] мен шығыс халықтары әдебиетінің әсері мол болған. Жанрлық түрі бай ұлттық фольклорында халық тарихын баяндайтын жыр-дастандардың алатын орны ерекше. Оларға “Күнтуғимиш”, “Алпамыш”, “Гороглы”, “Юсуф пен Ахмад”, “Тахир мен Зухра”, “Арзигул”, т.б. жырлар жатады. Түркі халықтарының, оның ішінде өзбектердің дүние жүзіне танылуына Әлішер Науаидың шығармалары ықпал етті. 18 – 19 ғасырлардағы өзбек әдебиетінде Тұрды, Күлхани, М.Хорезми, Агахи, т.б. шығармалары елеулі орын алды. [[Хамза Хакизада Ниязи]] (1889 – 1929), [[Садриддин Айни]] (1878 – 1954), [[Абдулла Қадыри]] (1894 – 1940) шығармалары демократикалық-ағартушылық ағымның бастауы болып саналады. 20 ғасырдағы өзбек әдебиеті классиктері [[Ғафур Ғұлам]] (1903 – 1966), [[Мұса Ташмұхамедов]] (1905 – 1068), [[Кәмил Яшен]], [[Ұйғын]], т.б. жазушылар туындыларында ел өміріндегі әлеуметтік-саяси өзгерістерді бейнеледі. Өзбек әдебиеті 20 ғасырдың 50 – 90-жылдары кәсіби-шығармашылық деңгейге көтеріліп, ақын-жазушылардың еңбектерін өзге ұлт тілдеріне аудару үрдісі жанданды. [[Мирмухсин]], [[Зульфия]], [[Асқад Мұхтар]], [[Вохид Абдуллаев|Воһид Абдуллаев]], т.б. қаламгерлер өнімді еңбек етті. [[Құддұс Мухаммади]], [[Һәкім Нәзір]] балаларға арналған шығармалары арқылы танымал болды. == Табиғаты == Өзбекстан өңірі жер бедері жөнінен солт.-батыс жазық және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді. Жазық жағын [[Қызылқұм]] шөлі, [[Үстірт]], [[Тұран]] ойпаты, [[Әмудария]] атырауы алып жатыр. Таулы өлке [[Шатқал]], [[Құрама]], [[Ферғана]], [[Алай]], [[Зеравшан жотасы|Зерафшан]], [[Түркістан]], т.б. жоталардан құралады, бұлардың аралықтарында [[Ферғана]], [[Зеравшан]], [[Шыршық-Ангрек]], [[Қашқадария]], [[Сурхандария]], т.б. аңғарлар орналасқан. Жер қойнауы пайдалы қазындыларға бай. [[Қаратау-Нарын]] белдеуінен сирек металл, темір кен тасы, полиметалл, қорғасын-мырыш, Белтау-Құрамадан мыс (Қалмақыр, Сарычек кендері), Түркістан-Алайдан графит-никель-кобальт (Тасқазған) кен орындары ашылған. Ө. аумағы Орталық [[Азия]]дағы ірі мұнайлы-газды аймақ саналады. Оңтүстік [[Ферғана]]да күкірт және озокерит (Шорсу), Гиссар жотасында карноллит, сильвинит, тас тұзы, Сұлтануиздат тауында фосфорит бары анықталды.<br /> Климаты тым континенттік, қуаң. Жазы ыстық, шілденің орташа температурасы солтүстік-батыс бөлігінде 33 – 38°С, оңт-нде 25 – 30°С. Қысы жылы, қар жұқа түседі. Қаңтарда 6,3С, оңт-нде 3С болады. Жылдық жауын-шашынның мөлшері әр қилы, кей шөлді өңірлерде 100 мм, кей жерлерде 200 – 400 мм, тау бөктерлерінде 900 мм. Өзендерінің көпшілігі Арал теңізінің алабына жатады. Ірі өзендері – [[Әмудария]], [[Сырдария]], [[Зеравшан]], [[Қашқадария]]. Жер суару және суландыру жүйесі өте жақсы дамыған. Жері негізінен сары және сары қоңыр топырақты; батыс және солтүстік жағы құм-шағылды келеді. Республика жерінің көпшілік бөлігінде қуаңшылыққа төзімді өсімдіктер мен жануарлар дүниесі тіршілік етеді. == Өнеркәсібі == Ел тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезенде, әсіресе отын-энергетика саласын дамытуға көп [[көңіл]] бөлінді. Электр [[энергия]]сын өндіру Ангрендегі коңыр [[көмір]], Шыршыктағы СЭС тізбегіне және табиғи газға негізделген. Қазіргі кезде 1991 жылмен салыстырғанда [[мұнай]] (газ конденсатымен қоса) ендіру 3 есеге жуық, ал табиғи газ [[өндіріс]]і 10 млрд м³-ге артты. Ел [[Қазақстан]] мен [[Қырғызстан]]ды да табиғи газбен қамтамасыз етеді. Мүбәректе газ өндеу зауыты салынған, мұнда газбен қатар [[күкірт]] те ендіріледі. Республикада газ өндеумен қатар, [[мұнай]] өндіру саласы да қарқынды дамуда. Алтыарық және Ферғана мұнай өңдеу зауыттары Ферғана аңғарынан өндірілетін мұнайға, ал салынып жатқан [[Бұхара]] зауыты Көкдумалак кен орнының мұнай-газ конденсатына негізделеді. Мұнай-газ өндірісі негізінде [[химия]] өнеркәсібі ерекше қаркқнмен дамуда. Бұл [[сала]], ең алдымен, [[ауыл шаруашылығы]]ның тыңайтқыштарға деген сұранысын қамтамасыз ету [[мақсат]]ын көздейді. [[Шыршық]], Навои мен Ферғанада азот тыңайтқыштарын өндіреді, Ферғана, Қоқан, Самарканд, Алмалықтағы зауыттар Қазақстаннан әкелінетін [[фосфорит]] шикізаты негізінде жұмыс істейді. Бұл кәсіпорындарда тыңайтқыштармен [[қатар]], [[өсімдіктер]]ді зиянкестерден қорғауға қажетті заттар, тұрмыстық химия өнімдері де шығарылады. Сонымен қатар резеңке және пластмасса бұйымдарын өндіретін, дәрі-дәрмек жасайтын кәсіпорындар бар. Жергілікті [[шикізат]]қа негізделген түсті [[металлургия]] айрықша кезге түседі. Алмалық маңында мыс-молибден кендері өндіріліп өңделеді. Ал [[Ташкент]] облысындағы комбинаттар жергілікті [[вольфрам]], молибден кендері мен [[Тәжікстан]]нан өкелінетін қорғасын-мырыш концентраттары негізінде жұмыс істейді. Алтын өндірісі [[Қызылқұм]]дағы Мұрынтау алтын ендіретін комбинатында шоғырланған, жылына 70 ғасырға дейін таза алтын алынады. Ферғана аңғарында [[күміс]] өндіріледі. Ташкент қаласы мен оның маңайында ауылшаруашылық машиналарын жасау кәсіпорындары орналасқан. Мұнда [[мақта]] жинауға және тазалауға арналған машиналар, [[тоқыма]] өнеркәсібі мен суландыруға қажетті [[жабдық]]тар шығарылады. Елдің [[халық]] тығыз орналасқан шығыс бөлігінде электр [[техника]]сын, приборлар мен құралсайман жасайтын өндірістің үлесі едәуір. Мұнда жүк көтергіш көліктер мен [[химия]] өнеркәсібіне қажетті жабдықтар, кабель өндіретін кәсіпорындар да орналасқан. 1996 жылдан бастап Андижан облысында "Дэу" компаниясымен бірлескен [[автомобиль]] зауыты жұмыс істейді. Бұл кәсіпорында жылына 200 мыңға дейін "Дэу-Нексия" жеңіл автокөлігі құрастырылады.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]], 7том</ref><ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Навигациялық блок |тақырып = Өзбекстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Өзбекстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] 7y1jeixaowvy33wk7a0k0gkr45lzb0a 0 3612 3053848 3053344 2022-07-22T17:40:15Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/NusrTansj|NusrTansj]] ([[User talk:NusrTansj|т]]) өңдемелерінен [[User:Kasymov|Kasymov]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki '''Қазақ әліпбиі''' — [[қазақ тілі]]нің әріптерінің жүйелі тізбегі, [[Қазақтар|қазақ]] халқының мәдени өмірінде басқа да түркі халықтарымен бірге пайдаланып келген әр түрлі әріп таңбаларынан тұратын дыбыстық жазу жүйесі. == Қазақ әліпбиінің жүйелері == Қазақ тілі үшін әр кезеңдерде және әр аймақтарда келесі жүйелер пайдаланылған: * [[Қазақстан|Қазақстан Республикасында]] — [[кирил жазуы]] негізінде, ресми түрде Қазақстан бүкіл жерінде және [[Моңғолия]]ның [[Баян-Өлгей аймағы]]нда. Тағы да көршілес [[Қырғызстан]], [[Ресей]], [[Түрікменстан]] және [[Өзбекстан]] елдерін бірыңғай мекендеген қазақ жұрты пайдаланады, сонымен бірге басқа ыдыраған КСРО республикаларында да пайдаланылады. * [[Қытай Халық Республикасы|Қытайда]] — [[араб жазуы]] негізінде, ресми түрде [[Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданы]]ндағы [[Іле Қазақ аутономиялық облысы]]нда. Тағы да [[Ауғанстан]], [[Иран]] және [[Пәкістан]] елдеріндегі қазақ диаспорасы да пайдаланады. * [[Түркия|Түрік Республикасында]] — қазақ диаспорасы ресми емес түрде [[латын жазуы]] негізіндегі [[түрік әліпбиі]]н пайдаланады. Сонымен бірге [[Түркия]], [[Германия]], [[АҚШ]] т.б. батыс елдерінде қазақ диаспорасы әртүрлі қалыпты емес [[латын жазуы]]н пайдаланады. == Ресми әліпбилер == === Қазіргі латын әліпбиі === Қазіргі латын әліпбиі — 2017 жылдың 9 қазанында қазақ әліпбиін латын әліпбиіне көшіру жобасы ұсынылды<ref>https://www.zakon.kz/4882340-kakoy-proekt-alfavita-kazahskogo-yazyka.html</ref>.[[2017 жыл]]ы қазақ тілінің жаңа латын әліпбиі 26 қазанда Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен бекітілді<ref>https://vlast.kz/obsshestvo/24755-glavnoe-ne-toropitsa-kazahskij-alfavit-na-latinice-prezentovan-v-parlamente.html</ref><ref>http://www.zakon.kz/4877319-kakim-budet-novyy-kazahskiy-alfavit.html</ref>. 2017 жылдың 26 қазанында бұл алфавит ресми түрде мақұлданды. 2018 жылғы 19 ақпанда осы қаулыға түзетулер енгізілді.<ref>http://www.zakon.kz/4882340-kakoy-proekt-alfavita-kazahskogo-yazyka.html</ref>. 2017-2025 жылдары жаңа әліпбиге көшу жоспарлануда. [[Сурет:2017 Kazakh Latin Alphabet.png|thumb|2017 нұсқасы|солға|237x237 нүкте]] [[Сурет:2018 Kazakh Latin alphabet table - RU.svg|thumb|2018 нұсқасы]] Әліпби 32 әріптен тұрады. 2020 жылы Президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] латын әліпбиін қазақ тілінің төл дыбыстары мен дыбысталуын сақтауға баса назар аударып, қайта қарауға шақырды. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының академиктері және сценарийлерге көшу жөніндегі ресми жұмыс тобына кіретін мамандар 2019 жылдың қараша айында көпшілікке ұсынған бұл редакция диграфтар мен өткір екпіндердің орнына умлауттарды, бревтер мен цедиллаларды қолданады және орфографиялық өзгерістерді ретімен енгізеді қазақ фонологиясын дәлірек көрсету. Бұл түзету - [[Түрік әліпбиі|түрік әліпбиінің]] сәл өзгертілген нұсқасы, С әрпін түсіріп, түрік тілінде жоқ төрт қосымша әріпке ие: [[Ä]], [[Q]], [[Ŋ]] және [[W]]. [[Сурет:2019 Kazakh Latin alphabet 2.png|thumb|2019 нұсқасы]] Осы нұсқа мақұлдауын күткен кезде лингвисттер Ә, Ә, Ғ ғ, И и, Й, Ң ң, Ө ɵ, У у, Ұ ұ, Ү ү, Ы ы, Ч ч, Ш ш және І i. Екпінді таңбаларды енгізудің баламасы - диграфтарды көбірек пайдалану. 2021 жылы қаңтарда әріптерін енгізе отырып, қазақ латын әліпбиінің қайта қаралған нұсқасы ұсынылды, Ä ä (Ə ə), Ö ö (Ө ө), Ü ü (Ү ү), Ğ ğ (Ғ ғ), Ū ū (Ұ ұ), Ŋ ŋ (Ң ң) және Ş ş (Ш ш). Бұл нұсқа 2023 жылдан бастап ресми түрде қолданысқа енеді. '''Ресми латын әліпбиі (2021 нұсқасы)''': {| style="font-family:Times New Roman; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a (А а) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ä ä (Ә ә) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b (Б б) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d (Д д) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e (Е е) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f (Ф ф) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g (Г г) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ (Ғ ғ) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h (Х х) (Һ һ) |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i (И и)(Й й) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı (І і) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j (Ж ж) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k (К к) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l (Л л) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m (М м) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n (Н н) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ŋ ŋ (Ң ң) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o (О о) |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö (Ө ө) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p (П п) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q (Қ қ) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r (Р р) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s (С с) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş (Ш ш) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t (Т т) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u (У у) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ū ū (Ұ ұ) |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü (Ү ү) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v (В в) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y (Ы ы) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z (З з) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | |} === Кирил жазуы негізінде === {{Қазақ әліпбиі (кирил)}} Қазақ кирил әліпбиі — көбінесе [[Қазақстан]] мен [[Моңғолия]]да пайданаланылатын әліпби. Бұл [[Сәрсен Аманжолұлы Аманжолов|Сәрсен Аманжолов]] ұсынған әліпби [[1940 жыл]]ы қабылданған, 42 әріп енген: 33 [[орыс әліпбиі]]нің әрпі және 9 өзіндік қазақша әріп [[Ә (кирил)|Ә]], [[Ғ]], [[Қ]], [[Ң]], [[Ө]], [[Ұ]] ([[1947 жыл]]ына дейін бұрын осы әріп орнына [[Ӯ (кирилл)|Ӯӯ]] пайдаланылған), [[Ү (кирил)|Ү]], [[Һ (кирил)|Һ]], [[І (кирил)|І]]. Ертеде қазақ әріптері [[орыс әліпбиі]] әріптерінің соңында қойылған, сосын дыбысы жақын орыс әріптерінің артына жылжытылған. Келесі әріптер: [[В (кирил)|В]], [[Ё]] ([[1957 жыл]]), [[Ф]], [[Ц]], [[Ч]], [[Щ]], [[Ъ]], [[Ь]], [[Э]], қазақтың төл сөздерінде пайдаланылмайды. Бұл әріптер: [[Ё]], [[Ц]], [[Ч]], [[Щ]], [[Ъ]], [[Ь]], [[Э]], тек кеңестік дәуірінде [[орыс тілі]]нен, немесе [[орыс тілі]] арқылы енген сөздерде орыс емле нұсқауларымен пайдаланылған ([[1990 жыл]]ы бері ресми және жеке жария ақпараттарда, әдеби шығармаларда пайдалануы азая түсуде, сиректеніп кетті). Қазақ тілінің дұрыс табиғи фонетикасына байланысты [[Е (кирил)|Е]] әрпі орыс тліндегі [[Э]] сияқты дыбысталады (Екібастұз (қаз)- Экібастуз (орыс)). [[Ж]] әрпі қазақ тілінде орыс тіліндегі ДЖ әріптері арқылы берілетін аффрикаталық дыбысты береді (джігіт, джиһаз, джан, мұғалджар, үрджар, джас - айтылуы; жігіт, жиһаз, жан, мұғалжар, жас - жазылуы). [[Х (кирил)|Х]] әрпі қазақ фонетикасында қатаң айтылады. Сөз ортасындағы Қ (кейде соңындағы) сөйлеу барысында Х болып дыбысталады, егер [[Қ]] - дан кейін дауыссыз дыбыс келсе. [[Һ]] әрпі көбінесе араб-парсы кіріс сөздерінде кездеседі, жұмсақ, жеңіл [[Х (кирил)|Х]] сияқты айтылады. [[Е (кирил)|Е]] сөздің нағыз басында {{IPA|[e]}} боп сөйленеді. Сөздің ортасында я соңында [[Е (кирил)|Е]] дыбысы [[Ә]]-ге ұқсас айтылуы мүмкін. [[Э]] әрпі жазылмайды, бірақ [[Е (кирил)|Е]] әрпі [[Э]] сияқты дыбыс береді. [[О (кирил)|О]] сөздің нағыз басында {{IPA|[ʷo]}} дифтонгоиды болып айтыла алады. [[У]] әрпі буын жасамайтын дыбысты белгілейді, және де ҰУ, ҮУ, ЫУ, ІУ псевдодифтонгтерді алмастыру үшін пайдаланылады. Келесі әріптер алдыңғы және артқы ретті дыбысты жұпты белгілейді (әдетте ''жіңішке'' мен ''жуан'' деп аталады): *[[Е (кирил)|Е]] — [[А (кирил)|А]] *[[Ө]] — [[О]] *[[Ү (кирил)|Ү]] — [[Ұ]] *[[І (кирил)|І]] — [[Ы]] Араб-парсы кірме сөздерінде [[Ә]] — [[А (кирил)|А]] қарама-қарсы қоюы көрінеді. Қазақ екпіні көбінесе соңғы буынға түсіп тұратындықтан жазуда белгіленбейді. ==== Белгішелеу ==== [[Сурет:IOS қазақша пернетақта.png|thumb|200px|[[iPhone]] смартфонына қондырылған қосымша пернетақтасы]] Жақында өткен заманда қазақ мәтінін теру көбінесе қиыншылыққа ұшырайтын еді. Оның себебі [[Амал жүйесі|амал жүйелері]] мен мәтінтергіштерде [[Юникод]] арқауы жоқтығы, қалыпты түрде қазақша 8 бит [[белгішелеу парақ]] болмағаны және қалыпты компьютер [[әріп]]тері жетіспеушілігі. Осыған орай қазақ кирил әліпбиін компьютерлерде белгішелеу үшін 20-дан аса әртүрлі нұсқалары<ref>[http://www.sci.kz/~sairan/kazcode/kazcode_kk.html Қазақ тілінің кодтамалармен көрген бейнетіміз, себебі — стандартты бұзған оңбайды]</ref> ұсынылған. Кезінде [[Қазақстан]]да [[DOS амал жүйесі|DOS]] үшін ҚР МҚ 920-91 мемлекеттік қалпы қабылданған болатын. Бұл қалып [[CP866]] 8 бит кирил (славян) [[белгішелеу парақ]]тың негізінде жетілдірілген. Енді бірталай көп кідіріп [[Windows амал жүйесі|Windows]] жүйесіне арнап ҚР МҚ 1048—2002 қалпы бекітілген. Осы қалыптың қолдануы өте шектеулі болды, себебі ол [[Юникод]] басқа ескірген 8 бит белгішелеуді ығыстырып шығаруы қызған кезі болды. Сонымен, тек кейбір мемлекетттік және өкіметке жақын ұйымдар, соның ішінде «[[ҚазАқпарат]]» ақпарат агенттігі де, соңғы кезге дейін қолданған. Ағымда барлық жерде де [[UTF-8]] белгішелеу қолданылады. ==== Пернетақта жаймасы ==== [[Сурет:Keyboard KAZ.png|350 px|thumb|Қазақ [[пернетақта жаймасы]] ([[Ё]] әрпі әдетте орыс жаймасына көшіп теріледі)]] Қазақ [[пернетақта жаймасы]] орыс теруіш жаймасы негізінде дамытылған және де РСТ ҚКСР 903-90 қалпында бекітілген. Осы жайма [[Юникод]]пен қуатталған: [[Windows]] (NT тұқымдасындағы [[Windows 2000|2000]], [[Windows XP|XP]], [[Windows Server 2003|Server 2003]], [[Windows Vista|Vista]] одан жоғары нұсқалары да) және [[Linux]] амал жүйелерімен жеткізіледі. Қазақтың өзіндік әріптері пернетақтаның жоғарғы тізбегіндегі сан аясы орнында орналасады. Ал, сан және басқа нышандар (/, *, –, +) енгізу үшін көмекші сан пернетақтасы пайдаланылады. Осы себептен қалыпты жаймада бейәріп нышандарға және [[Ё]] әрпіне орын табылмаған. === Араб жазуы негізінде === '''Араб әліпбиінде''' — 29 [[әріп]] және бір белгіше бар ({{Unicode|ٴ}}) — «жоғарғы һәмзә», бүкіл сөздегі жіңішке дауысты дыбысты белгілеу үшін, сөздің басына қосылады (тек жіңішке дауыстыларымен әрдайым үйлесетін [[Г]] және [[К (кирил)|К]] әріптерінен тыс). Жазу әдісі парсы мәнерінде негізделінген. Жазу бағыты оңнан солға. [[Қарахан әулеті]] мезгілінен ([[10 ғ.]]) бастап [[Қазақстан]] жерінде түркі тіліндегі мәтіндерді жазып алу үшін пайдаланылған. Көп мезгілде [[абжад]] түрінде боп қалды, яғни тек дауыссыз дыбыстарды белгілеуімен. [[1924]] жылы қазақ [[фонетика]]сындағы дауысты дыбыстарын дұрыс белгілеу үшін қайта құрастырылған. Жобаны жасаған [[Ахмет Байтұрсынұлы]] оны «төте жазу» деп атаған («Жаңа емле» деп де аталған). [[1929]] жылы латын жазуы негізіндегі «[[Жаңәліп]]» әліпбиіне ауыстырылды. Оны қазір де [[Шығыс Түркістан]] қазақтары (сонымен бірге кейбір ұлттық ерекше өзгешеліктерімен [[қырғыздар]] мен [[ұйғырлар]] да) қолданады. Араб жазуын пайдаланатын [[Ауғанстан]], [[Иран]] [[Пәкістан]] және [[Таяу Шығыс]] елдерінде де қазақ шетжұрты қолданады. ==== Төте жазу үлгілері ==== [[Сурет:Kazakh Arabic alphabet.jpg|250px|thumb|[[Ахмет Байтұрсынұлы]]ның «төте жазуы»]] Төменгі кестеде төте жазуының әліпбиі берілген. Әр әріптің дара жазылу нұсқасы, сөздің басында, ортасында<ref>Кейбір әріптердің араб жазуының ерекшеліктері салдарынан сөз басындағы не ортасындағы нұсқалары болмауы мүмкін.</ref> және аяғында жазылу нұсқалары берілген. Әріптердің үстінде сыртқы сілтеме<ref>Сілтемелер [http://www.fileformat.info fileformat.info] торабының тиісті бетіне нұсқайды. Бұл жерде әріпке қатысты анықтама ақпаратпен таныса аласыз</ref> түрінде сәйкесті [[юникод]] кодтары<ref>Бұл код арқылы MS Word секілді кейбір мәтін редакторларында тиісті әріпті теруіңізге болады, ол үшін кодты жазып, «Alt» және «X» пернелерін қоса басыңыз</ref> берілген. {|class="wikitable" |- !rowspan="2"|Жалпы<br />Unicode !colspan="4"|Сөздегі орны бойынша жазылу түрлері !rowspan="2"|Атауы !rowspan="2"|Кирил<br />жазу сәйкесі |- !дара !аяғында !ортада !басында |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0627}}</small><br /><font size="5">{{төте|ا}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE8D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺍ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE8E}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺎ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |әліп | а, ә¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0628}}</small><br /><font size="5">{{төте|ب}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE8F}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺏ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE90}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺐ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE92}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺒ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE91}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺑ}}</font> |ба |б |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|067E}}</small><br /><font size="5">{{төте|پ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB56}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB57}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭗ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB59}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭙ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB58}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭘ}}</font> |па |п |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062A}}</small><br /><font size="5">{{төте|ت}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE95}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺕ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE96}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE98}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺘ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE97}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺗ}}</font> |та |т |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062C}}</small><br /><font size="5">{{төте|ج}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE9D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺝ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE9E}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺞ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺠ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE9F}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺟ}}</font> |жійм |ж |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ح}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺡ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺢ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺤ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺣ}}</font> |ха |х |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062F}}</small><br /><font size="5">{{төте|د}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺩ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺪ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |дәл |д |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0631}}</small><br /><font size="5">{{төте|ر}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺮ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |ре |р |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0632}}</small><br /><font size="5">{{төте|ز}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺯ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺰ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |зайн |з |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0633}}</small><br /><font size="5">{{төте|س}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺱ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺲ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺴ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺳ}}</font> |сыйн |с |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0634}}</small><br /><font size="5">{{төте|ش}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺵ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺶ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺸ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺷ}}</font> |шыйн<br />(сыйн үш ноқат) |ш |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0639}}</small><br /><font size="5">{{төте|ع}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEC9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻉ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FECA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻊ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FECC}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻌ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FECB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻋ}}</font> |айн |ғ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0641}}</small><br /><font size="5">{{төте|ف}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻑ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻒ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻔ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻓ}}</font> |фа |ф |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0642}}</small><br /><font size="5">{{төте|ق}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻕ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻘ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻗ}}</font> |қаф |қ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0643}}</small><br /><font size="5">{{төте|ك}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻙ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻚ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDC}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻜ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻛ}}</font> |кәф |к |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06AF}}</small><br /><font size="5">{{төте|گ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB92}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮒ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB93}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮓ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB95}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮕ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB94}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮔ}}</font> |гәф |г |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0644}}</small><br /><font size="5">{{төте|ل}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻝ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻞ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻠ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻟ}}</font> |ләм |л |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0645}}</small><br /><font size="5">{{төте|م}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻡ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻢ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻤ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻣ}}</font> |мійм |м |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0646}}</small><br /><font size="5">{{төте|ن}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻥ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻦ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻨ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻧ}}</font> |нұн |н |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06AD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ڭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯓ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯔ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE"|— |кәф үш ноқат |ң |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06D5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ە}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻩ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEEA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻪ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |һә |е |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0648}}</small><br /><font size="5">{{төте|و}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEED}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEEE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻮ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау |о, ө¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06C7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ۇ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯗ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯘ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау дамма |ұ, ү¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06CB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ۋ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBDE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯞ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBDF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯟ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау үш ноқат |у |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06C6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ۆ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯙ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBDA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯚ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау құсбелгі |в |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0649}}</small><br /><font size="5">{{төте|ى}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEEF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻯ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻰ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBE9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯩ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBE8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯨ}}</font> |я |ы, і¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|064A}}</small><br /><font size="5">{{төте|ي}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻱ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻲ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻴ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻳ}}</font> |я екі ноқат |й |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0674}}</small><br /><font size="5">{{төте|ٴ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="4"|— |дәйекше (һәмзе) |жіңішкелік белгісі |-align="left" |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="7"|<small>¹Дәйекшемен</small> |} Бейресми қосымша әріптер. Өте сирек кездеседі. {|class="wikitable" |- !rowspan="2"|Жалпы<br />Unicode !colspan="4"|Сөздегі орны бойынша жазылу түрлері !rowspan="2"|Атауы !rowspan="2"|Кирил<br />жазу сәйкесі |- !дара !аяғында !ортада !басында |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0686}}</small><br /><font size="5">{{төте|چ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7A}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭺ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7B}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭻ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭽ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7C}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭼ}}</font> |ха үш ноқат |ч |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06BE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ھ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮪ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮫ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAC}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮬ}}</font> |һә екі көз |һ |} == Тарихы == {{main|Қазақ графикасының тарихы}} Жазу тарихында қазақ тілінің әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. Бірнеше ғасыр бойы қазақ халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланып келгені мәлім. 1929-40 жылдары аралығында латын графикасына негізделген әліпби жазу жүйесіне енгізілп, 1940 жылдан бері кирил әліпбиі қолданылып келеді. === Тарихи әліпбилер === [[Қазақстан]] жерін жайлаған көне [[Ғұндар|ғұн]], [[Сақтар|сақ]] тайпалары (б.з.б. 5 – 4 ғ.) пайдаланған көне (“Есік жазуы”) жазу сол тайпаларға тән мәдениеттің (жазуының да) тарихи мұрагері – қазақ халқының негізін құраушы [[Үйсін мемлекеті|үйсін]], [[қаңлы]], [[Қыпшақтар|қыпшақ]], т.б. [[тайпа]]лардың ең көне жазуы болып саналады. Көне замандағы қазақ ру-тайпаларының түркі дүниесіне ортақ [[Көне түркі жазуы|Орхон-Енисей]], [[Талас өзені|Талас]] ескерткіштеріне негіз болған “руна” жазуы (5 – 12 ғ.), көне [[Ұйғырлар|ұйғыр]] жазуы, 8 ғ-дан бастап күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан араб жазуы, Қытай қазақтары ағарту жүйесінде бір кездерде ([[1929 жыл|1929]] – [[1940 жыл|40 жылдары]]; [[1960 жыл|1960]]–[[1970 жыл]]дары) қолданыста болған латын жазуы, кирилл жазуы (1940 жылдан кейін) – осылардың бәрі Қазақ жазуының негізі болып саналады. Араб графикасына негізделген қазақ әліпбиін кезінде [[Ахмет Байтұрсынұлы|А.Байтұрсынұлы]] реттеп, тіл ерекшеліктеріне сай жетілдірген. Қазақстанда [[1930 жыл|30-шы жылдарға]] дейін “төте жазу” деген атпен қолданылып келген. Бұл жазудың емлесі морфологиялық дәстүрлі шарттарға негізделген. [[1940 жыл]]ы орыс графикасы негізінде қалыптасқан қазақ әліпбиі мен орфографиялық емлесіне әр кезде ([[1957 жыл]], [[1970 жыл]]) әртүрлі өзгерістер енгізілді. Кирилл негізіндегі жазудың қазақ тіліне тән ерекшеліктердің бәрін дұрыс көрсете алмауына байланысты кейінгі жылдары ([[1993 жыл]]дан бастап) қазақ ұлттық жазуын латын графикасы негізіне көшіру мәселесі қойылып отыр.<ref>[[Қазақ әдебиеті]]. Энциклопедиялық анықтамалық. – [[Алматы]]: «Аруна Ltd.» ЖШС, [[2010]]. ISBN 9965-26-096-6</ref> === Қазақтан бұрынғы замандағы әліпбилер === ==== Есікті жазбасы ==== {{main|Есік обасы}} [[Сурет:IssykDish.gif|thumb|left|150px|Есікті қорғанынан табылған күміс легендегі жазба]] '''Есікті жазбасы''' түрі бірнеше археология мұрасымен таныстырады, соның ішінде ең ежелгісі — Есікті қорғанынан табылған күміс легендегі жазба ([[б.з.б. 5 ғ.]] шамасы). Сол қорған әйгілі [[Есік Алтын адамы|Алтын адамның]] жаназа орны болыпты. Жазуы [[Көне түркі жазуы|көнетүркі жазуы]]на ұқсас. Кейбір зерттеушілер леген жазуын Солттүстік [[Үндістан]]дағы [[Кхароштхи]] жазу түрі деп шығарады. Жазба мұқамы әлде де анықталмаған. ==== Орхон жазуы ==== {{main|Көне түркі жазуы}} [[Сурет:Orkhon.svg|thumb|150px|''Теңрі'' сөзі]] [[Көне түркі жазуы]] (Орхон-Енесай жазуы деп те, руникалық жазу деп те аталады) — б.з.б. V - X ғасырларда [[Түркілер|түркі]] [[тайпа]]ларының жазуы. Оның руникалық жазуы деп аталу себебі — германдық халықтары өзінің ертедегі пайдаланған [[руналық жазу|руна жазуы]]на ұқсас болғандығынан (бірнеше руналарда бірдей дыбыстық және кескіндік тығыз ұқсастығы бар). [[Көнетүркі жазуы]] қалыпы [[Қазақстан]] жерінде тұрған, сосын [[Қазақтар|қазақ этносына]] сіңірілген, көшпелі түркі тайпаларымен ([[5 ғ.|5]]—[[10 ғ.|10 ғғ.]]) қолданған. Моңғол шапқыншылық заманында ([[12 ғ.]]) [[көне түркі жазуы]] Ислам қысымы астында әбден араб жазуымен ысырылған. [[Сурет:Kyzyl orkhon inscription.jpg|thumb|150px|[[Орхон-Енесай жазбалары|Орхон тас жазбасы]], [[Қызыл (қала)|Қызыл]] қаласы, Тыуа]] ==== Жебірей жазуы ==== [[Қазар қағандығы|Қазар (хазар) қағандары]] бүкіл ел діні есебінде [[яһуди]] дінінің [[қараим]] масхабын қабылдаған. Жебірей дінімен қолдасып [[жебірей жазуы]] да бірге келді. Сол [[қазарлар]] тайпаларының ішінде [[Украина]] және [[Солтүстік Кавказ]] жер атауларында көп ізі қалған ''беріш'' тайпасы болған. Қазір [[беріш]] [[Кіші жүз]]дің руы. [[Қарайлар]] (кейде масхаб атауымен шатастырып [[қараим]] деп те атайды), [[екінші дүниежүзілік соғыс]]ынан бұрын [[Қырым]]да тұрған, [[1920]] жж. дейін дәстүрлі [[жебірей жазуы]]н қолданған. [[Қарайлар]] өздерін түркі халқымыз деп таниды, [[қазарлар]]дың тікелей ұрпақтарымыз деп санайды. Тағы да [[қырымшақтар]] деген — қыпшақ тілінде (бұрын өздері [[шағатай тілі]] деп те атаған) [[жебірейлер]] тобы белгілі. [[1941]]—[[1945|45]] жж. соғыс кезінде фашистік [[Германия]] [[қырымшақтар]] жұртын түгелге жуық қырған. ==== Юнан-қыпшақ жазуы ==== [[Юнан жазуы|Юнан (грек) жазуы]]н [[Қырым]]да тұрған [[ұрымдар]] (қыпшақ тілінде сөйлейтін [[юнандар]]) [[1917]] ж. дейін пайдаланған. ==== Әрмен-қыпшақ жазуы ==== [[XII]]—[[XIII]] ғасырлар аралығында [[Әрменстан тарихы|Әрмен патшалығына]] көшіп барған қыпшақтар қыпшақ тілінде ауқымды діни, заңгерлік және тағы басқа әдебиетті шығарды. Ол қыпшақ тілінің көне қазақ тілінен айырмашылығы — әрмен-қыпшақ тілінде әрмен-християн ұғымдары көп қолданылады. Бұл мәтіндер [[әрмен әліпбиі]]мен жазылды. Олардың бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен ұрпақтары [[19 ғасыр]]дың соңына дейін шаруашылық жазбалары, жеке хаттар, т.б. секілді күнделікті жазбаларын әрмен-қыпшақ жазуымен жүргізіп келді. ==== Латын қыпшақ жазуы ==== [[Қырым]]дағы католик миссионерлері [[қазақ тілі]]нің ертеректегі түрі — [[қыпшақ тілі]]нде [[Інжіл]]дер және басқа да діни әдебиет шығарумен айналысты. Соның ең көрнекті мысалы — [[13 ғасыр|13-ші ғасыр]]дың соңында құрастырылған {{lang-la|«Codex Cumanicus»}}, [[Латын тілі|латынша]]-[[Парсы тілі|парсыша]]-[[Қыпшақ тілі|құманша]] сөздік. Онда италиян және оңтүстік герман тілдерінде түсініктеме сөздер де бар. ==== Басқа жазу жүйелері ==== Негізінен ислам дінінің үстемдік құрған кезеңге дейінгі уақытта [[Ұйғыр жазуы|ұйғыр]], [[Соғды жазуы|соғды]], [[Манихей жазуы|манихей]], [[Сурияни жазуы|сурияни]], [[Тибет жазуы|тибет]] және [[Брахми жазуы|брахми жазуларымен]] де жазылған түркі тайпаларының эпиграфикалық жазулары белгілі. === Қазақ әліпбилері === ==== Шоқындырушылардың жазуы ==== Алғашқы қазақ кирил әліпбиін 19-шы ғасырда [[Ыбырай Алтынсарин]] жасап шығарған. Кирил әліпбиінің негізінде православ миссионерлері діни әдебиет{{ref|2}} және «орыс-түзем» мектептеріне арнап қазақ «миссионер» әліпбиі жасалды. Онда түрлі қосарланып жазылатын және диакритикалық таңбалар қолданылды. «Миссионерлік әліпби» 1917 жылға дейін шектеулі дәрежеде қолданылып келді. ==== Латындық Жаңәліп ==== [[Сурет:Kazakh latin alphabet (1931).JPG|нобай|Бастапқы Жаңәліп әліпбиі және онымен сәйкес араб әліпбиі (1931 ж.)]] [[Сурет:Sotsijaldy qazaqstan.jpg|350 px|left|thumb|«Sotsijaldƅ&nbsp;Qazaƣƅstan» (Социалды Қазақстан) газетінің 1937 жылғы сандарының бірі. (Қазақ КСР Конституциясына арналған төтенше саны)]] [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] жанындағы [[Жаңа әліпби бойынша комитет]] тарапынан латын тіліне негізделген «Ортақ түркі әліпбиі» ([[Яналиф]] немесе {{lang-kk|Жаңәліп}}) ұсынылды. Қазақ тілінің талаптарына сай кейбір өзгерістер енгізілген бұл әліпби ресми түрде [[1929]] жылдан [[1940]] жылға дейін қолданылып келді, сосын кирил әліпбиімен алмастырылды. ==== Пинйін латыны ==== [[1950]]-шы жылдары Қытайда орын алған «[[Ұлы пролетарлық мәдени төңкеріс|мәдени төңкеріс]]» кезінде аз санды ұлттардың, соның ішінде қазақтардың жазуын [[Қытай жазуы|қытай]] [[иероглифтік жазуы]]на өткізуге талпыныстар жасалды. Бұл әрекеттер сәтсіз аяқталған соң арнайы бұйрықпен [[Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданы]]ның үш облысын мекендейтін қазақтарға арнап [[пінин]] негізіндегі жазу енгізілді. Ал пинйін жазуы 1950-ші жылдары Қытайдың Орталық үкіметінің қаулысы бойынша қалыптастырылған болатын. 1980-ші жылдардың соңында төте жазу қайта қабылданды. == Әліпбиді реформалаудың жобалары == [[1990]]-шы жылдардың басынан жазу реформасының бірнеше түрлері ұсынылды: # Қазақ тілінің дыбыс жүйесінде жоқ әріптерді қазақ әліпбиінен аластау (Ё, Һ, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э), қазақ және орыс емле ережелерін қатар қолданудан бас тартып, тек морфо-фонемикалық ережені ғана ұстану, /w/ дыбысы үшін Ў әрпін енгізу, байырғы қазақ сөздерінде және қазақ тілінің дыбыстық ережелерімен айтылатын араб-парсы сөздеріндегі У әрпін ҮЎ, ҰЎ, ЫЎ ІЎ түрінде жазу (қарақалпақ емлесіндегі сияқты), И әрпінің орнына ІИ, ЫИ қолдану; # Жоғарыда айтылған жаңа емле ережелерін қолдана отырып, латын әліпбиіне өту, не 30-шы жылдардағы латын әліпбиін толығымен немесе кейбір жақтарын қайта қабылдау (ресми татар әліпбиіндегі сияқты), не түрік әліпбиіне негізделген латын әліпбиіне өту (қырым-татар, гагауз және ғаламторда қолданылатын татар әліпбиіндегідей); не ағылшын әліпбиін қабылдау (өзбектер жасаған сияқты); # Байтұрсыновтың төте жазуына қайту; # Орхон-Енесай жазбасына өту. Реформа туралы пікірталастардың бәрі түптеп келгенде екі таңдауға келіп тірелді: не кирил әліпбиін қалдыру керек, не түрік әліпбиінің негізіндегі латын әліпбиіне көшу керек (академик А. Хайдаридің нұсқасына). Елбасы [[Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы|Нұрсұлтан Назарбаев]]тың латын әліпбиіне көшудің тиімділігі туралы мәлімдемесінен кейін де әліпби туралы пікірталастар толастаған жоқ. Латын әліпбине өтуге қарсы пікір білдіретіндердің арасында әдебиетшілер басым. Болашақта әдеби шығармаларды жаңа әліпбиде қайта басып шығару туралы шешім қабылданғанда кейбір шығармалар тізімге енбей қала ма, жаңа буынға керегі болмай қала ма деп қауіптенеді. == Кирил және латын негізіндегі әліпбилердің салыстырылуы == === әліпбилердің салыстырмалы кестесі === {| class="standard unicode" |- !Кирил ||Христиан дін<br />таратушылық|| Жәңәліп || Пинйін<br />латыны||IPA<br />транскрипциясы |- | Аa || Аa || {{Unicode|Aa}} || Аa||{{IPA|/a/}} |- | Әә|| Аa ||{{Unicode|Əə}}||{{Unicode|Əə}}||{{IPA|/æ/}} |- | Бб || Бб || {{Unicode|Bʙ}} || {{Unicode|Bb}}||{{IPA|/b/}} |- | Вв || Уу || {{Unicode|Vv}} ||{{Unicode|Vv}}||{{IPA|/v/}} |- | Гг || Гг || {{Unicode|Gg}} || {{Unicode|Gg}}||{{IPA|/ɡ/}} |- | Ғғ ||| Гг ||{{Unicode|Ƣƣ}}|| {{Unicode|Ƣƣ}}||{{IPA|/ɣ/}} |- | Дд || Дд || {{Unicode|Dd}} ||{{Unicode|Dd}}||{{IPA|/d/}} |- | Ее || Ее ||{{IPA|Ее}} ||{{Unicode|Êê}}||{{IPA|/e/}} |- | Ёё || Йо йо || || ||{{IPA|/jo/}}, {{IPA|/jø/}} |- | Жж || Жж ||{{Unicode|Çç}} ||{{Unicode|Jj}}|| {{IPA|/d͡ʒ/}} |- | Зз || Зз ||{{Unicode|Zz}} || {{Unicode|Zz}}|| {{IPA|/z/}} |- | Ии || Ии || ||{{Unicode|Yy}}||{{IPA|/ɯj/}}, {{IPA|/ɪj/}} |- | Йй || Йй || {{Unicode|Jj}} ||{{Unicode|Yy}}||{{IPA|/j/}} |- | Кк || Кк || {{Unicode|Kk}} ||{{Unicode|Kk}}||{{IPA|/k/}} |- | Ққ|| Кк || {{Unicode|Qq}} ||{{Unicode|Ⱪⱪ}}||{{IPA|/q/}}, {{IPA|/x/}} |- | Лл || Лл || {{Unicode|Lʟ}} || Ll||{{IPA|/l/}} |- | Мм || Мм ||{{Unicode|Mm}} ||{{Unicode|Mm}}||{{IPA|/m/}} |- | Нн || Нн || Nn || Nn||{{IPA|/n/}} |- | Ңң|| {{Unicode|Ҥҥ}} || {{Unicode|Ŋŋ}} ||{{Unicode|Ng ng}}|| {{IPA|/ŋ/}} |- | Оо || Оо || {{Unicode|Оо}} ||{{Unicode|Oo}}|| {{IPA|/o/}}, {{IPA|/o/}} |- | Өө || {{Unicode|Ӧӧ}} ||{{Unicode|Ɵɵ}} ||{{Unicode|Ɵɵ}}|| {{IPA|/ø/}} |- | Пп || Пп ||{{Unicode|Pp}} || {{Unicode|Pp}}||{{IPA|/p/}} |- | Рр || Рр ||{{Unicode|Rr}} || {{Unicode|Rr}}||{{IPA|/r/}} |- | Сс || Сс ||{{Unicode|Ss}} || {{Unicode|Ss}}||{{IPA|/s/}} |- | Тт || Тт ||{{Unicode|Tt}} ||{{Unicode|Tt}}||{{IPA|/t/}} |- | Уу || Уу ||{{Unicode|Vv}} ||{{Unicode|Ww}}||{{IPA|/w}}, {{IPA|/ɤw/}}, {{IPA|/yw/}}, {{IPA|/ɯw/}}, {{IPA|/ɪw/}} |- | Ұұ || Уу ||{{Unicode|Uu}} || {{Unicode|Uu}}||{{IPA|/ɤ/}} |- | Үү || {{Unicode|Ӱӱ}} ||{{Unicode|Yy}} || {{Unicode|Üü}}||{{IPA|/y/}} |- | Фф || ||{{Unicode|Ff}} || {{Unicode|Ff}}|| {{IPA|/f/}} |- | Хх || Хх ||{{Unicode|Hh}} || {{Unicode|Hh}}||{{IPA|/x/}} |- | Һһ || Хх || ||{{Unicode|Ⱨⱨ}} ||{{IPA|/h/}} |- | Цц || Тс тс || || ||{{IPA|/ts/}} |- | Чч || Тш тш || || {{Unicode|Qq}}||{{IPA|/tʃ/}} |- | Шш || Шш ||{{Unicode|Cc}} ||{{Unicode|Xx}}||{{IPA|/ʃ/}} |- | Щщ || Шш шш || || || {{IPA|/ʃʃ/}} |- | Ъъ || || || || |- | Ыы ||Ыы || {{Unicode|Ƅƅ}} ||{{Unicode|Ee}} ||{{IPA|/ɯ/}} |- | Іі || Ии || {{Unicode|Ii}} || {{Unicode|Ii}} ||{{IPA|/ɪ/}} |- | Ьь || || || || |- | Ээ || Ее || || ||{{IPA|/e/}} |- | Юю || Йу йу || || ||{{IPA|/jɤ/}}, {{IPA|/jy/}} |- | Яя || Йа йа || || ||{{IPA|/ja}}, {{IPA|/jæ/}} |} == Мысалы == Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы <ref>[http://wikisource.org/wiki/Адам_құқықтарының_жалпыға_бірдей_декларациясы Всеобщая декларация прав человека на казахском]</ref> {| class="wikitable" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Кирил''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Араб''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Латын''' |- | Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен кұқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс.||align="right"|بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن قۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات، ار-وجدان بەرىلگەن، سوندىقتان ولار ءبىر-بىرىمەن تۋىستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ءتيىس.|| Barlyq adamdar tumysynan azat jäne qadır-qasietı men qūqyqtary teñ bolyp düniege keledı. Adamdarğa aqyl-parasat, ar-ojdan berılgen, sondyqtan olar bır-bırımen tuystyq, bauyrmaldyq qarym-qatynas jasaulary tiıs. |} == Қазақтың өлшемді латын әліпбиі == 2001 жылы қазақ фонетикасындағы дыбыстарды латынның стандартты әліпбесінде дұрыс белгілеу үшін құрастырылған. Жобаны дамытқан Өркен Тоқтарұлы «Қазақтың өлшемді латын әліпбиі» деп атаған. Қазақтың өлшемді латын әліпбиін жасауда Ө.Тоқтарұлы полиграфиялық жағынан қолайлы-қолайсыз жерлерін, оқу-жазу үдерісіндегі тиімді-тиімсіз жақтарын таразылай отырып, латынның стандартты 26 әріпінен тұратын әліпби құрастырады. {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Негізгі таңбалар''' |--- class='bright' | colspan=2 | Латынша || colspan=2 | Кирил-қазақша |--- class='shadow' |Басылуы || Жазылуы ||Аталуы || Оқылуы |--- |A a || ''A a'' ||а || а |--- | B b || ''B b'' || бы || б |--- | C c || ''C c'' || шы || ш |--- | D d || ''D d'' || ды || д |--- | E e || ''E e'' || е || е |--- | F f || ''F f'' || еф || ф |--- | G g || ''G g'' || гі || г |--- | H h || ''H h'' || һа || һ |--- | I i || ''I i'' || і || і |--- | J j || ''J j'' || жі || ж |--- | K k || ''K k'' || кі || к |--- | L l || ''L l'' || ел || л |--- |M m || ''M m'' ||ем|| м |--- | N n || ''N n'' || ен || н |--- | O o || ''O o'' || o || o |--- | P p || ''P p'' || пы || п |--- | Q q || ''Q q'' || қу || қ |--- | R r || ''R r'' || ер || р |--- | S s || ''S s'' || ес || с |--- | T t || ''T t'' || ті || т |--- | U u || ''U u'' || ұ || ұ |--- | V v|| ''V v'' || вый ||в |--- | W w || ''W w'' || дабылу || у |--- |X x|| ''X x'' || ғы || ғ |--- | Y y || ''Y y'' || ай || й |--- |Z z|| ''Z z'' || зет || з |} {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Құрама таңбалар''' |--- class='bright' | colspan=2 |Басылуы|| Ықшам түрі || Оқылуы |--- |AE || ae || Ää || ә |--- | CH || ch || || ч |--- | GH || gh || || ғ |--- |I` || i` || Ĭ ĭ || ы |--- | KH || kh || || х |--- | NH || nh || Ŋŋ || ң |--- | OE || oe || Öö || ө |--- | PH || ph || || ф |--- | SH || sh || || ш |--- | UE || ue ||Üü ||ү |} Дыбыс құраудың қосалқы баламалары: gh, ph, sh. '''Толықтыру:''' 1) Жуандық белгісі '''«`» «i»''' таңбасына қойылып, жуан [ы] дыбысын беруге арналған. ''М: ti`nh [тың], i`s [ыс], mi`s [мыс], mi`y [мый] т.б.'' «q», «x», «o», «u», «a», «i`» дыбыстары бар жуан буынды сөздерде, қазақ тілінің үндестік заңы бойынша, жуандық белгiсi '''«`»''' қойылмай жазылады, ал оқылғанда [ы] болып оқылады. ''М: qisqa [қысқа], uzin [ұзын], xilim [ғылым], alim [алым], qorim [қорым], i`risti [ырысты]. t.b.;'' 2) Бір буындағы бір дыбыс беретін екі дауысты дыбысты диграф деп атайды. Олар: '''«ae»''' [ә] aera [әра] мыңжылдық, '''«ое»''' [ө] poena [пөна] жаза және '''«ue»''' [ү] true [трү] шындық. Егер әріптер тіркесін яғни диграфтарды бөлек оқу қажет болса, екінші әріптің үстінен қос нүкте [ ¨ ] (трема) немесе ұзақтық белгісі [ ‾ ] қойылады, мысалы: poёta немесе poēta [поета] ақын. Ал қазақ тілінде олардың арасына айыру белгісін '''«’»''' қою арқылы бөлек оқуға болады. ''М: po’eta, po’ema, a’edon, т.б.'' Латын тіліндегі қос таңбалы (диграф) '''«ae», «oe», «ue»''' дауысты дыбыстарының дыбысталуы қазақшадағы [ә], [ө], [ү] дыбыстарының дәл өзі. Бұл дыбыстар қазақ тілінде көбінесе бірінші буында келетіндіктен, диграф арқылы бейнелеу сөздің көлеміне онша әсер ете қоймайды. ''М: oezen, koel, daerya, kuen, tuen, Aebic, Aeset т.б.;'' 3) Қазақ тілінде, тіпті [[Ахмет Байтұрсынұлы|А.Байтұрсынұлы]]ның «Төте жазу» әліпбесінде [и] дыбысы болмаған Шынтуайтында [и] дыбысы қазақтың [ і ] дыбысымен орны сәйкес келуі керек. Бұл дыбыс өзбек, ұйғыр, татар тілдерінде [и] болып келеді. Сондықтан тілімізге артық [и] дыбысы мен таңбасын қазақ тілінен шығарып тастаған жөн. 4) '''"Y"''' және '''"Z"''' әріптері [[грек тілі]]нен енген сөздерде кездеседі. Бұнда біз грек тілі вариантын ескермей, [[ағылшын тілі]] вариантына жүгінгеніміз жөн. Латыншадағы '''«y»''' таңбасы қазақшадағы дауысты-дауыссыз [й] мен [и] ге бiрдей қолданылады. Ол [ій]-[ый] дыбысынан құралады. Сол секілді '''«w»''' таңбасы да [іу]-[ыу] дыбысынан құралады. Тіліміздің нақтылығын арттыру үшін '''«y»''', '''«w»''' таңбалары түбір сөздердің бірінші буынында дауыссыз дыбыстармен [ы], [і], [ұ], [ү] фонемалары арқылы тіркесіп келулері керек. ''М: si`yliq, uw, uwis, kiyw, jetisw, Jetisuw, suewret, ti`yim''. Ал сөздің кейінгі буындарында дауыссыз дыбыстармен тікелей тіркесіп келулеріне болады. ''М: kelw, aedeby, sayasy, qi`ltyma т.б.;'' 5) '''«і»''' таңбасы шет тілдерінен енген сөздерде, дауысты дыбыстармен тіркесіп келгенде [й] болып дыбысталады. ''М: Italia – італия, Russia – руссия;'' 6) Халықаралық өлшемге келтіру үшін, жер-су аттары мен адам есімдеріндегі ғ, ш, ф дыбыстарын құрама таңбалардың қосалқы баламалары (2) арқылы таңбалауға да болады. ''М: Manghistaw, Ghalim, Qaraghandi, Shi`mkent, Pharyza, Aebish т.б.'' 7) Бас әріптен [[латын тілі]]нде адам есімдері (Iulia, Marcus, Caesar), географиялық атаулар (Roma, Europa, Italia), халықтардың атаулары (Latini, Romanus, Graeci )және зат есімнен жасалған сын есімдер жазылады (lingua Latina, theatrum Graecum, philosophus Romanus, nation Polona); 8) Бір буындағы екі дауысты дыбыс дифтонг деп аталады. Латын тілінде екі дифтонг бар. Олар: «au» [ау] және «eu» [еу]. М: Eu-ro-pa [еуропа] Еуропа, causa [кауза] себеп; 9) Латынның '''«c»''' таңбасы «[[Codex Cumanicus]]» әдебиетіндегі қолданылуы қыпшақ тіліндегі [ш] дыбысы. Соған негізделіп, [ш] фонемасын белгілеуді жөн. Латын тілінде, классикалық кезеңде Сс әрпі тек қана [к] болып оқылады. Содан Gg әрпі келіп шыққан болатын. Сондықтан оны біздің [ғ] фонемамызға беруге болар еді. Алайда, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе [ш] фонемасына қолданылған болатын. Қазіргі бірталай түркі халықтарында ол [ж] немесе [ч] фонемасына қолданылады. Сондықтан оны біздің [ш] фонемамызға берген жөн; 10) Ал латындағы '''«х»''' таңбасының қолдануына келсек, ол латынның классикалық түрінде [кс] немесе ұяң түрде [гз] болып дыбысталады. Бізде ондай дыбыс жоқ. Бір жағынан біз кирилицаның «х» әрпіне үйреніп қалғанбыз, ал екінші жағынан [кс] және [гс] дыбысы өзіміздің [ғ] фонемамызға біршама жақын. Сосын, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе [ғ] фонемасына қолданылған болатын. Сондықтан бұл әріпті [ғ] фонемамызға қолданғанымыз жөн; 11) Латыншадағы '''«h»''' таңбасы [[қазақ тілі]]ндегі [һ] фонемасын белгілеуге арнадым. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек кездесіп, жиі қолданылмағанымен, құрама дыбыстарды жасауда ол өте қажет дыбыс таңбасы болып табылады. Сондықтан кез келген жағдайда бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. Таза өзін сақтау сөзсіз керек. ''М: sh, gh, th, ch, ph, nh, kh, zh, xh;'' 12) Қолдан келген жағдайда [ә], [ө], [ү], [ң], [ы] дыбыстарына құрама таңбалардың ықшам түрін қолдануға да болады. ''М: Äset (Aeset), änci (aenci), ädemi (aedemi), saŋlaq (sanhlaq), taŋ (tanh), Öskemen (Oeskemen), öner (oener), Ĭdĭrĭs (I’diris), sĭmbat (si’mbat), Sĭxanaq (Si`xanaq), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) т.б.;'' '''Mi`sali:''' Barliq adamdar tuwmisinan azat jaene qadir-qasyeti men quqiqtari tenh bolip duenyege keledi. Adamdarxa aqil-parasat, ar-ojdan berilgen, sondiqtan olar bir-birimen tuwistiq, bawirmaldiq qarim-qatinas jasawlari tiyis. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Тағы қараңыз == * [[Қазақ тілі]] * [[Әліпби]] * [[Қазақ транслитерациясы]] == Сыртқы сілтемелер == * [http://lugat.kz/ «Лұғат» қазақ тілінің сөздіктер кешені] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150713071213/http://lugat.kz/ |date=2015-07-13 }} * [http://www.sozdik.kz/ Қазақ-Орыс-Қазақ сөздігі (виртуалды пернетақтасы бар)] * [http://kz.kub.kz/cgi-bin/dictionary.pl Казахско-Русско-Английский словарь на казновице]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Ғылым/ Ғылым] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170307083012/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D2%92%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC/ |date=2017-03-07 }} — [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]] * [http://irq.kaznpu.kz/?lang=k&mod=1&tid=20 Түрік бітік. Қазақ тілінің тарихи-мәдени қоры. Көне түрік таңбалары)] * [http://www.qypchaq.unesco.kz/Main-Ru.htm Александр Николаевич Гаркавецтің түркі қолжазбаларының электронды жиынтығы.] {{ru icon}} * [http://www.christusrex.org/www1/pater/JPN-kazakh.html «Святое Евангеліе» на казахском языке] {{en icon}} * [http://www.obib.de/Schriften/AlteSchriften/alte_schriften.php?Runen/Orkhon/Runen.html~Text Köktürkische Schrift, Türkische Runen] {{de icon}} * [http://www.kazakhsoft.com/Convert/ Төте жазуына және т.б-ларына конвертер] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111129050046/http://www.kazakhsoft.com/Convert/ |date=2011-11-29 }} [[Санат:Түркі халықтарының жазуы]] [[Санат:Әліпбилер]] 01tqo5uu1f7d7yglnexsz12evl5vp5c 3053905 3053848 2022-07-22T19:36:30Z NusrTansj 121413 Nede sebep? wikitext text/x-wiki '''Қазақ әліпбиі''' — [[қазақ тілі]]нің әріптерінің жүйелі тізбегі, [[Қазақтар|қазақ]] халқының мәдени өмірінде басқа да түркі халықтарымен бірге пайдаланып келген әр түрлі әріп таңбаларынан тұратын дыбыстық жазу жүйесі. [[File:Eski_Qazaq_jazuvi.jpg]] <br>''1902 жылғы Қазақ тілінде жазылған мәтін. Төте жазу және Радловтың кирилл графикасында. Ескертпе: ҕ - ғ; ä - ә; н астында түтікпен - ң; j - й; k - қ; џ - ж(джиптағы ж дыбысы); ÿ - ү.'' Қазіргі кирилшада: "Буруңғу өткөн заманда бір даныспан кісі Бағдат сәәрінің бір үлкөн қазысының үйүнө келіп қонупту. Қазы-мінән сөйлөсүп, қазыны сөзгө жеңә-беріпті. Сонда қазы қорқуп, "бул маған келгән бір бәлә: менің қазылығымны тартыб-алса, керәк! Не-дә болса, буған жалынып, сый беріп, орнумда қалайын!" деп, қатынына ақылдасыпты." <br> == Қазақ әліпбиінің жүйелері == Қазақ тілі үшін әр кезеңдерде және әр аймақтарда келесі жүйелер пайдаланылған: * [[Қазақстан|Қазақстан Республикасында]] — [[кирил жазуы]] негізінде, ресми түрде Қазақстан бүкіл жерінде және [[Моңғолия]]ның [[Баян-Өлгей аймағы]]нда. Тағы да көршілес [[Қырғызстан]], [[Ресей]], [[Түрікменстан]] және [[Өзбекстан]] елдерін бірыңғай мекендеген қазақ жұрты пайдаланады, сонымен бірге басқа ыдыраған КСРО республикаларында да пайдаланылады. * [[Қытай Халық Республикасы|Қытайда]] — [[араб жазуы]] негізінде, ресми түрде [[Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданы]]ндағы [[Іле Қазақ аутономиялық облысы]]нда. Тағы да [[Ауғанстан]], [[Иран]] және [[Пәкістан]] елдеріндегі қазақ диаспорасы да пайдаланады. * [[Түркия|Түрік Республикасында]] — қазақ диаспорасы ресми емес түрде [[латын жазуы]] негізіндегі [[түрік әліпбиі]]н пайдаланады. Сонымен бірге [[Түркия]], [[Германия]], [[АҚШ]] т.б. батыс елдерінде қазақ диаспорасы әртүрлі қалыпты емес [[латын жазуы]]н пайдаланады. == Ресми әліпбилер == === Қазіргі латын әліпбиі === Қазіргі латын әліпбиі — 2017 жылдың 9 қазанында қазақ әліпбиін латын әліпбиіне көшіру жобасы ұсынылды<ref>https://www.zakon.kz/4882340-kakoy-proekt-alfavita-kazahskogo-yazyka.html</ref>.[[2017 жыл]]ы қазақ тілінің жаңа латын әліпбиі 26 қазанда Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен бекітілді<ref>https://vlast.kz/obsshestvo/24755-glavnoe-ne-toropitsa-kazahskij-alfavit-na-latinice-prezentovan-v-parlamente.html</ref><ref>http://www.zakon.kz/4877319-kakim-budet-novyy-kazahskiy-alfavit.html</ref>. 2017 жылдың 26 қазанында бұл алфавит ресми түрде мақұлданды. 2018 жылғы 19 ақпанда осы қаулыға түзетулер енгізілді.<ref>http://www.zakon.kz/4882340-kakoy-proekt-alfavita-kazahskogo-yazyka.html</ref>. 2017-2025 жылдары жаңа әліпбиге көшу жоспарлануда. [[Сурет:2017 Kazakh Latin Alphabet.png|thumb|2017 нұсқасы|солға|237x237 нүкте]] [[Сурет:2018 Kazakh Latin alphabet table - RU.svg|thumb|2018 нұсқасы]] Әліпби 32 әріптен тұрады. 2020 жылы Президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] латын әліпбиін қазақ тілінің төл дыбыстары мен дыбысталуын сақтауға баса назар аударып, қайта қарауға шақырды. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының академиктері және сценарийлерге көшу жөніндегі ресми жұмыс тобына кіретін мамандар 2019 жылдың қараша айында көпшілікке ұсынған бұл редакция диграфтар мен өткір екпіндердің орнына умлауттарды, бревтер мен цедиллаларды қолданады және орфографиялық өзгерістерді ретімен енгізеді қазақ фонологиясын дәлірек көрсету. Бұл түзету - [[Түрік әліпбиі|түрік әліпбиінің]] сәл өзгертілген нұсқасы, С әрпін түсіріп, түрік тілінде жоқ төрт қосымша әріпке ие: [[Ä]], [[Q]], [[Ŋ]] және [[W]]. [[Сурет:2019 Kazakh Latin alphabet 2.png|thumb|2019 нұсқасы]] Осы нұсқа мақұлдауын күткен кезде лингвисттер Ә, Ә, Ғ ғ, И и, Й, Ң ң, Ө ɵ, У у, Ұ ұ, Ү ү, Ы ы, Ч ч, Ш ш және І i. Екпінді таңбаларды енгізудің баламасы - диграфтарды көбірек пайдалану. 2021 жылы қаңтарда әріптерін енгізе отырып, қазақ латын әліпбиінің қайта қаралған нұсқасы ұсынылды, Ä ä (Ə ə), Ö ö (Ө ө), Ü ü (Ү ү), Ğ ğ (Ғ ғ), Ū ū (Ұ ұ), Ŋ ŋ (Ң ң) және Ş ş (Ш ш). Бұл нұсқа 2023 жылдан бастап ресми түрде қолданысқа енеді. '''Ресми латын әліпбиі (2021 нұсқасы)''': {| style="font-family:Times New Roman; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a (А а) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ä ä (Ә ә) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b (Б б) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d (Д д) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e (Е е) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f (Ф ф) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g (Г г) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ (Ғ ғ) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h (Х х) (Һ һ) |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i (И и)(Й й) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı (І і) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j (Ж ж) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k (К к) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l (Л л) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m (М м) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n (Н н) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ŋ ŋ (Ң ң) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o (О о) |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö (Ө ө) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p (П п) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q (Қ қ) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r (Р р) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s (С с) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş (Ш ш) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t (Т т) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u (У у) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ū ū (Ұ ұ) |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü (Ү ү) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v (В в) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y (Ы ы) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z (З з) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | |} === Кирил жазуы негізінде === {{Қазақ әліпбиі (кирил)}} Қазақ кирил әліпбиі — көбінесе [[Қазақстан]] мен [[Моңғолия]]да пайданаланылатын әліпби. Бұл [[Сәрсен Аманжолұлы Аманжолов|Сәрсен Аманжолов]] ұсынған әліпби [[1940 жыл]]ы қабылданған, 42 әріп енген: 33 [[орыс әліпбиі]]нің әрпі және 9 өзіндік қазақша әріп [[Ә (кирил)|Ә]], [[Ғ]], [[Қ]], [[Ң]], [[Ө]], [[Ұ]] ([[1947 жыл]]ына дейін бұрын осы әріп орнына [[Ӯ (кирилл)|Ӯӯ]] пайдаланылған), [[Ү (кирил)|Ү]], [[Һ (кирил)|Һ]], [[І (кирил)|І]]. Ертеде қазақ әріптері [[орыс әліпбиі]] әріптерінің соңында қойылған, сосын дыбысы жақын орыс әріптерінің артына жылжытылған. Келесі әріптер: [[В (кирил)|В]], [[Ё]] ([[1957 жыл]]), [[Ф]], [[Ц]], [[Ч]], [[Щ]], [[Ъ]], [[Ь]], [[Э]], қазақтың төл сөздерінде пайдаланылмайды. Бұл әріптер: [[Ё]], [[Ц]], [[Ч]], [[Щ]], [[Ъ]], [[Ь]], [[Э]], тек кеңестік дәуірінде [[орыс тілі]]нен, немесе [[орыс тілі]] арқылы енген сөздерде орыс емле нұсқауларымен пайдаланылған ([[1990 жыл]]ы бері ресми және жеке жария ақпараттарда, әдеби шығармаларда пайдалануы азая түсуде, сиректеніп кетті). Қазақ тілінің дұрыс табиғи фонетикасына байланысты [[Е (кирил)|Е]] әрпі орыс тліндегі [[Э]] сияқты дыбысталады (Екібастұз (қаз)- Экібастуз (орыс)). [[Ж]] әрпі қазақ тілінде орыс тіліндегі ДЖ әріптері арқылы берілетін аффрикаталық дыбысты береді (джігіт, джиһаз, джан, мұғалджар, үрджар, джас - айтылуы; жігіт, жиһаз, жан, мұғалжар, жас - жазылуы). [[Х (кирил)|Х]] әрпі қазақ фонетикасында қатаң айтылады. Сөз ортасындағы Қ (кейде соңындағы) сөйлеу барысында Х болып дыбысталады, егер [[Қ]] - дан кейін дауыссыз дыбыс келсе. [[Һ]] әрпі көбінесе араб-парсы кіріс сөздерінде кездеседі, жұмсақ, жеңіл [[Х (кирил)|Х]] сияқты айтылады. [[Е (кирил)|Е]] сөздің нағыз басында {{IPA|[e]}} боп сөйленеді. Сөздің ортасында я соңында [[Е (кирил)|Е]] дыбысы [[Ә]]-ге ұқсас айтылуы мүмкін. [[Э]] әрпі жазылмайды, бірақ [[Е (кирил)|Е]] әрпі [[Э]] сияқты дыбыс береді. [[О (кирил)|О]] сөздің нағыз басында {{IPA|[ʷo]}} дифтонгоиды болып айтыла алады. [[У]] әрпі буын жасамайтын дыбысты белгілейді, және де ҰУ, ҮУ, ЫУ, ІУ псевдодифтонгтерді алмастыру үшін пайдаланылады. Келесі әріптер алдыңғы және артқы ретті дыбысты жұпты белгілейді (әдетте ''жіңішке'' мен ''жуан'' деп аталады): *[[Е (кирил)|Е]] — [[А (кирил)|А]] *[[Ө]] — [[О]] *[[Ү (кирил)|Ү]] — [[Ұ]] *[[І (кирил)|І]] — [[Ы]] Араб-парсы кірме сөздерінде [[Ә]] — [[А (кирил)|А]] қарама-қарсы қоюы көрінеді. Қазақ екпіні көбінесе соңғы буынға түсіп тұратындықтан жазуда белгіленбейді. ==== Белгішелеу ==== [[Сурет:IOS қазақша пернетақта.png|thumb|200px|[[iPhone]] смартфонына қондырылған қосымша пернетақтасы]] Жақында өткен заманда қазақ мәтінін теру көбінесе қиыншылыққа ұшырайтын еді. Оның себебі [[Амал жүйесі|амал жүйелері]] мен мәтінтергіштерде [[Юникод]] арқауы жоқтығы, қалыпты түрде қазақша 8 бит [[белгішелеу парақ]] болмағаны және қалыпты компьютер [[әріп]]тері жетіспеушілігі. Осыған орай қазақ кирил әліпбиін компьютерлерде белгішелеу үшін 20-дан аса әртүрлі нұсқалары<ref>[http://www.sci.kz/~sairan/kazcode/kazcode_kk.html Қазақ тілінің кодтамалармен көрген бейнетіміз, себебі — стандартты бұзған оңбайды]</ref> ұсынылған. Кезінде [[Қазақстан]]да [[DOS амал жүйесі|DOS]] үшін ҚР МҚ 920-91 мемлекеттік қалпы қабылданған болатын. Бұл қалып [[CP866]] 8 бит кирил (славян) [[белгішелеу парақ]]тың негізінде жетілдірілген. Енді бірталай көп кідіріп [[Windows амал жүйесі|Windows]] жүйесіне арнап ҚР МҚ 1048—2002 қалпы бекітілген. Осы қалыптың қолдануы өте шектеулі болды, себебі ол [[Юникод]] басқа ескірген 8 бит белгішелеуді ығыстырып шығаруы қызған кезі болды. Сонымен, тек кейбір мемлекетттік және өкіметке жақын ұйымдар, соның ішінде «[[ҚазАқпарат]]» ақпарат агенттігі де, соңғы кезге дейін қолданған. Ағымда барлық жерде де [[UTF-8]] белгішелеу қолданылады. ==== Пернетақта жаймасы ==== [[Сурет:Keyboard KAZ.png|350 px|thumb|Қазақ [[пернетақта жаймасы]] ([[Ё]] әрпі әдетте орыс жаймасына көшіп теріледі)]] Қазақ [[пернетақта жаймасы]] орыс теруіш жаймасы негізінде дамытылған және де РСТ ҚКСР 903-90 қалпында бекітілген. Осы жайма [[Юникод]]пен қуатталған: [[Windows]] (NT тұқымдасындағы [[Windows 2000|2000]], [[Windows XP|XP]], [[Windows Server 2003|Server 2003]], [[Windows Vista|Vista]] одан жоғары нұсқалары да) және [[Linux]] амал жүйелерімен жеткізіледі. Қазақтың өзіндік әріптері пернетақтаның жоғарғы тізбегіндегі сан аясы орнында орналасады. Ал, сан және басқа нышандар (/, *, –, +) енгізу үшін көмекші сан пернетақтасы пайдаланылады. Осы себептен қалыпты жаймада бейәріп нышандарға және [[Ё]] әрпіне орын табылмаған. === Араб жазуы негізінде === '''Араб әліпбиінде''' — 29 [[әріп]] және бір белгіше бар ({{Unicode|ٴ}}) — «жоғарғы һәмзә», бүкіл сөздегі жіңішке дауысты дыбысты белгілеу үшін, сөздің басына қосылады (тек жіңішке дауыстыларымен әрдайым үйлесетін [[Г]] және [[К (кирил)|К]] әріптерінен тыс). Жазу әдісі парсы мәнерінде негізделінген. Жазу бағыты оңнан солға. [[Қарахан әулеті]] мезгілінен ([[10 ғ.]]) бастап [[Қазақстан]] жерінде түркі тіліндегі мәтіндерді жазып алу үшін пайдаланылған. Көп мезгілде [[абжад]] түрінде боп қалды, яғни тек дауыссыз дыбыстарды белгілеуімен. [[1924]] жылы қазақ [[фонетика]]сындағы дауысты дыбыстарын дұрыс белгілеу үшін қайта құрастырылған. Жобаны жасаған [[Ахмет Байтұрсынұлы]] оны «төте жазу» деп атаған («Жаңа емле» деп де аталған). [[1929]] жылы латын жазуы негізіндегі «[[Жаңәліп]]» әліпбиіне ауыстырылды. Оны қазір де [[Шығыс Түркістан]] қазақтары (сонымен бірге кейбір ұлттық ерекше өзгешеліктерімен [[қырғыздар]] мен [[ұйғырлар]] да) қолданады. Араб жазуын пайдаланатын [[Ауғанстан]], [[Иран]] [[Пәкістан]] және [[Таяу Шығыс]] елдерінде де қазақ шетжұрты қолданады. ==== Төте жазу үлгілері ==== [[Сурет:Kazakh Arabic alphabet.jpg|250px|thumb|[[Ахмет Байтұрсынұлы]]ның «төте жазуы»]] Төменгі кестеде төте жазуының әліпбиі берілген. Әр әріптің дара жазылу нұсқасы, сөздің басында, ортасында<ref>Кейбір әріптердің араб жазуының ерекшеліктері салдарынан сөз басындағы не ортасындағы нұсқалары болмауы мүмкін.</ref> және аяғында жазылу нұсқалары берілген. Әріптердің үстінде сыртқы сілтеме<ref>Сілтемелер [http://www.fileformat.info fileformat.info] торабының тиісті бетіне нұсқайды. Бұл жерде әріпке қатысты анықтама ақпаратпен таныса аласыз</ref> түрінде сәйкесті [[юникод]] кодтары<ref>Бұл код арқылы MS Word секілді кейбір мәтін редакторларында тиісті әріпті теруіңізге болады, ол үшін кодты жазып, «Alt» және «X» пернелерін қоса басыңыз</ref> берілген. {|class="wikitable" |- !rowspan="2"|Жалпы<br />Unicode !colspan="4"|Сөздегі орны бойынша жазылу түрлері !rowspan="2"|Атауы !rowspan="2"|Кирил<br />жазу сәйкесі |- !дара !аяғында !ортада !басында |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0627}}</small><br /><font size="5">{{төте|ا}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE8D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺍ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE8E}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺎ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |әліп | а, ә¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0628}}</small><br /><font size="5">{{төте|ب}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE8F}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺏ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE90}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺐ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE92}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺒ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE91}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺑ}}</font> |ба |б |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|067E}}</small><br /><font size="5">{{төте|پ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB56}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB57}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭗ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB59}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭙ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB58}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭘ}}</font> |па |п |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062A}}</small><br /><font size="5">{{төте|ت}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE95}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺕ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE96}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE98}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺘ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE97}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺗ}}</font> |та |т |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062C}}</small><br /><font size="5">{{төте|ج}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE9D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺝ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE9E}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺞ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺠ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE9F}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺟ}}</font> |жійм |ж |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ح}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺡ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺢ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺤ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺣ}}</font> |ха |х |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062F}}</small><br /><font size="5">{{төте|د}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺩ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺪ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |дәл |д |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0631}}</small><br /><font size="5">{{төте|ر}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺮ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |ре |р |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0632}}</small><br /><font size="5">{{төте|ز}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺯ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺰ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |зайн |з |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0633}}</small><br /><font size="5">{{төте|س}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺱ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺲ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺴ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺳ}}</font> |сыйн |с |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0634}}</small><br /><font size="5">{{төте|ش}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺵ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺶ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺸ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺷ}}</font> |шыйн<br />(сыйн үш ноқат) |ш |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0639}}</small><br /><font size="5">{{төте|ع}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEC9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻉ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FECA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻊ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FECC}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻌ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FECB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻋ}}</font> |айн |ғ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0641}}</small><br /><font size="5">{{төте|ف}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻑ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻒ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻔ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻓ}}</font> |фа |ф |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0642}}</small><br /><font size="5">{{төте|ق}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻕ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻘ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻗ}}</font> |қаф |қ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0643}}</small><br /><font size="5">{{төте|ك}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻙ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻚ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDC}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻜ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻛ}}</font> |кәф |к |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06AF}}</small><br /><font size="5">{{төте|گ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB92}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮒ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB93}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮓ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB95}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮕ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB94}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮔ}}</font> |гәф |г |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0644}}</small><br /><font size="5">{{төте|ل}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻝ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻞ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻠ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻟ}}</font> |ләм |л |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0645}}</small><br /><font size="5">{{төте|م}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻡ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻢ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻤ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻣ}}</font> |мійм |м |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0646}}</small><br /><font size="5">{{төте|ن}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻥ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻦ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻨ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻧ}}</font> |нұн |н |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06AD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ڭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯓ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯔ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE"|— |кәф үш ноқат |ң |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06D5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ە}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻩ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEEA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻪ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |һә |е |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0648}}</small><br /><font size="5">{{төте|و}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEED}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEEE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻮ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау |о, ө¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06C7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ۇ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯗ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯘ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау дамма |ұ, ү¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06CB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ۋ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBDE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯞ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBDF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯟ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау үш ноқат |у |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06C6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ۆ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯙ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBDA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯚ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау құсбелгі |в |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0649}}</small><br /><font size="5">{{төте|ى}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEEF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻯ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻰ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBE9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯩ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBE8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯨ}}</font> |я |ы, і¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|064A}}</small><br /><font size="5">{{төте|ي}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻱ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻲ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻴ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻳ}}</font> |я екі ноқат |й |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0674}}</small><br /><font size="5">{{төте|ٴ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="4"|— |дәйекше (һәмзе) |жіңішкелік белгісі |-align="left" |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="7"|<small>¹Дәйекшемен</small> |} Бейресми қосымша әріптер. Өте сирек кездеседі. {|class="wikitable" |- !rowspan="2"|Жалпы<br />Unicode !colspan="4"|Сөздегі орны бойынша жазылу түрлері !rowspan="2"|Атауы !rowspan="2"|Кирил<br />жазу сәйкесі |- !дара !аяғында !ортада !басында |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0686}}</small><br /><font size="5">{{төте|چ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7A}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭺ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7B}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭻ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭽ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7C}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭼ}}</font> |ха үш ноқат |ч |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06BE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ھ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮪ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮫ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAC}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮬ}}</font> |һә екі көз |һ |} == Тарихы == {{main|Қазақ графикасының тарихы}} Жазу тарихында қазақ тілінің әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. Бірнеше ғасыр бойы қазақ халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланып келгені мәлім. 1929-40 жылдары аралығында латын графикасына негізделген әліпби жазу жүйесіне енгізілп, 1940 жылдан бері кирил әліпбиі қолданылып келеді. === Тарихи әліпбилер === [[Қазақстан]] жерін жайлаған көне [[Ғұндар|ғұн]], [[Сақтар|сақ]] тайпалары (б.з.б. 5 – 4 ғ.) пайдаланған көне (“Есік жазуы”) жазу сол тайпаларға тән мәдениеттің (жазуының да) тарихи мұрагері – қазақ халқының негізін құраушы [[Үйсін мемлекеті|үйсін]], [[қаңлы]], [[Қыпшақтар|қыпшақ]], т.б. [[тайпа]]лардың ең көне жазуы болып саналады. Көне замандағы қазақ ру-тайпаларының түркі дүниесіне ортақ [[Көне түркі жазуы|Орхон-Енисей]], [[Талас өзені|Талас]] ескерткіштеріне негіз болған “руна” жазуы (5 – 12 ғ.), көне [[Ұйғырлар|ұйғыр]] жазуы, 8 ғ-дан бастап күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан араб жазуы, Қытай қазақтары ағарту жүйесінде бір кездерде ([[1929 жыл|1929]] – [[1940 жыл|40 жылдары]]; [[1960 жыл|1960]]–[[1970 жыл]]дары) қолданыста болған латын жазуы, кирилл жазуы (1940 жылдан кейін) – осылардың бәрі Қазақ жазуының негізі болып саналады. Араб графикасына негізделген қазақ әліпбиін кезінде [[Ахмет Байтұрсынұлы|А.Байтұрсынұлы]] реттеп, тіл ерекшеліктеріне сай жетілдірген. Қазақстанда [[1930 жыл|30-шы жылдарға]] дейін “төте жазу” деген атпен қолданылып келген. Бұл жазудың емлесі морфологиялық дәстүрлі шарттарға негізделген. [[1940 жыл]]ы орыс графикасы негізінде қалыптасқан қазақ әліпбиі мен орфографиялық емлесіне әр кезде ([[1957 жыл]], [[1970 жыл]]) әртүрлі өзгерістер енгізілді. Кирилл негізіндегі жазудың қазақ тіліне тән ерекшеліктердің бәрін дұрыс көрсете алмауына байланысты кейінгі жылдары ([[1993 жыл]]дан бастап) қазақ ұлттық жазуын латын графикасы негізіне көшіру мәселесі қойылып отыр.<ref>[[Қазақ әдебиеті]]. Энциклопедиялық анықтамалық. – [[Алматы]]: «Аруна Ltd.» ЖШС, [[2010]]. ISBN 9965-26-096-6</ref> === Қазақтан бұрынғы замандағы әліпбилер === ==== Есікті жазбасы ==== {{main|Есік обасы}} [[Сурет:IssykDish.gif|thumb|left|150px|Есікті қорғанынан табылған күміс легендегі жазба]] '''Есікті жазбасы''' түрі бірнеше археология мұрасымен таныстырады, соның ішінде ең ежелгісі — Есікті қорғанынан табылған күміс легендегі жазба ([[б.з.б. 5 ғ.]] шамасы). Сол қорған әйгілі [[Есік Алтын адамы|Алтын адамның]] жаназа орны болыпты. Жазуы [[Көне түркі жазуы|көнетүркі жазуы]]на ұқсас. Кейбір зерттеушілер леген жазуын Солттүстік [[Үндістан]]дағы [[Кхароштхи]] жазу түрі деп шығарады. Жазба мұқамы әлде де анықталмаған. ==== Орхон жазуы ==== {{main|Көне түркі жазуы}} [[Сурет:Orkhon.svg|thumb|150px|''Теңрі'' сөзі]] [[Көне түркі жазуы]] (Орхон-Енесай жазуы деп те, руникалық жазу деп те аталады) — б.з.б. V - X ғасырларда [[Түркілер|түркі]] [[тайпа]]ларының жазуы. Оның руникалық жазуы деп аталу себебі — германдық халықтары өзінің ертедегі пайдаланған [[руналық жазу|руна жазуы]]на ұқсас болғандығынан (бірнеше руналарда бірдей дыбыстық және кескіндік тығыз ұқсастығы бар). [[Көнетүркі жазуы]] қалыпы [[Қазақстан]] жерінде тұрған, сосын [[Қазақтар|қазақ этносына]] сіңірілген, көшпелі түркі тайпаларымен ([[5 ғ.|5]]—[[10 ғ.|10 ғғ.]]) қолданған. Моңғол шапқыншылық заманында ([[12 ғ.]]) [[көне түркі жазуы]] Ислам қысымы астында әбден араб жазуымен ысырылған. [[Сурет:Kyzyl orkhon inscription.jpg|thumb|150px|[[Орхон-Енесай жазбалары|Орхон тас жазбасы]], [[Қызыл (қала)|Қызыл]] қаласы, Тыуа]] ==== Жебірей жазуы ==== [[Қазар қағандығы|Қазар (хазар) қағандары]] бүкіл ел діні есебінде [[яһуди]] дінінің [[қараим]] масхабын қабылдаған. Жебірей дінімен қолдасып [[жебірей жазуы]] да бірге келді. Сол [[қазарлар]] тайпаларының ішінде [[Украина]] және [[Солтүстік Кавказ]] жер атауларында көп ізі қалған ''беріш'' тайпасы болған. Қазір [[беріш]] [[Кіші жүз]]дің руы. [[Қарайлар]] (кейде масхаб атауымен шатастырып [[қараим]] деп те атайды), [[екінші дүниежүзілік соғыс]]ынан бұрын [[Қырым]]да тұрған, [[1920]] жж. дейін дәстүрлі [[жебірей жазуы]]н қолданған. [[Қарайлар]] өздерін түркі халқымыз деп таниды, [[қазарлар]]дың тікелей ұрпақтарымыз деп санайды. Тағы да [[қырымшақтар]] деген — қыпшақ тілінде (бұрын өздері [[шағатай тілі]] деп те атаған) [[жебірейлер]] тобы белгілі. [[1941]]—[[1945|45]] жж. соғыс кезінде фашистік [[Германия]] [[қырымшақтар]] жұртын түгелге жуық қырған. ==== Юнан-қыпшақ жазуы ==== [[Юнан жазуы|Юнан (грек) жазуы]]н [[Қырым]]да тұрған [[ұрымдар]] (қыпшақ тілінде сөйлейтін [[юнандар]]) [[1917]] ж. дейін пайдаланған. ==== Әрмен-қыпшақ жазуы ==== [[XII]]—[[XIII]] ғасырлар аралығында [[Әрменстан тарихы|Әрмен патшалығына]] көшіп барған қыпшақтар қыпшақ тілінде ауқымды діни, заңгерлік және тағы басқа әдебиетті шығарды. Ол қыпшақ тілінің көне қазақ тілінен айырмашылығы — әрмен-қыпшақ тілінде әрмен-християн ұғымдары көп қолданылады. Бұл мәтіндер [[әрмен әліпбиі]]мен жазылды. Олардың бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен ұрпақтары [[19 ғасыр]]дың соңына дейін шаруашылық жазбалары, жеке хаттар, т.б. секілді күнделікті жазбаларын әрмен-қыпшақ жазуымен жүргізіп келді. ==== Латын қыпшақ жазуы ==== [[Қырым]]дағы католик миссионерлері [[қазақ тілі]]нің ертеректегі түрі — [[қыпшақ тілі]]нде [[Інжіл]]дер және басқа да діни әдебиет шығарумен айналысты. Соның ең көрнекті мысалы — [[13 ғасыр|13-ші ғасыр]]дың соңында құрастырылған {{lang-la|«Codex Cumanicus»}}, [[Латын тілі|латынша]]-[[Парсы тілі|парсыша]]-[[Қыпшақ тілі|құманша]] сөздік. Онда италиян және оңтүстік герман тілдерінде түсініктеме сөздер де бар. ==== Басқа жазу жүйелері ==== Негізінен ислам дінінің үстемдік құрған кезеңге дейінгі уақытта [[Ұйғыр жазуы|ұйғыр]], [[Соғды жазуы|соғды]], [[Манихей жазуы|манихей]], [[Сурияни жазуы|сурияни]], [[Тибет жазуы|тибет]] және [[Брахми жазуы|брахми жазуларымен]] де жазылған түркі тайпаларының эпиграфикалық жазулары белгілі. === Қазақ әліпбилері === ==== Шоқындырушылардың жазуы ==== Алғашқы қазақ кирил әліпбиін 19-шы ғасырда [[Ыбырай Алтынсарин]] жасап шығарған. Кирил әліпбиінің негізінде православ миссионерлері діни әдебиет{{ref|2}} және «орыс-түзем» мектептеріне арнап қазақ «миссионер» әліпбиі жасалды. Онда түрлі қосарланып жазылатын және диакритикалық таңбалар қолданылды. «Миссионерлік әліпби» 1917 жылға дейін шектеулі дәрежеде қолданылып келді. ==== Латындық Жаңәліп ==== [[Сурет:Kazakh latin alphabet (1931).JPG|нобай|Бастапқы Жаңәліп әліпбиі және онымен сәйкес араб әліпбиі (1931 ж.)]] [[Сурет:Sotsijaldy qazaqstan.jpg|350 px|left|thumb|«Sotsijaldƅ&nbsp;Qazaƣƅstan» (Социалды Қазақстан) газетінің 1937 жылғы сандарының бірі. (Қазақ КСР Конституциясына арналған төтенше саны)]] [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] жанындағы [[Жаңа әліпби бойынша комитет]] тарапынан латын тіліне негізделген «Ортақ түркі әліпбиі» ([[Яналиф]] немесе {{lang-kk|Жаңәліп}}) ұсынылды. Қазақ тілінің талаптарына сай кейбір өзгерістер енгізілген бұл әліпби ресми түрде [[1929]] жылдан [[1940]] жылға дейін қолданылып келді, сосын кирил әліпбиімен алмастырылды. ==== Пинйін латыны ==== [[1950]]-шы жылдары Қытайда орын алған «[[Ұлы пролетарлық мәдени төңкеріс|мәдени төңкеріс]]» кезінде аз санды ұлттардың, соның ішінде қазақтардың жазуын [[Қытай жазуы|қытай]] [[иероглифтік жазуы]]на өткізуге талпыныстар жасалды. Бұл әрекеттер сәтсіз аяқталған соң арнайы бұйрықпен [[Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданы]]ның үш облысын мекендейтін қазақтарға арнап [[пінин]] негізіндегі жазу енгізілді. Ал пинйін жазуы 1950-ші жылдары Қытайдың Орталық үкіметінің қаулысы бойынша қалыптастырылған болатын. 1980-ші жылдардың соңында төте жазу қайта қабылданды. == Әліпбиді реформалаудың жобалары == [[1990]]-шы жылдардың басынан жазу реформасының бірнеше түрлері ұсынылды: # Қазақ тілінің дыбыс жүйесінде жоқ әріптерді қазақ әліпбиінен аластау (Ё, Һ, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э), қазақ және орыс емле ережелерін қатар қолданудан бас тартып, тек морфо-фонемикалық ережені ғана ұстану, /w/ дыбысы үшін Ў әрпін енгізу, байырғы қазақ сөздерінде және қазақ тілінің дыбыстық ережелерімен айтылатын араб-парсы сөздеріндегі У әрпін ҮЎ, ҰЎ, ЫЎ ІЎ түрінде жазу (қарақалпақ емлесіндегі сияқты), И әрпінің орнына ІИ, ЫИ қолдану; # Жоғарыда айтылған жаңа емле ережелерін қолдана отырып, латын әліпбиіне өту, не 30-шы жылдардағы латын әліпбиін толығымен немесе кейбір жақтарын қайта қабылдау (ресми татар әліпбиіндегі сияқты), не түрік әліпбиіне негізделген латын әліпбиіне өту (қырым-татар, гагауз және ғаламторда қолданылатын татар әліпбиіндегідей); не ағылшын әліпбиін қабылдау (өзбектер жасаған сияқты); # Байтұрсыновтың төте жазуына қайту; # Орхон-Енесай жазбасына өту. Реформа туралы пікірталастардың бәрі түптеп келгенде екі таңдауға келіп тірелді: не кирил әліпбиін қалдыру керек, не түрік әліпбиінің негізіндегі латын әліпбиіне көшу керек (академик А. Хайдаридің нұсқасына). Елбасы [[Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы|Нұрсұлтан Назарбаев]]тың латын әліпбиіне көшудің тиімділігі туралы мәлімдемесінен кейін де әліпби туралы пікірталастар толастаған жоқ. Латын әліпбине өтуге қарсы пікір білдіретіндердің арасында әдебиетшілер басым. Болашақта әдеби шығармаларды жаңа әліпбиде қайта басып шығару туралы шешім қабылданғанда кейбір шығармалар тізімге енбей қала ма, жаңа буынға керегі болмай қала ма деп қауіптенеді. == Кирил және латын негізіндегі әліпбилердің салыстырылуы == === әліпбилердің салыстырмалы кестесі === {| class="standard unicode" |- !Кирил ||Христиан дін<br />таратушылық|| Жәңәліп || Пинйін<br />латыны||IPA<br />транскрипциясы |- | Аa || Аa || {{Unicode|Aa}} || Аa||{{IPA|/a/}} |- | Әә|| Аa ||{{Unicode|Əə}}||{{Unicode|Əə}}||{{IPA|/æ/}} |- | Бб || Бб || {{Unicode|Bʙ}} || {{Unicode|Bb}}||{{IPA|/b/}} |- | Вв || Уу || {{Unicode|Vv}} ||{{Unicode|Vv}}||{{IPA|/v/}} |- | Гг || Гг || {{Unicode|Gg}} || {{Unicode|Gg}}||{{IPA|/ɡ/}} |- | Ғғ ||| Гг ||{{Unicode|Ƣƣ}}|| {{Unicode|Ƣƣ}}||{{IPA|/ɣ/}} |- | Дд || Дд || {{Unicode|Dd}} ||{{Unicode|Dd}}||{{IPA|/d/}} |- | Ее || Ее ||{{IPA|Ее}} ||{{Unicode|Êê}}||{{IPA|/e/}} |- | Ёё || Йо йо || || ||{{IPA|/jo/}}, {{IPA|/jø/}} |- | Жж || Жж ||{{Unicode|Çç}} ||{{Unicode|Jj}}|| {{IPA|/d͡ʒ/}} |- | Зз || Зз ||{{Unicode|Zz}} || {{Unicode|Zz}}|| {{IPA|/z/}} |- | Ии || Ии || ||{{Unicode|Yy}}||{{IPA|/ɯj/}}, {{IPA|/ɪj/}} |- | Йй || Йй || {{Unicode|Jj}} ||{{Unicode|Yy}}||{{IPA|/j/}} |- | Кк || Кк || {{Unicode|Kk}} ||{{Unicode|Kk}}||{{IPA|/k/}} |- | Ққ|| Кк || {{Unicode|Qq}} ||{{Unicode|Ⱪⱪ}}||{{IPA|/q/}}, {{IPA|/x/}} |- | Лл || Лл || {{Unicode|Lʟ}} || Ll||{{IPA|/l/}} |- | Мм || Мм ||{{Unicode|Mm}} ||{{Unicode|Mm}}||{{IPA|/m/}} |- | Нн || Нн || Nn || Nn||{{IPA|/n/}} |- | Ңң|| {{Unicode|Ҥҥ}} || {{Unicode|Ŋŋ}} ||{{Unicode|Ng ng}}|| {{IPA|/ŋ/}} |- | Оо || Оо || {{Unicode|Оо}} ||{{Unicode|Oo}}|| {{IPA|/o/}}, {{IPA|/o/}} |- | Өө || {{Unicode|Ӧӧ}} ||{{Unicode|Ɵɵ}} ||{{Unicode|Ɵɵ}}|| {{IPA|/ø/}} |- | Пп || Пп ||{{Unicode|Pp}} || {{Unicode|Pp}}||{{IPA|/p/}} |- | Рр || Рр ||{{Unicode|Rr}} || {{Unicode|Rr}}||{{IPA|/r/}} |- | Сс || Сс ||{{Unicode|Ss}} || {{Unicode|Ss}}||{{IPA|/s/}} |- | Тт || Тт ||{{Unicode|Tt}} ||{{Unicode|Tt}}||{{IPA|/t/}} |- | Уу || Уу ||{{Unicode|Vv}} ||{{Unicode|Ww}}||{{IPA|/w}}, {{IPA|/ɤw/}}, {{IPA|/yw/}}, {{IPA|/ɯw/}}, {{IPA|/ɪw/}} |- | Ұұ || Уу ||{{Unicode|Uu}} || {{Unicode|Uu}}||{{IPA|/ɤ/}} |- | Үү || {{Unicode|Ӱӱ}} ||{{Unicode|Yy}} || {{Unicode|Üü}}||{{IPA|/y/}} |- | Фф || ||{{Unicode|Ff}} || {{Unicode|Ff}}|| {{IPA|/f/}} |- | Хх || Хх ||{{Unicode|Hh}} || {{Unicode|Hh}}||{{IPA|/x/}} |- | Һһ || Хх || ||{{Unicode|Ⱨⱨ}} ||{{IPA|/h/}} |- | Цц || Тс тс || || ||{{IPA|/ts/}} |- | Чч || Тш тш || || {{Unicode|Qq}}||{{IPA|/tʃ/}} |- | Шш || Шш ||{{Unicode|Cc}} ||{{Unicode|Xx}}||{{IPA|/ʃ/}} |- | Щщ || Шш шш || || || {{IPA|/ʃʃ/}} |- | Ъъ || || || || |- | Ыы ||Ыы || {{Unicode|Ƅƅ}} ||{{Unicode|Ee}} ||{{IPA|/ɯ/}} |- | Іі || Ии || {{Unicode|Ii}} || {{Unicode|Ii}} ||{{IPA|/ɪ/}} |- | Ьь || || || || |- | Ээ || Ее || || ||{{IPA|/e/}} |- | Юю || Йу йу || || ||{{IPA|/jɤ/}}, {{IPA|/jy/}} |- | Яя || Йа йа || || ||{{IPA|/ja}}, {{IPA|/jæ/}} |} == Мысалы == Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы <ref>[http://wikisource.org/wiki/Адам_құқықтарының_жалпыға_бірдей_декларациясы Всеобщая декларация прав человека на казахском]</ref> {| class="wikitable" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Кирил''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Араб''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Латын''' |- | Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен кұқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс.||align="right"|بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن قۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات، ار-وجدان بەرىلگەن، سوندىقتان ولار ءبىر-بىرىمەن تۋىستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ءتيىس.|| Barlyq adamdar tumysynan azat jäne qadır-qasietı men qūqyqtary teñ bolyp düniege keledı. Adamdarğa aqyl-parasat, ar-ojdan berılgen, sondyqtan olar bır-bırımen tuystyq, bauyrmaldyq qarym-qatynas jasaulary tiıs. |} == Қазақтың өлшемді латын әліпбиі == 2001 жылы қазақ фонетикасындағы дыбыстарды латынның стандартты әліпбесінде дұрыс белгілеу үшін құрастырылған. Жобаны дамытқан Өркен Тоқтарұлы «Қазақтың өлшемді латын әліпбиі» деп атаған. Қазақтың өлшемді латын әліпбиін жасауда Ө.Тоқтарұлы полиграфиялық жағынан қолайлы-қолайсыз жерлерін, оқу-жазу үдерісіндегі тиімді-тиімсіз жақтарын таразылай отырып, латынның стандартты 26 әріпінен тұратын әліпби құрастырады. {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Негізгі таңбалар''' |--- class='bright' | colspan=2 | Латынша || colspan=2 | Кирил-қазақша |--- class='shadow' |Басылуы || Жазылуы ||Аталуы || Оқылуы |--- |A a || ''A a'' ||а || а |--- | B b || ''B b'' || бы || б |--- | C c || ''C c'' || шы || ш |--- | D d || ''D d'' || ды || д |--- | E e || ''E e'' || е || е |--- | F f || ''F f'' || еф || ф |--- | G g || ''G g'' || гі || г |--- | H h || ''H h'' || һа || һ |--- | I i || ''I i'' || і || і |--- | J j || ''J j'' || жі || ж |--- | K k || ''K k'' || кі || к |--- | L l || ''L l'' || ел || л |--- |M m || ''M m'' ||ем|| м |--- | N n || ''N n'' || ен || н |--- | O o || ''O o'' || o || o |--- | P p || ''P p'' || пы || п |--- | Q q || ''Q q'' || қу || қ |--- | R r || ''R r'' || ер || р |--- | S s || ''S s'' || ес || с |--- | T t || ''T t'' || ті || т |--- | U u || ''U u'' || ұ || ұ |--- | V v|| ''V v'' || вый ||в |--- | W w || ''W w'' || дабылу || у |--- |X x|| ''X x'' || ғы || ғ |--- | Y y || ''Y y'' || ай || й |--- |Z z|| ''Z z'' || зет || з |} {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Құрама таңбалар''' |--- class='bright' | colspan=2 |Басылуы|| Ықшам түрі || Оқылуы |--- |AE || ae || Ää || ә |--- | CH || ch || || ч |--- | GH || gh || || ғ |--- |I` || i` || Ĭ ĭ || ы |--- | KH || kh || || х |--- | NH || nh || Ŋŋ || ң |--- | OE || oe || Öö || ө |--- | PH || ph || || ф |--- | SH || sh || || ш |--- | UE || ue ||Üü ||ү |} Дыбыс құраудың қосалқы баламалары: gh, ph, sh. '''Толықтыру:''' 1) Жуандық белгісі '''«`» «i»''' таңбасына қойылып, жуан [ы] дыбысын беруге арналған. ''М: ti`nh [тың], i`s [ыс], mi`s [мыс], mi`y [мый] т.б.'' «q», «x», «o», «u», «a», «i`» дыбыстары бар жуан буынды сөздерде, қазақ тілінің үндестік заңы бойынша, жуандық белгiсi '''«`»''' қойылмай жазылады, ал оқылғанда [ы] болып оқылады. ''М: qisqa [қысқа], uzin [ұзын], xilim [ғылым], alim [алым], qorim [қорым], i`risti [ырысты]. t.b.;'' 2) Бір буындағы бір дыбыс беретін екі дауысты дыбысты диграф деп атайды. Олар: '''«ae»''' [ә] aera [әра] мыңжылдық, '''«ое»''' [ө] poena [пөна] жаза және '''«ue»''' [ү] true [трү] шындық. Егер әріптер тіркесін яғни диграфтарды бөлек оқу қажет болса, екінші әріптің үстінен қос нүкте [ ¨ ] (трема) немесе ұзақтық белгісі [ ‾ ] қойылады, мысалы: poёta немесе poēta [поета] ақын. Ал қазақ тілінде олардың арасына айыру белгісін '''«’»''' қою арқылы бөлек оқуға болады. ''М: po’eta, po’ema, a’edon, т.б.'' Латын тіліндегі қос таңбалы (диграф) '''«ae», «oe», «ue»''' дауысты дыбыстарының дыбысталуы қазақшадағы [ә], [ө], [ү] дыбыстарының дәл өзі. Бұл дыбыстар қазақ тілінде көбінесе бірінші буында келетіндіктен, диграф арқылы бейнелеу сөздің көлеміне онша әсер ете қоймайды. ''М: oezen, koel, daerya, kuen, tuen, Aebic, Aeset т.б.;'' 3) Қазақ тілінде, тіпті [[Ахмет Байтұрсынұлы|А.Байтұрсынұлы]]ның «Төте жазу» әліпбесінде [и] дыбысы болмаған Шынтуайтында [и] дыбысы қазақтың [ і ] дыбысымен орны сәйкес келуі керек. Бұл дыбыс өзбек, ұйғыр, татар тілдерінде [и] болып келеді. Сондықтан тілімізге артық [и] дыбысы мен таңбасын қазақ тілінен шығарып тастаған жөн. 4) '''"Y"''' және '''"Z"''' әріптері [[грек тілі]]нен енген сөздерде кездеседі. Бұнда біз грек тілі вариантын ескермей, [[ағылшын тілі]] вариантына жүгінгеніміз жөн. Латыншадағы '''«y»''' таңбасы қазақшадағы дауысты-дауыссыз [й] мен [и] ге бiрдей қолданылады. Ол [ій]-[ый] дыбысынан құралады. Сол секілді '''«w»''' таңбасы да [іу]-[ыу] дыбысынан құралады. Тіліміздің нақтылығын арттыру үшін '''«y»''', '''«w»''' таңбалары түбір сөздердің бірінші буынында дауыссыз дыбыстармен [ы], [і], [ұ], [ү] фонемалары арқылы тіркесіп келулері керек. ''М: si`yliq, uw, uwis, kiyw, jetisw, Jetisuw, suewret, ti`yim''. Ал сөздің кейінгі буындарында дауыссыз дыбыстармен тікелей тіркесіп келулеріне болады. ''М: kelw, aedeby, sayasy, qi`ltyma т.б.;'' 5) '''«і»''' таңбасы шет тілдерінен енген сөздерде, дауысты дыбыстармен тіркесіп келгенде [й] болып дыбысталады. ''М: Italia – італия, Russia – руссия;'' 6) Халықаралық өлшемге келтіру үшін, жер-су аттары мен адам есімдеріндегі ғ, ш, ф дыбыстарын құрама таңбалардың қосалқы баламалары (2) арқылы таңбалауға да болады. ''М: Manghistaw, Ghalim, Qaraghandi, Shi`mkent, Pharyza, Aebish т.б.'' 7) Бас әріптен [[латын тілі]]нде адам есімдері (Iulia, Marcus, Caesar), географиялық атаулар (Roma, Europa, Italia), халықтардың атаулары (Latini, Romanus, Graeci )және зат есімнен жасалған сын есімдер жазылады (lingua Latina, theatrum Graecum, philosophus Romanus, nation Polona); 8) Бір буындағы екі дауысты дыбыс дифтонг деп аталады. Латын тілінде екі дифтонг бар. Олар: «au» [ау] және «eu» [еу]. М: Eu-ro-pa [еуропа] Еуропа, causa [кауза] себеп; 9) Латынның '''«c»''' таңбасы «[[Codex Cumanicus]]» әдебиетіндегі қолданылуы қыпшақ тіліндегі [ш] дыбысы. Соған негізделіп, [ш] фонемасын белгілеуді жөн. Латын тілінде, классикалық кезеңде Сс әрпі тек қана [к] болып оқылады. Содан Gg әрпі келіп шыққан болатын. Сондықтан оны біздің [ғ] фонемамызға беруге болар еді. Алайда, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе [ш] фонемасына қолданылған болатын. Қазіргі бірталай түркі халықтарында ол [ж] немесе [ч] фонемасына қолданылады. Сондықтан оны біздің [ш] фонемамызға берген жөн; 10) Ал латындағы '''«х»''' таңбасының қолдануына келсек, ол латынның классикалық түрінде [кс] немесе ұяң түрде [гз] болып дыбысталады. Бізде ондай дыбыс жоқ. Бір жағынан біз кирилицаның «х» әрпіне үйреніп қалғанбыз, ал екінші жағынан [кс] және [гс] дыбысы өзіміздің [ғ] фонемамызға біршама жақын. Сосын, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе [ғ] фонемасына қолданылған болатын. Сондықтан бұл әріпті [ғ] фонемамызға қолданғанымыз жөн; 11) Латыншадағы '''«h»''' таңбасы [[қазақ тілі]]ндегі [һ] фонемасын белгілеуге арнадым. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек кездесіп, жиі қолданылмағанымен, құрама дыбыстарды жасауда ол өте қажет дыбыс таңбасы болып табылады. Сондықтан кез келген жағдайда бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. Таза өзін сақтау сөзсіз керек. ''М: sh, gh, th, ch, ph, nh, kh, zh, xh;'' 12) Қолдан келген жағдайда [ә], [ө], [ү], [ң], [ы] дыбыстарына құрама таңбалардың ықшам түрін қолдануға да болады. ''М: Äset (Aeset), änci (aenci), ädemi (aedemi), saŋlaq (sanhlaq), taŋ (tanh), Öskemen (Oeskemen), öner (oener), Ĭdĭrĭs (I’diris), sĭmbat (si’mbat), Sĭxanaq (Si`xanaq), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) т.б.;'' '''Mi`sali:''' Barliq adamdar tuwmisinan azat jaene qadir-qasyeti men quqiqtari tenh bolip duenyege keledi. Adamdarxa aqil-parasat, ar-ojdan berilgen, sondiqtan olar bir-birimen tuwistiq, bawirmaldiq qarim-qatinas jasawlari tiyis. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Тағы қараңыз == * [[Қазақ тілі]] * [[Әліпби]] * [[Қазақ транслитерациясы]] == Сыртқы сілтемелер == * [http://lugat.kz/ «Лұғат» қазақ тілінің сөздіктер кешені] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150713071213/http://lugat.kz/ |date=2015-07-13 }} * [http://www.sozdik.kz/ Қазақ-Орыс-Қазақ сөздігі (виртуалды пернетақтасы бар)] * [http://kz.kub.kz/cgi-bin/dictionary.pl Казахско-Русско-Английский словарь на казновице]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Ғылым/ Ғылым] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170307083012/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D2%92%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC/ |date=2017-03-07 }} — [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]] * [http://irq.kaznpu.kz/?lang=k&mod=1&tid=20 Түрік бітік. Қазақ тілінің тарихи-мәдени қоры. Көне түрік таңбалары)] * [http://www.qypchaq.unesco.kz/Main-Ru.htm Александр Николаевич Гаркавецтің түркі қолжазбаларының электронды жиынтығы.] {{ru icon}} * [http://www.christusrex.org/www1/pater/JPN-kazakh.html «Святое Евангеліе» на казахском языке] {{en icon}} * [http://www.obib.de/Schriften/AlteSchriften/alte_schriften.php?Runen/Orkhon/Runen.html~Text Köktürkische Schrift, Türkische Runen] {{de icon}} * [http://www.kazakhsoft.com/Convert/ Төте жазуына және т.б-ларына конвертер] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111129050046/http://www.kazakhsoft.com/Convert/ |date=2011-11-29 }} [[Санат:Түркі халықтарының жазуы]] [[Санат:Әліпбилер]] 7i57s6oub2ysrub9ots4lbuiu2uageh 0 3735 3053800 3048696 2022-07-22T12:29:06Z Asantashanov 121296 wikitext text/x-wiki {{мағына|Қазақ (айрық)}} '''Қазақ диаспорасы''' – [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]нан шет аймақтарда тұратын [[қазақтар]]. Қазақ диаспорасы [[шекара|сыртқы шекараларды]] кесіп өтіп, әуелі Қазақстаннан [[Қытай]]ға, [[Орталық Азия]] мемлекеттеріне, [[Ауғанстан]] мен [[Иран]]ға, одан әрі бүкіл [[дүние жүзі]]не тараған. Қазақстанмен іргелес шет жұртта қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай аймақтарда шашырап жүрген Қазақ диаспорасы-ның жалпы саны 20 млн деп есептеледі ([[2020]]). Шет елде болса да өз ата мекендерінде тұрып жатқан ирредент Қазақ диаспорасы-ның, яғни Қазақстанмен іргелес, шектес, түрлі тарихи кезеңдерде одан зорлық-зомбылықпен тартып алынған, қилы замандардағы түрлі саяси айла-шарғы, белден басқан қиянат салдарынан [[Ресей]]ге, [[Қытай]]ға, [[Өзбекстан]]ға қосылып кеткен ата мекендерде тұратын қазақтардың ұзын саны 20 млн-ға жуық. Ал бөтен жерлердегі бытыраңқы диаспора 1 млн адам. Қазақ диаспорасы шоғырлы диаспораға жатпайды. Батыс Еуропаның реципиент-елдеріндегі және АҚШ-тағы этн. қазақтар топтасып тұрмайды. Бірақ Шығыс елдерін (Түркия, Иран, Ауғанстан) мекендеуші қазақтар анағұрлым шоғырланып мекендеген. Бұған олардың бірлесіп тұру тілегі ғана емес, сонымен бірге реципиент-елдің олар жөнінде жүргізген саясаты да ықпал еткен. Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігінен қанға сіңген тамаша бейімделгіштік, жерсінгіштік, алғырлық қабілет-қасиеттерінің арқасында Қазақ диаспорасы жартылай этникалық, мультимәдени, мультидіни құрылымды елдерде жергілікті тіршілікке бейімделіп кете алды. Өздері тұрып жатқан аймақтарда этн. азшылық болғандықтан, сол елдің саяси құрылымында Қазақ диаспорасының айтарлықтай салмағы жоқ. ==Қазақ диаспорасының қалыптасып, дамуына қатысты саяси себептер== 18 ғ-дағы жоңғар-қазақ соғыстары, қазақтардың Ресей үстемдігіне қарсы 18 – 19 ғ-лардағы ұлт-азаттық көтерілістері мен соғыстары, патшалық билік барысында Қазақстанда Столыпиннің агр. саясаты, Орт. Азия мен Қазақстандағы [[1916]] жылғы ұлт-азаттық қозғалысы, елде кеңес өкіметінің орнауы және азамат соғысы, ұжымдастыру кезеңінде қазақтарға қатысты жүргізілген геноцидтік саясат. Шығыс Түркістандағы (Шыңжаңдағы) қазақтардың қытай өкімет орындарына қарсы ұлт-азаттық күресі, 2-дүниежүз. соғыс; экон. себептер: [[Ресей]]ге қосылғаннан кейін және кеңестік ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанда шаруашылық жүргізудің дәстүрлі көшпелі жүйесінің күйреуі, [[1960]] – [[1990]] ж. [[Батыс Еуропа]] мен [[Америка]] елдеріне еңбек көші-қоны, кеңестік жүйе күйрегеннен кейін нарықтық қатынастарға көшу жағдайындағы өтпелі кезеңде [[Қазақстан экономикасы]]нда орын алған уақытша тұрақсыздық; діни себептер: патшалық және кеңестік билік кезеңдерінде мұсылмандардың тауап ететін қасиетті жерлері болып саналатын [[Мекке]] мен [[Медине]]ғе [[діндар]]лардың [[хажылық сапар]]мен баруының қиындауы, әсіресе, кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде дін басыларының: имам, қожа, молда, ишандардың, тақуа діндарлардың қуғынға ұшыратылуы, дін жолын ұстаушылардың, тіпті дінге сенушілердің қыспаққа алынуы. Қазақ диаспорасының ата жұрттан ығысып сыртқа ауа бастаған тарихи ұзақ ағыны “ақтабан шұбырынды“ кезіндегі жаугершілік-шапқыншылықтан басталды. [[1723]] ж. солт.-шығыстан баса-көктеп кірген жоңғар шапқыншылығынан шегінген бейбіт көшпенді шұбырындылар оңт.-батысқа қарай ауып, қазіргі Орта Азия жеріне тереңдей енуге мәжбүр болды. Шапқыншылықтан қатты күйзелген қазақтың шашырап және өзара араласып кеткен ру-тайпалары Ташкент маңында жасанды құрамалар түрінде қайта құрылып, сол аймақтарда қалып қойған. Бүгінде құрамалар қазақ-өзбек арасында қалған ирредент-маргиналдар болып саналады. Олардың өмір тіршілігі аз зерттелген. Тамды аймағында, Мырзашөлде, Шыршық бойында қазақтар ежелден-ақ тұрып келген. Қ. д-ның әрі қарай кең жайылуына отаршылдық тікелей әсер етті. Алдымен, [[Еділ]] мен [[Жайық]]тың жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертіс өңірінен зорлықпен қуылып, сарытабан сүргін болған көшпенді қазақ тайпалары солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай жөңкіле көшкен. Отаршылдық тудырған үркіншілік кезеңі шамамен 1650 жылдан 1916 жылға дейін жалғасып келді. Қытай мен Моңғолияға қарай қазақ жұртының үркіншілігі, әсіресе, азамат соғысы жылдары кең өріс алды. Саясаттан бейтарап момын халық шетке қарай ақ гвардия шылар келгенде бір ығысса, қызыл әскерлер келгенде тағы жөңкілді. Алты жылға созылған (1916 – 21) ұлт-азаттық көтерілісі мен азамат соғысы жылдарында ата мекенінен 200 мың адам көшіп кеткен. Ал кеңестік дәуірдегі әміршілдіктен туған асыра сілтеу жылдары ([[1930]] – [[1934]]) 1,9 млн. қазақ шет жұртқа үдере көшті. Ирандағы қазақтар қазіргі Маңғыстаудан ауып келсе, Моңғолиядағы қазақтардың соңғы көші Сібірге барып паналағандар. Қазақстанның солт-нде қызылтабан болған қазақ жұрты екінші рет бас сауғалап Қытайға бет алған. Қызыл қырғыннан қашқан қазақтардың ұрпақтары сондай-ақ Қарақалпақстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстанға, Иран мен Ауғанстанға ауып барған. Қазақстан дүниежүз. қоғамдастықтың толық құқылы мүшесі болып отырған қазіргі жағдайда Қазақ диаспорасының, ҚР-мен біздің отандастарымыз мекендейтін елдердің өзара қатынастары мен байланыс мәселелері мемлекетаралық деңгейде өткір қойылып отыр. Қазақ диаспорасы біздің мемлекетіміздің қазақтар тұратын елдермен сыртқы саясатының маңызды бөлігіне айналды. Қазақстанда “Халықтың көші-қоны туралы заң” ([[1999]]) қабылданып, шет аймақтардағы қандастарымыздың ата жұртына – тарихи Отанына көшіп келу үрдісін реттеу ісі қолға алынды.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9</ref> == Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы == {{main|Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы}} Жаңа заманда қазақ халқының бір бөлігі өздерінің тарихи отанынан тыс жерлерде тұрып жатты. Олар бір бөлігі ирредента, ал екінші бөлігі диаспора саналды. Ирредента деп өздерінің ежелгі атамекенінде дәстүрлі өмір сүріп отырған біртұтас халықтың бір бөлігін айтады. Алайда өкінішке қарай, қазақтардың бірқатар жерлері шекаралардың өзгеруі, отаршыл басқыншылық сияқты оқиғалардың салдарынан басқа мемлекеттің құрамында болып шықты. Ал диаспоралар халықтың бір елден екінші елге лажсыз қоныс аударып, өзге халықпен бірге тұруы болып табылады. Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге лажсыздан қоныс аударуы ХІХ-XX ғасырлар шебінде жиі орын алды. Ол кезде қазақ даласын Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс аударып келген шаруалар арқылы отарлау жаппай жүріп жатты. Қазақтардың ең жақсы, құнарлы да шұрайлы жерлерін күшпен тартып алу жалғаса берді. Міне, мұндай жағдайда қазақтардың өздерінің ежелден отырған, дәстүрлі көшіп-қонып жүрген жерлерін лажсыздан тастап, қайдағы бір құнарсыз, сусыз жерлерге қоныс аударудан өзге амалы қалмады. Көптеген ұлт-азаттық көтерілістері аяусыз басып-жанышталғаннан кейін қазақтар басқа мемлекеттердің аумағына көшіп кетуге мәжбүр болды. Мәселен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң 300 мыңға тарта қазақ Қазақстан аумағын тастап Қытайға көшіп кетті.<ref name=kaz8>[[Қазақстан тарихы]] (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т./ [[Алматы]]: Атамұра, [[2008]]. — 352 бет. ISBN 9965-34-816-2</ref><ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref> === Ресей === {{main|Ресейдегі қазақтар}} Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 1 310 000 этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады. Біздің отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен шекаралас 12 субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі, Астархан, Орынбор, Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград, Новосібір және Түмен облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-Петерборда, Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да облыстарында өмір сүруде. 1999 жылдың басында Ресей Федерациясының өңірлерінде тұрып жатқан қазақтар туралы мынандай мәліметтер болды: [[File:Kazakhs in Russia, 2010.png|350px|right|]] {| class="standard" |- ! Аумақ || Саны |- |[[Астрахан облысы]] || style="text-align:right;" |135 000 |- |[[Орынбор облысы]] || style="text-align:right;" |115 000 |- |[[Волгоград облысы]] || style="text-align:right;" |46 000 |- |[[Шелебі облысы]] || style="text-align:right;" | 34 000 |- |[[Алтай өлкесі]] || style="text-align:right;" | 24 000 |- |[[Қорған облысы]] || style="text-align:right;" | 19 000 |- |[[Түмен облысы]] || style="text-align:right;" | 18 000 |- |[[Самар облысы]] || style="text-align:right;" | 16 000 |- |[[Новосібір облысы]] || style="text-align:right;" | 14 000 |- |[[Мәскеу]] || style="text-align:right;" | 10 000 |- |[[Санкт-Петербург]] || style="text-align:right;" | 8 000 |- |[[Ханты-Мансы аймағы]] || style="text-align:right;" | 4 000 |- |[[Омбы облысы]] || style="text-align:right;" | 2 000 |- |[[Сахалин облысы]] || style="text-align:right;" | 1 000 |} ==== Алтай Республикасы ==== {{main|Алтай қазақтары}} 1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының Көшағаш ауданында халықтың 39,6% – төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9 000 адамдай) – қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013 төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы – тиісінше 6 377 және 7 264 адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт (алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу. Этникалық өзін-өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым бөлігінің өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің тарихи салт-дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады. Мысалға, Көшағаш ауданының қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ этностарының жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы қазақтардың негізгі бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады – 48%, ал 2% - ұлы жүзге және 1% - кіші жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап беруге қиналады. Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық мәдениет деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе отбасылық тұрмыста қолданылады – қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым. Туыстардың екі ұрпағы бірге өмір сүретін отбасылардың саны Көшағаш ауданындағы алтайлықтарда да, қазақтар да бірдей. Үш ұрпақтан тұратын отбасылардың түрлері қазақ этносының арасында анағұрлым сирек кездеседі. Төртұрпақты отбасылар да кездеседі, алайда қазақ халқында олардың саны шамалы ғана – бар-жоғы бір пайыз. Отбасылық рөлді ұстау бұрынығыдан қатаңдау бола бастады. Отбасындағы адамдардың мінез-құлқы туралы дәстүрлі түсінік жаңа нормалар мен құндылықтар жағына қарай ауыса бастады. Әдетте қазіргі отбасыларда «ерлердің» және «әйелдердің» ісі деп нақты бөліп қарау аңғарылмайды. Бірақ Көшағаш ауданындағы қазақ отбасыларының өмірінде дәстүрлік сипаттар бар, мысалға отбасындағы ерлердің бас болуы туралы ұғымның сақталуы. Этникалық сәйкестілікті сақталуына халықтың метистену деңгейінің төмендігі де жағдай жасауды. Алтай қазақтарының арасында этникааралық некелер тарамаған. Некелердің көбі бір ұлт адамдары ішінде жасалады. Этникалық біртекті некеде 76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар құрайтын Усть-Канск ауданында ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым: қазақтардың 40% өзге ұлт өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және 17 % - алтайлықтармен). Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі – діни фактор. Алтайлықтар «лауазымды» этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік инфрақұрылымда көшбасында тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп қалған қазіргі жағдайда өзін-өзі анықтау нысанына айналған діни фактор ерекше маңызға ие боп отыр. Ислам әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай, Түркия мұсылмандарымен) байланыс орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның қарқынды «исламдануы» тек діни ғана емес, этникалық сананы да өзекті етіп отыр және Алтай Республикасы қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш ауданының этно-локалды топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің қарашығындай сақтауды. Аудан халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер деп санайды. Алтай мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа халықтары сияқты қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды. Республиканың заңнамалық актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл деп жариялады және қазақ тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми деңгейде пайдалануға болады деп көрсетті. Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды және отбасында қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді. Басқа этникалық топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары орыс тілін ғана емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін сөйлейді. Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси факторлармен және күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің ерекшеліктерімен негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру тілі орыс тілі болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі эксперименттің басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың арасында үш бастауыш, он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана тілінде (кенттің этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда – ана тілі курсын сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан әкімшілігі ұлттық мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның жәрдемімен Көшағашта Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай қазақтарының өзіндік ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып жатыр. 2001 жылы Көшағаш ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путин өз үндеулерін жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен бірге қазақ тіліндегі жергілікті телевидение, баспасөз және радионы дамыту жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй шаруашылығы бар, олар ет мен сүт өндірісінде жетекгі рөл атқарады. === Өзбекстан === {{main|Өзбекстандағы қазақтар}} Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері қазақтардың санын өте төмендетіп, 1 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда қазақтардың саны 1 млн. 660 мың адам деп сеніммен айтуға болады, бұл шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои, Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. «ҚР Азаматтығы туралы» Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді. Мамандардың болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу жылдарда күрт өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін Мектептерде қазақ тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002 жылы Елшілік ҚР Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім беру министрлігіне 5 млн теңгенің оқулықтарын берді. 2005 жылы алыс және жақын шетелдегі, соның ішінде Өзбікстан, қазақ диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18 699 дана, 9-сынып үшін 19 300 дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн жіберілді. Өзбекстанның білім беру министрлігі қазақ мектептеріне арналған оқулықтар шығаруды ұйымдастырды, алайда оқулықтардың жетіспеуінен және өзбек мектептерінің латын әліпбиіне көшуінен қазақ мектептері қысқарып жатыр. Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру, денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес салаларда жұмыс істейді. Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік органдарындағы өкілділігі лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен. Республиканың қазақтар тығыз орналасқан өңірлері – Қарақалпақстанда, Ташкент, Навои облыстарында диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары елеулі қысқарды. Оларды басшы орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді лауазымдардан босатып жатыр. Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік, саяси құқықтарының бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің мұндай әрекеттері республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын жерлердегі әлеуметтік шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі этникааралық жанжалдар санының артуы осының жанама дәлелі бола алады. Диаспораның әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының нашарлауы, тіршілік етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың жоқтығы – ауыр тиетін процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана шеттету деп қарамау керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен байланысты және ұлтына қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік мәртебесінің төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу мүмкіндіктері оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға көмектеседі. === Кырғызстан === {{main|Қырғызстандағы қазақтар}} Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65 мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам), Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам) облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар – 4 234 адам, аяқталмаған жоғары - 678, орта-арнаулы – 4 346, орта – 13 366, қалғандарында – бастауыш білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған, ассимилияция қаупін туғызады. 1999 жылғы ұлттық халық санағы мәліметтеріне сәйкес 42 657 қазақтың 7546-сы ана тілін қырғыз тілі деп, 2449 – орыс тілі, 95 - өзбек тілі деп көрсеткен. Мұның себептерінің бірі қазақ диаспорасы жинақы тұратын аудандарда қазақ орта мектептері мен балалар мекемелері жоқ деуге болады, ана тілінде теле- және радио бағдарламар таратылмайды. === Түркменстан === {{main|Түрікменстандағы қазақтар}} 1995 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша Түркменстанда 86 987 қазақ тұрады (елдегі халықтың жалпы санының 4%). Олар Дашогуз (33 000 адам), Балкан (22 000 адам), сондай-ақ Марый және Лебап уәлайяттарында (облыстарында) жинақы қоныстанған және негізінен мал шаруашылығымен айналысады, тамақ және мұнайөңдеу салалары мен әлеуметтік салада жұмыс істейді. Біздің елшілігіміздің мәліметтері бойынша 2003 жылы мұнда 110 000 қазақ тұрған. ҚР Елшілігі Түркменстандағы қазақ мектептерінің директорларына 16 000 оқулықтар мен оқу құралдарын тапсырды. Соңғы уақыттарда көшіп келген қазақтардың азаматтығын ауыстыру мәселесі ерекше өткір болғандықтан, сондай-ақ бұл процедураның ұзақтығы мен қымбаттығына байланысты Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі түркмен тарапына Азаматтықты оңайалатып алу мен тоқтату туралы Келісімнің жобасын жіберді. Алайда Түркменстанның Орталық Азия елдерінен бөлектенуіне және біздердің елдеріміздің арасындағы визалық режим енуіне байлйанысты бұл проблема әлі күнге өзінің оң шешімін таппай отыр. Осы үшін біздің отандастарымызға залал көруде, олардың Қазақстанмен гуманитарлық байланыстары шектеулі. === Моңғолия === {{main|Моңғолиядағы қазақтар}} Моңғолияның Ұлттық статистикалық басқармасының мәліметтері бойынша этникалық қазақтардың жалпы саны 102 983 адам, яғни моңғолдардан кейінгі екінші орынды иеленеді. Олардың ішінде Баян-Өлгей аймағында 83 776 адам, Хобда аймағында — 12 215, Ұланбатыр мен оның төңірегінде – 7 504, ал Эрдэнэт, Дархан, Бэрх және Шарыгол өнеркәсіптік аудандарында – 4 245 адам тұрады. Қазақстан Республикасы Елшілігінің нақтыланған мәліметтері бойынша Моңғолияда 126 000-нан астам қазақтар тұрады. М.Тәтімовтың мәліметі бойынша Моңғолияда 157 000 қазақ тұрады, Қазақстардың Дүниежүзілік қауымдастығының көрсеткіші едәуір төмен – 90 000 адам. Мәліметтердің алшақтығы бұл мәселені арнайы зерделеуді талап етеді. Қазақтардың 90%-нан астамы Моңғолияның батыс бөлігінде, Баян-Өлгей аймағында тұрады, ол астанадан 1600 км қашықтықта орналасқан. Баян-Өлгейдегі мал шаруашылығының салыстырмалы қарқынды дамуы мен шекара маңындағы қарқынды сауда (РФ Алтай республикасы мен ҚХР ШҰАА) отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының Моңғолияның басқа аудандарымен салыстырғандағы жақсы болуына жағдай туғызды. Республикаға қазақтардың қоныс аударуы Қазақстан мен Моңғолия арасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Селісімге сәйкес 1991 жылдың қыркүйегінен басталды. Барлығы 83 000 адам көшіп келді. Кейіннен 12 000-нан астам қазақ Моңғолияға кері оралды. 70 278 адам Қазақстанда өзінің жаңа отанын тапты. === Қытай === {{main|Қытайдағы қазақтар}} Қазіргі кезде әртүрлі мәліметтер бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы 1 200 000-нан 2 000 000 адамға дейін. Қытайда тұратын қазақтардың саны туралы әртүрлі мәлімет көздері бір-біріне сәйкес келмейді. Отбасында үш баладан бес балаға дейін болатын қазіргі Қытай аумағында тұратын қазақтардың санын дәл анықтауға кедергі жасайтын факторлардың бірі – отбасылардағы балалар санын шектейтін Қытай үкіметінің жүргізіп отырған демографиялық саясаты. Осыған байланысты халықтың көп бөлігі тіркелмеген. Сол сияқты Қытайда тұратын халықтың жалпы саны туралы дәл статистикалық мәліметтің жоқтығы да қиындық туғызады. Қытайда қазақ ирредентасы, яғни өзінің тарихи аумағында қоныстанған этникалық қазақтар тұрады. Қытай мәліметтері бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы саны 1 млн адамнан асатын он ірі этностардың құрамына кіреді. Қытайда барлығы 56 ұлт өмір сүреді. Қазақ диаспорасы біздің шетелдегі отандастарымыздың ең көбі болып табылады. Қытайдағы қазақтардың санының өсу қарқыны айтарлықтай жоғары: 1949 ж. - 493 000-нан көп 1979 ж. - 898 000 шамасында 1982 ж. - 927 000 1985 ж. - 994 000 1990 ж. - 1 500 000 2005 ж. - 1 млн. 596 мыңнан 2 млн. 500 мыңға дейін Қытай Халық Республикасының жүргізген ұлттық аумақтық автономия саясатының нәтижесінде 1954 жылы Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Қазақтар негізінен Алтай, Іле, Тарбағатай аймқтары кіретін автономиялық облыста, сондай-ақ ҚХР ШҰАР Мори-Қазақ, Баркөл-Қазақ аудандарында, Ганьсу өлкесінің Ақсай-Қазақ автономиялық ауданында және аз мөлшерде Бейжіңде (Пекинде) тұрады. ҚХР құрылған кезде оның аумағында 420 000 қазақ өмір сүрген, оның 418 000 – Шыңжанда тұрған, бұл 9% құрайды; үш мыңнан астам қазақ онымен шекаралас Ганьсу және Цинхай провинцияларының аудандарында тұрған. Шыңжанда қазақтар негізінен Алтай (орталығы Алтай қаласы), Іле (орталығы Құлжа қаласы,қытайша Иниң) және Тарбағатай (орталығы Шәушек (орысша Чугучак, үйғырша Чочек, қытайша Тачың) қаласы) аймақтарының (округтерінің) аудандарында көшіп жүрді, бұл барша қазақ көштерінің 3/5 бөлігін құрайтын. Шағындау топтар қазіргі Мурэ-Қазақ автономиялық ауданы мен Цинхай уезін (Санджи-Хуэй автономиялық облысы) және Баркөл-Қазақ автономиялық ауданының (Хамий округі) аумағында көшіп жүрген. Әдетте көш рулық негізде құрылатын болған. ШҰАР аумағында қазақтар саны жағынан ханьдар мен ұйғырлардан кейінгі үшінші орынды иеленіп, жалпы халықтың 7,4% құрайды. ҚХР жарияланғаннан бергі 54 жылда Аспан асты еліндегі қазақтардың саны үш еседен артық өсті. Қазақтар лауазымды этнос болып табылатын ІҚАО басқа да автономиялық құрылымдар бар: Санчжи-Дунган облысындағы Мурэ-Қазақ автономиялық уезі, Хамий округіндегі Баркөл-Қазақ автономиялық ауданы және Ганьсу өлкесіндегі Ақсай-Қазақ автономиялы ауданы. Цинхай өлкесінде Хайси-Тибет-Моңғол-Қазақ автономиялы облысы бар, оны көбінесе жай ғана Хайси-Моңғол-Тибет деп атайды. Сондай-ақ оншақты автономиялы қазақ болыстары бар. Үрімшінің арғы жағындағы Ганьсу мен Цинхай аумақтарына қазақтар 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін көшкен. ІҚАО қазақтары автохтонды халық болып табылады. Бұл аумақты қазақтар жоңғарлармен екі ғасырға созылған күресте қорғап қалды. Басқа елде өмір сүре отырып, қазақтар бұл жерде басқа тарихи шеңберде, басқа әлеуметтік-экономикалық және саяи жағдайда дамыды, қытайдың мәдени ықпалында өмір сүрді. Қазақстандық зерттеушілер мәліметтері бойынша Қытайдағы қазіргі қазақ диаспорасының бірқатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, ҚХР аумағында тұратын қазақтардың 80% ҚХР құрылғаннан кейін туылғандар, оның 70% – 1962 жылдан кейін және 50% – «мәдени революциядан» кейін туылғандар. Бұл, бір жағынан, «тууды реттеу» саясатын жүзеге асыруда хань емес халықтарға жасалған белгілі бір «жұмсақтық» туралы қорытындыны білдірсе, екінші жағынан – қазақ халқының басым бөлігі ҚХР өз отаны деп қарайтынының көрсеткіші. Қазақ диаспорасы өкілдерінің көпшілігі үшін «мәдени революция» кезеңінің эксперименттері өз тәжірибелерінен таныс және оларда жалпы «мәдени революция буындарына» тән психологиялық ерекшеліктердің бәрі бар. Екіншіден, ҚХР-дағы қазақ этникалық тобының мәдени және жалпы білім беру деңгейін көтеру ісіндегі қол жеткізген елеулі прогреске қарамастан ол төмен күйінде қалуда. 1982 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша алты жастан жоғары қазақ ұлты (725 130 адам) арасында әртүрлі жоғары оқу орандарының түлектері тек – 2 547 адам; студенттер – 1 483; екінші сатыдағы орта мектеп түлектері – 41 599; бірінші сатыдағы орта мектеп – 124 781; бастауыш мектеп – 351 272; сауатсыздар мен шала сауаттылар – 203 448 адам немесе автономиялық райондағы қазақтардың жалпы санының 28,66%, оның ішінде алты жастан он бір жасқа дейінгілердің арасында – 81 325 адам. Қазақ ұлтының 50%-нан астамын құрайтын әйелдер арасында сауатсыздық деңгейі ерлерге қарағанда 1,5 есе артық. Бұл жағдайдың ҚХР-дағы қазақ халқының тиісті жұмыспен қамтылуы саласына әсері ететіні сөзсіз. Елдің халық шаруашылығында жұмыс істейтін 294 923 қазақтың 243 557-сі немесе экономикалық белсенді қазақ халқының 82,58% – жер өңдеуде, мал, балық және орман шаруашылықтарында шоғырланған; кеніштерде, ағаш өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында – 3659; зауыттар мен фабрикаларда – 3781; құрылыста – 2016; көлік және байланыста – 2224; сауда мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарында – 9152; денсаулық сақтау мен әлеуметтік қамсыздандыруда – 16045; мемлекеттік және партиялық органдарда – 9460 қазақ жұмыс істейді [3]. 80 жылдардың басындағы ҚХР қазақтары кәсібі жағынан былай бөлінген: әртүрлі кәсіпорындардың техникалық персоналы – 32 889, мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, партиялық және қоғамдық ұйымдардың жауапты қызметкерлері – 5 821, іс қағаздарын жүргізушілер мен осы санаттағы қызметкерлер – 5 809, сауда қызметкерлері – 3 816, қызмет көрсету саласы қызметкерлері – 4 812, жер өңдеушілер, мал өсірушілер, орманшылар – 219 752, өндіріс жұмысшылары, көлік жұмысшылары және осыған сәйкес санаттағы жұмысшылар – 21 295 немесе ҚХР халық шаруашылығындағы жұмыс істейтін қазақтардың 7,43% ]. 1982 жылдың ортасында ҚХР аумағында тұратын қазақтардың құрылымы және олардың ҚХР-ның 56 ұлты құрылымындағы жағдайы осындай болатын. Өткен реформалар жылында бұл құрылым айтарлықтай өзгеріске ұшырай қойған жоқ; сөз жоқ, ҚХР қазақ халқының мәдени және білім деңгейінің көтерілуі аясындағы әлеуметтік прогресс байқалады. Техника саласындағы ұлттық кадрларды дайындау, ана тіліндегі мектеп білімін одан әрі дамыту және т.б. бұған куә. ҚХР-дағы қазақтардың мәдени және жалпы білім деңгейі өсіп келеді. ІҚАО тұрғындарының көпшілігі Бейжің(Пекин), Шанхай және Қытайдың басқа да ірі қалаларындағы, шетелдерде, соның ішінде Қазақстанда жоғары оқу орындарында оқып жатқандары да бар. Осыған қарамастан, қазақтардың әлеуметтік те, кәсіби де, саяси да құрылымдары ҚХР қазақ қауымдастығының даму үрдісі туралы куәландыратын және оның келешегін анықтайтын елеулі сапалы өзгерістерге ие болмай отыр. Соңғы уақытта Қазақстан тарапынан қазақтардың бұрынғы өткені туралы мәліметтер бар. Қытайдағы тарихи ескерткіштерге деген қызығушылық артып келеді. Осыған байланысты Қытайдағы қазақтардың мұрасын зерделеу жұмыстары басталып кетті. Мүдде ортақ, өйткені Қытайда ғалым, артист, суретші, музыкант қазақтар тұрады, олар кейбір жобалардың бастамашысы болды және оларды жүзеге асыруға жәрдемдесуде. Олардың қатуымен қазіргі кезде кітап басып шығару, тарихи материалдарды жинау және т.б. жұмыстар ұйымдастырылды. Бұл бағытта Қазақтардың Дүниежүзілік қауымдастығы белсенді жұмыс жүргізуде. Мысал ретінде «Шыңжандағы қазақ сазгерлері» кітабының әзірленуін келтіруге болады, оның авторы өнертанушы Құлжада Мұхамед, Майра Мұхамедқызының әкесі. Мұнымен қатар белгілі күйшілерге, суырып салма ақындарға арналған шығармашылық кештер өткізіледі, компакт-дискілер шығарылады. Мысалға, Қытайда тұрған күй шебері Бейсенбінің туған күнінің құрметіне арнайы компакт-диск шығарылды. Суырып салма ақын Т.Жолдыұлының 100 жылдығына жас орындаушылардың орындауындағы оның әндері жазылған магнитті таспа әзірленді. Қытайда би өнері өте дамыған. Осыған байланысты Қытайда тұрған атақты Тайыр күйшінің қызы белгілі балетмейстер Нағима Тайырқызының есімін атай кеткен жөн. Ол көптеген талантты бишілерді тәрбиеледі. Н.Тайырқызы Алматы қаласына келіп тұрады, онда облыстық филармонияда сабақ береді. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және СІМ белсенді сыртқы саяси курсы нәтижесінде Қытай тарапының позициясында Қазақстанның саясатына деген белгілі түсіністік байқалады. Елшілік отандастарға Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени өмірі туралы объективті ақпарат береді, оларды қызықтыратын көші-қон, демографиялық процестерді реттейтін нормативтік актілерді түсіндіреді. Соңғы жылдары Қытайда жергілікті билік органдарында қазақ тілінің қолданылу аясы тарылып келеді, ұлттық мектептер жабылуда. Біздің отандастарымызды Пекиннің бала тууын шектеу саясаты да алаңдатуда, ол қазақ халқының өспей қалуына әкеп соғады. ==== Іле-Қазақ автономиялық облысы ==== Қазақстан-Қытай шекарасының бойында өзінің үкіметі, жергілікті басқару органдары, қазақ мектептері мен қазақ тіліндегі газеттері, радио және телевидениесі бар Іле-Қазақ автономиялық облысы (ІҚАО) Қазақстанмен тұтастай шектесіп жатыр. ҚХР конституциясы бойынша автономиялардағы бірінші әкімшілік лауазымдарды лауазымды этностың өкілдері иеленуі тиіс, ІҚАО бұл қазақтар (аудандықтан бастап қалалық буынға дейінгі парткомның бірінші хатшысы лауазымына бұл қағида жүрмейді). Қазақтардың басым үлес салмағы білім беру, мәдениет, өнер, қаржы, сақтандыру, денсаулық сақтау, спорт және әлеуметтік қызмет көрсету саласында, сондай-ақ партиялық-мемлекеттік қызмет пен құқық қорғау органдарында байқалады. Аз кездесетіні – ғылымға негізделген салалар мен өнеркәсіптік, әсіресе ірі кәсіпорандарда. ІҚАО астанасы - Құлжа (қытай транскрипциясында - Инин) бірмезгілде Іле аймағының да орталығы болып табылады, мұнымен қатар облысқа тағы екі аймақ кіреді: орталығы Чугучак қаласындағы Тарбағатай және орталығы Алтай қаласындағы Алтай аймақтары. Әрбір аймақ ауылдық аудандарға бөлінген және мәртебесі бойынша бұрынғы одақтас республика облысының мәртебесіндей. Іле аймағында 9 аудан, Тарбағатай аймағында 6 аудан, Алтай аймағында 8 аудан бар. Шен туралы әкімшілік-аумақтық табельде ІҚАО Шыңжан аймақтарына қарағанда жоғары сатыда: оның аймағы мәртебесі жағынан округке тең. Сондықтан облыстық өкімет қосымша қондырғы сияқты және жергілікті билікке мәселені тікелей Үрімжіде шешкен оңай. Үрімшіде бұған кедергі жасамайды, әсіресе 1982 жылы ІҚАО Пекинге ҚХР үкіметіне тікелей бағынуды сұрап, ШҰАР юрисдикциясынан шықпақ болған шешімінен кейін. ІҚАО басында облыс үкіметінің төрағасы тұрады, оны қазақша «үкімет төрағасы» емес, «облыс бастығы» немесе «облыс үкіметі бастығы» деп атайды, өйткені төраға Қытайда біреу – ол ҚХР Төрағасы. Аймақты (округті) үәли (губернатор) басқарады, оны мұнда «әкім» емес, «уәли» деп атайды, ал қала мэрлерін «қала бастығы» деп атайды, есесіне аудан әкімдерін көбінесе «аудан әкімі» деп атайды. 1990 жылға дейін «аудан бастығы» термині қолданылатын. Болыс әкімін көбінесе жайғана «ауылбас» деп атайды. Қытайдағы қазақ автономиясының сақталу перспективалары бүгінде бірыңғай емес. Хань халқының тарапынан аз ұлт өкілдері пайдаланатын жеңілдіктерді сақтап қалудың құқық тарапынан дұрыстығы туралы мәселе жиі қойылып жүр. Қытай үкіметі мен ҚКП қазақ диаспорасы мен ирредентасына қатысты ұлттық саясаты қаншалықты бірмәндес болатындығы белгісіз. Қазақтар лауазымды этнос болатын және басшылық басында ресми тұрған, қазақтардың әлемдегі екінші әкімшілік-аумақтық құрылымы болып табылатын Іле-Қазақ автономиялық облысының Қазақстан үшін маңызы орасан. === Түркия === {{main|Түркиядағы қазақтар}} Түркиядағы қазақ диаспорасы негізінен өткен ғасырдың 50-ші жылдары Шыңжан-Ұйғыр автономиялық ауданының Алтай округінен («алтай қазақтары») көшіп барған, сондай-ақ XX ғасырдың 80-ші жылдары Ауғанстан мен Ираннан босқын ретінде қоныс аударған қазақтардан тұрады. Стамбул консулдық округінде алтай (3450 отбасы) және ауған (740 отбасы) қазақтары тұрады. Түркияда тұратын қазақтар жинақы орналасқан. 1972 жылы олар түрік үкіметіне өтініш жасады, сол жылы оларға Стамбулдан сатып алу және құрылыс салу үшін жер берілді. Біздің отандастарымыз бұл ауданды «Қазақкент» деп атады, қазір ол «Гюнешли» аталады, түрік тілінен аударғанда «Күн сәулелі». Стамбулда қазақтар басқа аудандарда да тұрады (мысалға, Зейтинбурну, Кучук Чекмеджи, Сафра-кой, Орнектепе), бірақ олар бірге болуға тырысады. Түркияда тұратын қазақтардың саны туралы мәліметтер де әралуан, сан айырмашылығы өте үлкен. 19 000-нан 25 000-ға дейінгі сандар аталады. Мысалға, Сайлау Батыршаұлының мәліметі бойынша Түрік Республикасындағы диаспора өкілдерінің саны 2003 жылы 19 мың адам болған. 2005 жылғы мәліметтер бойынша 25 000 адам деп көрсетілген. Қазақтардың негізгі бөлігі (2750 отбасы) Мәрмәр теңізінің жағасында, Стамбулдың “Зейтинбурну” ауданында шоғырланған, 120 отбасы – Эгей теңізінің жағасында (Измир провинциясы), 80 отбасы шамасында - Нигде провинциясында, 60 отбасы – Анкарада және басқа провинцияларда тұрады. Г.Меңдіқұлованың пікірі бойынша, көп жағдайда Түркиядағы қазақ қауымдастығы қазақ диаспорасы өкілдері үшін үлгі болды, бұл қазақтардың күш-жігерімен ғана емес, түрік үкіметінің түсіністікпен жауап қату әрекетімен де мүмкін болды, соның арқасында Шыңжаннан босқан қазақтар бұл жерден екінші Отанын тапты. 1990 жылдардағы Түркиядағы қазақ қауымдастығын зерделей отырып, 1970 жылдары қазақтардың аға буыны қалап кеткен, қазіргі кезде жемісін көріп отырған этникалық сәйкестілікті сақтау процесіндегі мынандай сәттерді атап өтуге болады. 1960 жылдары қазақтар қаланың әүрлі аудандарына қоныстанды, олардың балалары түрік мектептеріне бара бастады, бұл қазақ сәйкестілігін сақтау процесіне жәрдемдескен жоқ, керісінше қазақ жастарының бір бөлігі «түріктену» процесіне ұшырады, бұған қазақ ақсақалдары қарсы шықты. Қазақтардың «түріктену» процесін қалай да бір тоқтату үшін аға буында кейіннен қазақ бастауыш және орта мектебін ашуға болатындай бірге, бір ауданға қоныстану идеясы туды. Стамбулдың Гюнешли ауданында «Қазақкент» осылай пайда болды, оның ресми ашылуы 1973 жылғы 15 тамызда өтті. Алғашқы үйлер Отаны туралы естелік немесе ескерту ретінде «Алтай» көшесінде салынды. Түркияда 1986 жылы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларының толқыны ретінде түрік қазақтарының «Вакиф» мәдени-ағарту қоғамы құрылды. Бұл қоғамның құрылтайшылары 10 адам болды және алғашқы төрағасы болып Токтоубай Топлу сайланды. 1988 жылғы наурыздан бастап «Вакиф» түрік қазақтары қоғамының бюллетені» шыға бастады. «Бюллетеннің» екі нөмірі ғана жарыққа шықты. Бұл «Бюллетеньдерде» этнография мен қазақ халқының тарихы бойынша материалдар, Түркия мен Батыс Еуропадағы қазақ қауымдастықтарының өмірі туралы материалдар орын алды, қазақ диаспорасынан шыққан танымал қайраткерлермен және кәсіпкерлермен сұхбаттар жарияланды. Диаспораға әлеуметтік және экономикалық көмек көрсету мәселелерімен «Түркия қазақтарының қоғамы» айналысады, оның мәртебесі ұлттық-мәдени орталыққа тең. Түркияда басқа да қоғамдық ұйымдар жұмыс істейді: «Түрік қазақтарының әлеуметтік және мәдени дамуын қолдау қоры», «Қорқыт Ата қоры», «Шығыс Түркістан қоғамы» және «Ахмет Иассауи» қоры. 1991 жылдан бастап түрік қазақтары мен Қазақстан Республикасы арасында тығыз жан-жақты байланыстар дамып келеді. Түркияда тұратын қазақтар үшін соңғы кездегі маңызды оқиғалардың бірі 1997 жылғы 28-29 нурызында өткен Кіші Құрылтай болды. Сонымен қатар, Түркияның қазақ қауымдастығында сепаратизм жоқ, елдегі халықпен, үкіметпен және жергілікті әкімшілікпен қарым-қатынасы жақсы. Түркияда жоғары білім алу қымбат, сондықтан оған көптеген қазақ жастарының қолы жете бермейді. Жоғары оқу орнына түсетін қазақ жастарының өкілдері негізінен ең озат студенттердің бірі болады. Кейбір қазақтардың екі жоғары білімі бар. Қазіргі кезде 200-дей қазақтың қыздары мен ұлдары Түркиядағы жоғары оқу орындарында экономика, құрылыс, журналистика, медицина және заңгерлік мамандықтары бойынша білім алып жатыр. Алайда Түркиядағы қазақ жастарының көпшілігі өздерінің этникалық: тері өнімдерін өңдеу, тігу және сату бизнесімен шұғылданады. Түркиядағы қазақ отбасыларының көбі күрделі (бөлінбеген) және моноэтникалық болып келеді, әйтсе де басқа түркі халықтары өкілдерімен: қырым татарларымен, қырғыздармен, ұйғырлармен некелесу де онша аз емес. Қазақтың жігіттері үшін некеге тұру жасының шектелуі жоғары. Қазақтар көбінесе 30-ға толғанда, отбасын құруға және толық жауап беруге материалдық негіз қаланған кезде үйленеді. Дәстүр бойынша Түркияда отбасы үшін бар жауапкершілік ерлерге жүктелген. Жоғары білім алмаған қыздар көп жағдайда кәмелетке тола салысымен күйеуге шығып, күйеулеріне отбасылық өндірісте көмектеседі. Қазақ жастарының өкілдері Батыс Еуропа, Солтүстік Америка елдерінен жұмыс пен жақсы өмір іздеп өз үйлерін жиі тастап кетіп жүр және соңғы алты жылдың ішінде Қазақстанға көшіп келуге әрекет ете бастады. Түрік қазақтары тұрған елінің жағдайына көбірек бейімделген диаспора болып табылады. Түркия мәдени, діни, тілдік жағдайы анағұрлым жақын ел. Еуропада тұратын қазақ диаспорасының Түркиямен байланысты әлі күнге күшті. Шын мәнісінде еуропалық диаспора – бұл Түркия аумағынан көшіп келгендер. Бұл тұрмыста, тұлғааралық қарым-қатынастарда көрініп тұрады, қазақ диаспорасының өкілдері өз балаларына негізінен түрік есімдерін береді, салт-дәстүрлер мен мерекелер түріктердің әдет-ғұрпы бойынша өтеді. Бұл заңды да, өйткені түркі халықтарының жақындығы ежелден тығыз болды және Түркияда ұзақ өмір сүру, сөзсіз қазақтардың мәдениетіне ықпал етті. Еропалық қазақтардың Қазақстанға қарағанда Түркиямен туыстық байланысы күштірек. Олардың туыстарының көпшілігі Түркияда, Қытайда, Алтайда тұрады. Қазіргі уақытта Стамбулда Түрік қазақтарының қоры белсенді жұмыс істеуде, Стамбул қаласының муниципалитеті Қорға арнап үй-жай бөлген. Қор басшылары қазақ тілін оқып-үйренуге жағдай жасауға, Стамбул қазақтарының Қазақстан мәдениеті, өнері өкілдерімен кездесулерін ұйымдастыруға тырысады, Қорда Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары болып қайтты. Қордың кабинеттерінде қазақтың ұлттық тұрғын-үйі – киіз үй қойылған, қазақ тұрмысының заттары, Қазақстан туралы әдебиеттер жинақталған, олар әртүрлі мерекелерде, кездесулерде, концерттерде көрсетіледі. Қордың жанында балалар би ансамблі ұйымдастырылған, ол әртүрлі концерттерге, тұсау кесер рәсімдеріне қатысады. Қордың күшімен «Арман» журналы шығып тұрады. Материал таңдауда қиындықтар бар, елдегі өмірді толық қамтып жазатын авторлар жоқ. Түрік қазақтары қазақ тіліндегі ақпараттар алуда қиындықтарға тап болуда. Қазақ диаспорасының аудан мен қала муниципалетитімен қарым-қатынасы жақсы. Қордың басшысы жергілікті өкіметтің қазақтарды ерекшелендіріп тұратын заңға мойынсұнушылықты, үлкендерді силауды, еңбекқорлықты бағалайтынын атап өтеді. Қазақтардың өз ортасында билер институтын (кішкене өзгерген түрінде) жүргізеді. Жергілікті биліктегілер басқарудың бұл жүйесін аудандық деңгейге еңгізу туралы ұсыныс жасаған. Қазақтардың арасында полицияға ұсталған, қылмыс жасалған, бұзақылық және т.б. оқиғалары жоқ. Қазақтардың экономикалық жағдайы тұрақты, жұмыс істей алады және кәсіптері бар. Жастар түрік тілінде сөйлейді, оқу орындарында түрік тілінде білім алады. Қазақ тілін үйретуді Қор өз күшімен ұйымдастырған. 2005 жылы Стамбул университетіне қазақ тілінің оқытушысы келіп, студент жастар арсында тілді оқытуды ұйымдастырды. Оқу-әдістемелік әдебиет тапшы. Әліпбилер графикасының әртүрлі болуына байланысты қиындықтар бар. Қазақстаннан келетін оқулықтар кириллицада жазылған. Тілді үйрету үшін осы графиканы білетін мамандар жоқ. Бұл жағдай Қазақстаннан келетін киррилицада жазылған оқулықтардың мәнін жоқ етуде. Қазақ диаспорасы Стамбулдағы қазақстандық елшілікпен өте тығыз байланыста. Олардың қолдауымен Наурыз мерекесі, Қазақстанның өнер шеберлерінің концерттері ұйымдастырылған. Түркияда қазақтар негізінен тері ісімен айналысады, дербес бизнестерін дамытуда. Жұмыс, салық, бәсекелестік жағдайларында қиындық көрмейді. Олардың айтуынша қазақтарды адамгершілігі мен жауапкершілігі үшін жақсы клиент және серіктес ретінде силайды. Қазақстан нарығына жұмыс істейтін кәсіпорандар бар, Алматыда 13, Шымкентте 30–ға жуық дүкендері ашылған. Алайда олар аз, сондықтан санын көбейту қажет. Түркияда тұратын қазақтар қазақ тілінің жоғалуына, Қазақстаннан келетін ақпараттардың тапшылығына, Қазақстанға көшіп барудың қиын жағдайларына алаңдаулы. Эфирде қазақ тіліндегі хабарлардың жоқтығынан қанағаттанбаушылық сезімде. Қазақ тілін білуді қолдайтын және дамытатын ақпараттық орта жоқ. Аға буын балалары мен немерелерінің болашағына қатты алаңдайды. Түркия қазақтары Отанына оралу шарттарының күрделілігіне қатты абыржулы: тіркелу (прописка), ТИБ-нан анықтама сияқты оралмандарда болмайтын құжаттарды жинуадың машақаты. Түркияда тұратын қазақтардың пікірінше, шетелдегі қазақ диаспорасы Қазақстанның халықаралық қатынастардағы позициясын күшейте алар еді, елдің оң имиджін қалыптастырудың, экономикалық байланыстарды нығайтудың көзі болалар еді. Маңызды шарттардың бірі мәдени орталық құру, оған мемлекеттің көмегі қажет. === Еуропа елдері === {{main|Еуропадағы қазақтар}} АҚШ пен Батыс Еуропа (негізінен ГФР, Франция, Скандинавия) елдеріндегі қазақ диаспорасы оқуға бару нәтижесінде және «еңбек» көші-қоны толқынында қалыптасқан. Қолайлы әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайы мен сіңісті ділі оларды Еуропада ұстап тұр. Басқа елдерде қазақ ұлтының өкілдері саны аздығынан жергілікті халыққа сіңіп кеткен. Тұманды Альбион жағалауындағы қазақ диаспорасы өкілдерінің саны аз болуы 1960-1990 жылдардағы британ көші-қон саясатының құқықтық шараларының салдары болды. Ұлыбританияда қазақтар негізінен Лондон мен Редингте тұрады, бұл олардың кәсіби бағдарымен қызмет аясына байланысты. Ұлыбританиядағы қазақ диаспорасының өкілдері моноұлтты некені қалайды және оларға тұрып жатқан еліне өз отбасын көшіріп алып келу тән. Сондықтан, оларға этникалық түптамырын жоғалтпау және балаларын қазақ тілі мен қазақ халқының мәдениетіне жақындастыру маңызды. Ол үшін 1992 жылы Ұлыбританиядағы қазақтар қоғам құруға шешім қабылдады, өйткені 1985 жылы бұл елге Түркия мен ҚХР қазақтары оқу және жұмыс істеу үшін көшіп келе бастады. Бұл қоғамның мақсаты Ұлыбританияда тұратын қазақтардың арасында бір-бірімен байланыс орнату, сондай-ақ этникалық Отаны – Қазақстанмен жан-жақты байланысты нығайту болды. Мұндай қадамдардың бірі 1995 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Ұлыбританияға ресми сапары кезінде жасалды, қазақ диаспорасының өкілдерін Президент қабылдап, олармен әңгіме барысында олар өз проблемаларын талқылады. Өкінішке орай, Ұлыбританиядағы қазақ қауымдастығын ерекшелендіріп тұрған нәрсе олардың бастарының бірікпеуі, қазірге дейін ҚХР-да, Түркияда және Қазақстанда тұратын қазақтармен тығыз байланыс орнатылмаған. Қазақ қоғамы берген мәлімет бойынша Лондонда Түркиядан шыққан қазақ диаспорасының 65 өкілі тұрады. Бұған ҚХР, Қазақстаннан және басқа елдерден келген қазақтар кірмеген, олар қазақ диаспорасының санын 100-120 отбасына көбейтеді. ГФР-ға қазақтар түрік еңбек көші-қонының құрамдас бөлігі ретінде 1960-жылдардың ортасында көшіп келе бастады. Сонымен қатар, Екінші дүниежүзілік соғыс уақытынан бастап Алманияда екі қазақ – түрік азаматтығы бар бұрынғы легионерлер тұрады. ГФР-да қазақтар Рура мен Рейн өнкрекәсіптік аймағындағы жұмыстан басқа қоғамдық-саяси қызметпен айналысты, соның ішінде Мюнхеньде «Азаттық» радиостанциясының қазақ редакциясында жұмыс істеді. ГФР-дағы қазақтар мына жерлерде тұрады: Мюнхеньде - 60 отбасы немесе 300 адам, Кельнде - 90 немесе 450, Гамбургте - 4 немесе 20, Батыс Берлинде - 20 немесе 100, Хайдельбергте - 1 немесе 5, Майнцте - 2 немесе 10, Майндегі Франкфуртте - 1 немесе 5. Барлығы: 178 отбасы немесе 890 қазақ. ГФР-да өскелең қазақ жастарының арасында мәдени-білім беру шараларын өткізу үшін Мюнхень мен Кельнде екі қазақ қоғамы ұйымдастырылған. ГФР-дағы бұл қоғамдардың қызметінің жанданбай тұрғанын іс жүргізу мен үйлесімді әрекет ету тәжірибесінің жоқтығымен түсіндіруге болады. ГФР-дағы қазақ диаспорасы үшін өткір мәселелердің бірі тілдік проблема болып табылады. Негізінен, қазақтар отбасында түрікше, балалары немісше сөйлеседі. Қазақстаннан қазақ тіліндегі кітаптар, газеттер мен журналдар жіберу осы проблеманы шешуде күшті қолдау болар еді. 1993 жылы Мюнхеньде «Еуропалық қазақ түріктерінің бюддетені» шыға бастады. Бірінші нөмірі түрік тілінде, ал екіншісі қазақ тілінде шықты. Бюллетеньде Түркиядағы, Германиядағы, Франциядағы, Швециядағы, Австриядағы, Ұлыбританиядағы, Швейцариядағы және Даниядағы қазақ қауымдастықтарындағы болып жатқан оқиғалар туралы ақпараттар басылды, Қазақстандағы жетістіктер туралы хабарламалар жарияланды. Екі жылда (1993-1994) екі нөмірі ғана жарық көрді. ГФР-да тұратын қазақтарды олардың жоғары білім деңгейі мен әлеуметтік мәртебесі ерекшелендіреді, өйткені көшіп келген қазақтардың алғашқы буындары өз балаларына жақсы білім бере алды, қазір олар заңгер, стоматолог, инженер болып жұмыс істеуде. ГФР қазақтарының отбасылық қарым-қатынасында, мысалға, Франциядағы қазақтарға қарағанда консерватизм басым. Қалыңдықтарын Түркияда тұратын қазақ отбасыларынан әкелуге тырысады. Түрік қыздарымен жиі некелеседі және түркі емес халықтармен некеге тұрмайды. Ақпарат беруші қазақтардың мәліметтеріне сәйкес қазіргі кезде Швецияда 30-дай қазақ отбасы тұрады, негізінен Түркиядан барғандар. Олар Стокгольмде, Евелде, Вастераста, Гетеборгте тұрады. Соңғы уақыттары олардың саны осы елдің азаматтарымен некеге тұрған Қазақстаннан келген қазақтармен толығуда. === Америка Құрама Штаттары === {{main|АҚШ-тағы қазақтар}} АҚШ-қа қазақтар Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көшіп бара бастады. Негізінен, АҚШ-тың қазақ халқын бірнеше топқа бөлуге болады: 1) бұрынғы КСРО азаматтары, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде тұтқынға түсіп, Алмания аумағындағы концентрациялық лагерьлерде ұсталған, одақтастар әскерлері азат еткеннен кейін және тексеруден өткен соң өздерінің өтініштері бойынша Түркияға тұруға жіберілген, сосын Түркиядан Штаттарға көшіп барған, онда қазір олардың екінші және үшінші ұрпақтары тұрып жатыр; 2) Түркиядан келген қазақтар, түрік еңбек көші-қонының құрамында келіп жұмыс тапқан, бес жыл тұрақты (ешқайда шықпай) тұрғаннан кейін АҚШ азаматы мәртебесін алған; 3) ҚХР-нан келген қазақтар, АҚШ-қа Жапония, Тайвань арқылы Тынық мұхитты кесіп өтіп, Тынық мұхит жағалауында оқуға немесе жұмыс істеуге қалып қойған, сосын елде тіршілік ету мүмкіндігіне ие болған; 4) Қазақстан Республикасынан келген қазақтар, оқуға немесе жұмыс істеуге келген; 5) АҚШ азаматтарымен этникааралық некеге тұрып, азаматтық алғандар. АҚШ мультимәдени және полиэтникалық ел ретінде көшіп-қонған қазақтарды 1960 жылдардың ортасынан бастап, 1965 жылғы көші-қон заңын ырықтандырғаннан кейін тарта бастады. «Америка этникалық топтарының Гарвард Энциклопедиясына» сәйкес 1960-жылдары АҚШ-та 20 шақты қазақ отбасы болған. Бұл 20 отбасының 13-і осы елге 1960-жылдардың ортасында көшіп келіп, Нью-Йорк, Вашингтон (Колумбия округі) метрополиінде және Калифорния штатында қоныстанған бұрынғы вермахт тұтқындарының отбасы. Бұл облыстарға қоныстануды мына көрсеткіштер бойынша таңдаған: 1) жұмыс табу мүмкіндігі; 2) онда тұрып жатқан өз этникалық топтарының өкілдерінің болуы; 3) бұрынғы тұрған жеріне шамалы болса ұқсас климат жағдайы; 4) жоғары оқу орындарының болуы. АҚШ қазақтарында моноэтникалық және этникааралық некелер байқалады. Этникааралық некелер аға буынға тән. Керісінше, диаспораның екінші, үшінші буын жастары өмірлік серіктерін қазақ ортасынан табуға тырысады, бұдан этникалық сәйкестілікті сақтауға арналған стратегия айқындалады. Басқа диаспораларға қарағанда АҚШ-тағы қазақтардың саны аздығынан және америкалық қоғам тіршілігінің барлық саласына ықпал ету мүмкіндігі болмағандығынан маңызды проблемаларын бірлесе шешуге болатын өз қоғамы да жоқ. Британиядағы сияқты америкалық қазақтарға да басы бірікпеушілік тән. 1996 жылы Индиана университетінің (Блумингтон) жанынан Қазақ студенттік ассоциациясы құрылды, ол жыл сайын Наурызды тойлайды, қазақ халқының салт-дәстүрлерімен және әдет-ғұрыптарымен таныстырады, тақырыптық конференциялар өткізеді. АҚШ-тағы қазақ диаспорасы Қазақстан Республикасы қазақтарының АҚШ азаматтарымен жасалған этникааралық некелерінің, сондай-ақ америкалық өкіметтің Қазақстанның көрнекті ғалымдары мен мамандарына осы елде тұрып, қызмет ету мүмкіндігін беруі арқасында өз қатарларын толықтырып отырады. === Иран === {{main|Ирандағы қазақтар}} Қазіргі уақытта қазақ диаспорасы әртүрлі мәліметтер бойынша Гор-ган, Бендер-Туркмен және Гүлістан провинциясының Гомбад қалаларында тұратын 10-нан 15 мыңға дейінгі адамды құрайды. Ирандағы диаспора негізінен өткен ғасырдың 20-30-жылдары, КСРО-да ұжымдастыру, мал мен астық қорын тәркілеу процесі басталған кезде қалыптасқан. Олардың көпшілігі – Маңғыстау облысы аумағынан келгендер. Ирандағы Қазақстан Республикасы Елшілігінің жәрдемімен 59 отбасы арнайы авиарейспен тарихи отандарына көшіп келді. === Пәкістан мен Ауғанстан === Пәкістан Ислам Республикасындағы қазақ диаспорасы Сайлау Батыршаұлының мәліметтері бойынша 1600 адамды құрайды. М.Тәтімов олардың саны 3 000 адам деп есептейді, Г.Меңдіқұлованың мәліметтері бойынша олардың саны 5 000 адам. Пәкістандағы қазақ ұлты негізінен басқыншы Кеңес армиясынан қашқан ауғандық қазақтардан тұрады. Пәкістаннан келген репатрианттар өмір сүруге қажетті қаражатсыз қалғандықтан Елшілік олардың тіршілік етуіне көмектесудің барлық мүмкіндіктерін жасады. 1998 жылы Қазақстанға Ауғанстаннан келген босқындардың көп бөлігі (230 адам) жіберілді. 1999-2000 жылдары тағы 573 қазақ оралды. Ауғанстанда 21 000 қазақ бар. Қазақстан Республикасының Дипломатиялық миссиясының ақпаратына сәйкес 374 адам тарихи отанына оралуға тілек білдірген. Ауған қазақтарының көбі сауатсыз, жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ. Ауғаныстан қазақтарының тарихы, этнографиясы, тілі мен діні, жалпы тыныс-тіршілігі жүйелі түрде зерттелмей келеді. == Әлем елдеріндегі қазақтардың саны == * АҚШ - 1 000<ref>https://vuzlit.ru/1052127/kolichestvo_kazahov_stranah_mira Таблица составлена по данным посольств и представительств РК в разных странах мира,</ref> * Аргентина - 500 * Аустралия - 900 * Ауғанстан - 200<ref>https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/skolko-kazahov-v-afganistane-rasskazali-v-mid-446153/ Сколько казахов в Афганистане, рассказали в МИД</ref> * Аустрия - 700 * Беларусь - 1 068<ref>http://www.belmir.by/2020/09/11/%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%B8-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8-2019-%D0%BA%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%B5-%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82/ Итоги переписи-2019: какие национальности живут в Беларуси</ref> * Бельгия - 500 * Германия - 2 000 * Израил - 100 * Иордания - 200 * Иран - 5 000<ref>https://weproject.media/articles/detail/etnicheskie-kazakhi-v-irane-ob-izuchenii-yazyka-i-obshchikh-traditsiyakh/ Этнические казахи в Иране</ref> * Канада - 7 000 * Моңғолия - 83 000 * Пакистан - 5 000 * Сауд Арабиясы - 1 000 * Сирия - 100 * Ұлыбритания - 300 * Франция - 2 000 * Швеция - 200 ==Терминдер сөздігі== [[Босқындар]] – сөздің бастапқыдағы мағынасы: өз елін, жұртын қандай да бір келеңсіз жағдайға байланысты қалдырған адамдар, мысалы, соғыс, ашаршылық, жұт, стихиялық бәле және т.б. [[Диаспора]] –грек сөзінен шыққан,белгілі бір халықтың (этникалық қауымның) біраз бөлігінің өз елінен тыс өңірге орын тебуін білдіретін ұғым. («шашыраңқы» немесе «елінен, жерінен ажыраған»). [[Кордон]]- шекара күзеті болатын жер. [[Конвенция]] – халықаралық келісім, қандай да бір арнайы мәселемен мәмілеге келу. [[Миграция]] – халықтың қоныс аударуы, қозғалысы; халықтың ел ішіндегі ішкі көші-қоны; халықтың бір елден екінші елге қозғалысы, сыртқы көші-қоны. [[Отан]]- туған ел, атамекен. Адамның туған жері: сол халықтың тарихи аумағындағы оған жағатын табиғат, халқы, тарихи даму ерекшеліктері, тілі, мәдениеті, тұрмысы және өнегелігі. [[Оралман]]дар – Қазақстан Егемендігін алмай тұрғанда өзге мемлекеттің территорясында тұрған қазақ ұлтының азаматтығы жоқ шетелдектер, енді Қазақстан жеріне тұрғылықты тұру мақсатымен келгендер. [[Репатриация]]- әскери тұтқындарды, босқындарды, эмигранттарды туған еліне қайтару. == Түсініктемелер == <references/> == Тағы қараңыз == * [[Қазақтар]] * [[Қазақстан]] [[Санат:Қазақтар]] [[Санат:Түркі этникалық топтары]] odnjg5qd3d7mku4aq92jivjku6r6sv9 3053801 3053800 2022-07-22T12:30:43Z Asantashanov 121296 /* Қазақ диаспорасының қалыптасып, дамуына қатысты саяси себептер */ wikitext text/x-wiki {{мағына|Қазақ (айрық)}} '''Қазақ диаспорасы''' – [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]нан шет аймақтарда тұратын [[қазақтар]]. Қазақ диаспорасы [[шекара|сыртқы шекараларды]] кесіп өтіп, әуелі Қазақстаннан [[Қытай]]ға, [[Орталық Азия]] мемлекеттеріне, [[Ауғанстан]] мен [[Иран]]ға, одан әрі бүкіл [[дүние жүзі]]не тараған. Қазақстанмен іргелес шет жұртта қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай аймақтарда шашырап жүрген Қазақ диаспорасы-ның жалпы саны 20 млн деп есептеледі ([[2020]]). Шет елде болса да өз ата мекендерінде тұрып жатқан ирредент Қазақ диаспорасы-ның, яғни Қазақстанмен іргелес, шектес, түрлі тарихи кезеңдерде одан зорлық-зомбылықпен тартып алынған, қилы замандардағы түрлі саяси айла-шарғы, белден басқан қиянат салдарынан [[Ресей]]ге, [[Қытай]]ға, [[Өзбекстан]]ға қосылып кеткен ата мекендерде тұратын қазақтардың ұзын саны 20 млн-ға жуық. Ал бөтен жерлердегі бытыраңқы диаспора 1 млн адам. Қазақ диаспорасы шоғырлы диаспораға жатпайды. Батыс Еуропаның реципиент-елдеріндегі және АҚШ-тағы этн. қазақтар топтасып тұрмайды. Бірақ Шығыс елдерін (Түркия, Иран, Ауғанстан) мекендеуші қазақтар анағұрлым шоғырланып мекендеген. Бұған олардың бірлесіп тұру тілегі ғана емес, сонымен бірге реципиент-елдің олар жөнінде жүргізген саясаты да ықпал еткен. Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігінен қанға сіңген тамаша бейімделгіштік, жерсінгіштік, алғырлық қабілет-қасиеттерінің арқасында Қазақ диаспорасы жартылай этникалық, мультимәдени, мультидіни құрылымды елдерде жергілікті тіршілікке бейімделіп кете алды. Өздері тұрып жатқан аймақтарда этн. азшылық болғандықтан, сол елдің саяси құрылымында Қазақ диаспорасының айтарлықтай салмағы жоқ. ==Қазақ диаспорасының қалыптасып, дамуына қатысты саяси себептер== 18 ғ-дағы жоңғар-қазақ соғыстары, қазақтардың Ресей үстемдігіне қарсы 18 – 19 ғ-лардағы ұлт-азаттық көтерілістері мен соғыстары, патшалық билік барысында Қазақстанда Столыпиннің агр. саясаты, Орт. Азия мен Қазақстандағы [[1916]] жылғы ұлт-азаттық қозғалысы, елде кеңес өкіметінің орнауы және азамат соғысы, ұжымдастыру кезеңінде қазақтарға қатысты жүргізілген геноцидтік саясат. Шығыс Түркістандағы (Шыңжаңдағы) қазақтардың қытай өкімет орындарына қарсы ұлт-азаттық күресі, 2-дүниежүз. соғыс; экон. себептер: [[Ресей]]ге қосылғаннан кейін және кеңестік ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанда шаруашылық жүргізудің дәстүрлі көшпелі жүйесінің күйреуі, [[1960]] – [[1990]] ж. [[Батыс Еуропа]] мен [[Америка]] елдеріне еңбек көші-қоны, кеңестік жүйе күйрегеннен кейін нарықтық қатынастарға көшу жағдайындағы өтпелі кезеңде [[Қазақстан экономикасы]]нда орын алған уақытша тұрақсыздық; діни себептер: патшалық және кеңестік билік кезеңдерінде мұсылмандардың тауап ететін қасиетті жерлері болып саналатын [[Мекке]] мен [[Медине]]ғе [[діндар]]лардың [[хажылық сапар]]мен баруының қиындауы, әсіресе, кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде дін басыларының: имам, қожа, молда, ишандардың, тақуа діндарлардың қуғынға ұшыратылуы, дін жолын ұстаушылардың, тіпті дінге сенушілердің қыспаққа алынуы. Қазақ диаспорасының ата жұрттан ығысып сыртқа ауа бастаған тарихи ұзақ ағыны “ақтабан шұбырынды“ кезіндегі жаугершілік-шапқыншылықтан басталды. [[1723]] ж. солт.-шығыстан баса-көктеп кірген жоңғар шапқыншылығынан шегінген бейбіт көшпенді шұбырындылар оңт.-батысқа қарай ауып, қазіргі Орта Азия жеріне тереңдей енуге мәжбүр болды. Шапқыншылықтан қатты күйзелген қазақтың шашырап және өзара араласып кеткен ру-тайпалары Ташкент маңында жасанды құрамалар түрінде қайта құрылып, сол аймақтарда қалып қойған. Бүгінде құрамалар қазақ-өзбек арасында қалған ирредент-маргиналдар болып саналады. Олардың өмір тіршілігі аз зерттелген. Тамды аймағында, Мырзашөлде, Шыршық бойында қазақтар ежелден-ақ тұрып келген. Қ. д-ның әрі қарай кең жайылуына отаршылдық тікелей әсер етті. Алдымен, [[Еділ]] мен [[Жайық]]тың жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертіс өңірінен зорлықпен қуылып, сарытабан сүргін болған көшпенді қазақ тайпалары солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай жөңкіле көшкен. Отаршылдық тудырған үркіншілік кезеңі шамамен 1650 жылдан 1916 жылға дейін жалғасып келді. Қытай мен Моңғолияға қарай қазақ жұртының үркіншілігі, әсіресе, азамат соғысы жылдары кең өріс алды. Саясаттан бейтарап момын халық шетке қарай ақ гвардия шылар келгенде бір ығысса, қызыл әскерлер келгенде тағы жөңкілді. Алты жылға созылған (1916 – 21) ұлт-азаттық көтерілісі мен азамат соғысы жылдарында ата мекенінен 200 мың адам көшіп кеткен. Ал кеңестік дәуірдегі әміршілдіктен туған асыра сілтеу жылдары ([[1930]] – [[1934]]) 5 млн. қазақ шет жұртқа үдере көшті. Ирандағы қазақтар қазіргі Маңғыстаудан ауып келсе, Моңғолиядағы қазақтардың соңғы көші Сібірге барып паналағандар. Қазақстанның солт-нде қызылтабан болған қазақ жұрты екінші рет бас сауғалап Қытайға бет алған. Қызыл қырғыннан қашқан қазақтардың ұрпақтары сондай-ақ Қарақалпақстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстанға, Иран мен Ауғанстанға ауып барған. Қазақстан дүниежүз. қоғамдастықтың толық құқылы мүшесі болып отырған қазіргі жағдайда Қазақ диаспорасының, ҚР-мен біздің отандастарымыз мекендейтін елдердің өзара қатынастары мен байланыс мәселелері мемлекетаралық деңгейде өткір қойылып отыр. Қазақ диаспорасы біздің мемлекетіміздің қазақтар тұратын елдермен сыртқы саясатының маңызды бөлігіне айналды. Қазақстанда “Халықтың көші-қоны туралы заң” ([[1999]]) қабылданып, шет аймақтардағы қандастарымыздың ата жұртына – тарихи Отанына көшіп келу үрдісін реттеу ісі қолға алынды.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9</ref> == Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы == {{main|Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы}} Жаңа заманда қазақ халқының бір бөлігі өздерінің тарихи отанынан тыс жерлерде тұрып жатты. Олар бір бөлігі ирредента, ал екінші бөлігі диаспора саналды. Ирредента деп өздерінің ежелгі атамекенінде дәстүрлі өмір сүріп отырған біртұтас халықтың бір бөлігін айтады. Алайда өкінішке қарай, қазақтардың бірқатар жерлері шекаралардың өзгеруі, отаршыл басқыншылық сияқты оқиғалардың салдарынан басқа мемлекеттің құрамында болып шықты. Ал диаспоралар халықтың бір елден екінші елге лажсыз қоныс аударып, өзге халықпен бірге тұруы болып табылады. Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге лажсыздан қоныс аударуы ХІХ-XX ғасырлар шебінде жиі орын алды. Ол кезде қазақ даласын Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс аударып келген шаруалар арқылы отарлау жаппай жүріп жатты. Қазақтардың ең жақсы, құнарлы да шұрайлы жерлерін күшпен тартып алу жалғаса берді. Міне, мұндай жағдайда қазақтардың өздерінің ежелден отырған, дәстүрлі көшіп-қонып жүрген жерлерін лажсыздан тастап, қайдағы бір құнарсыз, сусыз жерлерге қоныс аударудан өзге амалы қалмады. Көптеген ұлт-азаттық көтерілістері аяусыз басып-жанышталғаннан кейін қазақтар басқа мемлекеттердің аумағына көшіп кетуге мәжбүр болды. Мәселен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң 300 мыңға тарта қазақ Қазақстан аумағын тастап Қытайға көшіп кетті.<ref name=kaz8>[[Қазақстан тарихы]] (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т./ [[Алматы]]: Атамұра, [[2008]]. — 352 бет. ISBN 9965-34-816-2</ref><ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref> === Ресей === {{main|Ресейдегі қазақтар}} Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 1 310 000 этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады. Біздің отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен шекаралас 12 субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі, Астархан, Орынбор, Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград, Новосібір және Түмен облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-Петерборда, Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да облыстарында өмір сүруде. 1999 жылдың басында Ресей Федерациясының өңірлерінде тұрып жатқан қазақтар туралы мынандай мәліметтер болды: [[File:Kazakhs in Russia, 2010.png|350px|right|]] {| class="standard" |- ! Аумақ || Саны |- |[[Астрахан облысы]] || style="text-align:right;" |135 000 |- |[[Орынбор облысы]] || style="text-align:right;" |115 000 |- |[[Волгоград облысы]] || style="text-align:right;" |46 000 |- |[[Шелебі облысы]] || style="text-align:right;" | 34 000 |- |[[Алтай өлкесі]] || style="text-align:right;" | 24 000 |- |[[Қорған облысы]] || style="text-align:right;" | 19 000 |- |[[Түмен облысы]] || style="text-align:right;" | 18 000 |- |[[Самар облысы]] || style="text-align:right;" | 16 000 |- |[[Новосібір облысы]] || style="text-align:right;" | 14 000 |- |[[Мәскеу]] || style="text-align:right;" | 10 000 |- |[[Санкт-Петербург]] || style="text-align:right;" | 8 000 |- |[[Ханты-Мансы аймағы]] || style="text-align:right;" | 4 000 |- |[[Омбы облысы]] || style="text-align:right;" | 2 000 |- |[[Сахалин облысы]] || style="text-align:right;" | 1 000 |} ==== Алтай Республикасы ==== {{main|Алтай қазақтары}} 1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының Көшағаш ауданында халықтың 39,6% – төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9 000 адамдай) – қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013 төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы – тиісінше 6 377 және 7 264 адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт (алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу. Этникалық өзін-өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым бөлігінің өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің тарихи салт-дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады. Мысалға, Көшағаш ауданының қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ этностарының жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы қазақтардың негізгі бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады – 48%, ал 2% - ұлы жүзге және 1% - кіші жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап беруге қиналады. Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық мәдениет деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе отбасылық тұрмыста қолданылады – қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым. Туыстардың екі ұрпағы бірге өмір сүретін отбасылардың саны Көшағаш ауданындағы алтайлықтарда да, қазақтар да бірдей. Үш ұрпақтан тұратын отбасылардың түрлері қазақ этносының арасында анағұрлым сирек кездеседі. Төртұрпақты отбасылар да кездеседі, алайда қазақ халқында олардың саны шамалы ғана – бар-жоғы бір пайыз. Отбасылық рөлді ұстау бұрынығыдан қатаңдау бола бастады. Отбасындағы адамдардың мінез-құлқы туралы дәстүрлі түсінік жаңа нормалар мен құндылықтар жағына қарай ауыса бастады. Әдетте қазіргі отбасыларда «ерлердің» және «әйелдердің» ісі деп нақты бөліп қарау аңғарылмайды. Бірақ Көшағаш ауданындағы қазақ отбасыларының өмірінде дәстүрлік сипаттар бар, мысалға отбасындағы ерлердің бас болуы туралы ұғымның сақталуы. Этникалық сәйкестілікті сақталуына халықтың метистену деңгейінің төмендігі де жағдай жасауды. Алтай қазақтарының арасында этникааралық некелер тарамаған. Некелердің көбі бір ұлт адамдары ішінде жасалады. Этникалық біртекті некеде 76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар құрайтын Усть-Канск ауданында ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым: қазақтардың 40% өзге ұлт өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және 17 % - алтайлықтармен). Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі – діни фактор. Алтайлықтар «лауазымды» этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік инфрақұрылымда көшбасында тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп қалған қазіргі жағдайда өзін-өзі анықтау нысанына айналған діни фактор ерекше маңызға ие боп отыр. Ислам әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай, Түркия мұсылмандарымен) байланыс орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның қарқынды «исламдануы» тек діни ғана емес, этникалық сананы да өзекті етіп отыр және Алтай Республикасы қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш ауданының этно-локалды топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің қарашығындай сақтауды. Аудан халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер деп санайды. Алтай мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа халықтары сияқты қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды. Республиканың заңнамалық актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл деп жариялады және қазақ тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми деңгейде пайдалануға болады деп көрсетті. Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды және отбасында қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді. Басқа этникалық топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары орыс тілін ғана емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін сөйлейді. Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси факторлармен және күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің ерекшеліктерімен негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру тілі орыс тілі болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі эксперименттің басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың арасында үш бастауыш, он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана тілінде (кенттің этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда – ана тілі курсын сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан әкімшілігі ұлттық мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның жәрдемімен Көшағашта Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай қазақтарының өзіндік ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып жатыр. 2001 жылы Көшағаш ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путин өз үндеулерін жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен бірге қазақ тіліндегі жергілікті телевидение, баспасөз және радионы дамыту жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй шаруашылығы бар, олар ет мен сүт өндірісінде жетекгі рөл атқарады. === Өзбекстан === {{main|Өзбекстандағы қазақтар}} Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері қазақтардың санын өте төмендетіп, 1 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда қазақтардың саны 1 млн. 660 мың адам деп сеніммен айтуға болады, бұл шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои, Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. «ҚР Азаматтығы туралы» Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді. Мамандардың болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу жылдарда күрт өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін Мектептерде қазақ тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002 жылы Елшілік ҚР Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім беру министрлігіне 5 млн теңгенің оқулықтарын берді. 2005 жылы алыс және жақын шетелдегі, соның ішінде Өзбікстан, қазақ диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18 699 дана, 9-сынып үшін 19 300 дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн жіберілді. Өзбекстанның білім беру министрлігі қазақ мектептеріне арналған оқулықтар шығаруды ұйымдастырды, алайда оқулықтардың жетіспеуінен және өзбек мектептерінің латын әліпбиіне көшуінен қазақ мектептері қысқарып жатыр. Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру, денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес салаларда жұмыс істейді. Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік органдарындағы өкілділігі лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен. Республиканың қазақтар тығыз орналасқан өңірлері – Қарақалпақстанда, Ташкент, Навои облыстарында диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары елеулі қысқарды. Оларды басшы орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді лауазымдардан босатып жатыр. Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік, саяси құқықтарының бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің мұндай әрекеттері республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын жерлердегі әлеуметтік шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі этникааралық жанжалдар санының артуы осының жанама дәлелі бола алады. Диаспораның әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының нашарлауы, тіршілік етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың жоқтығы – ауыр тиетін процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана шеттету деп қарамау керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен байланысты және ұлтына қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік мәртебесінің төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу мүмкіндіктері оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға көмектеседі. === Кырғызстан === {{main|Қырғызстандағы қазақтар}} Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65 мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам), Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам) облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар – 4 234 адам, аяқталмаған жоғары - 678, орта-арнаулы – 4 346, орта – 13 366, қалғандарында – бастауыш білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған, ассимилияция қаупін туғызады. 1999 жылғы ұлттық халық санағы мәліметтеріне сәйкес 42 657 қазақтың 7546-сы ана тілін қырғыз тілі деп, 2449 – орыс тілі, 95 - өзбек тілі деп көрсеткен. Мұның себептерінің бірі қазақ диаспорасы жинақы тұратын аудандарда қазақ орта мектептері мен балалар мекемелері жоқ деуге болады, ана тілінде теле- және радио бағдарламар таратылмайды. === Түркменстан === {{main|Түрікменстандағы қазақтар}} 1995 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша Түркменстанда 86 987 қазақ тұрады (елдегі халықтың жалпы санының 4%). Олар Дашогуз (33 000 адам), Балкан (22 000 адам), сондай-ақ Марый және Лебап уәлайяттарында (облыстарында) жинақы қоныстанған және негізінен мал шаруашылығымен айналысады, тамақ және мұнайөңдеу салалары мен әлеуметтік салада жұмыс істейді. Біздің елшілігіміздің мәліметтері бойынша 2003 жылы мұнда 110 000 қазақ тұрған. ҚР Елшілігі Түркменстандағы қазақ мектептерінің директорларына 16 000 оқулықтар мен оқу құралдарын тапсырды. Соңғы уақыттарда көшіп келген қазақтардың азаматтығын ауыстыру мәселесі ерекше өткір болғандықтан, сондай-ақ бұл процедураның ұзақтығы мен қымбаттығына байланысты Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі түркмен тарапына Азаматтықты оңайалатып алу мен тоқтату туралы Келісімнің жобасын жіберді. Алайда Түркменстанның Орталық Азия елдерінен бөлектенуіне және біздердің елдеріміздің арасындағы визалық режим енуіне байлйанысты бұл проблема әлі күнге өзінің оң шешімін таппай отыр. Осы үшін біздің отандастарымызға залал көруде, олардың Қазақстанмен гуманитарлық байланыстары шектеулі. === Моңғолия === {{main|Моңғолиядағы қазақтар}} Моңғолияның Ұлттық статистикалық басқармасының мәліметтері бойынша этникалық қазақтардың жалпы саны 102 983 адам, яғни моңғолдардан кейінгі екінші орынды иеленеді. Олардың ішінде Баян-Өлгей аймағында 83 776 адам, Хобда аймағында — 12 215, Ұланбатыр мен оның төңірегінде – 7 504, ал Эрдэнэт, Дархан, Бэрх және Шарыгол өнеркәсіптік аудандарында – 4 245 адам тұрады. Қазақстан Республикасы Елшілігінің нақтыланған мәліметтері бойынша Моңғолияда 126 000-нан астам қазақтар тұрады. М.Тәтімовтың мәліметі бойынша Моңғолияда 157 000 қазақ тұрады, Қазақстардың Дүниежүзілік қауымдастығының көрсеткіші едәуір төмен – 90 000 адам. Мәліметтердің алшақтығы бұл мәселені арнайы зерделеуді талап етеді. Қазақтардың 90%-нан астамы Моңғолияның батыс бөлігінде, Баян-Өлгей аймағында тұрады, ол астанадан 1600 км қашықтықта орналасқан. Баян-Өлгейдегі мал шаруашылығының салыстырмалы қарқынды дамуы мен шекара маңындағы қарқынды сауда (РФ Алтай республикасы мен ҚХР ШҰАА) отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының Моңғолияның басқа аудандарымен салыстырғандағы жақсы болуына жағдай туғызды. Республикаға қазақтардың қоныс аударуы Қазақстан мен Моңғолия арасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Селісімге сәйкес 1991 жылдың қыркүйегінен басталды. Барлығы 83 000 адам көшіп келді. Кейіннен 12 000-нан астам қазақ Моңғолияға кері оралды. 70 278 адам Қазақстанда өзінің жаңа отанын тапты. === Қытай === {{main|Қытайдағы қазақтар}} Қазіргі кезде әртүрлі мәліметтер бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы 1 200 000-нан 2 000 000 адамға дейін. Қытайда тұратын қазақтардың саны туралы әртүрлі мәлімет көздері бір-біріне сәйкес келмейді. Отбасында үш баладан бес балаға дейін болатын қазіргі Қытай аумағында тұратын қазақтардың санын дәл анықтауға кедергі жасайтын факторлардың бірі – отбасылардағы балалар санын шектейтін Қытай үкіметінің жүргізіп отырған демографиялық саясаты. Осыған байланысты халықтың көп бөлігі тіркелмеген. Сол сияқты Қытайда тұратын халықтың жалпы саны туралы дәл статистикалық мәліметтің жоқтығы да қиындық туғызады. Қытайда қазақ ирредентасы, яғни өзінің тарихи аумағында қоныстанған этникалық қазақтар тұрады. Қытай мәліметтері бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы саны 1 млн адамнан асатын он ірі этностардың құрамына кіреді. Қытайда барлығы 56 ұлт өмір сүреді. Қазақ диаспорасы біздің шетелдегі отандастарымыздың ең көбі болып табылады. Қытайдағы қазақтардың санының өсу қарқыны айтарлықтай жоғары: 1949 ж. - 493 000-нан көп 1979 ж. - 898 000 шамасында 1982 ж. - 927 000 1985 ж. - 994 000 1990 ж. - 1 500 000 2005 ж. - 1 млн. 596 мыңнан 2 млн. 500 мыңға дейін Қытай Халық Республикасының жүргізген ұлттық аумақтық автономия саясатының нәтижесінде 1954 жылы Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Қазақтар негізінен Алтай, Іле, Тарбағатай аймқтары кіретін автономиялық облыста, сондай-ақ ҚХР ШҰАР Мори-Қазақ, Баркөл-Қазақ аудандарында, Ганьсу өлкесінің Ақсай-Қазақ автономиялық ауданында және аз мөлшерде Бейжіңде (Пекинде) тұрады. ҚХР құрылған кезде оның аумағында 420 000 қазақ өмір сүрген, оның 418 000 – Шыңжанда тұрған, бұл 9% құрайды; үш мыңнан астам қазақ онымен шекаралас Ганьсу және Цинхай провинцияларының аудандарында тұрған. Шыңжанда қазақтар негізінен Алтай (орталығы Алтай қаласы), Іле (орталығы Құлжа қаласы,қытайша Иниң) және Тарбағатай (орталығы Шәушек (орысша Чугучак, үйғырша Чочек, қытайша Тачың) қаласы) аймақтарының (округтерінің) аудандарында көшіп жүрді, бұл барша қазақ көштерінің 3/5 бөлігін құрайтын. Шағындау топтар қазіргі Мурэ-Қазақ автономиялық ауданы мен Цинхай уезін (Санджи-Хуэй автономиялық облысы) және Баркөл-Қазақ автономиялық ауданының (Хамий округі) аумағында көшіп жүрген. Әдетте көш рулық негізде құрылатын болған. ШҰАР аумағында қазақтар саны жағынан ханьдар мен ұйғырлардан кейінгі үшінші орынды иеленіп, жалпы халықтың 7,4% құрайды. ҚХР жарияланғаннан бергі 54 жылда Аспан асты еліндегі қазақтардың саны үш еседен артық өсті. Қазақтар лауазымды этнос болып табылатын ІҚАО басқа да автономиялық құрылымдар бар: Санчжи-Дунган облысындағы Мурэ-Қазақ автономиялық уезі, Хамий округіндегі Баркөл-Қазақ автономиялық ауданы және Ганьсу өлкесіндегі Ақсай-Қазақ автономиялы ауданы. Цинхай өлкесінде Хайси-Тибет-Моңғол-Қазақ автономиялы облысы бар, оны көбінесе жай ғана Хайси-Моңғол-Тибет деп атайды. Сондай-ақ оншақты автономиялы қазақ болыстары бар. Үрімшінің арғы жағындағы Ганьсу мен Цинхай аумақтарына қазақтар 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін көшкен. ІҚАО қазақтары автохтонды халық болып табылады. Бұл аумақты қазақтар жоңғарлармен екі ғасырға созылған күресте қорғап қалды. Басқа елде өмір сүре отырып, қазақтар бұл жерде басқа тарихи шеңберде, басқа әлеуметтік-экономикалық және саяи жағдайда дамыды, қытайдың мәдени ықпалында өмір сүрді. Қазақстандық зерттеушілер мәліметтері бойынша Қытайдағы қазіргі қазақ диаспорасының бірқатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, ҚХР аумағында тұратын қазақтардың 80% ҚХР құрылғаннан кейін туылғандар, оның 70% – 1962 жылдан кейін және 50% – «мәдени революциядан» кейін туылғандар. Бұл, бір жағынан, «тууды реттеу» саясатын жүзеге асыруда хань емес халықтарға жасалған белгілі бір «жұмсақтық» туралы қорытындыны білдірсе, екінші жағынан – қазақ халқының басым бөлігі ҚХР өз отаны деп қарайтынының көрсеткіші. Қазақ диаспорасы өкілдерінің көпшілігі үшін «мәдени революция» кезеңінің эксперименттері өз тәжірибелерінен таныс және оларда жалпы «мәдени революция буындарына» тән психологиялық ерекшеліктердің бәрі бар. Екіншіден, ҚХР-дағы қазақ этникалық тобының мәдени және жалпы білім беру деңгейін көтеру ісіндегі қол жеткізген елеулі прогреске қарамастан ол төмен күйінде қалуда. 1982 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша алты жастан жоғары қазақ ұлты (725 130 адам) арасында әртүрлі жоғары оқу орандарының түлектері тек – 2 547 адам; студенттер – 1 483; екінші сатыдағы орта мектеп түлектері – 41 599; бірінші сатыдағы орта мектеп – 124 781; бастауыш мектеп – 351 272; сауатсыздар мен шала сауаттылар – 203 448 адам немесе автономиялық райондағы қазақтардың жалпы санының 28,66%, оның ішінде алты жастан он бір жасқа дейінгілердің арасында – 81 325 адам. Қазақ ұлтының 50%-нан астамын құрайтын әйелдер арасында сауатсыздық деңгейі ерлерге қарағанда 1,5 есе артық. Бұл жағдайдың ҚХР-дағы қазақ халқының тиісті жұмыспен қамтылуы саласына әсері ететіні сөзсіз. Елдің халық шаруашылығында жұмыс істейтін 294 923 қазақтың 243 557-сі немесе экономикалық белсенді қазақ халқының 82,58% – жер өңдеуде, мал, балық және орман шаруашылықтарында шоғырланған; кеніштерде, ағаш өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында – 3659; зауыттар мен фабрикаларда – 3781; құрылыста – 2016; көлік және байланыста – 2224; сауда мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарында – 9152; денсаулық сақтау мен әлеуметтік қамсыздандыруда – 16045; мемлекеттік және партиялық органдарда – 9460 қазақ жұмыс істейді [3]. 80 жылдардың басындағы ҚХР қазақтары кәсібі жағынан былай бөлінген: әртүрлі кәсіпорындардың техникалық персоналы – 32 889, мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, партиялық және қоғамдық ұйымдардың жауапты қызметкерлері – 5 821, іс қағаздарын жүргізушілер мен осы санаттағы қызметкерлер – 5 809, сауда қызметкерлері – 3 816, қызмет көрсету саласы қызметкерлері – 4 812, жер өңдеушілер, мал өсірушілер, орманшылар – 219 752, өндіріс жұмысшылары, көлік жұмысшылары және осыған сәйкес санаттағы жұмысшылар – 21 295 немесе ҚХР халық шаруашылығындағы жұмыс істейтін қазақтардың 7,43% ]. 1982 жылдың ортасында ҚХР аумағында тұратын қазақтардың құрылымы және олардың ҚХР-ның 56 ұлты құрылымындағы жағдайы осындай болатын. Өткен реформалар жылында бұл құрылым айтарлықтай өзгеріске ұшырай қойған жоқ; сөз жоқ, ҚХР қазақ халқының мәдени және білім деңгейінің көтерілуі аясындағы әлеуметтік прогресс байқалады. Техника саласындағы ұлттық кадрларды дайындау, ана тіліндегі мектеп білімін одан әрі дамыту және т.б. бұған куә. ҚХР-дағы қазақтардың мәдени және жалпы білім деңгейі өсіп келеді. ІҚАО тұрғындарының көпшілігі Бейжің(Пекин), Шанхай және Қытайдың басқа да ірі қалаларындағы, шетелдерде, соның ішінде Қазақстанда жоғары оқу орындарында оқып жатқандары да бар. Осыған қарамастан, қазақтардың әлеуметтік те, кәсіби де, саяси да құрылымдары ҚХР қазақ қауымдастығының даму үрдісі туралы куәландыратын және оның келешегін анықтайтын елеулі сапалы өзгерістерге ие болмай отыр. Соңғы уақытта Қазақстан тарапынан қазақтардың бұрынғы өткені туралы мәліметтер бар. Қытайдағы тарихи ескерткіштерге деген қызығушылық артып келеді. Осыған байланысты Қытайдағы қазақтардың мұрасын зерделеу жұмыстары басталып кетті. Мүдде ортақ, өйткені Қытайда ғалым, артист, суретші, музыкант қазақтар тұрады, олар кейбір жобалардың бастамашысы болды және оларды жүзеге асыруға жәрдемдесуде. Олардың қатуымен қазіргі кезде кітап басып шығару, тарихи материалдарды жинау және т.б. жұмыстар ұйымдастырылды. Бұл бағытта Қазақтардың Дүниежүзілік қауымдастығы белсенді жұмыс жүргізуде. Мысал ретінде «Шыңжандағы қазақ сазгерлері» кітабының әзірленуін келтіруге болады, оның авторы өнертанушы Құлжада Мұхамед, Майра Мұхамедқызының әкесі. Мұнымен қатар белгілі күйшілерге, суырып салма ақындарға арналған шығармашылық кештер өткізіледі, компакт-дискілер шығарылады. Мысалға, Қытайда тұрған күй шебері Бейсенбінің туған күнінің құрметіне арнайы компакт-диск шығарылды. Суырып салма ақын Т.Жолдыұлының 100 жылдығына жас орындаушылардың орындауындағы оның әндері жазылған магнитті таспа әзірленді. Қытайда би өнері өте дамыған. Осыған байланысты Қытайда тұрған атақты Тайыр күйшінің қызы белгілі балетмейстер Нағима Тайырқызының есімін атай кеткен жөн. Ол көптеген талантты бишілерді тәрбиеледі. Н.Тайырқызы Алматы қаласына келіп тұрады, онда облыстық филармонияда сабақ береді. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және СІМ белсенді сыртқы саяси курсы нәтижесінде Қытай тарапының позициясында Қазақстанның саясатына деген белгілі түсіністік байқалады. Елшілік отандастарға Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени өмірі туралы объективті ақпарат береді, оларды қызықтыратын көші-қон, демографиялық процестерді реттейтін нормативтік актілерді түсіндіреді. Соңғы жылдары Қытайда жергілікті билік органдарында қазақ тілінің қолданылу аясы тарылып келеді, ұлттық мектептер жабылуда. Біздің отандастарымызды Пекиннің бала тууын шектеу саясаты да алаңдатуда, ол қазақ халқының өспей қалуына әкеп соғады. ==== Іле-Қазақ автономиялық облысы ==== Қазақстан-Қытай шекарасының бойында өзінің үкіметі, жергілікті басқару органдары, қазақ мектептері мен қазақ тіліндегі газеттері, радио және телевидениесі бар Іле-Қазақ автономиялық облысы (ІҚАО) Қазақстанмен тұтастай шектесіп жатыр. ҚХР конституциясы бойынша автономиялардағы бірінші әкімшілік лауазымдарды лауазымды этностың өкілдері иеленуі тиіс, ІҚАО бұл қазақтар (аудандықтан бастап қалалық буынға дейінгі парткомның бірінші хатшысы лауазымына бұл қағида жүрмейді). Қазақтардың басым үлес салмағы білім беру, мәдениет, өнер, қаржы, сақтандыру, денсаулық сақтау, спорт және әлеуметтік қызмет көрсету саласында, сондай-ақ партиялық-мемлекеттік қызмет пен құқық қорғау органдарында байқалады. Аз кездесетіні – ғылымға негізделген салалар мен өнеркәсіптік, әсіресе ірі кәсіпорандарда. ІҚАО астанасы - Құлжа (қытай транскрипциясында - Инин) бірмезгілде Іле аймағының да орталығы болып табылады, мұнымен қатар облысқа тағы екі аймақ кіреді: орталығы Чугучак қаласындағы Тарбағатай және орталығы Алтай қаласындағы Алтай аймақтары. Әрбір аймақ ауылдық аудандарға бөлінген және мәртебесі бойынша бұрынғы одақтас республика облысының мәртебесіндей. Іле аймағында 9 аудан, Тарбағатай аймағында 6 аудан, Алтай аймағында 8 аудан бар. Шен туралы әкімшілік-аумақтық табельде ІҚАО Шыңжан аймақтарына қарағанда жоғары сатыда: оның аймағы мәртебесі жағынан округке тең. Сондықтан облыстық өкімет қосымша қондырғы сияқты және жергілікті билікке мәселені тікелей Үрімжіде шешкен оңай. Үрімшіде бұған кедергі жасамайды, әсіресе 1982 жылы ІҚАО Пекинге ҚХР үкіметіне тікелей бағынуды сұрап, ШҰАР юрисдикциясынан шықпақ болған шешімінен кейін. ІҚАО басында облыс үкіметінің төрағасы тұрады, оны қазақша «үкімет төрағасы» емес, «облыс бастығы» немесе «облыс үкіметі бастығы» деп атайды, өйткені төраға Қытайда біреу – ол ҚХР Төрағасы. Аймақты (округті) үәли (губернатор) басқарады, оны мұнда «әкім» емес, «уәли» деп атайды, ал қала мэрлерін «қала бастығы» деп атайды, есесіне аудан әкімдерін көбінесе «аудан әкімі» деп атайды. 1990 жылға дейін «аудан бастығы» термині қолданылатын. Болыс әкімін көбінесе жайғана «ауылбас» деп атайды. Қытайдағы қазақ автономиясының сақталу перспективалары бүгінде бірыңғай емес. Хань халқының тарапынан аз ұлт өкілдері пайдаланатын жеңілдіктерді сақтап қалудың құқық тарапынан дұрыстығы туралы мәселе жиі қойылып жүр. Қытай үкіметі мен ҚКП қазақ диаспорасы мен ирредентасына қатысты ұлттық саясаты қаншалықты бірмәндес болатындығы белгісіз. Қазақтар лауазымды этнос болатын және басшылық басында ресми тұрған, қазақтардың әлемдегі екінші әкімшілік-аумақтық құрылымы болып табылатын Іле-Қазақ автономиялық облысының Қазақстан үшін маңызы орасан. === Түркия === {{main|Түркиядағы қазақтар}} Түркиядағы қазақ диаспорасы негізінен өткен ғасырдың 50-ші жылдары Шыңжан-Ұйғыр автономиялық ауданының Алтай округінен («алтай қазақтары») көшіп барған, сондай-ақ XX ғасырдың 80-ші жылдары Ауғанстан мен Ираннан босқын ретінде қоныс аударған қазақтардан тұрады. Стамбул консулдық округінде алтай (3450 отбасы) және ауған (740 отбасы) қазақтары тұрады. Түркияда тұратын қазақтар жинақы орналасқан. 1972 жылы олар түрік үкіметіне өтініш жасады, сол жылы оларға Стамбулдан сатып алу және құрылыс салу үшін жер берілді. Біздің отандастарымыз бұл ауданды «Қазақкент» деп атады, қазір ол «Гюнешли» аталады, түрік тілінен аударғанда «Күн сәулелі». Стамбулда қазақтар басқа аудандарда да тұрады (мысалға, Зейтинбурну, Кучук Чекмеджи, Сафра-кой, Орнектепе), бірақ олар бірге болуға тырысады. Түркияда тұратын қазақтардың саны туралы мәліметтер де әралуан, сан айырмашылығы өте үлкен. 19 000-нан 25 000-ға дейінгі сандар аталады. Мысалға, Сайлау Батыршаұлының мәліметі бойынша Түрік Республикасындағы диаспора өкілдерінің саны 2003 жылы 19 мың адам болған. 2005 жылғы мәліметтер бойынша 25 000 адам деп көрсетілген. Қазақтардың негізгі бөлігі (2750 отбасы) Мәрмәр теңізінің жағасында, Стамбулдың “Зейтинбурну” ауданында шоғырланған, 120 отбасы – Эгей теңізінің жағасында (Измир провинциясы), 80 отбасы шамасында - Нигде провинциясында, 60 отбасы – Анкарада және басқа провинцияларда тұрады. Г.Меңдіқұлованың пікірі бойынша, көп жағдайда Түркиядағы қазақ қауымдастығы қазақ диаспорасы өкілдері үшін үлгі болды, бұл қазақтардың күш-жігерімен ғана емес, түрік үкіметінің түсіністікпен жауап қату әрекетімен де мүмкін болды, соның арқасында Шыңжаннан босқан қазақтар бұл жерден екінші Отанын тапты. 1990 жылдардағы Түркиядағы қазақ қауымдастығын зерделей отырып, 1970 жылдары қазақтардың аға буыны қалап кеткен, қазіргі кезде жемісін көріп отырған этникалық сәйкестілікті сақтау процесіндегі мынандай сәттерді атап өтуге болады. 1960 жылдары қазақтар қаланың әүрлі аудандарына қоныстанды, олардың балалары түрік мектептеріне бара бастады, бұл қазақ сәйкестілігін сақтау процесіне жәрдемдескен жоқ, керісінше қазақ жастарының бір бөлігі «түріктену» процесіне ұшырады, бұған қазақ ақсақалдары қарсы шықты. Қазақтардың «түріктену» процесін қалай да бір тоқтату үшін аға буында кейіннен қазақ бастауыш және орта мектебін ашуға болатындай бірге, бір ауданға қоныстану идеясы туды. Стамбулдың Гюнешли ауданында «Қазақкент» осылай пайда болды, оның ресми ашылуы 1973 жылғы 15 тамызда өтті. Алғашқы үйлер Отаны туралы естелік немесе ескерту ретінде «Алтай» көшесінде салынды. Түркияда 1986 жылы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларының толқыны ретінде түрік қазақтарының «Вакиф» мәдени-ағарту қоғамы құрылды. Бұл қоғамның құрылтайшылары 10 адам болды және алғашқы төрағасы болып Токтоубай Топлу сайланды. 1988 жылғы наурыздан бастап «Вакиф» түрік қазақтары қоғамының бюллетені» шыға бастады. «Бюллетеннің» екі нөмірі ғана жарыққа шықты. Бұл «Бюллетеньдерде» этнография мен қазақ халқының тарихы бойынша материалдар, Түркия мен Батыс Еуропадағы қазақ қауымдастықтарының өмірі туралы материалдар орын алды, қазақ диаспорасынан шыққан танымал қайраткерлермен және кәсіпкерлермен сұхбаттар жарияланды. Диаспораға әлеуметтік және экономикалық көмек көрсету мәселелерімен «Түркия қазақтарының қоғамы» айналысады, оның мәртебесі ұлттық-мәдени орталыққа тең. Түркияда басқа да қоғамдық ұйымдар жұмыс істейді: «Түрік қазақтарының әлеуметтік және мәдени дамуын қолдау қоры», «Қорқыт Ата қоры», «Шығыс Түркістан қоғамы» және «Ахмет Иассауи» қоры. 1991 жылдан бастап түрік қазақтары мен Қазақстан Республикасы арасында тығыз жан-жақты байланыстар дамып келеді. Түркияда тұратын қазақтар үшін соңғы кездегі маңызды оқиғалардың бірі 1997 жылғы 28-29 нурызында өткен Кіші Құрылтай болды. Сонымен қатар, Түркияның қазақ қауымдастығында сепаратизм жоқ, елдегі халықпен, үкіметпен және жергілікті әкімшілікпен қарым-қатынасы жақсы. Түркияда жоғары білім алу қымбат, сондықтан оған көптеген қазақ жастарының қолы жете бермейді. Жоғары оқу орнына түсетін қазақ жастарының өкілдері негізінен ең озат студенттердің бірі болады. Кейбір қазақтардың екі жоғары білімі бар. Қазіргі кезде 200-дей қазақтың қыздары мен ұлдары Түркиядағы жоғары оқу орындарында экономика, құрылыс, журналистика, медицина және заңгерлік мамандықтары бойынша білім алып жатыр. Алайда Түркиядағы қазақ жастарының көпшілігі өздерінің этникалық: тері өнімдерін өңдеу, тігу және сату бизнесімен шұғылданады. Түркиядағы қазақ отбасыларының көбі күрделі (бөлінбеген) және моноэтникалық болып келеді, әйтсе де басқа түркі халықтары өкілдерімен: қырым татарларымен, қырғыздармен, ұйғырлармен некелесу де онша аз емес. Қазақтың жігіттері үшін некеге тұру жасының шектелуі жоғары. Қазақтар көбінесе 30-ға толғанда, отбасын құруға және толық жауап беруге материалдық негіз қаланған кезде үйленеді. Дәстүр бойынша Түркияда отбасы үшін бар жауапкершілік ерлерге жүктелген. Жоғары білім алмаған қыздар көп жағдайда кәмелетке тола салысымен күйеуге шығып, күйеулеріне отбасылық өндірісте көмектеседі. Қазақ жастарының өкілдері Батыс Еуропа, Солтүстік Америка елдерінен жұмыс пен жақсы өмір іздеп өз үйлерін жиі тастап кетіп жүр және соңғы алты жылдың ішінде Қазақстанға көшіп келуге әрекет ете бастады. Түрік қазақтары тұрған елінің жағдайына көбірек бейімделген диаспора болып табылады. Түркия мәдени, діни, тілдік жағдайы анағұрлым жақын ел. Еуропада тұратын қазақ диаспорасының Түркиямен байланысты әлі күнге күшті. Шын мәнісінде еуропалық диаспора – бұл Түркия аумағынан көшіп келгендер. Бұл тұрмыста, тұлғааралық қарым-қатынастарда көрініп тұрады, қазақ диаспорасының өкілдері өз балаларына негізінен түрік есімдерін береді, салт-дәстүрлер мен мерекелер түріктердің әдет-ғұрпы бойынша өтеді. Бұл заңды да, өйткені түркі халықтарының жақындығы ежелден тығыз болды және Түркияда ұзақ өмір сүру, сөзсіз қазақтардың мәдениетіне ықпал етті. Еропалық қазақтардың Қазақстанға қарағанда Түркиямен туыстық байланысы күштірек. Олардың туыстарының көпшілігі Түркияда, Қытайда, Алтайда тұрады. Қазіргі уақытта Стамбулда Түрік қазақтарының қоры белсенді жұмыс істеуде, Стамбул қаласының муниципалитеті Қорға арнап үй-жай бөлген. Қор басшылары қазақ тілін оқып-үйренуге жағдай жасауға, Стамбул қазақтарының Қазақстан мәдениеті, өнері өкілдерімен кездесулерін ұйымдастыруға тырысады, Қорда Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары болып қайтты. Қордың кабинеттерінде қазақтың ұлттық тұрғын-үйі – киіз үй қойылған, қазақ тұрмысының заттары, Қазақстан туралы әдебиеттер жинақталған, олар әртүрлі мерекелерде, кездесулерде, концерттерде көрсетіледі. Қордың жанында балалар би ансамблі ұйымдастырылған, ол әртүрлі концерттерге, тұсау кесер рәсімдеріне қатысады. Қордың күшімен «Арман» журналы шығып тұрады. Материал таңдауда қиындықтар бар, елдегі өмірді толық қамтып жазатын авторлар жоқ. Түрік қазақтары қазақ тіліндегі ақпараттар алуда қиындықтарға тап болуда. Қазақ диаспорасының аудан мен қала муниципалетитімен қарым-қатынасы жақсы. Қордың басшысы жергілікті өкіметтің қазақтарды ерекшелендіріп тұратын заңға мойынсұнушылықты, үлкендерді силауды, еңбекқорлықты бағалайтынын атап өтеді. Қазақтардың өз ортасында билер институтын (кішкене өзгерген түрінде) жүргізеді. Жергілікті биліктегілер басқарудың бұл жүйесін аудандық деңгейге еңгізу туралы ұсыныс жасаған. Қазақтардың арасында полицияға ұсталған, қылмыс жасалған, бұзақылық және т.б. оқиғалары жоқ. Қазақтардың экономикалық жағдайы тұрақты, жұмыс істей алады және кәсіптері бар. Жастар түрік тілінде сөйлейді, оқу орындарында түрік тілінде білім алады. Қазақ тілін үйретуді Қор өз күшімен ұйымдастырған. 2005 жылы Стамбул университетіне қазақ тілінің оқытушысы келіп, студент жастар арсында тілді оқытуды ұйымдастырды. Оқу-әдістемелік әдебиет тапшы. Әліпбилер графикасының әртүрлі болуына байланысты қиындықтар бар. Қазақстаннан келетін оқулықтар кириллицада жазылған. Тілді үйрету үшін осы графиканы білетін мамандар жоқ. Бұл жағдай Қазақстаннан келетін киррилицада жазылған оқулықтардың мәнін жоқ етуде. Қазақ диаспорасы Стамбулдағы қазақстандық елшілікпен өте тығыз байланыста. Олардың қолдауымен Наурыз мерекесі, Қазақстанның өнер шеберлерінің концерттері ұйымдастырылған. Түркияда қазақтар негізінен тері ісімен айналысады, дербес бизнестерін дамытуда. Жұмыс, салық, бәсекелестік жағдайларында қиындық көрмейді. Олардың айтуынша қазақтарды адамгершілігі мен жауапкершілігі үшін жақсы клиент және серіктес ретінде силайды. Қазақстан нарығына жұмыс істейтін кәсіпорандар бар, Алматыда 13, Шымкентте 30–ға жуық дүкендері ашылған. Алайда олар аз, сондықтан санын көбейту қажет. Түркияда тұратын қазақтар қазақ тілінің жоғалуына, Қазақстаннан келетін ақпараттардың тапшылығына, Қазақстанға көшіп барудың қиын жағдайларына алаңдаулы. Эфирде қазақ тіліндегі хабарлардың жоқтығынан қанағаттанбаушылық сезімде. Қазақ тілін білуді қолдайтын және дамытатын ақпараттық орта жоқ. Аға буын балалары мен немерелерінің болашағына қатты алаңдайды. Түркия қазақтары Отанына оралу шарттарының күрделілігіне қатты абыржулы: тіркелу (прописка), ТИБ-нан анықтама сияқты оралмандарда болмайтын құжаттарды жинуадың машақаты. Түркияда тұратын қазақтардың пікірінше, шетелдегі қазақ диаспорасы Қазақстанның халықаралық қатынастардағы позициясын күшейте алар еді, елдің оң имиджін қалыптастырудың, экономикалық байланыстарды нығайтудың көзі болалар еді. Маңызды шарттардың бірі мәдени орталық құру, оған мемлекеттің көмегі қажет. === Еуропа елдері === {{main|Еуропадағы қазақтар}} АҚШ пен Батыс Еуропа (негізінен ГФР, Франция, Скандинавия) елдеріндегі қазақ диаспорасы оқуға бару нәтижесінде және «еңбек» көші-қоны толқынында қалыптасқан. Қолайлы әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайы мен сіңісті ділі оларды Еуропада ұстап тұр. Басқа елдерде қазақ ұлтының өкілдері саны аздығынан жергілікті халыққа сіңіп кеткен. Тұманды Альбион жағалауындағы қазақ диаспорасы өкілдерінің саны аз болуы 1960-1990 жылдардағы британ көші-қон саясатының құқықтық шараларының салдары болды. Ұлыбританияда қазақтар негізінен Лондон мен Редингте тұрады, бұл олардың кәсіби бағдарымен қызмет аясына байланысты. Ұлыбританиядағы қазақ диаспорасының өкілдері моноұлтты некені қалайды және оларға тұрып жатқан еліне өз отбасын көшіріп алып келу тән. Сондықтан, оларға этникалық түптамырын жоғалтпау және балаларын қазақ тілі мен қазақ халқының мәдениетіне жақындастыру маңызды. Ол үшін 1992 жылы Ұлыбританиядағы қазақтар қоғам құруға шешім қабылдады, өйткені 1985 жылы бұл елге Түркия мен ҚХР қазақтары оқу және жұмыс істеу үшін көшіп келе бастады. Бұл қоғамның мақсаты Ұлыбританияда тұратын қазақтардың арасында бір-бірімен байланыс орнату, сондай-ақ этникалық Отаны – Қазақстанмен жан-жақты байланысты нығайту болды. Мұндай қадамдардың бірі 1995 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Ұлыбританияға ресми сапары кезінде жасалды, қазақ диаспорасының өкілдерін Президент қабылдап, олармен әңгіме барысында олар өз проблемаларын талқылады. Өкінішке орай, Ұлыбританиядағы қазақ қауымдастығын ерекшелендіріп тұрған нәрсе олардың бастарының бірікпеуі, қазірге дейін ҚХР-да, Түркияда және Қазақстанда тұратын қазақтармен тығыз байланыс орнатылмаған. Қазақ қоғамы берген мәлімет бойынша Лондонда Түркиядан шыққан қазақ диаспорасының 65 өкілі тұрады. Бұған ҚХР, Қазақстаннан және басқа елдерден келген қазақтар кірмеген, олар қазақ диаспорасының санын 100-120 отбасына көбейтеді. ГФР-ға қазақтар түрік еңбек көші-қонының құрамдас бөлігі ретінде 1960-жылдардың ортасында көшіп келе бастады. Сонымен қатар, Екінші дүниежүзілік соғыс уақытынан бастап Алманияда екі қазақ – түрік азаматтығы бар бұрынғы легионерлер тұрады. ГФР-да қазақтар Рура мен Рейн өнкрекәсіптік аймағындағы жұмыстан басқа қоғамдық-саяси қызметпен айналысты, соның ішінде Мюнхеньде «Азаттық» радиостанциясының қазақ редакциясында жұмыс істеді. ГФР-дағы қазақтар мына жерлерде тұрады: Мюнхеньде - 60 отбасы немесе 300 адам, Кельнде - 90 немесе 450, Гамбургте - 4 немесе 20, Батыс Берлинде - 20 немесе 100, Хайдельбергте - 1 немесе 5, Майнцте - 2 немесе 10, Майндегі Франкфуртте - 1 немесе 5. Барлығы: 178 отбасы немесе 890 қазақ. ГФР-да өскелең қазақ жастарының арасында мәдени-білім беру шараларын өткізу үшін Мюнхень мен Кельнде екі қазақ қоғамы ұйымдастырылған. ГФР-дағы бұл қоғамдардың қызметінің жанданбай тұрғанын іс жүргізу мен үйлесімді әрекет ету тәжірибесінің жоқтығымен түсіндіруге болады. ГФР-дағы қазақ диаспорасы үшін өткір мәселелердің бірі тілдік проблема болып табылады. Негізінен, қазақтар отбасында түрікше, балалары немісше сөйлеседі. Қазақстаннан қазақ тіліндегі кітаптар, газеттер мен журналдар жіберу осы проблеманы шешуде күшті қолдау болар еді. 1993 жылы Мюнхеньде «Еуропалық қазақ түріктерінің бюддетені» шыға бастады. Бірінші нөмірі түрік тілінде, ал екіншісі қазақ тілінде шықты. Бюллетеньде Түркиядағы, Германиядағы, Франциядағы, Швециядағы, Австриядағы, Ұлыбританиядағы, Швейцариядағы және Даниядағы қазақ қауымдастықтарындағы болып жатқан оқиғалар туралы ақпараттар басылды, Қазақстандағы жетістіктер туралы хабарламалар жарияланды. Екі жылда (1993-1994) екі нөмірі ғана жарық көрді. ГФР-да тұратын қазақтарды олардың жоғары білім деңгейі мен әлеуметтік мәртебесі ерекшелендіреді, өйткені көшіп келген қазақтардың алғашқы буындары өз балаларына жақсы білім бере алды, қазір олар заңгер, стоматолог, инженер болып жұмыс істеуде. ГФР қазақтарының отбасылық қарым-қатынасында, мысалға, Франциядағы қазақтарға қарағанда консерватизм басым. Қалыңдықтарын Түркияда тұратын қазақ отбасыларынан әкелуге тырысады. Түрік қыздарымен жиі некелеседі және түркі емес халықтармен некеге тұрмайды. Ақпарат беруші қазақтардың мәліметтеріне сәйкес қазіргі кезде Швецияда 30-дай қазақ отбасы тұрады, негізінен Түркиядан барғандар. Олар Стокгольмде, Евелде, Вастераста, Гетеборгте тұрады. Соңғы уақыттары олардың саны осы елдің азаматтарымен некеге тұрған Қазақстаннан келген қазақтармен толығуда. === Америка Құрама Штаттары === {{main|АҚШ-тағы қазақтар}} АҚШ-қа қазақтар Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көшіп бара бастады. Негізінен, АҚШ-тың қазақ халқын бірнеше топқа бөлуге болады: 1) бұрынғы КСРО азаматтары, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде тұтқынға түсіп, Алмания аумағындағы концентрациялық лагерьлерде ұсталған, одақтастар әскерлері азат еткеннен кейін және тексеруден өткен соң өздерінің өтініштері бойынша Түркияға тұруға жіберілген, сосын Түркиядан Штаттарға көшіп барған, онда қазір олардың екінші және үшінші ұрпақтары тұрып жатыр; 2) Түркиядан келген қазақтар, түрік еңбек көші-қонының құрамында келіп жұмыс тапқан, бес жыл тұрақты (ешқайда шықпай) тұрғаннан кейін АҚШ азаматы мәртебесін алған; 3) ҚХР-нан келген қазақтар, АҚШ-қа Жапония, Тайвань арқылы Тынық мұхитты кесіп өтіп, Тынық мұхит жағалауында оқуға немесе жұмыс істеуге қалып қойған, сосын елде тіршілік ету мүмкіндігіне ие болған; 4) Қазақстан Республикасынан келген қазақтар, оқуға немесе жұмыс істеуге келген; 5) АҚШ азаматтарымен этникааралық некеге тұрып, азаматтық алғандар. АҚШ мультимәдени және полиэтникалық ел ретінде көшіп-қонған қазақтарды 1960 жылдардың ортасынан бастап, 1965 жылғы көші-қон заңын ырықтандырғаннан кейін тарта бастады. «Америка этникалық топтарының Гарвард Энциклопедиясына» сәйкес 1960-жылдары АҚШ-та 20 шақты қазақ отбасы болған. Бұл 20 отбасының 13-і осы елге 1960-жылдардың ортасында көшіп келіп, Нью-Йорк, Вашингтон (Колумбия округі) метрополиінде және Калифорния штатында қоныстанған бұрынғы вермахт тұтқындарының отбасы. Бұл облыстарға қоныстануды мына көрсеткіштер бойынша таңдаған: 1) жұмыс табу мүмкіндігі; 2) онда тұрып жатқан өз этникалық топтарының өкілдерінің болуы; 3) бұрынғы тұрған жеріне шамалы болса ұқсас климат жағдайы; 4) жоғары оқу орындарының болуы. АҚШ қазақтарында моноэтникалық және этникааралық некелер байқалады. Этникааралық некелер аға буынға тән. Керісінше, диаспораның екінші, үшінші буын жастары өмірлік серіктерін қазақ ортасынан табуға тырысады, бұдан этникалық сәйкестілікті сақтауға арналған стратегия айқындалады. Басқа диаспораларға қарағанда АҚШ-тағы қазақтардың саны аздығынан және америкалық қоғам тіршілігінің барлық саласына ықпал ету мүмкіндігі болмағандығынан маңызды проблемаларын бірлесе шешуге болатын өз қоғамы да жоқ. Британиядағы сияқты америкалық қазақтарға да басы бірікпеушілік тән. 1996 жылы Индиана университетінің (Блумингтон) жанынан Қазақ студенттік ассоциациясы құрылды, ол жыл сайын Наурызды тойлайды, қазақ халқының салт-дәстүрлерімен және әдет-ғұрыптарымен таныстырады, тақырыптық конференциялар өткізеді. АҚШ-тағы қазақ диаспорасы Қазақстан Республикасы қазақтарының АҚШ азаматтарымен жасалған этникааралық некелерінің, сондай-ақ америкалық өкіметтің Қазақстанның көрнекті ғалымдары мен мамандарына осы елде тұрып, қызмет ету мүмкіндігін беруі арқасында өз қатарларын толықтырып отырады. === Иран === {{main|Ирандағы қазақтар}} Қазіргі уақытта қазақ диаспорасы әртүрлі мәліметтер бойынша Гор-ган, Бендер-Туркмен және Гүлістан провинциясының Гомбад қалаларында тұратын 10-нан 15 мыңға дейінгі адамды құрайды. Ирандағы диаспора негізінен өткен ғасырдың 20-30-жылдары, КСРО-да ұжымдастыру, мал мен астық қорын тәркілеу процесі басталған кезде қалыптасқан. Олардың көпшілігі – Маңғыстау облысы аумағынан келгендер. Ирандағы Қазақстан Республикасы Елшілігінің жәрдемімен 59 отбасы арнайы авиарейспен тарихи отандарына көшіп келді. === Пәкістан мен Ауғанстан === Пәкістан Ислам Республикасындағы қазақ диаспорасы Сайлау Батыршаұлының мәліметтері бойынша 1600 адамды құрайды. М.Тәтімов олардың саны 3 000 адам деп есептейді, Г.Меңдіқұлованың мәліметтері бойынша олардың саны 5 000 адам. Пәкістандағы қазақ ұлты негізінен басқыншы Кеңес армиясынан қашқан ауғандық қазақтардан тұрады. Пәкістаннан келген репатрианттар өмір сүруге қажетті қаражатсыз қалғандықтан Елшілік олардың тіршілік етуіне көмектесудің барлық мүмкіндіктерін жасады. 1998 жылы Қазақстанға Ауғанстаннан келген босқындардың көп бөлігі (230 адам) жіберілді. 1999-2000 жылдары тағы 573 қазақ оралды. Ауғанстанда 21 000 қазақ бар. Қазақстан Республикасының Дипломатиялық миссиясының ақпаратына сәйкес 374 адам тарихи отанына оралуға тілек білдірген. Ауған қазақтарының көбі сауатсыз, жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ. Ауғаныстан қазақтарының тарихы, этнографиясы, тілі мен діні, жалпы тыныс-тіршілігі жүйелі түрде зерттелмей келеді. == Әлем елдеріндегі қазақтардың саны == * АҚШ - 1 000<ref>https://vuzlit.ru/1052127/kolichestvo_kazahov_stranah_mira Таблица составлена по данным посольств и представительств РК в разных странах мира,</ref> * Аргентина - 500 * Аустралия - 900 * Ауғанстан - 200<ref>https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/skolko-kazahov-v-afganistane-rasskazali-v-mid-446153/ Сколько казахов в Афганистане, рассказали в МИД</ref> * Аустрия - 700 * Беларусь - 1 068<ref>http://www.belmir.by/2020/09/11/%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%B8-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8-2019-%D0%BA%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%B5-%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82/ Итоги переписи-2019: какие национальности живут в Беларуси</ref> * Бельгия - 500 * Германия - 2 000 * Израил - 100 * Иордания - 200 * Иран - 5 000<ref>https://weproject.media/articles/detail/etnicheskie-kazakhi-v-irane-ob-izuchenii-yazyka-i-obshchikh-traditsiyakh/ Этнические казахи в Иране</ref> * Канада - 7 000 * Моңғолия - 83 000 * Пакистан - 5 000 * Сауд Арабиясы - 1 000 * Сирия - 100 * Ұлыбритания - 300 * Франция - 2 000 * Швеция - 200 ==Терминдер сөздігі== [[Босқындар]] – сөздің бастапқыдағы мағынасы: өз елін, жұртын қандай да бір келеңсіз жағдайға байланысты қалдырған адамдар, мысалы, соғыс, ашаршылық, жұт, стихиялық бәле және т.б. [[Диаспора]] –грек сөзінен шыққан,белгілі бір халықтың (этникалық қауымның) біраз бөлігінің өз елінен тыс өңірге орын тебуін білдіретін ұғым. («шашыраңқы» немесе «елінен, жерінен ажыраған»). [[Кордон]]- шекара күзеті болатын жер. [[Конвенция]] – халықаралық келісім, қандай да бір арнайы мәселемен мәмілеге келу. [[Миграция]] – халықтың қоныс аударуы, қозғалысы; халықтың ел ішіндегі ішкі көші-қоны; халықтың бір елден екінші елге қозғалысы, сыртқы көші-қоны. [[Отан]]- туған ел, атамекен. Адамның туған жері: сол халықтың тарихи аумағындағы оған жағатын табиғат, халқы, тарихи даму ерекшеліктері, тілі, мәдениеті, тұрмысы және өнегелігі. [[Оралман]]дар – Қазақстан Егемендігін алмай тұрғанда өзге мемлекеттің территорясында тұрған қазақ ұлтының азаматтығы жоқ шетелдектер, енді Қазақстан жеріне тұрғылықты тұру мақсатымен келгендер. [[Репатриация]]- әскери тұтқындарды, босқындарды, эмигранттарды туған еліне қайтару. == Түсініктемелер == <references/> == Тағы қараңыз == * [[Қазақтар]] * [[Қазақстан]] [[Санат:Қазақтар]] [[Санат:Түркі этникалық топтары]] 2jv5vujk1rnxvqv7gv0tc4jjecuk8ip 3053810 3053801 2022-07-22T12:44:17Z Asantashanov 121296 /* Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы */ wikitext text/x-wiki {{мағына|Қазақ (айрық)}} '''Қазақ диаспорасы''' – [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]нан шет аймақтарда тұратын [[қазақтар]]. Қазақ диаспорасы [[шекара|сыртқы шекараларды]] кесіп өтіп, әуелі Қазақстаннан [[Қытай]]ға, [[Орталық Азия]] мемлекеттеріне, [[Ауғанстан]] мен [[Иран]]ға, одан әрі бүкіл [[дүние жүзі]]не тараған. Қазақстанмен іргелес шет жұртта қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай аймақтарда шашырап жүрген Қазақ диаспорасы-ның жалпы саны 20 млн деп есептеледі ([[2020]]). Шет елде болса да өз ата мекендерінде тұрып жатқан ирредент Қазақ диаспорасы-ның, яғни Қазақстанмен іргелес, шектес, түрлі тарихи кезеңдерде одан зорлық-зомбылықпен тартып алынған, қилы замандардағы түрлі саяси айла-шарғы, белден басқан қиянат салдарынан [[Ресей]]ге, [[Қытай]]ға, [[Өзбекстан]]ға қосылып кеткен ата мекендерде тұратын қазақтардың ұзын саны 20 млн-ға жуық. Ал бөтен жерлердегі бытыраңқы диаспора 1 млн адам. Қазақ диаспорасы шоғырлы диаспораға жатпайды. Батыс Еуропаның реципиент-елдеріндегі және АҚШ-тағы этн. қазақтар топтасып тұрмайды. Бірақ Шығыс елдерін (Түркия, Иран, Ауғанстан) мекендеуші қазақтар анағұрлым шоғырланып мекендеген. Бұған олардың бірлесіп тұру тілегі ғана емес, сонымен бірге реципиент-елдің олар жөнінде жүргізген саясаты да ықпал еткен. Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігінен қанға сіңген тамаша бейімделгіштік, жерсінгіштік, алғырлық қабілет-қасиеттерінің арқасында Қазақ диаспорасы жартылай этникалық, мультимәдени, мультидіни құрылымды елдерде жергілікті тіршілікке бейімделіп кете алды. Өздері тұрып жатқан аймақтарда этн. азшылық болғандықтан, сол елдің саяси құрылымында Қазақ диаспорасының айтарлықтай салмағы жоқ. ==Қазақ диаспорасының қалыптасып, дамуына қатысты саяси себептер== 18 ғ-дағы жоңғар-қазақ соғыстары, қазақтардың Ресей үстемдігіне қарсы 18 – 19 ғ-лардағы ұлт-азаттық көтерілістері мен соғыстары, патшалық билік барысында Қазақстанда Столыпиннің агр. саясаты, Орт. Азия мен Қазақстандағы [[1916]] жылғы ұлт-азаттық қозғалысы, елде кеңес өкіметінің орнауы және азамат соғысы, ұжымдастыру кезеңінде қазақтарға қатысты жүргізілген геноцидтік саясат. Шығыс Түркістандағы (Шыңжаңдағы) қазақтардың қытай өкімет орындарына қарсы ұлт-азаттық күресі, 2-дүниежүз. соғыс; экон. себептер: [[Ресей]]ге қосылғаннан кейін және кеңестік ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанда шаруашылық жүргізудің дәстүрлі көшпелі жүйесінің күйреуі, [[1960]] – [[1990]] ж. [[Батыс Еуропа]] мен [[Америка]] елдеріне еңбек көші-қоны, кеңестік жүйе күйрегеннен кейін нарықтық қатынастарға көшу жағдайындағы өтпелі кезеңде [[Қазақстан экономикасы]]нда орын алған уақытша тұрақсыздық; діни себептер: патшалық және кеңестік билік кезеңдерінде мұсылмандардың тауап ететін қасиетті жерлері болып саналатын [[Мекке]] мен [[Медине]]ғе [[діндар]]лардың [[хажылық сапар]]мен баруының қиындауы, әсіресе, кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде дін басыларының: имам, қожа, молда, ишандардың, тақуа діндарлардың қуғынға ұшыратылуы, дін жолын ұстаушылардың, тіпті дінге сенушілердің қыспаққа алынуы. Қазақ диаспорасының ата жұрттан ығысып сыртқа ауа бастаған тарихи ұзақ ағыны “ақтабан шұбырынды“ кезіндегі жаугершілік-шапқыншылықтан басталды. [[1723]] ж. солт.-шығыстан баса-көктеп кірген жоңғар шапқыншылығынан шегінген бейбіт көшпенді шұбырындылар оңт.-батысқа қарай ауып, қазіргі Орта Азия жеріне тереңдей енуге мәжбүр болды. Шапқыншылықтан қатты күйзелген қазақтың шашырап және өзара араласып кеткен ру-тайпалары Ташкент маңында жасанды құрамалар түрінде қайта құрылып, сол аймақтарда қалып қойған. Бүгінде құрамалар қазақ-өзбек арасында қалған ирредент-маргиналдар болып саналады. Олардың өмір тіршілігі аз зерттелген. Тамды аймағында, Мырзашөлде, Шыршық бойында қазақтар ежелден-ақ тұрып келген. Қ. д-ның әрі қарай кең жайылуына отаршылдық тікелей әсер етті. Алдымен, [[Еділ]] мен [[Жайық]]тың жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертіс өңірінен зорлықпен қуылып, сарытабан сүргін болған көшпенді қазақ тайпалары солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай жөңкіле көшкен. Отаршылдық тудырған үркіншілік кезеңі шамамен 1650 жылдан 1916 жылға дейін жалғасып келді. Қытай мен Моңғолияға қарай қазақ жұртының үркіншілігі, әсіресе, азамат соғысы жылдары кең өріс алды. Саясаттан бейтарап момын халық шетке қарай ақ гвардия шылар келгенде бір ығысса, қызыл әскерлер келгенде тағы жөңкілді. Алты жылға созылған (1916 – 21) ұлт-азаттық көтерілісі мен азамат соғысы жылдарында ата мекенінен 200 мың адам көшіп кеткен. Ал кеңестік дәуірдегі әміршілдіктен туған асыра сілтеу жылдары ([[1930]] – [[1934]]) 5 млн. қазақ шет жұртқа үдере көшті. Ирандағы қазақтар қазіргі Маңғыстаудан ауып келсе, Моңғолиядағы қазақтардың соңғы көші Сібірге барып паналағандар. Қазақстанның солт-нде қызылтабан болған қазақ жұрты екінші рет бас сауғалап Қытайға бет алған. Қызыл қырғыннан қашқан қазақтардың ұрпақтары сондай-ақ Қарақалпақстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстанға, Иран мен Ауғанстанға ауып барған. Қазақстан дүниежүз. қоғамдастықтың толық құқылы мүшесі болып отырған қазіргі жағдайда Қазақ диаспорасының, ҚР-мен біздің отандастарымыз мекендейтін елдердің өзара қатынастары мен байланыс мәселелері мемлекетаралық деңгейде өткір қойылып отыр. Қазақ диаспорасы біздің мемлекетіміздің қазақтар тұратын елдермен сыртқы саясатының маңызды бөлігіне айналды. Қазақстанда “Халықтың көші-қоны туралы заң” ([[1999]]) қабылданып, шет аймақтардағы қандастарымыздың ата жұртына – тарихи Отанына көшіп келу үрдісін реттеу ісі қолға алынды.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9</ref> == Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы == {{main|Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы}} Жаңа заманда қазақ халқының бір бөлігі өздерінің тарихи отанынан тыс жерлерде тұрып жатты. Олар бір бөлігі ирредента, ал екінші бөлігі диаспора саналды. Ирредента деп өздерінің ежелгі атамекенінде дәстүрлі өмір сүріп отырған біртұтас халықтың бір бөлігін айтады. Алайда өкінішке қарай, қазақтардың бірқатар жерлері шекаралардың өзгеруі, отаршыл басқыншылық сияқты оқиғалардың салдарынан басқа мемлекеттің құрамында болып шықты. Ал диаспоралар халықтың бір елден екінші елге лажсыз қоныс аударып, өзге халықпен бірге тұруы болып табылады. Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге лажсыздан қоныс аударуы ХІХ-XX ғасырлар шебінде жиі орын алды. Ол кезде қазақ даласын Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс аударып келген шаруалар арқылы отарлау жаппай жүріп жатты. Қазақтардың ең жақсы, құнарлы да шұрайлы жерлерін күшпен тартып алу жалғаса берді. Міне, мұндай жағдайда қазақтардың өздерінің ежелден отырған, дәстүрлі көшіп-қонып жүрген жерлерін лажсыздан тастап, қайдағы бір құнарсыз, сусыз жерлерге қоныс аударудан өзге амалы қалмады. Көптеген ұлт-азаттық көтерілістері аяусыз басып-жанышталғаннан кейін қазақтар басқа мемлекеттердің аумағына көшіп кетуге мәжбүр болды. Мәселен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң 3 млн тарта қазақ Қазақстан аумағын тастап Қытайға көшіп кетті.<ref name=kaz8>[[Қазақстан тарихы]] (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т./ [[Алматы]]: Атамұра, [[2008]]. — 352 бет. ISBN 9965-34-816-2</ref><ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref> === Ресей === {{main|Ресейдегі қазақтар}} Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 3-5 млн этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады. Біздің отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен шекаралас 12 субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі, Астархан, Орынбор, Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград, Новосібір және Түмен облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-Петерборда, Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да облыстарында өмір сүруде. 1999 жылдың басында Ресей Федерациясының өңірлерінде тұрып жатқан қазақтар туралы мынандай мәліметтер болды: [[File:Kazakhs in Russia, 2010.png|350px|right|]] {| class="standard" |- ! Аумақ || Саны |- |[[Астрахан облысы]] || style="text-align:right;" |600 000 |- |[[Орынбор облысы]] || style="text-align:right;" |500 000 |- |[[Волгоград облысы]] || style="text-align:right;" |200 000 |- |[[Шелебі облысы]] || style="text-align:right;" | 300 000 |- |[[Алтай өлкесі]] || style="text-align:right;" | 240 000 |- |[[Қорған облысы]] || style="text-align:right;" | 190 000 |- |[[Түмен облысы]] || style="text-align:right;" | 180 000 |- |[[Самар облысы]] || style="text-align:right;" | 160 000 |- |[[Новосібір облысы]] || style="text-align:right;" | 140 000 |- |[[Мәскеу]] || style="text-align:right;" | 100 000 |- |[[Санкт-Петербург]] || style="text-align:right;" | 80 000 |- |[[Ханты-Мансы аймағы]] || style="text-align:right;" | 40 000 |- |[[Омбы облысы]] || style="text-align:right;" | 200 000 |- |[[Сахалин облысы]] || style="text-align:right;" | 100 000 |} ==== Алтай Республикасы ==== {{main|Алтай қазақтары}} 1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының Көшағаш ауданында халықтың 39,6% – төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9 000 адамдай) – қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013 төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы – тиісінше 6 377 және 7 264 адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт (алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу. Этникалық өзін-өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым бөлігінің өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің тарихи салт-дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады. Мысалға, Көшағаш ауданының қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ этностарының жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы қазақтардың негізгі бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады – 48%, ал 2% - ұлы жүзге және 1% - кіші жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап беруге қиналады. Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық мәдениет деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе отбасылық тұрмыста қолданылады – қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым. Туыстардың екі ұрпағы бірге өмір сүретін отбасылардың саны Көшағаш ауданындағы алтайлықтарда да, қазақтар да бірдей. Үш ұрпақтан тұратын отбасылардың түрлері қазақ этносының арасында анағұрлым сирек кездеседі. Төртұрпақты отбасылар да кездеседі, алайда қазақ халқында олардың саны шамалы ғана – бар-жоғы бір пайыз. Отбасылық рөлді ұстау бұрынығыдан қатаңдау бола бастады. Отбасындағы адамдардың мінез-құлқы туралы дәстүрлі түсінік жаңа нормалар мен құндылықтар жағына қарай ауыса бастады. Әдетте қазіргі отбасыларда «ерлердің» және «әйелдердің» ісі деп нақты бөліп қарау аңғарылмайды. Бірақ Көшағаш ауданындағы қазақ отбасыларының өмірінде дәстүрлік сипаттар бар, мысалға отбасындағы ерлердің бас болуы туралы ұғымның сақталуы. Этникалық сәйкестілікті сақталуына халықтың метистену деңгейінің төмендігі де жағдай жасауды. Алтай қазақтарының арасында этникааралық некелер тарамаған. Некелердің көбі бір ұлт адамдары ішінде жасалады. Этникалық біртекті некеде 76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар құрайтын Усть-Канск ауданында ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым: қазақтардың 40% өзге ұлт өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және 17 % - алтайлықтармен). Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі – діни фактор. Алтайлықтар «лауазымды» этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік инфрақұрылымда көшбасында тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп қалған қазіргі жағдайда өзін-өзі анықтау нысанына айналған діни фактор ерекше маңызға ие боп отыр. Ислам әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай, Түркия мұсылмандарымен) байланыс орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның қарқынды «исламдануы» тек діни ғана емес, этникалық сананы да өзекті етіп отыр және Алтай Республикасы қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш ауданының этно-локалды топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің қарашығындай сақтауды. Аудан халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер деп санайды. Алтай мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа халықтары сияқты қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды. Республиканың заңнамалық актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл деп жариялады және қазақ тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми деңгейде пайдалануға болады деп көрсетті. Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды және отбасында қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді. Басқа этникалық топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары орыс тілін ғана емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін сөйлейді. Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси факторлармен және күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің ерекшеліктерімен негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру тілі орыс тілі болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі эксперименттің басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың арасында үш бастауыш, он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана тілінде (кенттің этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда – ана тілі курсын сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан әкімшілігі ұлттық мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның жәрдемімен Көшағашта Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай қазақтарының өзіндік ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып жатыр. 2001 жылы Көшағаш ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путин өз үндеулерін жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен бірге қазақ тіліндегі жергілікті телевидение, баспасөз және радионы дамыту жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй шаруашылығы бар, олар ет мен сүт өндірісінде жетекгі рөл атқарады. === Өзбекстан === {{main|Өзбекстандағы қазақтар}} Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері қазақтардың санын өте төмендетіп, 3 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда қазақтардың саны 5-7 млн адам деп сеніммен айтуға болады, бұл шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои, Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. «ҚР Азаматтығы туралы» Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді. Мамандардың болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу жылдарда күрт өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін Мектептерде қазақ тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002 жылы Елшілік ҚР Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім беру министрлігіне 5 млн теңгенің оқулықтарын берді. 2005 жылы алыс және жақын шетелдегі, соның ішінде Өзбікстан, қазақ диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18 699 дана, 9-сынып үшін 19 300 дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн жіберілді. Өзбекстанның білім беру министрлігі қазақ мектептеріне арналған оқулықтар шығаруды ұйымдастырды, алайда оқулықтардың жетіспеуінен және өзбек мектептерінің латын әліпбиіне көшуінен қазақ мектептері қысқарып жатыр. Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру, денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес салаларда жұмыс істейді. Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік органдарындағы өкілділігі лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен. Республиканың қазақтар тығыз орналасқан өңірлері – Қарақалпақстанда, Ташкент, Навои облыстарында диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары елеулі қысқарды. Оларды басшы орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді лауазымдардан босатып жатыр. Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік, саяси құқықтарының бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің мұндай әрекеттері республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын жерлердегі әлеуметтік шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі этникааралық жанжалдар санының артуы осының жанама дәлелі бола алады. Диаспораның әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының нашарлауы, тіршілік етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың жоқтығы – ауыр тиетін процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана шеттету деп қарамау керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен байланысты және ұлтына қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік мәртебесінің төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу мүмкіндіктері оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға көмектеседі. === Кырғызстан === {{main|Қырғызстандағы қазақтар}} Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65 мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам), Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам) облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар – 4 234 адам, аяқталмаған жоғары - 678, орта-арнаулы – 4 346, орта – 13 366, қалғандарында – бастауыш білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған, ассимилияция қаупін туғызады. 1999 жылғы ұлттық халық санағы мәліметтеріне сәйкес 42 657 қазақтың 7546-сы ана тілін қырғыз тілі деп, 2449 – орыс тілі, 95 - өзбек тілі деп көрсеткен. Мұның себептерінің бірі қазақ диаспорасы жинақы тұратын аудандарда қазақ орта мектептері мен балалар мекемелері жоқ деуге болады, ана тілінде теле- және радио бағдарламар таратылмайды. === Түркменстан === {{main|Түрікменстандағы қазақтар}} 1995 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша Түркменстанда 86 987 қазақ тұрады (елдегі халықтың жалпы санының 4%). Олар Дашогуз (33 000 адам), Балкан (22 000 адам), сондай-ақ Марый және Лебап уәлайяттарында (облыстарында) жинақы қоныстанған және негізінен мал шаруашылығымен айналысады, тамақ және мұнайөңдеу салалары мен әлеуметтік салада жұмыс істейді. Біздің елшілігіміздің мәліметтері бойынша 2003 жылы мұнда 110 000 қазақ тұрған. ҚР Елшілігі Түркменстандағы қазақ мектептерінің директорларына 16 000 оқулықтар мен оқу құралдарын тапсырды. Соңғы уақыттарда көшіп келген қазақтардың азаматтығын ауыстыру мәселесі ерекше өткір болғандықтан, сондай-ақ бұл процедураның ұзақтығы мен қымбаттығына байланысты Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі түркмен тарапына Азаматтықты оңайалатып алу мен тоқтату туралы Келісімнің жобасын жіберді. Алайда Түркменстанның Орталық Азия елдерінен бөлектенуіне және біздердің елдеріміздің арасындағы визалық режим енуіне байлйанысты бұл проблема әлі күнге өзінің оң шешімін таппай отыр. Осы үшін біздің отандастарымызға залал көруде, олардың Қазақстанмен гуманитарлық байланыстары шектеулі. === Моңғолия === {{main|Моңғолиядағы қазақтар}} Моңғолияның Ұлттық статистикалық басқармасының мәліметтері бойынша этникалық қазақтардың жалпы саны 1 млн адам, яғни моңғолдардан кейінгі екінші орынды иеленеді. Олардың ішінде Баян-Өлгей аймағында 800000 адам, Хобда аймағында — 100000, Ұланбатыр мен оның төңірегінде – 100000 ал Эрдэнэт, Дархан, Бэрх және Шарыгол өнеркәсіптік аудандарында – 40000 адам тұрады. Қазақстан Республикасы Елшілігінің нақтыланған мәліметтері бойынша Моңғолияда 1 млн-нан астам қазақтар тұрады. М.Тәтімовтың мәліметі бойынша Моңғолияда 1,5 млн қазақ тұрады, Қазақстардың Дүниежүзілік қауымдастығының көрсеткіші едәуір төмен – 800 000 адам. Мәліметтердің алшақтығы бұл мәселені арнайы зерделеуді талап етеді. Қазақтардың 90%-нан астамы Моңғолияның батыс бөлігінде, Баян-Өлгей аймағында тұрады, ол астанадан 1600 км қашықтықта орналасқан. Баян-Өлгейдегі мал шаруашылығының салыстырмалы қарқынды дамуы мен шекара маңындағы қарқынды сауда (РФ Алтай республикасы мен ҚХР ШҰАА) отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының Моңғолияның басқа аудандарымен салыстырғандағы жақсы болуына жағдай туғызды. Республикаға қазақтардың қоныс аударуы Қазақстан мен Моңғолия арасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Селісімге сәйкес 1991 жылдың қыркүйегінен басталды. Барлығы 83 000 адам көшіп келді. Кейіннен 12 000-нан астам қазақ Моңғолияға кері оралды. 70 278 адам Қазақстанда өзінің жаңа отанын тапты. === Қытай === {{main|Қытайдағы қазақтар}} Қазіргі кезде әртүрлі мәліметтер бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы 3 000 000-нан 5 000 000 адамға дейін. Қытайда тұратын қазақтардың саны туралы әртүрлі мәлімет көздері бір-біріне сәйкес келмейді. Отбасында үш баладан бес балаға дейін болатын қазіргі Қытай аумағында тұратын қазақтардың санын дәл анықтауға кедергі жасайтын факторлардың бірі – отбасылардағы балалар санын шектейтін Қытай үкіметінің жүргізіп отырған демографиялық саясаты. Осыған байланысты халықтың көп бөлігі тіркелмеген. Сол сияқты Қытайда тұратын халықтың жалпы саны туралы дәл статистикалық мәліметтің жоқтығы да қиындық туғызады. Қытайда қазақ ирредентасы, яғни өзінің тарихи аумағында қоныстанған этникалық қазақтар тұрады. Қытай мәліметтері бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы саны 5 млн адамнан асатын он ірі этностардың құрамына кіреді. Қытайда барлығы 56 ұлт өмір сүреді. Қазақ диаспорасы біздің шетелдегі отандастарымыздың ең көбі болып табылады. Қытайдағы қазақтардың санының өсу қарқыны айтарлықтай жоғары: 1949 ж. - 493 000-нан көп 1979 ж. - 898 000 шамасында 1982 ж. - 927 000 1985 ж. - 994 000 1990 ж. - 1 500 000 2005 ж. - 1 млн. 596 мыңнан 2 млн. 500 мыңға дейін Қытай Халық Республикасының жүргізген ұлттық аумақтық автономия саясатының нәтижесінде 1954 жылы Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Қазақтар негізінен Алтай, Іле, Тарбағатай аймқтары кіретін автономиялық облыста, сондай-ақ ҚХР ШҰАР Мори-Қазақ, Баркөл-Қазақ аудандарында, Ганьсу өлкесінің Ақсай-Қазақ автономиялық ауданында және аз мөлшерде Бейжіңде (Пекинде) тұрады. ҚХР құрылған кезде оның аумағында 420 000 қазақ өмір сүрген, оның 418 000 – Шыңжанда тұрған, бұл 9% құрайды; үш мыңнан астам қазақ онымен шекаралас Ганьсу және Цинхай провинцияларының аудандарында тұрған. Шыңжанда қазақтар негізінен Алтай (орталығы Алтай қаласы), Іле (орталығы Құлжа қаласы,қытайша Иниң) және Тарбағатай (орталығы Шәушек (орысша Чугучак, үйғырша Чочек, қытайша Тачың) қаласы) аймақтарының (округтерінің) аудандарында көшіп жүрді, бұл барша қазақ көштерінің 3/5 бөлігін құрайтын. Шағындау топтар қазіргі Мурэ-Қазақ автономиялық ауданы мен Цинхай уезін (Санджи-Хуэй автономиялық облысы) және Баркөл-Қазақ автономиялық ауданының (Хамий округі) аумағында көшіп жүрген. Әдетте көш рулық негізде құрылатын болған. ШҰАР аумағында қазақтар саны жағынан ханьдар мен ұйғырлардан кейінгі үшінші орынды иеленіп, жалпы халықтың 7,4% құрайды. ҚХР жарияланғаннан бергі 54 жылда Аспан асты еліндегі қазақтардың саны үш еседен артық өсті. Қазақтар лауазымды этнос болып табылатын ІҚАО басқа да автономиялық құрылымдар бар: Санчжи-Дунган облысындағы Мурэ-Қазақ автономиялық уезі, Хамий округіндегі Баркөл-Қазақ автономиялық ауданы және Ганьсу өлкесіндегі Ақсай-Қазақ автономиялы ауданы. Цинхай өлкесінде Хайси-Тибет-Моңғол-Қазақ автономиялы облысы бар, оны көбінесе жай ғана Хайси-Моңғол-Тибет деп атайды. Сондай-ақ оншақты автономиялы қазақ болыстары бар. Үрімшінің арғы жағындағы Ганьсу мен Цинхай аумақтарына қазақтар 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін көшкен. ІҚАО қазақтары автохтонды халық болып табылады. Бұл аумақты қазақтар жоңғарлармен екі ғасырға созылған күресте қорғап қалды. Басқа елде өмір сүре отырып, қазақтар бұл жерде басқа тарихи шеңберде, басқа әлеуметтік-экономикалық және саяи жағдайда дамыды, қытайдың мәдени ықпалында өмір сүрді. Қазақстандық зерттеушілер мәліметтері бойынша Қытайдағы қазіргі қазақ диаспорасының бірқатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, ҚХР аумағында тұратын қазақтардың 80% ҚХР құрылғаннан кейін туылғандар, оның 70% – 1962 жылдан кейін және 50% – «мәдени революциядан» кейін туылғандар. Бұл, бір жағынан, «тууды реттеу» саясатын жүзеге асыруда хань емес халықтарға жасалған белгілі бір «жұмсақтық» туралы қорытындыны білдірсе, екінші жағынан – қазақ халқының басым бөлігі ҚХР өз отаны деп қарайтынының көрсеткіші. Қазақ диаспорасы өкілдерінің көпшілігі үшін «мәдени революция» кезеңінің эксперименттері өз тәжірибелерінен таныс және оларда жалпы «мәдени революция буындарына» тән психологиялық ерекшеліктердің бәрі бар. Екіншіден, ҚХР-дағы қазақ этникалық тобының мәдени және жалпы білім беру деңгейін көтеру ісіндегі қол жеткізген елеулі прогреске қарамастан ол төмен күйінде қалуда. 1982 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша алты жастан жоғары қазақ ұлты (725 130 адам) арасында әртүрлі жоғары оқу орандарының түлектері тек – 2 547 адам; студенттер – 1 483; екінші сатыдағы орта мектеп түлектері – 41 599; бірінші сатыдағы орта мектеп – 124 781; бастауыш мектеп – 351 272; сауатсыздар мен шала сауаттылар – 203 448 адам немесе автономиялық райондағы қазақтардың жалпы санының 28,66%, оның ішінде алты жастан он бір жасқа дейінгілердің арасында – 81 325 адам. Қазақ ұлтының 50%-нан астамын құрайтын әйелдер арасында сауатсыздық деңгейі ерлерге қарағанда 1,5 есе артық. Бұл жағдайдың ҚХР-дағы қазақ халқының тиісті жұмыспен қамтылуы саласына әсері ететіні сөзсіз. Елдің халық шаруашылығында жұмыс істейтін 294 923 қазақтың 243 557-сі немесе экономикалық белсенді қазақ халқының 82,58% – жер өңдеуде, мал, балық және орман шаруашылықтарында шоғырланған; кеніштерде, ағаш өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында – 3659; зауыттар мен фабрикаларда – 3781; құрылыста – 2016; көлік және байланыста – 2224; сауда мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарында – 9152; денсаулық сақтау мен әлеуметтік қамсыздандыруда – 16045; мемлекеттік және партиялық органдарда – 9460 қазақ жұмыс істейді [3]. 80 жылдардың басындағы ҚХР қазақтары кәсібі жағынан былай бөлінген: әртүрлі кәсіпорындардың техникалық персоналы – 32 889, мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, партиялық және қоғамдық ұйымдардың жауапты қызметкерлері – 5 821, іс қағаздарын жүргізушілер мен осы санаттағы қызметкерлер – 5 809, сауда қызметкерлері – 3 816, қызмет көрсету саласы қызметкерлері – 4 812, жер өңдеушілер, мал өсірушілер, орманшылар – 219 752, өндіріс жұмысшылары, көлік жұмысшылары және осыған сәйкес санаттағы жұмысшылар – 21 295 немесе ҚХР халық шаруашылығындағы жұмыс істейтін қазақтардың 7,43% ]. 1982 жылдың ортасында ҚХР аумағында тұратын қазақтардың құрылымы және олардың ҚХР-ның 56 ұлты құрылымындағы жағдайы осындай болатын. Өткен реформалар жылында бұл құрылым айтарлықтай өзгеріске ұшырай қойған жоқ; сөз жоқ, ҚХР қазақ халқының мәдени және білім деңгейінің көтерілуі аясындағы әлеуметтік прогресс байқалады. Техника саласындағы ұлттық кадрларды дайындау, ана тіліндегі мектеп білімін одан әрі дамыту және т.б. бұған куә. ҚХР-дағы қазақтардың мәдени және жалпы білім деңгейі өсіп келеді. ІҚАО тұрғындарының көпшілігі Бейжің(Пекин), Шанхай және Қытайдың басқа да ірі қалаларындағы, шетелдерде, соның ішінде Қазақстанда жоғары оқу орындарында оқып жатқандары да бар. Осыған қарамастан, қазақтардың әлеуметтік те, кәсіби де, саяси да құрылымдары ҚХР қазақ қауымдастығының даму үрдісі туралы куәландыратын және оның келешегін анықтайтын елеулі сапалы өзгерістерге ие болмай отыр. Соңғы уақытта Қазақстан тарапынан қазақтардың бұрынғы өткені туралы мәліметтер бар. Қытайдағы тарихи ескерткіштерге деген қызығушылық артып келеді. Осыған байланысты Қытайдағы қазақтардың мұрасын зерделеу жұмыстары басталып кетті. Мүдде ортақ, өйткені Қытайда ғалым, артист, суретші, музыкант қазақтар тұрады, олар кейбір жобалардың бастамашысы болды және оларды жүзеге асыруға жәрдемдесуде. Олардың қатуымен қазіргі кезде кітап басып шығару, тарихи материалдарды жинау және т.б. жұмыстар ұйымдастырылды. Бұл бағытта Қазақтардың Дүниежүзілік қауымдастығы белсенді жұмыс жүргізуде. Мысал ретінде «Шыңжандағы қазақ сазгерлері» кітабының әзірленуін келтіруге болады, оның авторы өнертанушы Құлжада Мұхамед, Майра Мұхамедқызының әкесі. Мұнымен қатар белгілі күйшілерге, суырып салма ақындарға арналған шығармашылық кештер өткізіледі, компакт-дискілер шығарылады. Мысалға, Қытайда тұрған күй шебері Бейсенбінің туған күнінің құрметіне арнайы компакт-диск шығарылды. Суырып салма ақын Т.Жолдыұлының 100 жылдығына жас орындаушылардың орындауындағы оның әндері жазылған магнитті таспа әзірленді. Қытайда би өнері өте дамыған. Осыған байланысты Қытайда тұрған атақты Тайыр күйшінің қызы белгілі балетмейстер Нағима Тайырқызының есімін атай кеткен жөн. Ол көптеген талантты бишілерді тәрбиеледі. Н.Тайырқызы Алматы қаласына келіп тұрады, онда облыстық филармонияда сабақ береді. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және СІМ белсенді сыртқы саяси курсы нәтижесінде Қытай тарапының позициясында Қазақстанның саясатына деген белгілі түсіністік байқалады. Елшілік отандастарға Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени өмірі туралы объективті ақпарат береді, оларды қызықтыратын көші-қон, демографиялық процестерді реттейтін нормативтік актілерді түсіндіреді. Соңғы жылдары Қытайда жергілікті билік органдарында қазақ тілінің қолданылу аясы тарылып келеді, ұлттық мектептер жабылуда. Біздің отандастарымызды Пекиннің бала тууын шектеу саясаты да алаңдатуда, ол қазақ халқының өспей қалуына әкеп соғады. ==== Іле-Қазақ автономиялық облысы ==== Қазақстан-Қытай шекарасының бойында өзінің үкіметі, жергілікті басқару органдары, қазақ мектептері мен қазақ тіліндегі газеттері, радио және телевидениесі бар Іле-Қазақ автономиялық облысы (ІҚАО) Қазақстанмен тұтастай шектесіп жатыр. ҚХР конституциясы бойынша автономиялардағы бірінші әкімшілік лауазымдарды лауазымды этностың өкілдері иеленуі тиіс, ІҚАО бұл қазақтар (аудандықтан бастап қалалық буынға дейінгі парткомның бірінші хатшысы лауазымына бұл қағида жүрмейді). Қазақтардың басым үлес салмағы білім беру, мәдениет, өнер, қаржы, сақтандыру, денсаулық сақтау, спорт және әлеуметтік қызмет көрсету саласында, сондай-ақ партиялық-мемлекеттік қызмет пен құқық қорғау органдарында байқалады. Аз кездесетіні – ғылымға негізделген салалар мен өнеркәсіптік, әсіресе ірі кәсіпорандарда. ІҚАО астанасы - Құлжа (қытай транскрипциясында - Инин) бірмезгілде Іле аймағының да орталығы болып табылады, мұнымен қатар облысқа тағы екі аймақ кіреді: орталығы Чугучак қаласындағы Тарбағатай және орталығы Алтай қаласындағы Алтай аймақтары. Әрбір аймақ ауылдық аудандарға бөлінген және мәртебесі бойынша бұрынғы одақтас республика облысының мәртебесіндей. Іле аймағында 9 аудан, Тарбағатай аймағында 6 аудан, Алтай аймағында 8 аудан бар. Шен туралы әкімшілік-аумақтық табельде ІҚАО Шыңжан аймақтарына қарағанда жоғары сатыда: оның аймағы мәртебесі жағынан округке тең. Сондықтан облыстық өкімет қосымша қондырғы сияқты және жергілікті билікке мәселені тікелей Үрімжіде шешкен оңай. Үрімшіде бұған кедергі жасамайды, әсіресе 1982 жылы ІҚАО Пекинге ҚХР үкіметіне тікелей бағынуды сұрап, ШҰАР юрисдикциясынан шықпақ болған шешімінен кейін. ІҚАО басында облыс үкіметінің төрағасы тұрады, оны қазақша «үкімет төрағасы» емес, «облыс бастығы» немесе «облыс үкіметі бастығы» деп атайды, өйткені төраға Қытайда біреу – ол ҚХР Төрағасы. Аймақты (округті) үәли (губернатор) басқарады, оны мұнда «әкім» емес, «уәли» деп атайды, ал қала мэрлерін «қала бастығы» деп атайды, есесіне аудан әкімдерін көбінесе «аудан әкімі» деп атайды. 1990 жылға дейін «аудан бастығы» термині қолданылатын. Болыс әкімін көбінесе жайғана «ауылбас» деп атайды. Қытайдағы қазақ автономиясының сақталу перспективалары бүгінде бірыңғай емес. Хань халқының тарапынан аз ұлт өкілдері пайдаланатын жеңілдіктерді сақтап қалудың құқық тарапынан дұрыстығы туралы мәселе жиі қойылып жүр. Қытай үкіметі мен ҚКП қазақ диаспорасы мен ирредентасына қатысты ұлттық саясаты қаншалықты бірмәндес болатындығы белгісіз. Қазақтар лауазымды этнос болатын және басшылық басында ресми тұрған, қазақтардың әлемдегі екінші әкімшілік-аумақтық құрылымы болып табылатын Іле-Қазақ автономиялық облысының Қазақстан үшін маңызы орасан. === Түркия === {{main|Түркиядағы қазақтар}} Түркиядағы қазақ диаспорасы негізінен өткен ғасырдың 50-ші жылдары Шыңжан-Ұйғыр автономиялық ауданының Алтай округінен («алтай қазақтары») көшіп барған, сондай-ақ XX ғасырдың 80-ші жылдары Ауғанстан мен Ираннан босқын ретінде қоныс аударған қазақтардан тұрады. Стамбул консулдық округінде алтай (3450 отбасы) және ауған (740 отбасы) қазақтары тұрады. Түркияда тұратын қазақтар жинақы орналасқан. 1972 жылы олар түрік үкіметіне өтініш жасады, сол жылы оларға Стамбулдан сатып алу және құрылыс салу үшін жер берілді. Біздің отандастарымыз бұл ауданды «Қазақкент» деп атады, қазір ол «Гюнешли» аталады, түрік тілінен аударғанда «Күн сәулелі». Стамбулда қазақтар басқа аудандарда да тұрады (мысалға, Зейтинбурну, Кучук Чекмеджи, Сафра-кой, Орнектепе), бірақ олар бірге болуға тырысады. Түркияда тұратын қазақтардың саны туралы мәліметтер де әралуан, сан айырмашылығы өте үлкен. 19 000-нан 25 000-ға дейінгі сандар аталады. Мысалға, Сайлау Батыршаұлының мәліметі бойынша Түрік Республикасындағы диаспора өкілдерінің саны 2003 жылы 19 мың адам болған. 2005 жылғы мәліметтер бойынша 25 000 адам деп көрсетілген. Қазақтардың негізгі бөлігі (2750 отбасы) Мәрмәр теңізінің жағасында, Стамбулдың “Зейтинбурну” ауданында шоғырланған, 120 отбасы – Эгей теңізінің жағасында (Измир провинциясы), 80 отбасы шамасында - Нигде провинциясында, 60 отбасы – Анкарада және басқа провинцияларда тұрады. Г.Меңдіқұлованың пікірі бойынша, көп жағдайда Түркиядағы қазақ қауымдастығы қазақ диаспорасы өкілдері үшін үлгі болды, бұл қазақтардың күш-жігерімен ғана емес, түрік үкіметінің түсіністікпен жауап қату әрекетімен де мүмкін болды, соның арқасында Шыңжаннан босқан қазақтар бұл жерден екінші Отанын тапты. 1990 жылдардағы Түркиядағы қазақ қауымдастығын зерделей отырып, 1970 жылдары қазақтардың аға буыны қалап кеткен, қазіргі кезде жемісін көріп отырған этникалық сәйкестілікті сақтау процесіндегі мынандай сәттерді атап өтуге болады. 1960 жылдары қазақтар қаланың әүрлі аудандарына қоныстанды, олардың балалары түрік мектептеріне бара бастады, бұл қазақ сәйкестілігін сақтау процесіне жәрдемдескен жоқ, керісінше қазақ жастарының бір бөлігі «түріктену» процесіне ұшырады, бұған қазақ ақсақалдары қарсы шықты. Қазақтардың «түріктену» процесін қалай да бір тоқтату үшін аға буында кейіннен қазақ бастауыш және орта мектебін ашуға болатындай бірге, бір ауданға қоныстану идеясы туды. Стамбулдың Гюнешли ауданында «Қазақкент» осылай пайда болды, оның ресми ашылуы 1973 жылғы 15 тамызда өтті. Алғашқы үйлер Отаны туралы естелік немесе ескерту ретінде «Алтай» көшесінде салынды. Түркияда 1986 жылы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларының толқыны ретінде түрік қазақтарының «Вакиф» мәдени-ағарту қоғамы құрылды. Бұл қоғамның құрылтайшылары 10 адам болды және алғашқы төрағасы болып Токтоубай Топлу сайланды. 1988 жылғы наурыздан бастап «Вакиф» түрік қазақтары қоғамының бюллетені» шыға бастады. «Бюллетеннің» екі нөмірі ғана жарыққа шықты. Бұл «Бюллетеньдерде» этнография мен қазақ халқының тарихы бойынша материалдар, Түркия мен Батыс Еуропадағы қазақ қауымдастықтарының өмірі туралы материалдар орын алды, қазақ диаспорасынан шыққан танымал қайраткерлермен және кәсіпкерлермен сұхбаттар жарияланды. Диаспораға әлеуметтік және экономикалық көмек көрсету мәселелерімен «Түркия қазақтарының қоғамы» айналысады, оның мәртебесі ұлттық-мәдени орталыққа тең. Түркияда басқа да қоғамдық ұйымдар жұмыс істейді: «Түрік қазақтарының әлеуметтік және мәдени дамуын қолдау қоры», «Қорқыт Ата қоры», «Шығыс Түркістан қоғамы» және «Ахмет Иассауи» қоры. 1991 жылдан бастап түрік қазақтары мен Қазақстан Республикасы арасында тығыз жан-жақты байланыстар дамып келеді. Түркияда тұратын қазақтар үшін соңғы кездегі маңызды оқиғалардың бірі 1997 жылғы 28-29 нурызында өткен Кіші Құрылтай болды. Сонымен қатар, Түркияның қазақ қауымдастығында сепаратизм жоқ, елдегі халықпен, үкіметпен және жергілікті әкімшілікпен қарым-қатынасы жақсы. Түркияда жоғары білім алу қымбат, сондықтан оған көптеген қазақ жастарының қолы жете бермейді. Жоғары оқу орнына түсетін қазақ жастарының өкілдері негізінен ең озат студенттердің бірі болады. Кейбір қазақтардың екі жоғары білімі бар. Қазіргі кезде 200-дей қазақтың қыздары мен ұлдары Түркиядағы жоғары оқу орындарында экономика, құрылыс, журналистика, медицина және заңгерлік мамандықтары бойынша білім алып жатыр. Алайда Түркиядағы қазақ жастарының көпшілігі өздерінің этникалық: тері өнімдерін өңдеу, тігу және сату бизнесімен шұғылданады. Түркиядағы қазақ отбасыларының көбі күрделі (бөлінбеген) және моноэтникалық болып келеді, әйтсе де басқа түркі халықтары өкілдерімен: қырым татарларымен, қырғыздармен, ұйғырлармен некелесу де онша аз емес. Қазақтың жігіттері үшін некеге тұру жасының шектелуі жоғары. Қазақтар көбінесе 30-ға толғанда, отбасын құруға және толық жауап беруге материалдық негіз қаланған кезде үйленеді. Дәстүр бойынша Түркияда отбасы үшін бар жауапкершілік ерлерге жүктелген. Жоғары білім алмаған қыздар көп жағдайда кәмелетке тола салысымен күйеуге шығып, күйеулеріне отбасылық өндірісте көмектеседі. Қазақ жастарының өкілдері Батыс Еуропа, Солтүстік Америка елдерінен жұмыс пен жақсы өмір іздеп өз үйлерін жиі тастап кетіп жүр және соңғы алты жылдың ішінде Қазақстанға көшіп келуге әрекет ете бастады. Түрік қазақтары тұрған елінің жағдайына көбірек бейімделген диаспора болып табылады. Түркия мәдени, діни, тілдік жағдайы анағұрлым жақын ел. Еуропада тұратын қазақ диаспорасының Түркиямен байланысты әлі күнге күшті. Шын мәнісінде еуропалық диаспора – бұл Түркия аумағынан көшіп келгендер. Бұл тұрмыста, тұлғааралық қарым-қатынастарда көрініп тұрады, қазақ диаспорасының өкілдері өз балаларына негізінен түрік есімдерін береді, салт-дәстүрлер мен мерекелер түріктердің әдет-ғұрпы бойынша өтеді. Бұл заңды да, өйткені түркі халықтарының жақындығы ежелден тығыз болды және Түркияда ұзақ өмір сүру, сөзсіз қазақтардың мәдениетіне ықпал етті. Еропалық қазақтардың Қазақстанға қарағанда Түркиямен туыстық байланысы күштірек. Олардың туыстарының көпшілігі Түркияда, Қытайда, Алтайда тұрады. Қазіргі уақытта Стамбулда Түрік қазақтарының қоры белсенді жұмыс істеуде, Стамбул қаласының муниципалитеті Қорға арнап үй-жай бөлген. Қор басшылары қазақ тілін оқып-үйренуге жағдай жасауға, Стамбул қазақтарының Қазақстан мәдениеті, өнері өкілдерімен кездесулерін ұйымдастыруға тырысады, Қорда Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары болып қайтты. Қордың кабинеттерінде қазақтың ұлттық тұрғын-үйі – киіз үй қойылған, қазақ тұрмысының заттары, Қазақстан туралы әдебиеттер жинақталған, олар әртүрлі мерекелерде, кездесулерде, концерттерде көрсетіледі. Қордың жанында балалар би ансамблі ұйымдастырылған, ол әртүрлі концерттерге, тұсау кесер рәсімдеріне қатысады. Қордың күшімен «Арман» журналы шығып тұрады. Материал таңдауда қиындықтар бар, елдегі өмірді толық қамтып жазатын авторлар жоқ. Түрік қазақтары қазақ тіліндегі ақпараттар алуда қиындықтарға тап болуда. Қазақ диаспорасының аудан мен қала муниципалетитімен қарым-қатынасы жақсы. Қордың басшысы жергілікті өкіметтің қазақтарды ерекшелендіріп тұратын заңға мойынсұнушылықты, үлкендерді силауды, еңбекқорлықты бағалайтынын атап өтеді. Қазақтардың өз ортасында билер институтын (кішкене өзгерген түрінде) жүргізеді. Жергілікті биліктегілер басқарудың бұл жүйесін аудандық деңгейге еңгізу туралы ұсыныс жасаған. Қазақтардың арасында полицияға ұсталған, қылмыс жасалған, бұзақылық және т.б. оқиғалары жоқ. Қазақтардың экономикалық жағдайы тұрақты, жұмыс істей алады және кәсіптері бар. Жастар түрік тілінде сөйлейді, оқу орындарында түрік тілінде білім алады. Қазақ тілін үйретуді Қор өз күшімен ұйымдастырған. 2005 жылы Стамбул университетіне қазақ тілінің оқытушысы келіп, студент жастар арсында тілді оқытуды ұйымдастырды. Оқу-әдістемелік әдебиет тапшы. Әліпбилер графикасының әртүрлі болуына байланысты қиындықтар бар. Қазақстаннан келетін оқулықтар кириллицада жазылған. Тілді үйрету үшін осы графиканы білетін мамандар жоқ. Бұл жағдай Қазақстаннан келетін киррилицада жазылған оқулықтардың мәнін жоқ етуде. Қазақ диаспорасы Стамбулдағы қазақстандық елшілікпен өте тығыз байланыста. Олардың қолдауымен Наурыз мерекесі, Қазақстанның өнер шеберлерінің концерттері ұйымдастырылған. Түркияда қазақтар негізінен тері ісімен айналысады, дербес бизнестерін дамытуда. Жұмыс, салық, бәсекелестік жағдайларында қиындық көрмейді. Олардың айтуынша қазақтарды адамгершілігі мен жауапкершілігі үшін жақсы клиент және серіктес ретінде силайды. Қазақстан нарығына жұмыс істейтін кәсіпорандар бар, Алматыда 13, Шымкентте 30–ға жуық дүкендері ашылған. Алайда олар аз, сондықтан санын көбейту қажет. Түркияда тұратын қазақтар қазақ тілінің жоғалуына, Қазақстаннан келетін ақпараттардың тапшылығына, Қазақстанға көшіп барудың қиын жағдайларына алаңдаулы. Эфирде қазақ тіліндегі хабарлардың жоқтығынан қанағаттанбаушылық сезімде. Қазақ тілін білуді қолдайтын және дамытатын ақпараттық орта жоқ. Аға буын балалары мен немерелерінің болашағына қатты алаңдайды. Түркия қазақтары Отанына оралу шарттарының күрделілігіне қатты абыржулы: тіркелу (прописка), ТИБ-нан анықтама сияқты оралмандарда болмайтын құжаттарды жинуадың машақаты. Түркияда тұратын қазақтардың пікірінше, шетелдегі қазақ диаспорасы Қазақстанның халықаралық қатынастардағы позициясын күшейте алар еді, елдің оң имиджін қалыптастырудың, экономикалық байланыстарды нығайтудың көзі болалар еді. Маңызды шарттардың бірі мәдени орталық құру, оған мемлекеттің көмегі қажет. === Еуропа елдері === {{main|Еуропадағы қазақтар}} АҚШ пен Батыс Еуропа (негізінен ГФР, Франция, Скандинавия) елдеріндегі қазақ диаспорасы оқуға бару нәтижесінде және «еңбек» көші-қоны толқынында қалыптасқан. Қолайлы әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайы мен сіңісті ділі оларды Еуропада ұстап тұр. Басқа елдерде қазақ ұлтының өкілдері саны аздығынан жергілікті халыққа сіңіп кеткен. Тұманды Альбион жағалауындағы қазақ диаспорасы өкілдерінің саны аз болуы 1960-1990 жылдардағы британ көші-қон саясатының құқықтық шараларының салдары болды. Ұлыбританияда қазақтар негізінен Лондон мен Редингте тұрады, бұл олардың кәсіби бағдарымен қызмет аясына байланысты. Ұлыбританиядағы қазақ диаспорасының өкілдері моноұлтты некені қалайды және оларға тұрып жатқан еліне өз отбасын көшіріп алып келу тән. Сондықтан, оларға этникалық түптамырын жоғалтпау және балаларын қазақ тілі мен қазақ халқының мәдениетіне жақындастыру маңызды. Ол үшін 1992 жылы Ұлыбританиядағы қазақтар қоғам құруға шешім қабылдады, өйткені 1985 жылы бұл елге Түркия мен ҚХР қазақтары оқу және жұмыс істеу үшін көшіп келе бастады. Бұл қоғамның мақсаты Ұлыбританияда тұратын қазақтардың арасында бір-бірімен байланыс орнату, сондай-ақ этникалық Отаны – Қазақстанмен жан-жақты байланысты нығайту болды. Мұндай қадамдардың бірі 1995 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Ұлыбританияға ресми сапары кезінде жасалды, қазақ диаспорасының өкілдерін Президент қабылдап, олармен әңгіме барысында олар өз проблемаларын талқылады. Өкінішке орай, Ұлыбританиядағы қазақ қауымдастығын ерекшелендіріп тұрған нәрсе олардың бастарының бірікпеуі, қазірге дейін ҚХР-да, Түркияда және Қазақстанда тұратын қазақтармен тығыз байланыс орнатылмаған. Қазақ қоғамы берген мәлімет бойынша Лондонда Түркиядан шыққан қазақ диаспорасының 65 өкілі тұрады. Бұған ҚХР, Қазақстаннан және басқа елдерден келген қазақтар кірмеген, олар қазақ диаспорасының санын 100-120 отбасына көбейтеді. ГФР-ға қазақтар түрік еңбек көші-қонының құрамдас бөлігі ретінде 1960-жылдардың ортасында көшіп келе бастады. Сонымен қатар, Екінші дүниежүзілік соғыс уақытынан бастап Алманияда екі қазақ – түрік азаматтығы бар бұрынғы легионерлер тұрады. ГФР-да қазақтар Рура мен Рейн өнкрекәсіптік аймағындағы жұмыстан басқа қоғамдық-саяси қызметпен айналысты, соның ішінде Мюнхеньде «Азаттық» радиостанциясының қазақ редакциясында жұмыс істеді. ГФР-дағы қазақтар мына жерлерде тұрады: Мюнхеньде - 60 отбасы немесе 300 адам, Кельнде - 90 немесе 450, Гамбургте - 4 немесе 20, Батыс Берлинде - 20 немесе 100, Хайдельбергте - 1 немесе 5, Майнцте - 2 немесе 10, Майндегі Франкфуртте - 1 немесе 5. Барлығы: 178 отбасы немесе 890 қазақ. ГФР-да өскелең қазақ жастарының арасында мәдени-білім беру шараларын өткізу үшін Мюнхень мен Кельнде екі қазақ қоғамы ұйымдастырылған. ГФР-дағы бұл қоғамдардың қызметінің жанданбай тұрғанын іс жүргізу мен үйлесімді әрекет ету тәжірибесінің жоқтығымен түсіндіруге болады. ГФР-дағы қазақ диаспорасы үшін өткір мәселелердің бірі тілдік проблема болып табылады. Негізінен, қазақтар отбасында түрікше, балалары немісше сөйлеседі. Қазақстаннан қазақ тіліндегі кітаптар, газеттер мен журналдар жіберу осы проблеманы шешуде күшті қолдау болар еді. 1993 жылы Мюнхеньде «Еуропалық қазақ түріктерінің бюддетені» шыға бастады. Бірінші нөмірі түрік тілінде, ал екіншісі қазақ тілінде шықты. Бюллетеньде Түркиядағы, Германиядағы, Франциядағы, Швециядағы, Австриядағы, Ұлыбританиядағы, Швейцариядағы және Даниядағы қазақ қауымдастықтарындағы болып жатқан оқиғалар туралы ақпараттар басылды, Қазақстандағы жетістіктер туралы хабарламалар жарияланды. Екі жылда (1993-1994) екі нөмірі ғана жарық көрді. ГФР-да тұратын қазақтарды олардың жоғары білім деңгейі мен әлеуметтік мәртебесі ерекшелендіреді, өйткені көшіп келген қазақтардың алғашқы буындары өз балаларына жақсы білім бере алды, қазір олар заңгер, стоматолог, инженер болып жұмыс істеуде. ГФР қазақтарының отбасылық қарым-қатынасында, мысалға, Франциядағы қазақтарға қарағанда консерватизм басым. Қалыңдықтарын Түркияда тұратын қазақ отбасыларынан әкелуге тырысады. Түрік қыздарымен жиі некелеседі және түркі емес халықтармен некеге тұрмайды. Ақпарат беруші қазақтардың мәліметтеріне сәйкес қазіргі кезде Швецияда 30-дай қазақ отбасы тұрады, негізінен Түркиядан барғандар. Олар Стокгольмде, Евелде, Вастераста, Гетеборгте тұрады. Соңғы уақыттары олардың саны осы елдің азаматтарымен некеге тұрған Қазақстаннан келген қазақтармен толығуда. === Америка Құрама Штаттары === {{main|АҚШ-тағы қазақтар}} АҚШ-қа қазақтар Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көшіп бара бастады. Негізінен, АҚШ-тың қазақ халқын бірнеше топқа бөлуге болады: 1) бұрынғы КСРО азаматтары, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде тұтқынға түсіп, Алмания аумағындағы концентрациялық лагерьлерде ұсталған, одақтастар әскерлері азат еткеннен кейін және тексеруден өткен соң өздерінің өтініштері бойынша Түркияға тұруға жіберілген, сосын Түркиядан Штаттарға көшіп барған, онда қазір олардың екінші және үшінші ұрпақтары тұрып жатыр; 2) Түркиядан келген қазақтар, түрік еңбек көші-қонының құрамында келіп жұмыс тапқан, бес жыл тұрақты (ешқайда шықпай) тұрғаннан кейін АҚШ азаматы мәртебесін алған; 3) ҚХР-нан келген қазақтар, АҚШ-қа Жапония, Тайвань арқылы Тынық мұхитты кесіп өтіп, Тынық мұхит жағалауында оқуға немесе жұмыс істеуге қалып қойған, сосын елде тіршілік ету мүмкіндігіне ие болған; 4) Қазақстан Республикасынан келген қазақтар, оқуға немесе жұмыс істеуге келген; 5) АҚШ азаматтарымен этникааралық некеге тұрып, азаматтық алғандар. АҚШ мультимәдени және полиэтникалық ел ретінде көшіп-қонған қазақтарды 1960 жылдардың ортасынан бастап, 1965 жылғы көші-қон заңын ырықтандырғаннан кейін тарта бастады. «Америка этникалық топтарының Гарвард Энциклопедиясына» сәйкес 1960-жылдары АҚШ-та 20 шақты қазақ отбасы болған. Бұл 20 отбасының 13-і осы елге 1960-жылдардың ортасында көшіп келіп, Нью-Йорк, Вашингтон (Колумбия округі) метрополиінде және Калифорния штатында қоныстанған бұрынғы вермахт тұтқындарының отбасы. Бұл облыстарға қоныстануды мына көрсеткіштер бойынша таңдаған: 1) жұмыс табу мүмкіндігі; 2) онда тұрып жатқан өз этникалық топтарының өкілдерінің болуы; 3) бұрынғы тұрған жеріне шамалы болса ұқсас климат жағдайы; 4) жоғары оқу орындарының болуы. АҚШ қазақтарында моноэтникалық және этникааралық некелер байқалады. Этникааралық некелер аға буынға тән. Керісінше, диаспораның екінші, үшінші буын жастары өмірлік серіктерін қазақ ортасынан табуға тырысады, бұдан этникалық сәйкестілікті сақтауға арналған стратегия айқындалады. Басқа диаспораларға қарағанда АҚШ-тағы қазақтардың саны аздығынан және америкалық қоғам тіршілігінің барлық саласына ықпал ету мүмкіндігі болмағандығынан маңызды проблемаларын бірлесе шешуге болатын өз қоғамы да жоқ. Британиядағы сияқты америкалық қазақтарға да басы бірікпеушілік тән. 1996 жылы Индиана университетінің (Блумингтон) жанынан Қазақ студенттік ассоциациясы құрылды, ол жыл сайын Наурызды тойлайды, қазақ халқының салт-дәстүрлерімен және әдет-ғұрыптарымен таныстырады, тақырыптық конференциялар өткізеді. АҚШ-тағы қазақ диаспорасы Қазақстан Республикасы қазақтарының АҚШ азаматтарымен жасалған этникааралық некелерінің, сондай-ақ америкалық өкіметтің Қазақстанның көрнекті ғалымдары мен мамандарына осы елде тұрып, қызмет ету мүмкіндігін беруі арқасында өз қатарларын толықтырып отырады. === Иран === {{main|Ирандағы қазақтар}} Қазіргі уақытта қазақ диаспорасы әртүрлі мәліметтер бойынша Гор-ган, Бендер-Туркмен және Гүлістан провинциясының Гомбад қалаларында тұратын 10-нан 15 мыңға дейінгі адамды құрайды. Ирандағы диаспора негізінен өткен ғасырдың 20-30-жылдары, КСРО-да ұжымдастыру, мал мен астық қорын тәркілеу процесі басталған кезде қалыптасқан. Олардың көпшілігі – Маңғыстау облысы аумағынан келгендер. Ирандағы Қазақстан Республикасы Елшілігінің жәрдемімен 59 отбасы арнайы авиарейспен тарихи отандарына көшіп келді. === Пәкістан мен Ауғанстан === Пәкістан Ислам Республикасындағы қазақ диаспорасы Сайлау Батыршаұлының мәліметтері бойынша 1600 адамды құрайды. М.Тәтімов олардың саны 3 000 адам деп есептейді, Г.Меңдіқұлованың мәліметтері бойынша олардың саны 5 000 адам. Пәкістандағы қазақ ұлты негізінен басқыншы Кеңес армиясынан қашқан ауғандық қазақтардан тұрады. Пәкістаннан келген репатрианттар өмір сүруге қажетті қаражатсыз қалғандықтан Елшілік олардың тіршілік етуіне көмектесудің барлық мүмкіндіктерін жасады. 1998 жылы Қазақстанға Ауғанстаннан келген босқындардың көп бөлігі (230 адам) жіберілді. 1999-2000 жылдары тағы 573 қазақ оралды. Ауғанстанда 21 000 қазақ бар. Қазақстан Республикасының Дипломатиялық миссиясының ақпаратына сәйкес 374 адам тарихи отанына оралуға тілек білдірген. Ауған қазақтарының көбі сауатсыз, жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ. Ауғаныстан қазақтарының тарихы, этнографиясы, тілі мен діні, жалпы тыныс-тіршілігі жүйелі түрде зерттелмей келеді. == Әлем елдеріндегі қазақтардың саны == * АҚШ - 1 000<ref>https://vuzlit.ru/1052127/kolichestvo_kazahov_stranah_mira Таблица составлена по данным посольств и представительств РК в разных странах мира,</ref> * Аргентина - 500 * Аустралия - 900 * Ауғанстан - 200<ref>https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/skolko-kazahov-v-afganistane-rasskazali-v-mid-446153/ Сколько казахов в Афганистане, рассказали в МИД</ref> * Аустрия - 700 * Беларусь - 1 068<ref>http://www.belmir.by/2020/09/11/%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%B8-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8-2019-%D0%BA%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%B5-%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82/ Итоги переписи-2019: какие национальности живут в Беларуси</ref> * Бельгия - 500 * Германия - 2 000 * Израил - 100 * Иордания - 200 * Иран - 5 000<ref>https://weproject.media/articles/detail/etnicheskie-kazakhi-v-irane-ob-izuchenii-yazyka-i-obshchikh-traditsiyakh/ Этнические казахи в Иране</ref> * Канада - 7 000 * Моңғолия - 83 000 * Пакистан - 5 000 * Сауд Арабиясы - 1 000 * Сирия - 100 * Ұлыбритания - 300 * Франция - 2 000 * Швеция - 200 ==Терминдер сөздігі== [[Босқындар]] – сөздің бастапқыдағы мағынасы: өз елін, жұртын қандай да бір келеңсіз жағдайға байланысты қалдырған адамдар, мысалы, соғыс, ашаршылық, жұт, стихиялық бәле және т.б. [[Диаспора]] –грек сөзінен шыққан,белгілі бір халықтың (этникалық қауымның) біраз бөлігінің өз елінен тыс өңірге орын тебуін білдіретін ұғым. («шашыраңқы» немесе «елінен, жерінен ажыраған»). [[Кордон]]- шекара күзеті болатын жер. [[Конвенция]] – халықаралық келісім, қандай да бір арнайы мәселемен мәмілеге келу. [[Миграция]] – халықтың қоныс аударуы, қозғалысы; халықтың ел ішіндегі ішкі көші-қоны; халықтың бір елден екінші елге қозғалысы, сыртқы көші-қоны. [[Отан]]- туған ел, атамекен. Адамның туған жері: сол халықтың тарихи аумағындағы оған жағатын табиғат, халқы, тарихи даму ерекшеліктері, тілі, мәдениеті, тұрмысы және өнегелігі. [[Оралман]]дар – Қазақстан Егемендігін алмай тұрғанда өзге мемлекеттің территорясында тұрған қазақ ұлтының азаматтығы жоқ шетелдектер, енді Қазақстан жеріне тұрғылықты тұру мақсатымен келгендер. [[Репатриация]]- әскери тұтқындарды, босқындарды, эмигранттарды туған еліне қайтару. == Түсініктемелер == <references/> == Тағы қараңыз == * [[Қазақтар]] * [[Қазақстан]] [[Санат:Қазақтар]] [[Санат:Түркі этникалық топтары]] 1pglzheeothxznnmuu5ayiy6tpyzde6 3053811 3053810 2022-07-22T12:46:21Z Asantashanov 121296 wikitext text/x-wiki {{мағына|Қазақ (айрық)}} '''Қазақ диаспорасы''' – [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]нан шет аймақтарда тұратын [[қазақтар]].Дүние жүзіндегі қазақтардың жалпы саны 30-35 миллион болса, Қазақстан аумағынан тыс 20 миллион Қазақ диаспорасы бар, [[шекара|сыртқы шекараларды]] кесіп өтіп, әуелі Қазақстаннан [[Қытай]]ға, [[Орталық Азия]] мемлекеттеріне, [[Ауғанстан]] мен [[Иран]]ға, одан әрі бүкіл [[дүние жүзі]]не тараған. Қазақстанмен іргелес шет жұртта қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай аймақтарда шашырап жүрген Қазақ диаспорасы-ның жалпы саны 20 млн деп есептеледі ([[2020]]). Шет елде болса да өз ата мекендерінде тұрып жатқан ирредент Қазақ диаспорасы-ның, яғни Қазақстанмен іргелес, шектес, түрлі тарихи кезеңдерде одан зорлық-зомбылықпен тартып алынған, қилы замандардағы түрлі саяси айла-шарғы, белден басқан қиянат салдарынан [[Ресей]]ге, [[Қытай]]ға, [[Өзбекстан]]ға қосылып кеткен ата мекендерде тұратын қазақтардың ұзын саны 20 млн-ға жуық. Ал бөтен жерлердегі бытыраңқы диаспора 1 млн адам. Қазақ диаспорасы шоғырлы диаспораға жатпайды. Батыс Еуропаның реципиент-елдеріндегі және АҚШ-тағы этн. қазақтар топтасып тұрмайды. Бірақ Шығыс елдерін (Түркия, Иран, Ауғанстан) мекендеуші қазақтар анағұрлым шоғырланып мекендеген. Бұған олардың бірлесіп тұру тілегі ғана емес, сонымен бірге реципиент-елдің олар жөнінде жүргізген саясаты да ықпал еткен. Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігінен қанға сіңген тамаша бейімделгіштік, жерсінгіштік, алғырлық қабілет-қасиеттерінің арқасында Қазақ диаспорасы жартылай этникалық, мультимәдени, мультидіни құрылымды елдерде жергілікті тіршілікке бейімделіп кете алды. Өздері тұрып жатқан аймақтарда этн. азшылық болғандықтан, сол елдің саяси құрылымында Қазақ диаспорасының айтарлықтай салмағы жоқ. ==Қазақ диаспорасының қалыптасып, дамуына қатысты саяси себептер== 18 ғ-дағы жоңғар-қазақ соғыстары, қазақтардың Ресей үстемдігіне қарсы 18 – 19 ғ-лардағы ұлт-азаттық көтерілістері мен соғыстары, патшалық билік барысында Қазақстанда Столыпиннің агр. саясаты, Орт. Азия мен Қазақстандағы [[1916]] жылғы ұлт-азаттық қозғалысы, елде кеңес өкіметінің орнауы және азамат соғысы, ұжымдастыру кезеңінде қазақтарға қатысты жүргізілген геноцидтік саясат. Шығыс Түркістандағы (Шыңжаңдағы) қазақтардың қытай өкімет орындарына қарсы ұлт-азаттық күресі, 2-дүниежүз. соғыс; экон. себептер: [[Ресей]]ге қосылғаннан кейін және кеңестік ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанда шаруашылық жүргізудің дәстүрлі көшпелі жүйесінің күйреуі, [[1960]] – [[1990]] ж. [[Батыс Еуропа]] мен [[Америка]] елдеріне еңбек көші-қоны, кеңестік жүйе күйрегеннен кейін нарықтық қатынастарға көшу жағдайындағы өтпелі кезеңде [[Қазақстан экономикасы]]нда орын алған уақытша тұрақсыздық; діни себептер: патшалық және кеңестік билік кезеңдерінде мұсылмандардың тауап ететін қасиетті жерлері болып саналатын [[Мекке]] мен [[Медине]]ғе [[діндар]]лардың [[хажылық сапар]]мен баруының қиындауы, әсіресе, кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде дін басыларының: имам, қожа, молда, ишандардың, тақуа діндарлардың қуғынға ұшыратылуы, дін жолын ұстаушылардың, тіпті дінге сенушілердің қыспаққа алынуы. Қазақ диаспорасының ата жұрттан ығысып сыртқа ауа бастаған тарихи ұзақ ағыны “ақтабан шұбырынды“ кезіндегі жаугершілік-шапқыншылықтан басталды. [[1723]] ж. солт.-шығыстан баса-көктеп кірген жоңғар шапқыншылығынан шегінген бейбіт көшпенді шұбырындылар оңт.-батысқа қарай ауып, қазіргі Орта Азия жеріне тереңдей енуге мәжбүр болды. Шапқыншылықтан қатты күйзелген қазақтың шашырап және өзара араласып кеткен ру-тайпалары Ташкент маңында жасанды құрамалар түрінде қайта құрылып, сол аймақтарда қалып қойған. Бүгінде құрамалар қазақ-өзбек арасында қалған ирредент-маргиналдар болып саналады. Олардың өмір тіршілігі аз зерттелген. Тамды аймағында, Мырзашөлде, Шыршық бойында қазақтар ежелден-ақ тұрып келген. Қ. д-ның әрі қарай кең жайылуына отаршылдық тікелей әсер етті. Алдымен, [[Еділ]] мен [[Жайық]]тың жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертіс өңірінен зорлықпен қуылып, сарытабан сүргін болған көшпенді қазақ тайпалары солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай жөңкіле көшкен. Отаршылдық тудырған үркіншілік кезеңі шамамен 1650 жылдан 1916 жылға дейін жалғасып келді. Қытай мен Моңғолияға қарай қазақ жұртының үркіншілігі, әсіресе, азамат соғысы жылдары кең өріс алды. Саясаттан бейтарап момын халық шетке қарай ақ гвардия шылар келгенде бір ығысса, қызыл әскерлер келгенде тағы жөңкілді. Алты жылға созылған (1916 – 21) ұлт-азаттық көтерілісі мен азамат соғысы жылдарында ата мекенінен 200 мың адам көшіп кеткен. Ал кеңестік дәуірдегі әміршілдіктен туған асыра сілтеу жылдары ([[1930]] – [[1934]]) 5 млн. қазақ шет жұртқа үдере көшті. Ирандағы қазақтар қазіргі Маңғыстаудан ауып келсе, Моңғолиядағы қазақтардың соңғы көші Сібірге барып паналағандар. Қазақстанның солт-нде қызылтабан болған қазақ жұрты екінші рет бас сауғалап Қытайға бет алған. Қызыл қырғыннан қашқан қазақтардың ұрпақтары сондай-ақ Қарақалпақстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстанға, Иран мен Ауғанстанға ауып барған. Қазақстан дүниежүз. қоғамдастықтың толық құқылы мүшесі болып отырған қазіргі жағдайда Қазақ диаспорасының, ҚР-мен біздің отандастарымыз мекендейтін елдердің өзара қатынастары мен байланыс мәселелері мемлекетаралық деңгейде өткір қойылып отыр. Қазақ диаспорасы біздің мемлекетіміздің қазақтар тұратын елдермен сыртқы саясатының маңызды бөлігіне айналды. Қазақстанда “Халықтың көші-қоны туралы заң” ([[1999]]) қабылданып, шет аймақтардағы қандастарымыздың ата жұртына – тарихи Отанына көшіп келу үрдісін реттеу ісі қолға алынды.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9</ref> == Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы == {{main|Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы}} Жаңа заманда қазақ халқының бір бөлігі өздерінің тарихи отанынан тыс жерлерде тұрып жатты. Олар бір бөлігі ирредента, ал екінші бөлігі диаспора саналды. Ирредента деп өздерінің ежелгі атамекенінде дәстүрлі өмір сүріп отырған біртұтас халықтың бір бөлігін айтады. Алайда өкінішке қарай, қазақтардың бірқатар жерлері шекаралардың өзгеруі, отаршыл басқыншылық сияқты оқиғалардың салдарынан басқа мемлекеттің құрамында болып шықты. Ал диаспоралар халықтың бір елден екінші елге лажсыз қоныс аударып, өзге халықпен бірге тұруы болып табылады. Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге лажсыздан қоныс аударуы ХІХ-XX ғасырлар шебінде жиі орын алды. Ол кезде қазақ даласын Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс аударып келген шаруалар арқылы отарлау жаппай жүріп жатты. Қазақтардың ең жақсы, құнарлы да шұрайлы жерлерін күшпен тартып алу жалғаса берді. Міне, мұндай жағдайда қазақтардың өздерінің ежелден отырған, дәстүрлі көшіп-қонып жүрген жерлерін лажсыздан тастап, қайдағы бір құнарсыз, сусыз жерлерге қоныс аударудан өзге амалы қалмады. Көптеген ұлт-азаттық көтерілістері аяусыз басып-жанышталғаннан кейін қазақтар басқа мемлекеттердің аумағына көшіп кетуге мәжбүр болды. Мәселен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң 3 млн тарта қазақ Қазақстан аумағын тастап Қытайға көшіп кетті.<ref name=kaz8>[[Қазақстан тарихы]] (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т./ [[Алматы]]: Атамұра, [[2008]]. — 352 бет. ISBN 9965-34-816-2</ref><ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref> === Ресей === {{main|Ресейдегі қазақтар}} Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 3-5 млн этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады. Біздің отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен шекаралас 12 субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі, Астархан, Орынбор, Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград, Новосібір және Түмен облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-Петерборда, Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да облыстарында өмір сүруде. 1999 жылдың басында Ресей Федерациясының өңірлерінде тұрып жатқан қазақтар туралы мынандай мәліметтер болды: [[File:Kazakhs in Russia, 2010.png|350px|right|]] {| class="standard" |- ! Аумақ || Саны |- |[[Астрахан облысы]] || style="text-align:right;" |600 000 |- |[[Орынбор облысы]] || style="text-align:right;" |500 000 |- |[[Волгоград облысы]] || style="text-align:right;" |200 000 |- |[[Шелебі облысы]] || style="text-align:right;" | 300 000 |- |[[Алтай өлкесі]] || style="text-align:right;" | 240 000 |- |[[Қорған облысы]] || style="text-align:right;" | 190 000 |- |[[Түмен облысы]] || style="text-align:right;" | 180 000 |- |[[Самар облысы]] || style="text-align:right;" | 160 000 |- |[[Новосібір облысы]] || style="text-align:right;" | 140 000 |- |[[Мәскеу]] || style="text-align:right;" | 100 000 |- |[[Санкт-Петербург]] || style="text-align:right;" | 80 000 |- |[[Ханты-Мансы аймағы]] || style="text-align:right;" | 40 000 |- |[[Омбы облысы]] || style="text-align:right;" | 200 000 |- |[[Сахалин облысы]] || style="text-align:right;" | 100 000 |} ==== Алтай Республикасы ==== {{main|Алтай қазақтары}} 1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының Көшағаш ауданында халықтың 39,6% – төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9 000 адамдай) – қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013 төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы – тиісінше 6 377 және 7 264 адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт (алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу. Этникалық өзін-өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым бөлігінің өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің тарихи салт-дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады. Мысалға, Көшағаш ауданының қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ этностарының жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы қазақтардың негізгі бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады – 48%, ал 2% - ұлы жүзге және 1% - кіші жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап беруге қиналады. Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық мәдениет деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе отбасылық тұрмыста қолданылады – қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым. Туыстардың екі ұрпағы бірге өмір сүретін отбасылардың саны Көшағаш ауданындағы алтайлықтарда да, қазақтар да бірдей. Үш ұрпақтан тұратын отбасылардың түрлері қазақ этносының арасында анағұрлым сирек кездеседі. Төртұрпақты отбасылар да кездеседі, алайда қазақ халқында олардың саны шамалы ғана – бар-жоғы бір пайыз. Отбасылық рөлді ұстау бұрынығыдан қатаңдау бола бастады. Отбасындағы адамдардың мінез-құлқы туралы дәстүрлі түсінік жаңа нормалар мен құндылықтар жағына қарай ауыса бастады. Әдетте қазіргі отбасыларда «ерлердің» және «әйелдердің» ісі деп нақты бөліп қарау аңғарылмайды. Бірақ Көшағаш ауданындағы қазақ отбасыларының өмірінде дәстүрлік сипаттар бар, мысалға отбасындағы ерлердің бас болуы туралы ұғымның сақталуы. Этникалық сәйкестілікті сақталуына халықтың метистену деңгейінің төмендігі де жағдай жасауды. Алтай қазақтарының арасында этникааралық некелер тарамаған. Некелердің көбі бір ұлт адамдары ішінде жасалады. Этникалық біртекті некеде 76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар құрайтын Усть-Канск ауданында ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым: қазақтардың 40% өзге ұлт өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және 17 % - алтайлықтармен). Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі – діни фактор. Алтайлықтар «лауазымды» этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік инфрақұрылымда көшбасында тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп қалған қазіргі жағдайда өзін-өзі анықтау нысанына айналған діни фактор ерекше маңызға ие боп отыр. Ислам әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай, Түркия мұсылмандарымен) байланыс орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның қарқынды «исламдануы» тек діни ғана емес, этникалық сананы да өзекті етіп отыр және Алтай Республикасы қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш ауданының этно-локалды топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің қарашығындай сақтауды. Аудан халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер деп санайды. Алтай мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа халықтары сияқты қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды. Республиканың заңнамалық актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл деп жариялады және қазақ тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми деңгейде пайдалануға болады деп көрсетті. Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды және отбасында қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді. Басқа этникалық топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары орыс тілін ғана емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін сөйлейді. Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси факторлармен және күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің ерекшеліктерімен негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру тілі орыс тілі болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі эксперименттің басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың арасында үш бастауыш, он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана тілінде (кенттің этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда – ана тілі курсын сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан әкімшілігі ұлттық мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның жәрдемімен Көшағашта Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай қазақтарының өзіндік ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып жатыр. 2001 жылы Көшағаш ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путин өз үндеулерін жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен бірге қазақ тіліндегі жергілікті телевидение, баспасөз және радионы дамыту жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй шаруашылығы бар, олар ет мен сүт өндірісінде жетекгі рөл атқарады. === Өзбекстан === {{main|Өзбекстандағы қазақтар}} Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері қазақтардың санын өте төмендетіп, 3 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда қазақтардың саны 5-7 млн адам деп сеніммен айтуға болады, бұл шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои, Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. «ҚР Азаматтығы туралы» Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді. Мамандардың болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу жылдарда күрт өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін Мектептерде қазақ тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002 жылы Елшілік ҚР Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім беру министрлігіне 5 млн теңгенің оқулықтарын берді. 2005 жылы алыс және жақын шетелдегі, соның ішінде Өзбікстан, қазақ диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18 699 дана, 9-сынып үшін 19 300 дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн жіберілді. Өзбекстанның білім беру министрлігі қазақ мектептеріне арналған оқулықтар шығаруды ұйымдастырды, алайда оқулықтардың жетіспеуінен және өзбек мектептерінің латын әліпбиіне көшуінен қазақ мектептері қысқарып жатыр. Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру, денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес салаларда жұмыс істейді. Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік органдарындағы өкілділігі лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен. Республиканың қазақтар тығыз орналасқан өңірлері – Қарақалпақстанда, Ташкент, Навои облыстарында диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары елеулі қысқарды. Оларды басшы орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді лауазымдардан босатып жатыр. Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік, саяси құқықтарының бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің мұндай әрекеттері республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын жерлердегі әлеуметтік шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі этникааралық жанжалдар санының артуы осының жанама дәлелі бола алады. Диаспораның әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының нашарлауы, тіршілік етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың жоқтығы – ауыр тиетін процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана шеттету деп қарамау керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен байланысты және ұлтына қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік мәртебесінің төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу мүмкіндіктері оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға көмектеседі. === Кырғызстан === {{main|Қырғызстандағы қазақтар}} Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65 мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам), Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам) облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар – 4 234 адам, аяқталмаған жоғары - 678, орта-арнаулы – 4 346, орта – 13 366, қалғандарында – бастауыш білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған, ассимилияция қаупін туғызады. 1999 жылғы ұлттық халық санағы мәліметтеріне сәйкес 42 657 қазақтың 7546-сы ана тілін қырғыз тілі деп, 2449 – орыс тілі, 95 - өзбек тілі деп көрсеткен. Мұның себептерінің бірі қазақ диаспорасы жинақы тұратын аудандарда қазақ орта мектептері мен балалар мекемелері жоқ деуге болады, ана тілінде теле- және радио бағдарламар таратылмайды. === Түркменстан === {{main|Түрікменстандағы қазақтар}} 1995 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша Түркменстанда 86 987 қазақ тұрады (елдегі халықтың жалпы санының 4%). Олар Дашогуз (33 000 адам), Балкан (22 000 адам), сондай-ақ Марый және Лебап уәлайяттарында (облыстарында) жинақы қоныстанған және негізінен мал шаруашылығымен айналысады, тамақ және мұнайөңдеу салалары мен әлеуметтік салада жұмыс істейді. Біздің елшілігіміздің мәліметтері бойынша 2003 жылы мұнда 110 000 қазақ тұрған. ҚР Елшілігі Түркменстандағы қазақ мектептерінің директорларына 16 000 оқулықтар мен оқу құралдарын тапсырды. Соңғы уақыттарда көшіп келген қазақтардың азаматтығын ауыстыру мәселесі ерекше өткір болғандықтан, сондай-ақ бұл процедураның ұзақтығы мен қымбаттығына байланысты Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі түркмен тарапына Азаматтықты оңайалатып алу мен тоқтату туралы Келісімнің жобасын жіберді. Алайда Түркменстанның Орталық Азия елдерінен бөлектенуіне және біздердің елдеріміздің арасындағы визалық режим енуіне байлйанысты бұл проблема әлі күнге өзінің оң шешімін таппай отыр. Осы үшін біздің отандастарымызға залал көруде, олардың Қазақстанмен гуманитарлық байланыстары шектеулі. === Моңғолия === {{main|Моңғолиядағы қазақтар}} Моңғолияның Ұлттық статистикалық басқармасының мәліметтері бойынша этникалық қазақтардың жалпы саны 1 млн адам, яғни моңғолдардан кейінгі екінші орынды иеленеді. Олардың ішінде Баян-Өлгей аймағында 800000 адам, Хобда аймағында — 100000, Ұланбатыр мен оның төңірегінде – 100000 ал Эрдэнэт, Дархан, Бэрх және Шарыгол өнеркәсіптік аудандарында – 40000 адам тұрады. Қазақстан Республикасы Елшілігінің нақтыланған мәліметтері бойынша Моңғолияда 1 млн-нан астам қазақтар тұрады. М.Тәтімовтың мәліметі бойынша Моңғолияда 1,5 млн қазақ тұрады, Қазақстардың Дүниежүзілік қауымдастығының көрсеткіші едәуір төмен – 800 000 адам. Мәліметтердің алшақтығы бұл мәселені арнайы зерделеуді талап етеді. Қазақтардың 90%-нан астамы Моңғолияның батыс бөлігінде, Баян-Өлгей аймағында тұрады, ол астанадан 1600 км қашықтықта орналасқан. Баян-Өлгейдегі мал шаруашылығының салыстырмалы қарқынды дамуы мен шекара маңындағы қарқынды сауда (РФ Алтай республикасы мен ҚХР ШҰАА) отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының Моңғолияның басқа аудандарымен салыстырғандағы жақсы болуына жағдай туғызды. Республикаға қазақтардың қоныс аударуы Қазақстан мен Моңғолия арасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Селісімге сәйкес 1991 жылдың қыркүйегінен басталды. Барлығы 83 000 адам көшіп келді. Кейіннен 12 000-нан астам қазақ Моңғолияға кері оралды. 70 278 адам Қазақстанда өзінің жаңа отанын тапты. === Қытай === {{main|Қытайдағы қазақтар}} Қазіргі кезде әртүрлі мәліметтер бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы 3 000 000-нан 5 000 000 адамға дейін. Қытайда тұратын қазақтардың саны туралы әртүрлі мәлімет көздері бір-біріне сәйкес келмейді. Отбасында үш баладан бес балаға дейін болатын қазіргі Қытай аумағында тұратын қазақтардың санын дәл анықтауға кедергі жасайтын факторлардың бірі – отбасылардағы балалар санын шектейтін Қытай үкіметінің жүргізіп отырған демографиялық саясаты. Осыған байланысты халықтың көп бөлігі тіркелмеген. Сол сияқты Қытайда тұратын халықтың жалпы саны туралы дәл статистикалық мәліметтің жоқтығы да қиындық туғызады. Қытайда қазақ ирредентасы, яғни өзінің тарихи аумағында қоныстанған этникалық қазақтар тұрады. Қытай мәліметтері бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы саны 5 млн адамнан асатын он ірі этностардың құрамына кіреді. Қытайда барлығы 56 ұлт өмір сүреді. Қазақ диаспорасы біздің шетелдегі отандастарымыздың ең көбі болып табылады. Қытайдағы қазақтардың санының өсу қарқыны айтарлықтай жоғары: 1949 ж. - 493 000-нан көп 1979 ж. - 898 000 шамасында 1982 ж. - 927 000 1985 ж. - 994 000 1990 ж. - 1 500 000 2005 ж. - 1 млн. 596 мыңнан 2 млн. 500 мыңға дейін Қытай Халық Республикасының жүргізген ұлттық аумақтық автономия саясатының нәтижесінде 1954 жылы Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Қазақтар негізінен Алтай, Іле, Тарбағатай аймқтары кіретін автономиялық облыста, сондай-ақ ҚХР ШҰАР Мори-Қазақ, Баркөл-Қазақ аудандарында, Ганьсу өлкесінің Ақсай-Қазақ автономиялық ауданында және аз мөлшерде Бейжіңде (Пекинде) тұрады. ҚХР құрылған кезде оның аумағында 420 000 қазақ өмір сүрген, оның 418 000 – Шыңжанда тұрған, бұл 9% құрайды; үш мыңнан астам қазақ онымен шекаралас Ганьсу және Цинхай провинцияларының аудандарында тұрған. Шыңжанда қазақтар негізінен Алтай (орталығы Алтай қаласы), Іле (орталығы Құлжа қаласы,қытайша Иниң) және Тарбағатай (орталығы Шәушек (орысша Чугучак, үйғырша Чочек, қытайша Тачың) қаласы) аймақтарының (округтерінің) аудандарында көшіп жүрді, бұл барша қазақ көштерінің 3/5 бөлігін құрайтын. Шағындау топтар қазіргі Мурэ-Қазақ автономиялық ауданы мен Цинхай уезін (Санджи-Хуэй автономиялық облысы) және Баркөл-Қазақ автономиялық ауданының (Хамий округі) аумағында көшіп жүрген. Әдетте көш рулық негізде құрылатын болған. ШҰАР аумағында қазақтар саны жағынан ханьдар мен ұйғырлардан кейінгі үшінші орынды иеленіп, жалпы халықтың 7,4% құрайды. ҚХР жарияланғаннан бергі 54 жылда Аспан асты еліндегі қазақтардың саны үш еседен артық өсті. Қазақтар лауазымды этнос болып табылатын ІҚАО басқа да автономиялық құрылымдар бар: Санчжи-Дунган облысындағы Мурэ-Қазақ автономиялық уезі, Хамий округіндегі Баркөл-Қазақ автономиялық ауданы және Ганьсу өлкесіндегі Ақсай-Қазақ автономиялы ауданы. Цинхай өлкесінде Хайси-Тибет-Моңғол-Қазақ автономиялы облысы бар, оны көбінесе жай ғана Хайси-Моңғол-Тибет деп атайды. Сондай-ақ оншақты автономиялы қазақ болыстары бар. Үрімшінің арғы жағындағы Ганьсу мен Цинхай аумақтарына қазақтар 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін көшкен. ІҚАО қазақтары автохтонды халық болып табылады. Бұл аумақты қазақтар жоңғарлармен екі ғасырға созылған күресте қорғап қалды. Басқа елде өмір сүре отырып, қазақтар бұл жерде басқа тарихи шеңберде, басқа әлеуметтік-экономикалық және саяи жағдайда дамыды, қытайдың мәдени ықпалында өмір сүрді. Қазақстандық зерттеушілер мәліметтері бойынша Қытайдағы қазіргі қазақ диаспорасының бірқатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, ҚХР аумағында тұратын қазақтардың 80% ҚХР құрылғаннан кейін туылғандар, оның 70% – 1962 жылдан кейін және 50% – «мәдени революциядан» кейін туылғандар. Бұл, бір жағынан, «тууды реттеу» саясатын жүзеге асыруда хань емес халықтарға жасалған белгілі бір «жұмсақтық» туралы қорытындыны білдірсе, екінші жағынан – қазақ халқының басым бөлігі ҚХР өз отаны деп қарайтынының көрсеткіші. Қазақ диаспорасы өкілдерінің көпшілігі үшін «мәдени революция» кезеңінің эксперименттері өз тәжірибелерінен таныс және оларда жалпы «мәдени революция буындарына» тән психологиялық ерекшеліктердің бәрі бар. Екіншіден, ҚХР-дағы қазақ этникалық тобының мәдени және жалпы білім беру деңгейін көтеру ісіндегі қол жеткізген елеулі прогреске қарамастан ол төмен күйінде қалуда. 1982 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша алты жастан жоғары қазақ ұлты (725 130 адам) арасында әртүрлі жоғары оқу орандарының түлектері тек – 2 547 адам; студенттер – 1 483; екінші сатыдағы орта мектеп түлектері – 41 599; бірінші сатыдағы орта мектеп – 124 781; бастауыш мектеп – 351 272; сауатсыздар мен шала сауаттылар – 203 448 адам немесе автономиялық райондағы қазақтардың жалпы санының 28,66%, оның ішінде алты жастан он бір жасқа дейінгілердің арасында – 81 325 адам. Қазақ ұлтының 50%-нан астамын құрайтын әйелдер арасында сауатсыздық деңгейі ерлерге қарағанда 1,5 есе артық. Бұл жағдайдың ҚХР-дағы қазақ халқының тиісті жұмыспен қамтылуы саласына әсері ететіні сөзсіз. Елдің халық шаруашылығында жұмыс істейтін 294 923 қазақтың 243 557-сі немесе экономикалық белсенді қазақ халқының 82,58% – жер өңдеуде, мал, балық және орман шаруашылықтарында шоғырланған; кеніштерде, ағаш өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында – 3659; зауыттар мен фабрикаларда – 3781; құрылыста – 2016; көлік және байланыста – 2224; сауда мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарында – 9152; денсаулық сақтау мен әлеуметтік қамсыздандыруда – 16045; мемлекеттік және партиялық органдарда – 9460 қазақ жұмыс істейді [3]. 80 жылдардың басындағы ҚХР қазақтары кәсібі жағынан былай бөлінген: әртүрлі кәсіпорындардың техникалық персоналы – 32 889, мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, партиялық және қоғамдық ұйымдардың жауапты қызметкерлері – 5 821, іс қағаздарын жүргізушілер мен осы санаттағы қызметкерлер – 5 809, сауда қызметкерлері – 3 816, қызмет көрсету саласы қызметкерлері – 4 812, жер өңдеушілер, мал өсірушілер, орманшылар – 219 752, өндіріс жұмысшылары, көлік жұмысшылары және осыған сәйкес санаттағы жұмысшылар – 21 295 немесе ҚХР халық шаруашылығындағы жұмыс істейтін қазақтардың 7,43% ]. 1982 жылдың ортасында ҚХР аумағында тұратын қазақтардың құрылымы және олардың ҚХР-ның 56 ұлты құрылымындағы жағдайы осындай болатын. Өткен реформалар жылында бұл құрылым айтарлықтай өзгеріске ұшырай қойған жоқ; сөз жоқ, ҚХР қазақ халқының мәдени және білім деңгейінің көтерілуі аясындағы әлеуметтік прогресс байқалады. Техника саласындағы ұлттық кадрларды дайындау, ана тіліндегі мектеп білімін одан әрі дамыту және т.б. бұған куә. ҚХР-дағы қазақтардың мәдени және жалпы білім деңгейі өсіп келеді. ІҚАО тұрғындарының көпшілігі Бейжің(Пекин), Шанхай және Қытайдың басқа да ірі қалаларындағы, шетелдерде, соның ішінде Қазақстанда жоғары оқу орындарында оқып жатқандары да бар. Осыған қарамастан, қазақтардың әлеуметтік те, кәсіби де, саяси да құрылымдары ҚХР қазақ қауымдастығының даму үрдісі туралы куәландыратын және оның келешегін анықтайтын елеулі сапалы өзгерістерге ие болмай отыр. Соңғы уақытта Қазақстан тарапынан қазақтардың бұрынғы өткені туралы мәліметтер бар. Қытайдағы тарихи ескерткіштерге деген қызығушылық артып келеді. Осыған байланысты Қытайдағы қазақтардың мұрасын зерделеу жұмыстары басталып кетті. Мүдде ортақ, өйткені Қытайда ғалым, артист, суретші, музыкант қазақтар тұрады, олар кейбір жобалардың бастамашысы болды және оларды жүзеге асыруға жәрдемдесуде. Олардың қатуымен қазіргі кезде кітап басып шығару, тарихи материалдарды жинау және т.б. жұмыстар ұйымдастырылды. Бұл бағытта Қазақтардың Дүниежүзілік қауымдастығы белсенді жұмыс жүргізуде. Мысал ретінде «Шыңжандағы қазақ сазгерлері» кітабының әзірленуін келтіруге болады, оның авторы өнертанушы Құлжада Мұхамед, Майра Мұхамедқызының әкесі. Мұнымен қатар белгілі күйшілерге, суырып салма ақындарға арналған шығармашылық кештер өткізіледі, компакт-дискілер шығарылады. Мысалға, Қытайда тұрған күй шебері Бейсенбінің туған күнінің құрметіне арнайы компакт-диск шығарылды. Суырып салма ақын Т.Жолдыұлының 100 жылдығына жас орындаушылардың орындауындағы оның әндері жазылған магнитті таспа әзірленді. Қытайда би өнері өте дамыған. Осыған байланысты Қытайда тұрған атақты Тайыр күйшінің қызы белгілі балетмейстер Нағима Тайырқызының есімін атай кеткен жөн. Ол көптеген талантты бишілерді тәрбиеледі. Н.Тайырқызы Алматы қаласына келіп тұрады, онда облыстық филармонияда сабақ береді. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және СІМ белсенді сыртқы саяси курсы нәтижесінде Қытай тарапының позициясында Қазақстанның саясатына деген белгілі түсіністік байқалады. Елшілік отандастарға Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени өмірі туралы объективті ақпарат береді, оларды қызықтыратын көші-қон, демографиялық процестерді реттейтін нормативтік актілерді түсіндіреді. Соңғы жылдары Қытайда жергілікті билік органдарында қазақ тілінің қолданылу аясы тарылып келеді, ұлттық мектептер жабылуда. Біздің отандастарымызды Пекиннің бала тууын шектеу саясаты да алаңдатуда, ол қазақ халқының өспей қалуына әкеп соғады. ==== Іле-Қазақ автономиялық облысы ==== Қазақстан-Қытай шекарасының бойында өзінің үкіметі, жергілікті басқару органдары, қазақ мектептері мен қазақ тіліндегі газеттері, радио және телевидениесі бар Іле-Қазақ автономиялық облысы (ІҚАО) Қазақстанмен тұтастай шектесіп жатыр. ҚХР конституциясы бойынша автономиялардағы бірінші әкімшілік лауазымдарды лауазымды этностың өкілдері иеленуі тиіс, ІҚАО бұл қазақтар (аудандықтан бастап қалалық буынға дейінгі парткомның бірінші хатшысы лауазымына бұл қағида жүрмейді). Қазақтардың басым үлес салмағы білім беру, мәдениет, өнер, қаржы, сақтандыру, денсаулық сақтау, спорт және әлеуметтік қызмет көрсету саласында, сондай-ақ партиялық-мемлекеттік қызмет пен құқық қорғау органдарында байқалады. Аз кездесетіні – ғылымға негізделген салалар мен өнеркәсіптік, әсіресе ірі кәсіпорандарда. ІҚАО астанасы - Құлжа (қытай транскрипциясында - Инин) бірмезгілде Іле аймағының да орталығы болып табылады, мұнымен қатар облысқа тағы екі аймақ кіреді: орталығы Чугучак қаласындағы Тарбағатай және орталығы Алтай қаласындағы Алтай аймақтары. Әрбір аймақ ауылдық аудандарға бөлінген және мәртебесі бойынша бұрынғы одақтас республика облысының мәртебесіндей. Іле аймағында 9 аудан, Тарбағатай аймағында 6 аудан, Алтай аймағында 8 аудан бар. Шен туралы әкімшілік-аумақтық табельде ІҚАО Шыңжан аймақтарына қарағанда жоғары сатыда: оның аймағы мәртебесі жағынан округке тең. Сондықтан облыстық өкімет қосымша қондырғы сияқты және жергілікті билікке мәселені тікелей Үрімжіде шешкен оңай. Үрімшіде бұған кедергі жасамайды, әсіресе 1982 жылы ІҚАО Пекинге ҚХР үкіметіне тікелей бағынуды сұрап, ШҰАР юрисдикциясынан шықпақ болған шешімінен кейін. ІҚАО басында облыс үкіметінің төрағасы тұрады, оны қазақша «үкімет төрағасы» емес, «облыс бастығы» немесе «облыс үкіметі бастығы» деп атайды, өйткені төраға Қытайда біреу – ол ҚХР Төрағасы. Аймақты (округті) үәли (губернатор) басқарады, оны мұнда «әкім» емес, «уәли» деп атайды, ал қала мэрлерін «қала бастығы» деп атайды, есесіне аудан әкімдерін көбінесе «аудан әкімі» деп атайды. 1990 жылға дейін «аудан бастығы» термині қолданылатын. Болыс әкімін көбінесе жайғана «ауылбас» деп атайды. Қытайдағы қазақ автономиясының сақталу перспективалары бүгінде бірыңғай емес. Хань халқының тарапынан аз ұлт өкілдері пайдаланатын жеңілдіктерді сақтап қалудың құқық тарапынан дұрыстығы туралы мәселе жиі қойылып жүр. Қытай үкіметі мен ҚКП қазақ диаспорасы мен ирредентасына қатысты ұлттық саясаты қаншалықты бірмәндес болатындығы белгісіз. Қазақтар лауазымды этнос болатын және басшылық басында ресми тұрған, қазақтардың әлемдегі екінші әкімшілік-аумақтық құрылымы болып табылатын Іле-Қазақ автономиялық облысының Қазақстан үшін маңызы орасан. === Түркия === {{main|Түркиядағы қазақтар}} Түркиядағы қазақ диаспорасы негізінен өткен ғасырдың 50-ші жылдары Шыңжан-Ұйғыр автономиялық ауданының Алтай округінен («алтай қазақтары») көшіп барған, сондай-ақ XX ғасырдың 80-ші жылдары Ауғанстан мен Ираннан босқын ретінде қоныс аударған қазақтардан тұрады. Стамбул консулдық округінде алтай (3450 отбасы) және ауған (740 отбасы) қазақтары тұрады. Түркияда тұратын қазақтар жинақы орналасқан. 1972 жылы олар түрік үкіметіне өтініш жасады, сол жылы оларға Стамбулдан сатып алу және құрылыс салу үшін жер берілді. Біздің отандастарымыз бұл ауданды «Қазақкент» деп атады, қазір ол «Гюнешли» аталады, түрік тілінен аударғанда «Күн сәулелі». Стамбулда қазақтар басқа аудандарда да тұрады (мысалға, Зейтинбурну, Кучук Чекмеджи, Сафра-кой, Орнектепе), бірақ олар бірге болуға тырысады. Түркияда тұратын қазақтардың саны туралы мәліметтер де әралуан, сан айырмашылығы өте үлкен. 19 000-нан 25 000-ға дейінгі сандар аталады. Мысалға, Сайлау Батыршаұлының мәліметі бойынша Түрік Республикасындағы диаспора өкілдерінің саны 2003 жылы 19 мың адам болған. 2005 жылғы мәліметтер бойынша 25 000 адам деп көрсетілген. Қазақтардың негізгі бөлігі (2750 отбасы) Мәрмәр теңізінің жағасында, Стамбулдың “Зейтинбурну” ауданында шоғырланған, 120 отбасы – Эгей теңізінің жағасында (Измир провинциясы), 80 отбасы шамасында - Нигде провинциясында, 60 отбасы – Анкарада және басқа провинцияларда тұрады. Г.Меңдіқұлованың пікірі бойынша, көп жағдайда Түркиядағы қазақ қауымдастығы қазақ диаспорасы өкілдері үшін үлгі болды, бұл қазақтардың күш-жігерімен ғана емес, түрік үкіметінің түсіністікпен жауап қату әрекетімен де мүмкін болды, соның арқасында Шыңжаннан босқан қазақтар бұл жерден екінші Отанын тапты. 1990 жылдардағы Түркиядағы қазақ қауымдастығын зерделей отырып, 1970 жылдары қазақтардың аға буыны қалап кеткен, қазіргі кезде жемісін көріп отырған этникалық сәйкестілікті сақтау процесіндегі мынандай сәттерді атап өтуге болады. 1960 жылдары қазақтар қаланың әүрлі аудандарына қоныстанды, олардың балалары түрік мектептеріне бара бастады, бұл қазақ сәйкестілігін сақтау процесіне жәрдемдескен жоқ, керісінше қазақ жастарының бір бөлігі «түріктену» процесіне ұшырады, бұған қазақ ақсақалдары қарсы шықты. Қазақтардың «түріктену» процесін қалай да бір тоқтату үшін аға буында кейіннен қазақ бастауыш және орта мектебін ашуға болатындай бірге, бір ауданға қоныстану идеясы туды. Стамбулдың Гюнешли ауданында «Қазақкент» осылай пайда болды, оның ресми ашылуы 1973 жылғы 15 тамызда өтті. Алғашқы үйлер Отаны туралы естелік немесе ескерту ретінде «Алтай» көшесінде салынды. Түркияда 1986 жылы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларының толқыны ретінде түрік қазақтарының «Вакиф» мәдени-ағарту қоғамы құрылды. Бұл қоғамның құрылтайшылары 10 адам болды және алғашқы төрағасы болып Токтоубай Топлу сайланды. 1988 жылғы наурыздан бастап «Вакиф» түрік қазақтары қоғамының бюллетені» шыға бастады. «Бюллетеннің» екі нөмірі ғана жарыққа шықты. Бұл «Бюллетеньдерде» этнография мен қазақ халқының тарихы бойынша материалдар, Түркия мен Батыс Еуропадағы қазақ қауымдастықтарының өмірі туралы материалдар орын алды, қазақ диаспорасынан шыққан танымал қайраткерлермен және кәсіпкерлермен сұхбаттар жарияланды. Диаспораға әлеуметтік және экономикалық көмек көрсету мәселелерімен «Түркия қазақтарының қоғамы» айналысады, оның мәртебесі ұлттық-мәдени орталыққа тең. Түркияда басқа да қоғамдық ұйымдар жұмыс істейді: «Түрік қазақтарының әлеуметтік және мәдени дамуын қолдау қоры», «Қорқыт Ата қоры», «Шығыс Түркістан қоғамы» және «Ахмет Иассауи» қоры. 1991 жылдан бастап түрік қазақтары мен Қазақстан Республикасы арасында тығыз жан-жақты байланыстар дамып келеді. Түркияда тұратын қазақтар үшін соңғы кездегі маңызды оқиғалардың бірі 1997 жылғы 28-29 нурызында өткен Кіші Құрылтай болды. Сонымен қатар, Түркияның қазақ қауымдастығында сепаратизм жоқ, елдегі халықпен, үкіметпен және жергілікті әкімшілікпен қарым-қатынасы жақсы. Түркияда жоғары білім алу қымбат, сондықтан оған көптеген қазақ жастарының қолы жете бермейді. Жоғары оқу орнына түсетін қазақ жастарының өкілдері негізінен ең озат студенттердің бірі болады. Кейбір қазақтардың екі жоғары білімі бар. Қазіргі кезде 200-дей қазақтың қыздары мен ұлдары Түркиядағы жоғары оқу орындарында экономика, құрылыс, журналистика, медицина және заңгерлік мамандықтары бойынша білім алып жатыр. Алайда Түркиядағы қазақ жастарының көпшілігі өздерінің этникалық: тері өнімдерін өңдеу, тігу және сату бизнесімен шұғылданады. Түркиядағы қазақ отбасыларының көбі күрделі (бөлінбеген) және моноэтникалық болып келеді, әйтсе де басқа түркі халықтары өкілдерімен: қырым татарларымен, қырғыздармен, ұйғырлармен некелесу де онша аз емес. Қазақтың жігіттері үшін некеге тұру жасының шектелуі жоғары. Қазақтар көбінесе 30-ға толғанда, отбасын құруға және толық жауап беруге материалдық негіз қаланған кезде үйленеді. Дәстүр бойынша Түркияда отбасы үшін бар жауапкершілік ерлерге жүктелген. Жоғары білім алмаған қыздар көп жағдайда кәмелетке тола салысымен күйеуге шығып, күйеулеріне отбасылық өндірісте көмектеседі. Қазақ жастарының өкілдері Батыс Еуропа, Солтүстік Америка елдерінен жұмыс пен жақсы өмір іздеп өз үйлерін жиі тастап кетіп жүр және соңғы алты жылдың ішінде Қазақстанға көшіп келуге әрекет ете бастады. Түрік қазақтары тұрған елінің жағдайына көбірек бейімделген диаспора болып табылады. Түркия мәдени, діни, тілдік жағдайы анағұрлым жақын ел. Еуропада тұратын қазақ диаспорасының Түркиямен байланысты әлі күнге күшті. Шын мәнісінде еуропалық диаспора – бұл Түркия аумағынан көшіп келгендер. Бұл тұрмыста, тұлғааралық қарым-қатынастарда көрініп тұрады, қазақ диаспорасының өкілдері өз балаларына негізінен түрік есімдерін береді, салт-дәстүрлер мен мерекелер түріктердің әдет-ғұрпы бойынша өтеді. Бұл заңды да, өйткені түркі халықтарының жақындығы ежелден тығыз болды және Түркияда ұзақ өмір сүру, сөзсіз қазақтардың мәдениетіне ықпал етті. Еропалық қазақтардың Қазақстанға қарағанда Түркиямен туыстық байланысы күштірек. Олардың туыстарының көпшілігі Түркияда, Қытайда, Алтайда тұрады. Қазіргі уақытта Стамбулда Түрік қазақтарының қоры белсенді жұмыс істеуде, Стамбул қаласының муниципалитеті Қорға арнап үй-жай бөлген. Қор басшылары қазақ тілін оқып-үйренуге жағдай жасауға, Стамбул қазақтарының Қазақстан мәдениеті, өнері өкілдерімен кездесулерін ұйымдастыруға тырысады, Қорда Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары болып қайтты. Қордың кабинеттерінде қазақтың ұлттық тұрғын-үйі – киіз үй қойылған, қазақ тұрмысының заттары, Қазақстан туралы әдебиеттер жинақталған, олар әртүрлі мерекелерде, кездесулерде, концерттерде көрсетіледі. Қордың жанында балалар би ансамблі ұйымдастырылған, ол әртүрлі концерттерге, тұсау кесер рәсімдеріне қатысады. Қордың күшімен «Арман» журналы шығып тұрады. Материал таңдауда қиындықтар бар, елдегі өмірді толық қамтып жазатын авторлар жоқ. Түрік қазақтары қазақ тіліндегі ақпараттар алуда қиындықтарға тап болуда. Қазақ диаспорасының аудан мен қала муниципалетитімен қарым-қатынасы жақсы. Қордың басшысы жергілікті өкіметтің қазақтарды ерекшелендіріп тұратын заңға мойынсұнушылықты, үлкендерді силауды, еңбекқорлықты бағалайтынын атап өтеді. Қазақтардың өз ортасында билер институтын (кішкене өзгерген түрінде) жүргізеді. Жергілікті биліктегілер басқарудың бұл жүйесін аудандық деңгейге еңгізу туралы ұсыныс жасаған. Қазақтардың арасында полицияға ұсталған, қылмыс жасалған, бұзақылық және т.б. оқиғалары жоқ. Қазақтардың экономикалық жағдайы тұрақты, жұмыс істей алады және кәсіптері бар. Жастар түрік тілінде сөйлейді, оқу орындарында түрік тілінде білім алады. Қазақ тілін үйретуді Қор өз күшімен ұйымдастырған. 2005 жылы Стамбул университетіне қазақ тілінің оқытушысы келіп, студент жастар арсында тілді оқытуды ұйымдастырды. Оқу-әдістемелік әдебиет тапшы. Әліпбилер графикасының әртүрлі болуына байланысты қиындықтар бар. Қазақстаннан келетін оқулықтар кириллицада жазылған. Тілді үйрету үшін осы графиканы білетін мамандар жоқ. Бұл жағдай Қазақстаннан келетін киррилицада жазылған оқулықтардың мәнін жоқ етуде. Қазақ диаспорасы Стамбулдағы қазақстандық елшілікпен өте тығыз байланыста. Олардың қолдауымен Наурыз мерекесі, Қазақстанның өнер шеберлерінің концерттері ұйымдастырылған. Түркияда қазақтар негізінен тері ісімен айналысады, дербес бизнестерін дамытуда. Жұмыс, салық, бәсекелестік жағдайларында қиындық көрмейді. Олардың айтуынша қазақтарды адамгершілігі мен жауапкершілігі үшін жақсы клиент және серіктес ретінде силайды. Қазақстан нарығына жұмыс істейтін кәсіпорандар бар, Алматыда 13, Шымкентте 30–ға жуық дүкендері ашылған. Алайда олар аз, сондықтан санын көбейту қажет. Түркияда тұратын қазақтар қазақ тілінің жоғалуына, Қазақстаннан келетін ақпараттардың тапшылығына, Қазақстанға көшіп барудың қиын жағдайларына алаңдаулы. Эфирде қазақ тіліндегі хабарлардың жоқтығынан қанағаттанбаушылық сезімде. Қазақ тілін білуді қолдайтын және дамытатын ақпараттық орта жоқ. Аға буын балалары мен немерелерінің болашағына қатты алаңдайды. Түркия қазақтары Отанына оралу шарттарының күрделілігіне қатты абыржулы: тіркелу (прописка), ТИБ-нан анықтама сияқты оралмандарда болмайтын құжаттарды жинуадың машақаты. Түркияда тұратын қазақтардың пікірінше, шетелдегі қазақ диаспорасы Қазақстанның халықаралық қатынастардағы позициясын күшейте алар еді, елдің оң имиджін қалыптастырудың, экономикалық байланыстарды нығайтудың көзі болалар еді. Маңызды шарттардың бірі мәдени орталық құру, оған мемлекеттің көмегі қажет. === Еуропа елдері === {{main|Еуропадағы қазақтар}} АҚШ пен Батыс Еуропа (негізінен ГФР, Франция, Скандинавия) елдеріндегі қазақ диаспорасы оқуға бару нәтижесінде және «еңбек» көші-қоны толқынында қалыптасқан. Қолайлы әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайы мен сіңісті ділі оларды Еуропада ұстап тұр. Басқа елдерде қазақ ұлтының өкілдері саны аздығынан жергілікті халыққа сіңіп кеткен. Тұманды Альбион жағалауындағы қазақ диаспорасы өкілдерінің саны аз болуы 1960-1990 жылдардағы британ көші-қон саясатының құқықтық шараларының салдары болды. Ұлыбританияда қазақтар негізінен Лондон мен Редингте тұрады, бұл олардың кәсіби бағдарымен қызмет аясына байланысты. Ұлыбританиядағы қазақ диаспорасының өкілдері моноұлтты некені қалайды және оларға тұрып жатқан еліне өз отбасын көшіріп алып келу тән. Сондықтан, оларға этникалық түптамырын жоғалтпау және балаларын қазақ тілі мен қазақ халқының мәдениетіне жақындастыру маңызды. Ол үшін 1992 жылы Ұлыбританиядағы қазақтар қоғам құруға шешім қабылдады, өйткені 1985 жылы бұл елге Түркия мен ҚХР қазақтары оқу және жұмыс істеу үшін көшіп келе бастады. Бұл қоғамның мақсаты Ұлыбританияда тұратын қазақтардың арасында бір-бірімен байланыс орнату, сондай-ақ этникалық Отаны – Қазақстанмен жан-жақты байланысты нығайту болды. Мұндай қадамдардың бірі 1995 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Ұлыбританияға ресми сапары кезінде жасалды, қазақ диаспорасының өкілдерін Президент қабылдап, олармен әңгіме барысында олар өз проблемаларын талқылады. Өкінішке орай, Ұлыбританиядағы қазақ қауымдастығын ерекшелендіріп тұрған нәрсе олардың бастарының бірікпеуі, қазірге дейін ҚХР-да, Түркияда және Қазақстанда тұратын қазақтармен тығыз байланыс орнатылмаған. Қазақ қоғамы берген мәлімет бойынша Лондонда Түркиядан шыққан қазақ диаспорасының 65 өкілі тұрады. Бұған ҚХР, Қазақстаннан және басқа елдерден келген қазақтар кірмеген, олар қазақ диаспорасының санын 100-120 отбасына көбейтеді. ГФР-ға қазақтар түрік еңбек көші-қонының құрамдас бөлігі ретінде 1960-жылдардың ортасында көшіп келе бастады. Сонымен қатар, Екінші дүниежүзілік соғыс уақытынан бастап Алманияда екі қазақ – түрік азаматтығы бар бұрынғы легионерлер тұрады. ГФР-да қазақтар Рура мен Рейн өнкрекәсіптік аймағындағы жұмыстан басқа қоғамдық-саяси қызметпен айналысты, соның ішінде Мюнхеньде «Азаттық» радиостанциясының қазақ редакциясында жұмыс істеді. ГФР-дағы қазақтар мына жерлерде тұрады: Мюнхеньде - 60 отбасы немесе 300 адам, Кельнде - 90 немесе 450, Гамбургте - 4 немесе 20, Батыс Берлинде - 20 немесе 100, Хайдельбергте - 1 немесе 5, Майнцте - 2 немесе 10, Майндегі Франкфуртте - 1 немесе 5. Барлығы: 178 отбасы немесе 890 қазақ. ГФР-да өскелең қазақ жастарының арасында мәдени-білім беру шараларын өткізу үшін Мюнхень мен Кельнде екі қазақ қоғамы ұйымдастырылған. ГФР-дағы бұл қоғамдардың қызметінің жанданбай тұрғанын іс жүргізу мен үйлесімді әрекет ету тәжірибесінің жоқтығымен түсіндіруге болады. ГФР-дағы қазақ диаспорасы үшін өткір мәселелердің бірі тілдік проблема болып табылады. Негізінен, қазақтар отбасында түрікше, балалары немісше сөйлеседі. Қазақстаннан қазақ тіліндегі кітаптар, газеттер мен журналдар жіберу осы проблеманы шешуде күшті қолдау болар еді. 1993 жылы Мюнхеньде «Еуропалық қазақ түріктерінің бюддетені» шыға бастады. Бірінші нөмірі түрік тілінде, ал екіншісі қазақ тілінде шықты. Бюллетеньде Түркиядағы, Германиядағы, Франциядағы, Швециядағы, Австриядағы, Ұлыбританиядағы, Швейцариядағы және Даниядағы қазақ қауымдастықтарындағы болып жатқан оқиғалар туралы ақпараттар басылды, Қазақстандағы жетістіктер туралы хабарламалар жарияланды. Екі жылда (1993-1994) екі нөмірі ғана жарық көрді. ГФР-да тұратын қазақтарды олардың жоғары білім деңгейі мен әлеуметтік мәртебесі ерекшелендіреді, өйткені көшіп келген қазақтардың алғашқы буындары өз балаларына жақсы білім бере алды, қазір олар заңгер, стоматолог, инженер болып жұмыс істеуде. ГФР қазақтарының отбасылық қарым-қатынасында, мысалға, Франциядағы қазақтарға қарағанда консерватизм басым. Қалыңдықтарын Түркияда тұратын қазақ отбасыларынан әкелуге тырысады. Түрік қыздарымен жиі некелеседі және түркі емес халықтармен некеге тұрмайды. Ақпарат беруші қазақтардың мәліметтеріне сәйкес қазіргі кезде Швецияда 30-дай қазақ отбасы тұрады, негізінен Түркиядан барғандар. Олар Стокгольмде, Евелде, Вастераста, Гетеборгте тұрады. Соңғы уақыттары олардың саны осы елдің азаматтарымен некеге тұрған Қазақстаннан келген қазақтармен толығуда. === Америка Құрама Штаттары === {{main|АҚШ-тағы қазақтар}} АҚШ-қа қазақтар Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көшіп бара бастады. Негізінен, АҚШ-тың қазақ халқын бірнеше топқа бөлуге болады: 1) бұрынғы КСРО азаматтары, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде тұтқынға түсіп, Алмания аумағындағы концентрациялық лагерьлерде ұсталған, одақтастар әскерлері азат еткеннен кейін және тексеруден өткен соң өздерінің өтініштері бойынша Түркияға тұруға жіберілген, сосын Түркиядан Штаттарға көшіп барған, онда қазір олардың екінші және үшінші ұрпақтары тұрып жатыр; 2) Түркиядан келген қазақтар, түрік еңбек көші-қонының құрамында келіп жұмыс тапқан, бес жыл тұрақты (ешқайда шықпай) тұрғаннан кейін АҚШ азаматы мәртебесін алған; 3) ҚХР-нан келген қазақтар, АҚШ-қа Жапония, Тайвань арқылы Тынық мұхитты кесіп өтіп, Тынық мұхит жағалауында оқуға немесе жұмыс істеуге қалып қойған, сосын елде тіршілік ету мүмкіндігіне ие болған; 4) Қазақстан Республикасынан келген қазақтар, оқуға немесе жұмыс істеуге келген; 5) АҚШ азаматтарымен этникааралық некеге тұрып, азаматтық алғандар. АҚШ мультимәдени және полиэтникалық ел ретінде көшіп-қонған қазақтарды 1960 жылдардың ортасынан бастап, 1965 жылғы көші-қон заңын ырықтандырғаннан кейін тарта бастады. «Америка этникалық топтарының Гарвард Энциклопедиясына» сәйкес 1960-жылдары АҚШ-та 20 шақты қазақ отбасы болған. Бұл 20 отбасының 13-і осы елге 1960-жылдардың ортасында көшіп келіп, Нью-Йорк, Вашингтон (Колумбия округі) метрополиінде және Калифорния штатында қоныстанған бұрынғы вермахт тұтқындарының отбасы. Бұл облыстарға қоныстануды мына көрсеткіштер бойынша таңдаған: 1) жұмыс табу мүмкіндігі; 2) онда тұрып жатқан өз этникалық топтарының өкілдерінің болуы; 3) бұрынғы тұрған жеріне шамалы болса ұқсас климат жағдайы; 4) жоғары оқу орындарының болуы. АҚШ қазақтарында моноэтникалық және этникааралық некелер байқалады. Этникааралық некелер аға буынға тән. Керісінше, диаспораның екінші, үшінші буын жастары өмірлік серіктерін қазақ ортасынан табуға тырысады, бұдан этникалық сәйкестілікті сақтауға арналған стратегия айқындалады. Басқа диаспораларға қарағанда АҚШ-тағы қазақтардың саны аздығынан және америкалық қоғам тіршілігінің барлық саласына ықпал ету мүмкіндігі болмағандығынан маңызды проблемаларын бірлесе шешуге болатын өз қоғамы да жоқ. Британиядағы сияқты америкалық қазақтарға да басы бірікпеушілік тән. 1996 жылы Индиана университетінің (Блумингтон) жанынан Қазақ студенттік ассоциациясы құрылды, ол жыл сайын Наурызды тойлайды, қазақ халқының салт-дәстүрлерімен және әдет-ғұрыптарымен таныстырады, тақырыптық конференциялар өткізеді. АҚШ-тағы қазақ диаспорасы Қазақстан Республикасы қазақтарының АҚШ азаматтарымен жасалған этникааралық некелерінің, сондай-ақ америкалық өкіметтің Қазақстанның көрнекті ғалымдары мен мамандарына осы елде тұрып, қызмет ету мүмкіндігін беруі арқасында өз қатарларын толықтырып отырады. === Иран === {{main|Ирандағы қазақтар}} Қазіргі уақытта қазақ диаспорасы әртүрлі мәліметтер бойынша Гор-ган, Бендер-Туркмен және Гүлістан провинциясының Гомбад қалаларында тұратын 10-нан 15 мыңға дейінгі адамды құрайды. Ирандағы диаспора негізінен өткен ғасырдың 20-30-жылдары, КСРО-да ұжымдастыру, мал мен астық қорын тәркілеу процесі басталған кезде қалыптасқан. Олардың көпшілігі – Маңғыстау облысы аумағынан келгендер. Ирандағы Қазақстан Республикасы Елшілігінің жәрдемімен 59 отбасы арнайы авиарейспен тарихи отандарына көшіп келді. === Пәкістан мен Ауғанстан === Пәкістан Ислам Республикасындағы қазақ диаспорасы Сайлау Батыршаұлының мәліметтері бойынша 1600 адамды құрайды. М.Тәтімов олардың саны 3 000 адам деп есептейді, Г.Меңдіқұлованың мәліметтері бойынша олардың саны 5 000 адам. Пәкістандағы қазақ ұлты негізінен басқыншы Кеңес армиясынан қашқан ауғандық қазақтардан тұрады. Пәкістаннан келген репатрианттар өмір сүруге қажетті қаражатсыз қалғандықтан Елшілік олардың тіршілік етуіне көмектесудің барлық мүмкіндіктерін жасады. 1998 жылы Қазақстанға Ауғанстаннан келген босқындардың көп бөлігі (230 адам) жіберілді. 1999-2000 жылдары тағы 573 қазақ оралды. Ауғанстанда 21 000 қазақ бар. Қазақстан Республикасының Дипломатиялық миссиясының ақпаратына сәйкес 374 адам тарихи отанына оралуға тілек білдірген. Ауған қазақтарының көбі сауатсыз, жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ. Ауғаныстан қазақтарының тарихы, этнографиясы, тілі мен діні, жалпы тыныс-тіршілігі жүйелі түрде зерттелмей келеді. == Әлем елдеріндегі қазақтардың саны == * АҚШ - 1 000<ref>https://vuzlit.ru/1052127/kolichestvo_kazahov_stranah_mira Таблица составлена по данным посольств и представительств РК в разных странах мира,</ref> * Аргентина - 500 * Аустралия - 900 * Ауғанстан - 200<ref>https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/skolko-kazahov-v-afganistane-rasskazali-v-mid-446153/ Сколько казахов в Афганистане, рассказали в МИД</ref> * Аустрия - 700 * Беларусь - 1 068<ref>http://www.belmir.by/2020/09/11/%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%B8-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8-2019-%D0%BA%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%B5-%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82/ Итоги переписи-2019: какие национальности живут в Беларуси</ref> * Бельгия - 500 * Германия - 2 000 * Израил - 100 * Иордания - 200 * Иран - 5 000<ref>https://weproject.media/articles/detail/etnicheskie-kazakhi-v-irane-ob-izuchenii-yazyka-i-obshchikh-traditsiyakh/ Этнические казахи в Иране</ref> * Канада - 7 000 * Моңғолия - 83 000 * Пакистан - 5 000 * Сауд Арабиясы - 1 000 * Сирия - 100 * Ұлыбритания - 300 * Франция - 2 000 * Швеция - 200 ==Терминдер сөздігі== [[Босқындар]] – сөздің бастапқыдағы мағынасы: өз елін, жұртын қандай да бір келеңсіз жағдайға байланысты қалдырған адамдар, мысалы, соғыс, ашаршылық, жұт, стихиялық бәле және т.б. [[Диаспора]] –грек сөзінен шыққан,белгілі бір халықтың (этникалық қауымның) біраз бөлігінің өз елінен тыс өңірге орын тебуін білдіретін ұғым. («шашыраңқы» немесе «елінен, жерінен ажыраған»). [[Кордон]]- шекара күзеті болатын жер. [[Конвенция]] – халықаралық келісім, қандай да бір арнайы мәселемен мәмілеге келу. [[Миграция]] – халықтың қоныс аударуы, қозғалысы; халықтың ел ішіндегі ішкі көші-қоны; халықтың бір елден екінші елге қозғалысы, сыртқы көші-қоны. [[Отан]]- туған ел, атамекен. Адамның туған жері: сол халықтың тарихи аумағындағы оған жағатын табиғат, халқы, тарихи даму ерекшеліктері, тілі, мәдениеті, тұрмысы және өнегелігі. [[Оралман]]дар – Қазақстан Егемендігін алмай тұрғанда өзге мемлекеттің территорясында тұрған қазақ ұлтының азаматтығы жоқ шетелдектер, енді Қазақстан жеріне тұрғылықты тұру мақсатымен келгендер. [[Репатриация]]- әскери тұтқындарды, босқындарды, эмигранттарды туған еліне қайтару. == Түсініктемелер == <references/> == Тағы қараңыз == * [[Қазақтар]] * [[Қазақстан]] [[Санат:Қазақтар]] [[Санат:Түркі этникалық топтары]] nlb7076d1o13jf43vj90ax10dd5q20b 3053882 3053811 2022-07-22T18:36:13Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Asantashanov|Asantashanov]] ([[User talk:Asantashanov|т]]) өңдемелерінен [[User:Kasymov|Kasymov]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki {{мағына|Қазақ (айрық)}} '''Қазақ диаспорасы''' – [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]нан шет аймақтарда тұратын [[қазақтар]]. Қазақ диаспорасы [[шекара|сыртқы шекараларды]] кесіп өтіп, әуелі Қазақстаннан [[Қытай]]ға, [[Орталық Азия]] мемлекеттеріне, [[Ауғанстан]] мен [[Иран]]ға, одан әрі бүкіл [[дүние жүзі]]не тараған. Қазақстанмен іргелес шет жұртта қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай аймақтарда шашырап жүрген Қазақ диаспорасы-ның жалпы саны 5,4 млн деп есептеледі ([[1997]]). Шет елде болса да өз ата мекендерінде тұрып жатқан ирредент Қазақ диаспорасы-ның, яғни Қазақстанмен іргелес, шектес, түрлі тарихи кезеңдерде одан зорлық-зомбылықпен тартып алынған, қилы замандардағы түрлі саяси айла-шарғы, белден басқан қиянат салдарынан [[Ресей]]ге, [[Қытай]]ға, [[Өзбекстан]]ға қосылып кеткен ата мекендерде тұратын қазақтардың ұзын саны 5 млн-ға жуық. Ал бөтен жерлердегі бытыраңқы диаспора 0,5 млн адам. Қазақ диаспорасы шоғырлы диаспораға жатпайды. Батыс Еуропаның реципиент-елдеріндегі және АҚШ-тағы этн. қазақтар топтасып тұрмайды. Бірақ Шығыс елдерін (Түркия, Иран, Ауғанстан) мекендеуші қазақтар анағұрлым шоғырланып мекендеген. Бұған олардың бірлесіп тұру тілегі ғана емес, сонымен бірге реципиент-елдің олар жөнінде жүргізген саясаты да ықпал еткен. Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігінен қанға сіңген тамаша бейімделгіштік, жерсінгіштік, алғырлық қабілет-қасиеттерінің арқасында Қазақ диаспорасы жартылай этникалық, мультимәдени, мультидіни құрылымды елдерде жергілікті тіршілікке бейімделіп кете алды. Өздері тұрып жатқан аймақтарда этн. азшылық болғандықтан, сол елдің саяси құрылымында Қазақ диаспорасының айтарлықтай салмағы жоқ. ==Қазақ диаспорасының қалыптасып, дамуына қатысты саяси себептер== 18 ғ-дағы жоңғар-қазақ соғыстары, қазақтардың Ресей үстемдігіне қарсы 18 – 19 ғ-лардағы ұлт-азаттық көтерілістері мен соғыстары, патшалық билік барысында Қазақстанда Столыпиннің агр. саясаты, Орт. Азия мен Қазақстандағы [[1916]] жылғы ұлт-азаттық қозғалысы, елде кеңес өкіметінің орнауы және азамат соғысы, ұжымдастыру кезеңінде қазақтарға қатысты жүргізілген геноцидтік саясат. Шығыс Түркістандағы (Шыңжаңдағы) қазақтардың қытай өкімет орындарына қарсы ұлт-азаттық күресі, 2-дүниежүз. соғыс; экон. себептер: [[Ресей]]ге қосылғаннан кейін және кеңестік ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанда шаруашылық жүргізудің дәстүрлі көшпелі жүйесінің күйреуі, [[1960]] – [[1990]] ж. [[Батыс Еуропа]] мен [[Америка]] елдеріне еңбек көші-қоны, кеңестік жүйе күйрегеннен кейін нарықтық қатынастарға көшу жағдайындағы өтпелі кезеңде [[Қазақстан экономикасы]]нда орын алған уақытша тұрақсыздық; діни себептер: патшалық және кеңестік билік кезеңдерінде мұсылмандардың тауап ететін қасиетті жерлері болып саналатын [[Мекке]] мен [[Медине]]ғе [[діндар]]лардың [[хажылық сапар]]мен баруының қиындауы, әсіресе, кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде дін басыларының: имам, қожа, молда, ишандардың, тақуа діндарлардың қуғынға ұшыратылуы, дін жолын ұстаушылардың, тіпті дінге сенушілердің қыспаққа алынуы. Қазақ диаспорасының ата жұрттан ығысып сыртқа ауа бастаған тарихи ұзақ ағыны “ақтабан шұбырынды“ кезіндегі жаугершілік-шапқыншылықтан басталды. [[1723]] ж. солт.-шығыстан баса-көктеп кірген жоңғар шапқыншылығынан шегінген бейбіт көшпенді шұбырындылар оңт.-батысқа қарай ауып, қазіргі Орта Азия жеріне тереңдей енуге мәжбүр болды. Шапқыншылықтан қатты күйзелген қазақтың шашырап және өзара араласып кеткен ру-тайпалары Ташкент маңында жасанды құрамалар түрінде қайта құрылып, сол аймақтарда қалып қойған. Бүгінде құрамалар қазақ-өзбек арасында қалған ирредент-маргиналдар болып саналады. Олардың өмір тіршілігі аз зерттелген. Тамды аймағында, Мырзашөлде, Шыршық бойында қазақтар ежелден-ақ тұрып келген. Қ. д-ның әрі қарай кең жайылуына отаршылдық тікелей әсер етті. Алдымен, [[Еділ]] мен [[Жайық]]тың жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертіс өңірінен зорлықпен қуылып, сарытабан сүргін болған көшпенді қазақ тайпалары солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай жөңкіле көшкен. Отаршылдық тудырған үркіншілік кезеңі шамамен 1650 жылдан 1916 жылға дейін жалғасып келді. Қытай мен Моңғолияға қарай қазақ жұртының үркіншілігі, әсіресе, азамат соғысы жылдары кең өріс алды. Саясаттан бейтарап момын халық шетке қарай ақ гвардия шылар келгенде бір ығысса, қызыл әскерлер келгенде тағы жөңкілді. Алты жылға созылған (1916 – 21) ұлт-азаттық көтерілісі мен азамат соғысы жылдарында ата мекенінен 200 мың адам көшіп кеткен. Ал кеңестік дәуірдегі әміршілдіктен туған асыра сілтеу жылдары ([[1930]] – [[1934]]) 1,9 млн. қазақ шет жұртқа үдере көшті. Ирандағы қазақтар қазіргі Маңғыстаудан ауып келсе, Моңғолиядағы қазақтардың соңғы көші Сібірге барып паналағандар. Қазақстанның солт-нде қызылтабан болған қазақ жұрты екінші рет бас сауғалап Қытайға бет алған. Қызыл қырғыннан қашқан қазақтардың ұрпақтары сондай-ақ Қарақалпақстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстанға, Иран мен Ауғанстанға ауып барған. Қазақстан дүниежүз. қоғамдастықтың толық құқылы мүшесі болып отырған қазіргі жағдайда Қазақ диаспорасының, ҚР-мен біздің отандастарымыз мекендейтін елдердің өзара қатынастары мен байланыс мәселелері мемлекетаралық деңгейде өткір қойылып отыр. Қазақ диаспорасы біздің мемлекетіміздің қазақтар тұратын елдермен сыртқы саясатының маңызды бөлігіне айналды. Қазақстанда “Халықтың көші-қоны туралы заң” ([[1999]]) қабылданып, шет аймақтардағы қандастарымыздың ата жұртына – тарихи Отанына көшіп келу үрдісін реттеу ісі қолға алынды.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9</ref> == Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы == {{main|Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы}} Жаңа заманда қазақ халқының бір бөлігі өздерінің тарихи отанынан тыс жерлерде тұрып жатты. Олар бір бөлігі ирредента, ал екінші бөлігі диаспора саналды. Ирредента деп өздерінің ежелгі атамекенінде дәстүрлі өмір сүріп отырған біртұтас халықтың бір бөлігін айтады. Алайда өкінішке қарай, қазақтардың бірқатар жерлері шекаралардың өзгеруі, отаршыл басқыншылық сияқты оқиғалардың салдарынан басқа мемлекеттің құрамында болып шықты. Ал диаспоралар халықтың бір елден екінші елге лажсыз қоныс аударып, өзге халықпен бірге тұруы болып табылады. Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге лажсыздан қоныс аударуы ХІХ-XX ғасырлар шебінде жиі орын алды. Ол кезде қазақ даласын Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс аударып келген шаруалар арқылы отарлау жаппай жүріп жатты. Қазақтардың ең жақсы, құнарлы да шұрайлы жерлерін күшпен тартып алу жалғаса берді. Міне, мұндай жағдайда қазақтардың өздерінің ежелден отырған, дәстүрлі көшіп-қонып жүрген жерлерін лажсыздан тастап, қайдағы бір құнарсыз, сусыз жерлерге қоныс аударудан өзге амалы қалмады. Көптеген ұлт-азаттық көтерілістері аяусыз басып-жанышталғаннан кейін қазақтар басқа мемлекеттердің аумағына көшіп кетуге мәжбүр болды. Мәселен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң 300 мыңға тарта қазақ Қазақстан аумағын тастап Қытайға көшіп кетті.<ref name=kaz8>[[Қазақстан тарихы]] (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т./ [[Алматы]]: Атамұра, [[2008]]. — 352 бет. ISBN 9965-34-816-2</ref><ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref> === Ресей === {{main|Ресейдегі қазақтар}} Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 1 310 000 этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады. Біздің отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен шекаралас 12 субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі, Астархан, Орынбор, Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград, Новосібір және Түмен облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-Петерборда, Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да облыстарында өмір сүруде. 1999 жылдың басында Ресей Федерациясының өңірлерінде тұрып жатқан қазақтар туралы мынандай мәліметтер болды: [[File:Kazakhs in Russia, 2010.png|350px|right|]] {| class="standard" |- ! Аумақ || Саны |- |[[Астрахан облысы]] || style="text-align:right;" |135 000 |- |[[Орынбор облысы]] || style="text-align:right;" |115 000 |- |[[Волгоград облысы]] || style="text-align:right;" |46 000 |- |[[Шелебі облысы]] || style="text-align:right;" | 34 000 |- |[[Алтай өлкесі]] || style="text-align:right;" | 24 000 |- |[[Қорған облысы]] || style="text-align:right;" | 19 000 |- |[[Түмен облысы]] || style="text-align:right;" | 18 000 |- |[[Самар облысы]] || style="text-align:right;" | 16 000 |- |[[Новосібір облысы]] || style="text-align:right;" | 14 000 |- |[[Мәскеу]] || style="text-align:right;" | 10 000 |- |[[Санкт-Петербург]] || style="text-align:right;" | 8 000 |- |[[Ханты-Мансы аймағы]] || style="text-align:right;" | 4 000 |- |[[Омбы облысы]] || style="text-align:right;" | 2 000 |- |[[Сахалин облысы]] || style="text-align:right;" | 1 000 |} ==== Алтай Республикасы ==== {{main|Алтай қазақтары}} 1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының Көшағаш ауданында халықтың 39,6% – төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9 000 адамдай) – қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013 төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы – тиісінше 6 377 және 7 264 адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт (алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу. Этникалық өзін-өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым бөлігінің өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің тарихи салт-дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады. Мысалға, Көшағаш ауданының қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ этностарының жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы қазақтардың негізгі бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады – 48%, ал 2% - ұлы жүзге және 1% - кіші жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап беруге қиналады. Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық мәдениет деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе отбасылық тұрмыста қолданылады – қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым. Туыстардың екі ұрпағы бірге өмір сүретін отбасылардың саны Көшағаш ауданындағы алтайлықтарда да, қазақтар да бірдей. Үш ұрпақтан тұратын отбасылардың түрлері қазақ этносының арасында анағұрлым сирек кездеседі. Төртұрпақты отбасылар да кездеседі, алайда қазақ халқында олардың саны шамалы ғана – бар-жоғы бір пайыз. Отбасылық рөлді ұстау бұрынығыдан қатаңдау бола бастады. Отбасындағы адамдардың мінез-құлқы туралы дәстүрлі түсінік жаңа нормалар мен құндылықтар жағына қарай ауыса бастады. Әдетте қазіргі отбасыларда «ерлердің» және «әйелдердің» ісі деп нақты бөліп қарау аңғарылмайды. Бірақ Көшағаш ауданындағы қазақ отбасыларының өмірінде дәстүрлік сипаттар бар, мысалға отбасындағы ерлердің бас болуы туралы ұғымның сақталуы. Этникалық сәйкестілікті сақталуына халықтың метистену деңгейінің төмендігі де жағдай жасауды. Алтай қазақтарының арасында этникааралық некелер тарамаған. Некелердің көбі бір ұлт адамдары ішінде жасалады. Этникалық біртекті некеде 76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар құрайтын Усть-Канск ауданында ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым: қазақтардың 40% өзге ұлт өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және 17 % - алтайлықтармен). Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі – діни фактор. Алтайлықтар «лауазымды» этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік инфрақұрылымда көшбасында тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп қалған қазіргі жағдайда өзін-өзі анықтау нысанына айналған діни фактор ерекше маңызға ие боп отыр. Ислам әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай, Түркия мұсылмандарымен) байланыс орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның қарқынды «исламдануы» тек діни ғана емес, этникалық сананы да өзекті етіп отыр және Алтай Республикасы қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш ауданының этно-локалды топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің қарашығындай сақтауды. Аудан халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер деп санайды. Алтай мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа халықтары сияқты қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды. Республиканың заңнамалық актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл деп жариялады және қазақ тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми деңгейде пайдалануға болады деп көрсетті. Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды және отбасында қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді. Басқа этникалық топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары орыс тілін ғана емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін сөйлейді. Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси факторлармен және күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің ерекшеліктерімен негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру тілі орыс тілі болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі эксперименттің басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың арасында үш бастауыш, он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана тілінде (кенттің этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда – ана тілі курсын сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан әкімшілігі ұлттық мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның жәрдемімен Көшағашта Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай қазақтарының өзіндік ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып жатыр. 2001 жылы Көшағаш ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путин өз үндеулерін жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен бірге қазақ тіліндегі жергілікті телевидение, баспасөз және радионы дамыту жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй шаруашылығы бар, олар ет мен сүт өндірісінде жетекгі рөл атқарады. === Өзбекстан === {{main|Өзбекстандағы қазақтар}} Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері қазақтардың санын өте төмендетіп, 1 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда қазақтардың саны 1 млн. 660 мың адам деп сеніммен айтуға болады, бұл шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои, Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. «ҚР Азаматтығы туралы» Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді. Мамандардың болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу жылдарда күрт өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін Мектептерде қазақ тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002 жылы Елшілік ҚР Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім беру министрлігіне 5 млн теңгенің оқулықтарын берді. 2005 жылы алыс және жақын шетелдегі, соның ішінде Өзбікстан, қазақ диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18 699 дана, 9-сынып үшін 19 300 дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн жіберілді. Өзбекстанның білім беру министрлігі қазақ мектептеріне арналған оқулықтар шығаруды ұйымдастырды, алайда оқулықтардың жетіспеуінен және өзбек мектептерінің латын әліпбиіне көшуінен қазақ мектептері қысқарып жатыр. Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру, денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес салаларда жұмыс істейді. Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік органдарындағы өкілділігі лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен. Республиканың қазақтар тығыз орналасқан өңірлері – Қарақалпақстанда, Ташкент, Навои облыстарында диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары елеулі қысқарды. Оларды басшы орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді лауазымдардан босатып жатыр. Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік, саяси құқықтарының бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің мұндай әрекеттері республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын жерлердегі әлеуметтік шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі этникааралық жанжалдар санының артуы осының жанама дәлелі бола алады. Диаспораның әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының нашарлауы, тіршілік етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың жоқтығы – ауыр тиетін процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана шеттету деп қарамау керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен байланысты және ұлтына қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік мәртебесінің төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу мүмкіндіктері оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға көмектеседі. === Кырғызстан === {{main|Қырғызстандағы қазақтар}} Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65 мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам), Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам) облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар – 4 234 адам, аяқталмаған жоғары - 678, орта-арнаулы – 4 346, орта – 13 366, қалғандарында – бастауыш білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған, ассимилияция қаупін туғызады. 1999 жылғы ұлттық халық санағы мәліметтеріне сәйкес 42 657 қазақтың 7546-сы ана тілін қырғыз тілі деп, 2449 – орыс тілі, 95 - өзбек тілі деп көрсеткен. Мұның себептерінің бірі қазақ диаспорасы жинақы тұратын аудандарда қазақ орта мектептері мен балалар мекемелері жоқ деуге болады, ана тілінде теле- және радио бағдарламар таратылмайды. === Түркменстан === {{main|Түрікменстандағы қазақтар}} 1995 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша Түркменстанда 86 987 қазақ тұрады (елдегі халықтың жалпы санының 4%). Олар Дашогуз (33 000 адам), Балкан (22 000 адам), сондай-ақ Марый және Лебап уәлайяттарында (облыстарында) жинақы қоныстанған және негізінен мал шаруашылығымен айналысады, тамақ және мұнайөңдеу салалары мен әлеуметтік салада жұмыс істейді. Біздің елшілігіміздің мәліметтері бойынша 2003 жылы мұнда 110 000 қазақ тұрған. ҚР Елшілігі Түркменстандағы қазақ мектептерінің директорларына 16 000 оқулықтар мен оқу құралдарын тапсырды. Соңғы уақыттарда көшіп келген қазақтардың азаматтығын ауыстыру мәселесі ерекше өткір болғандықтан, сондай-ақ бұл процедураның ұзақтығы мен қымбаттығына байланысты Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі түркмен тарапына Азаматтықты оңайалатып алу мен тоқтату туралы Келісімнің жобасын жіберді. Алайда Түркменстанның Орталық Азия елдерінен бөлектенуіне және біздердің елдеріміздің арасындағы визалық режим енуіне байлйанысты бұл проблема әлі күнге өзінің оң шешімін таппай отыр. Осы үшін біздің отандастарымызға залал көруде, олардың Қазақстанмен гуманитарлық байланыстары шектеулі. === Моңғолия === {{main|Моңғолиядағы қазақтар}} Моңғолияның Ұлттық статистикалық басқармасының мәліметтері бойынша этникалық қазақтардың жалпы саны 102 983 адам, яғни моңғолдардан кейінгі екінші орынды иеленеді. Олардың ішінде Баян-Өлгей аймағында 83 776 адам, Хобда аймағында — 12 215, Ұланбатыр мен оның төңірегінде – 7 504, ал Эрдэнэт, Дархан, Бэрх және Шарыгол өнеркәсіптік аудандарында – 4 245 адам тұрады. Қазақстан Республикасы Елшілігінің нақтыланған мәліметтері бойынша Моңғолияда 126 000-нан астам қазақтар тұрады. М.Тәтімовтың мәліметі бойынша Моңғолияда 157 000 қазақ тұрады, Қазақстардың Дүниежүзілік қауымдастығының көрсеткіші едәуір төмен – 90 000 адам. Мәліметтердің алшақтығы бұл мәселені арнайы зерделеуді талап етеді. Қазақтардың 90%-нан астамы Моңғолияның батыс бөлігінде, Баян-Өлгей аймағында тұрады, ол астанадан 1600 км қашықтықта орналасқан. Баян-Өлгейдегі мал шаруашылығының салыстырмалы қарқынды дамуы мен шекара маңындағы қарқынды сауда (РФ Алтай республикасы мен ҚХР ШҰАА) отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының Моңғолияның басқа аудандарымен салыстырғандағы жақсы болуына жағдай туғызды. Республикаға қазақтардың қоныс аударуы Қазақстан мен Моңғолия арасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Селісімге сәйкес 1991 жылдың қыркүйегінен басталды. Барлығы 83 000 адам көшіп келді. Кейіннен 12 000-нан астам қазақ Моңғолияға кері оралды. 70 278 адам Қазақстанда өзінің жаңа отанын тапты. === Қытай === {{main|Қытайдағы қазақтар}} Қазіргі кезде әртүрлі мәліметтер бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы 1 200 000-нан 2 000 000 адамға дейін. Қытайда тұратын қазақтардың саны туралы әртүрлі мәлімет көздері бір-біріне сәйкес келмейді. Отбасында үш баладан бес балаға дейін болатын қазіргі Қытай аумағында тұратын қазақтардың санын дәл анықтауға кедергі жасайтын факторлардың бірі – отбасылардағы балалар санын шектейтін Қытай үкіметінің жүргізіп отырған демографиялық саясаты. Осыған байланысты халықтың көп бөлігі тіркелмеген. Сол сияқты Қытайда тұратын халықтың жалпы саны туралы дәл статистикалық мәліметтің жоқтығы да қиындық туғызады. Қытайда қазақ ирредентасы, яғни өзінің тарихи аумағында қоныстанған этникалық қазақтар тұрады. Қытай мәліметтері бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы саны 1 млн адамнан асатын он ірі этностардың құрамына кіреді. Қытайда барлығы 56 ұлт өмір сүреді. Қазақ диаспорасы біздің шетелдегі отандастарымыздың ең көбі болып табылады. Қытайдағы қазақтардың санының өсу қарқыны айтарлықтай жоғары: 1949 ж. - 493 000-нан көп 1979 ж. - 898 000 шамасында 1982 ж. - 927 000 1985 ж. - 994 000 1990 ж. - 1 500 000 2005 ж. - 1 млн. 596 мыңнан 2 млн. 500 мыңға дейін Қытай Халық Республикасының жүргізген ұлттық аумақтық автономия саясатының нәтижесінде 1954 жылы Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Қазақтар негізінен Алтай, Іле, Тарбағатай аймқтары кіретін автономиялық облыста, сондай-ақ ҚХР ШҰАР Мори-Қазақ, Баркөл-Қазақ аудандарында, Ганьсу өлкесінің Ақсай-Қазақ автономиялық ауданында және аз мөлшерде Бейжіңде (Пекинде) тұрады. ҚХР құрылған кезде оның аумағында 420 000 қазақ өмір сүрген, оның 418 000 – Шыңжанда тұрған, бұл 9% құрайды; үш мыңнан астам қазақ онымен шекаралас Ганьсу және Цинхай провинцияларының аудандарында тұрған. Шыңжанда қазақтар негізінен Алтай (орталығы Алтай қаласы), Іле (орталығы Құлжа қаласы,қытайша Иниң) және Тарбағатай (орталығы Шәушек (орысша Чугучак, үйғырша Чочек, қытайша Тачың) қаласы) аймақтарының (округтерінің) аудандарында көшіп жүрді, бұл барша қазақ көштерінің 3/5 бөлігін құрайтын. Шағындау топтар қазіргі Мурэ-Қазақ автономиялық ауданы мен Цинхай уезін (Санджи-Хуэй автономиялық облысы) және Баркөл-Қазақ автономиялық ауданының (Хамий округі) аумағында көшіп жүрген. Әдетте көш рулық негізде құрылатын болған. ШҰАР аумағында қазақтар саны жағынан ханьдар мен ұйғырлардан кейінгі үшінші орынды иеленіп, жалпы халықтың 7,4% құрайды. ҚХР жарияланғаннан бергі 54 жылда Аспан асты еліндегі қазақтардың саны үш еседен артық өсті. Қазақтар лауазымды этнос болып табылатын ІҚАО басқа да автономиялық құрылымдар бар: Санчжи-Дунган облысындағы Мурэ-Қазақ автономиялық уезі, Хамий округіндегі Баркөл-Қазақ автономиялық ауданы және Ганьсу өлкесіндегі Ақсай-Қазақ автономиялы ауданы. Цинхай өлкесінде Хайси-Тибет-Моңғол-Қазақ автономиялы облысы бар, оны көбінесе жай ғана Хайси-Моңғол-Тибет деп атайды. Сондай-ақ оншақты автономиялы қазақ болыстары бар. Үрімшінің арғы жағындағы Ганьсу мен Цинхай аумақтарына қазақтар 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін көшкен. ІҚАО қазақтары автохтонды халық болып табылады. Бұл аумақты қазақтар жоңғарлармен екі ғасырға созылған күресте қорғап қалды. Басқа елде өмір сүре отырып, қазақтар бұл жерде басқа тарихи шеңберде, басқа әлеуметтік-экономикалық және саяи жағдайда дамыды, қытайдың мәдени ықпалында өмір сүрді. Қазақстандық зерттеушілер мәліметтері бойынша Қытайдағы қазіргі қазақ диаспорасының бірқатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, ҚХР аумағында тұратын қазақтардың 80% ҚХР құрылғаннан кейін туылғандар, оның 70% – 1962 жылдан кейін және 50% – «мәдени революциядан» кейін туылғандар. Бұл, бір жағынан, «тууды реттеу» саясатын жүзеге асыруда хань емес халықтарға жасалған белгілі бір «жұмсақтық» туралы қорытындыны білдірсе, екінші жағынан – қазақ халқының басым бөлігі ҚХР өз отаны деп қарайтынының көрсеткіші. Қазақ диаспорасы өкілдерінің көпшілігі үшін «мәдени революция» кезеңінің эксперименттері өз тәжірибелерінен таныс және оларда жалпы «мәдени революция буындарына» тән психологиялық ерекшеліктердің бәрі бар. Екіншіден, ҚХР-дағы қазақ этникалық тобының мәдени және жалпы білім беру деңгейін көтеру ісіндегі қол жеткізген елеулі прогреске қарамастан ол төмен күйінде қалуда. 1982 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша алты жастан жоғары қазақ ұлты (725 130 адам) арасында әртүрлі жоғары оқу орандарының түлектері тек – 2 547 адам; студенттер – 1 483; екінші сатыдағы орта мектеп түлектері – 41 599; бірінші сатыдағы орта мектеп – 124 781; бастауыш мектеп – 351 272; сауатсыздар мен шала сауаттылар – 203 448 адам немесе автономиялық райондағы қазақтардың жалпы санының 28,66%, оның ішінде алты жастан он бір жасқа дейінгілердің арасында – 81 325 адам. Қазақ ұлтының 50%-нан астамын құрайтын әйелдер арасында сауатсыздық деңгейі ерлерге қарағанда 1,5 есе артық. Бұл жағдайдың ҚХР-дағы қазақ халқының тиісті жұмыспен қамтылуы саласына әсері ететіні сөзсіз. Елдің халық шаруашылығында жұмыс істейтін 294 923 қазақтың 243 557-сі немесе экономикалық белсенді қазақ халқының 82,58% – жер өңдеуде, мал, балық және орман шаруашылықтарында шоғырланған; кеніштерде, ағаш өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында – 3659; зауыттар мен фабрикаларда – 3781; құрылыста – 2016; көлік және байланыста – 2224; сауда мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарында – 9152; денсаулық сақтау мен әлеуметтік қамсыздандыруда – 16045; мемлекеттік және партиялық органдарда – 9460 қазақ жұмыс істейді [3]. 80 жылдардың басындағы ҚХР қазақтары кәсібі жағынан былай бөлінген: әртүрлі кәсіпорындардың техникалық персоналы – 32 889, мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, партиялық және қоғамдық ұйымдардың жауапты қызметкерлері – 5 821, іс қағаздарын жүргізушілер мен осы санаттағы қызметкерлер – 5 809, сауда қызметкерлері – 3 816, қызмет көрсету саласы қызметкерлері – 4 812, жер өңдеушілер, мал өсірушілер, орманшылар – 219 752, өндіріс жұмысшылары, көлік жұмысшылары және осыған сәйкес санаттағы жұмысшылар – 21 295 немесе ҚХР халық шаруашылығындағы жұмыс істейтін қазақтардың 7,43% ]. 1982 жылдың ортасында ҚХР аумағында тұратын қазақтардың құрылымы және олардың ҚХР-ның 56 ұлты құрылымындағы жағдайы осындай болатын. Өткен реформалар жылында бұл құрылым айтарлықтай өзгеріске ұшырай қойған жоқ; сөз жоқ, ҚХР қазақ халқының мәдени және білім деңгейінің көтерілуі аясындағы әлеуметтік прогресс байқалады. Техника саласындағы ұлттық кадрларды дайындау, ана тіліндегі мектеп білімін одан әрі дамыту және т.б. бұған куә. ҚХР-дағы қазақтардың мәдени және жалпы білім деңгейі өсіп келеді. ІҚАО тұрғындарының көпшілігі Бейжің(Пекин), Шанхай және Қытайдың басқа да ірі қалаларындағы, шетелдерде, соның ішінде Қазақстанда жоғары оқу орындарында оқып жатқандары да бар. Осыған қарамастан, қазақтардың әлеуметтік те, кәсіби де, саяси да құрылымдары ҚХР қазақ қауымдастығының даму үрдісі туралы куәландыратын және оның келешегін анықтайтын елеулі сапалы өзгерістерге ие болмай отыр. Соңғы уақытта Қазақстан тарапынан қазақтардың бұрынғы өткені туралы мәліметтер бар. Қытайдағы тарихи ескерткіштерге деген қызығушылық артып келеді. Осыған байланысты Қытайдағы қазақтардың мұрасын зерделеу жұмыстары басталып кетті. Мүдде ортақ, өйткені Қытайда ғалым, артист, суретші, музыкант қазақтар тұрады, олар кейбір жобалардың бастамашысы болды және оларды жүзеге асыруға жәрдемдесуде. Олардың қатуымен қазіргі кезде кітап басып шығару, тарихи материалдарды жинау және т.б. жұмыстар ұйымдастырылды. Бұл бағытта Қазақтардың Дүниежүзілік қауымдастығы белсенді жұмыс жүргізуде. Мысал ретінде «Шыңжандағы қазақ сазгерлері» кітабының әзірленуін келтіруге болады, оның авторы өнертанушы Құлжада Мұхамед, Майра Мұхамедқызының әкесі. Мұнымен қатар белгілі күйшілерге, суырып салма ақындарға арналған шығармашылық кештер өткізіледі, компакт-дискілер шығарылады. Мысалға, Қытайда тұрған күй шебері Бейсенбінің туған күнінің құрметіне арнайы компакт-диск шығарылды. Суырып салма ақын Т.Жолдыұлының 100 жылдығына жас орындаушылардың орындауындағы оның әндері жазылған магнитті таспа әзірленді. Қытайда би өнері өте дамыған. Осыған байланысты Қытайда тұрған атақты Тайыр күйшінің қызы белгілі балетмейстер Нағима Тайырқызының есімін атай кеткен жөн. Ол көптеген талантты бишілерді тәрбиеледі. Н.Тайырқызы Алматы қаласына келіп тұрады, онда облыстық филармонияда сабақ береді. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және СІМ белсенді сыртқы саяси курсы нәтижесінде Қытай тарапының позициясында Қазақстанның саясатына деген белгілі түсіністік байқалады. Елшілік отандастарға Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени өмірі туралы объективті ақпарат береді, оларды қызықтыратын көші-қон, демографиялық процестерді реттейтін нормативтік актілерді түсіндіреді. Соңғы жылдары Қытайда жергілікті билік органдарында қазақ тілінің қолданылу аясы тарылып келеді, ұлттық мектептер жабылуда. Біздің отандастарымызды Пекиннің бала тууын шектеу саясаты да алаңдатуда, ол қазақ халқының өспей қалуына әкеп соғады. ==== Іле-Қазақ автономиялық облысы ==== Қазақстан-Қытай шекарасының бойында өзінің үкіметі, жергілікті басқару органдары, қазақ мектептері мен қазақ тіліндегі газеттері, радио және телевидениесі бар Іле-Қазақ автономиялық облысы (ІҚАО) Қазақстанмен тұтастай шектесіп жатыр. ҚХР конституциясы бойынша автономиялардағы бірінші әкімшілік лауазымдарды лауазымды этностың өкілдері иеленуі тиіс, ІҚАО бұл қазақтар (аудандықтан бастап қалалық буынға дейінгі парткомның бірінші хатшысы лауазымына бұл қағида жүрмейді). Қазақтардың басым үлес салмағы білім беру, мәдениет, өнер, қаржы, сақтандыру, денсаулық сақтау, спорт және әлеуметтік қызмет көрсету саласында, сондай-ақ партиялық-мемлекеттік қызмет пен құқық қорғау органдарында байқалады. Аз кездесетіні – ғылымға негізделген салалар мен өнеркәсіптік, әсіресе ірі кәсіпорандарда. ІҚАО астанасы - Құлжа (қытай транскрипциясында - Инин) бірмезгілде Іле аймағының да орталығы болып табылады, мұнымен қатар облысқа тағы екі аймақ кіреді: орталығы Чугучак қаласындағы Тарбағатай және орталығы Алтай қаласындағы Алтай аймақтары. Әрбір аймақ ауылдық аудандарға бөлінген және мәртебесі бойынша бұрынғы одақтас республика облысының мәртебесіндей. Іле аймағында 9 аудан, Тарбағатай аймағында 6 аудан, Алтай аймағында 8 аудан бар. Шен туралы әкімшілік-аумақтық табельде ІҚАО Шыңжан аймақтарына қарағанда жоғары сатыда: оның аймағы мәртебесі жағынан округке тең. Сондықтан облыстық өкімет қосымша қондырғы сияқты және жергілікті билікке мәселені тікелей Үрімжіде шешкен оңай. Үрімшіде бұған кедергі жасамайды, әсіресе 1982 жылы ІҚАО Пекинге ҚХР үкіметіне тікелей бағынуды сұрап, ШҰАР юрисдикциясынан шықпақ болған шешімінен кейін. ІҚАО басында облыс үкіметінің төрағасы тұрады, оны қазақша «үкімет төрағасы» емес, «облыс бастығы» немесе «облыс үкіметі бастығы» деп атайды, өйткені төраға Қытайда біреу – ол ҚХР Төрағасы. Аймақты (округті) үәли (губернатор) басқарады, оны мұнда «әкім» емес, «уәли» деп атайды, ал қала мэрлерін «қала бастығы» деп атайды, есесіне аудан әкімдерін көбінесе «аудан әкімі» деп атайды. 1990 жылға дейін «аудан бастығы» термині қолданылатын. Болыс әкімін көбінесе жайғана «ауылбас» деп атайды. Қытайдағы қазақ автономиясының сақталу перспективалары бүгінде бірыңғай емес. Хань халқының тарапынан аз ұлт өкілдері пайдаланатын жеңілдіктерді сақтап қалудың құқық тарапынан дұрыстығы туралы мәселе жиі қойылып жүр. Қытай үкіметі мен ҚКП қазақ диаспорасы мен ирредентасына қатысты ұлттық саясаты қаншалықты бірмәндес болатындығы белгісіз. Қазақтар лауазымды этнос болатын және басшылық басында ресми тұрған, қазақтардың әлемдегі екінші әкімшілік-аумақтық құрылымы болып табылатын Іле-Қазақ автономиялық облысының Қазақстан үшін маңызы орасан. === Түркия === {{main|Түркиядағы қазақтар}} Түркиядағы қазақ диаспорасы негізінен өткен ғасырдың 50-ші жылдары Шыңжан-Ұйғыр автономиялық ауданының Алтай округінен («алтай қазақтары») көшіп барған, сондай-ақ XX ғасырдың 80-ші жылдары Ауғанстан мен Ираннан босқын ретінде қоныс аударған қазақтардан тұрады. Стамбул консулдық округінде алтай (3450 отбасы) және ауған (740 отбасы) қазақтары тұрады. Түркияда тұратын қазақтар жинақы орналасқан. 1972 жылы олар түрік үкіметіне өтініш жасады, сол жылы оларға Стамбулдан сатып алу және құрылыс салу үшін жер берілді. Біздің отандастарымыз бұл ауданды «Қазақкент» деп атады, қазір ол «Гюнешли» аталады, түрік тілінен аударғанда «Күн сәулелі». Стамбулда қазақтар басқа аудандарда да тұрады (мысалға, Зейтинбурну, Кучук Чекмеджи, Сафра-кой, Орнектепе), бірақ олар бірге болуға тырысады. Түркияда тұратын қазақтардың саны туралы мәліметтер де әралуан, сан айырмашылығы өте үлкен. 19 000-нан 25 000-ға дейінгі сандар аталады. Мысалға, Сайлау Батыршаұлының мәліметі бойынша Түрік Республикасындағы диаспора өкілдерінің саны 2003 жылы 19 мың адам болған. 2005 жылғы мәліметтер бойынша 25 000 адам деп көрсетілген. Қазақтардың негізгі бөлігі (2750 отбасы) Мәрмәр теңізінің жағасында, Стамбулдың “Зейтинбурну” ауданында шоғырланған, 120 отбасы – Эгей теңізінің жағасында (Измир провинциясы), 80 отбасы шамасында - Нигде провинциясында, 60 отбасы – Анкарада және басқа провинцияларда тұрады. Г.Меңдіқұлованың пікірі бойынша, көп жағдайда Түркиядағы қазақ қауымдастығы қазақ диаспорасы өкілдері үшін үлгі болды, бұл қазақтардың күш-жігерімен ғана емес, түрік үкіметінің түсіністікпен жауап қату әрекетімен де мүмкін болды, соның арқасында Шыңжаннан босқан қазақтар бұл жерден екінші Отанын тапты. 1990 жылдардағы Түркиядағы қазақ қауымдастығын зерделей отырып, 1970 жылдары қазақтардың аға буыны қалап кеткен, қазіргі кезде жемісін көріп отырған этникалық сәйкестілікті сақтау процесіндегі мынандай сәттерді атап өтуге болады. 1960 жылдары қазақтар қаланың әүрлі аудандарына қоныстанды, олардың балалары түрік мектептеріне бара бастады, бұл қазақ сәйкестілігін сақтау процесіне жәрдемдескен жоқ, керісінше қазақ жастарының бір бөлігі «түріктену» процесіне ұшырады, бұған қазақ ақсақалдары қарсы шықты. Қазақтардың «түріктену» процесін қалай да бір тоқтату үшін аға буында кейіннен қазақ бастауыш және орта мектебін ашуға болатындай бірге, бір ауданға қоныстану идеясы туды. Стамбулдың Гюнешли ауданында «Қазақкент» осылай пайда болды, оның ресми ашылуы 1973 жылғы 15 тамызда өтті. Алғашқы үйлер Отаны туралы естелік немесе ескерту ретінде «Алтай» көшесінде салынды. Түркияда 1986 жылы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларының толқыны ретінде түрік қазақтарының «Вакиф» мәдени-ағарту қоғамы құрылды. Бұл қоғамның құрылтайшылары 10 адам болды және алғашқы төрағасы болып Токтоубай Топлу сайланды. 1988 жылғы наурыздан бастап «Вакиф» түрік қазақтары қоғамының бюллетені» шыға бастады. «Бюллетеннің» екі нөмірі ғана жарыққа шықты. Бұл «Бюллетеньдерде» этнография мен қазақ халқының тарихы бойынша материалдар, Түркия мен Батыс Еуропадағы қазақ қауымдастықтарының өмірі туралы материалдар орын алды, қазақ диаспорасынан шыққан танымал қайраткерлермен және кәсіпкерлермен сұхбаттар жарияланды. Диаспораға әлеуметтік және экономикалық көмек көрсету мәселелерімен «Түркия қазақтарының қоғамы» айналысады, оның мәртебесі ұлттық-мәдени орталыққа тең. Түркияда басқа да қоғамдық ұйымдар жұмыс істейді: «Түрік қазақтарының әлеуметтік және мәдени дамуын қолдау қоры», «Қорқыт Ата қоры», «Шығыс Түркістан қоғамы» және «Ахмет Иассауи» қоры. 1991 жылдан бастап түрік қазақтары мен Қазақстан Республикасы арасында тығыз жан-жақты байланыстар дамып келеді. Түркияда тұратын қазақтар үшін соңғы кездегі маңызды оқиғалардың бірі 1997 жылғы 28-29 нурызында өткен Кіші Құрылтай болды. Сонымен қатар, Түркияның қазақ қауымдастығында сепаратизм жоқ, елдегі халықпен, үкіметпен және жергілікті әкімшілікпен қарым-қатынасы жақсы. Түркияда жоғары білім алу қымбат, сондықтан оған көптеген қазақ жастарының қолы жете бермейді. Жоғары оқу орнына түсетін қазақ жастарының өкілдері негізінен ең озат студенттердің бірі болады. Кейбір қазақтардың екі жоғары білімі бар. Қазіргі кезде 200-дей қазақтың қыздары мен ұлдары Түркиядағы жоғары оқу орындарында экономика, құрылыс, журналистика, медицина және заңгерлік мамандықтары бойынша білім алып жатыр. Алайда Түркиядағы қазақ жастарының көпшілігі өздерінің этникалық: тері өнімдерін өңдеу, тігу және сату бизнесімен шұғылданады. Түркиядағы қазақ отбасыларының көбі күрделі (бөлінбеген) және моноэтникалық болып келеді, әйтсе де басқа түркі халықтары өкілдерімен: қырым татарларымен, қырғыздармен, ұйғырлармен некелесу де онша аз емес. Қазақтың жігіттері үшін некеге тұру жасының шектелуі жоғары. Қазақтар көбінесе 30-ға толғанда, отбасын құруға және толық жауап беруге материалдық негіз қаланған кезде үйленеді. Дәстүр бойынша Түркияда отбасы үшін бар жауапкершілік ерлерге жүктелген. Жоғары білім алмаған қыздар көп жағдайда кәмелетке тола салысымен күйеуге шығып, күйеулеріне отбасылық өндірісте көмектеседі. Қазақ жастарының өкілдері Батыс Еуропа, Солтүстік Америка елдерінен жұмыс пен жақсы өмір іздеп өз үйлерін жиі тастап кетіп жүр және соңғы алты жылдың ішінде Қазақстанға көшіп келуге әрекет ете бастады. Түрік қазақтары тұрған елінің жағдайына көбірек бейімделген диаспора болып табылады. Түркия мәдени, діни, тілдік жағдайы анағұрлым жақын ел. Еуропада тұратын қазақ диаспорасының Түркиямен байланысты әлі күнге күшті. Шын мәнісінде еуропалық диаспора – бұл Түркия аумағынан көшіп келгендер. Бұл тұрмыста, тұлғааралық қарым-қатынастарда көрініп тұрады, қазақ диаспорасының өкілдері өз балаларына негізінен түрік есімдерін береді, салт-дәстүрлер мен мерекелер түріктердің әдет-ғұрпы бойынша өтеді. Бұл заңды да, өйткені түркі халықтарының жақындығы ежелден тығыз болды және Түркияда ұзақ өмір сүру, сөзсіз қазақтардың мәдениетіне ықпал етті. Еропалық қазақтардың Қазақстанға қарағанда Түркиямен туыстық байланысы күштірек. Олардың туыстарының көпшілігі Түркияда, Қытайда, Алтайда тұрады. Қазіргі уақытта Стамбулда Түрік қазақтарының қоры белсенді жұмыс істеуде, Стамбул қаласының муниципалитеті Қорға арнап үй-жай бөлген. Қор басшылары қазақ тілін оқып-үйренуге жағдай жасауға, Стамбул қазақтарының Қазақстан мәдениеті, өнері өкілдерімен кездесулерін ұйымдастыруға тырысады, Қорда Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары болып қайтты. Қордың кабинеттерінде қазақтың ұлттық тұрғын-үйі – киіз үй қойылған, қазақ тұрмысының заттары, Қазақстан туралы әдебиеттер жинақталған, олар әртүрлі мерекелерде, кездесулерде, концерттерде көрсетіледі. Қордың жанында балалар би ансамблі ұйымдастырылған, ол әртүрлі концерттерге, тұсау кесер рәсімдеріне қатысады. Қордың күшімен «Арман» журналы шығып тұрады. Материал таңдауда қиындықтар бар, елдегі өмірді толық қамтып жазатын авторлар жоқ. Түрік қазақтары қазақ тіліндегі ақпараттар алуда қиындықтарға тап болуда. Қазақ диаспорасының аудан мен қала муниципалетитімен қарым-қатынасы жақсы. Қордың басшысы жергілікті өкіметтің қазақтарды ерекшелендіріп тұратын заңға мойынсұнушылықты, үлкендерді силауды, еңбекқорлықты бағалайтынын атап өтеді. Қазақтардың өз ортасында билер институтын (кішкене өзгерген түрінде) жүргізеді. Жергілікті биліктегілер басқарудың бұл жүйесін аудандық деңгейге еңгізу туралы ұсыныс жасаған. Қазақтардың арасында полицияға ұсталған, қылмыс жасалған, бұзақылық және т.б. оқиғалары жоқ. Қазақтардың экономикалық жағдайы тұрақты, жұмыс істей алады және кәсіптері бар. Жастар түрік тілінде сөйлейді, оқу орындарында түрік тілінде білім алады. Қазақ тілін үйретуді Қор өз күшімен ұйымдастырған. 2005 жылы Стамбул университетіне қазақ тілінің оқытушысы келіп, студент жастар арсында тілді оқытуды ұйымдастырды. Оқу-әдістемелік әдебиет тапшы. Әліпбилер графикасының әртүрлі болуына байланысты қиындықтар бар. Қазақстаннан келетін оқулықтар кириллицада жазылған. Тілді үйрету үшін осы графиканы білетін мамандар жоқ. Бұл жағдай Қазақстаннан келетін киррилицада жазылған оқулықтардың мәнін жоқ етуде. Қазақ диаспорасы Стамбулдағы қазақстандық елшілікпен өте тығыз байланыста. Олардың қолдауымен Наурыз мерекесі, Қазақстанның өнер шеберлерінің концерттері ұйымдастырылған. Түркияда қазақтар негізінен тері ісімен айналысады, дербес бизнестерін дамытуда. Жұмыс, салық, бәсекелестік жағдайларында қиындық көрмейді. Олардың айтуынша қазақтарды адамгершілігі мен жауапкершілігі үшін жақсы клиент және серіктес ретінде силайды. Қазақстан нарығына жұмыс істейтін кәсіпорандар бар, Алматыда 13, Шымкентте 30–ға жуық дүкендері ашылған. Алайда олар аз, сондықтан санын көбейту қажет. Түркияда тұратын қазақтар қазақ тілінің жоғалуына, Қазақстаннан келетін ақпараттардың тапшылығына, Қазақстанға көшіп барудың қиын жағдайларына алаңдаулы. Эфирде қазақ тіліндегі хабарлардың жоқтығынан қанағаттанбаушылық сезімде. Қазақ тілін білуді қолдайтын және дамытатын ақпараттық орта жоқ. Аға буын балалары мен немерелерінің болашағына қатты алаңдайды. Түркия қазақтары Отанына оралу шарттарының күрделілігіне қатты абыржулы: тіркелу (прописка), ТИБ-нан анықтама сияқты оралмандарда болмайтын құжаттарды жинуадың машақаты. Түркияда тұратын қазақтардың пікірінше, шетелдегі қазақ диаспорасы Қазақстанның халықаралық қатынастардағы позициясын күшейте алар еді, елдің оң имиджін қалыптастырудың, экономикалық байланыстарды нығайтудың көзі болалар еді. Маңызды шарттардың бірі мәдени орталық құру, оған мемлекеттің көмегі қажет. === Еуропа елдері === {{main|Еуропадағы қазақтар}} АҚШ пен Батыс Еуропа (негізінен ГФР, Франция, Скандинавия) елдеріндегі қазақ диаспорасы оқуға бару нәтижесінде және «еңбек» көші-қоны толқынында қалыптасқан. Қолайлы әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайы мен сіңісті ділі оларды Еуропада ұстап тұр. Басқа елдерде қазақ ұлтының өкілдері саны аздығынан жергілікті халыққа сіңіп кеткен. Тұманды Альбион жағалауындағы қазақ диаспорасы өкілдерінің саны аз болуы 1960-1990 жылдардағы британ көші-қон саясатының құқықтық шараларының салдары болды. Ұлыбританияда қазақтар негізінен Лондон мен Редингте тұрады, бұл олардың кәсіби бағдарымен қызмет аясына байланысты. Ұлыбританиядағы қазақ диаспорасының өкілдері моноұлтты некені қалайды және оларға тұрып жатқан еліне өз отбасын көшіріп алып келу тән. Сондықтан, оларға этникалық түптамырын жоғалтпау және балаларын қазақ тілі мен қазақ халқының мәдениетіне жақындастыру маңызды. Ол үшін 1992 жылы Ұлыбританиядағы қазақтар қоғам құруға шешім қабылдады, өйткені 1985 жылы бұл елге Түркия мен ҚХР қазақтары оқу және жұмыс істеу үшін көшіп келе бастады. Бұл қоғамның мақсаты Ұлыбританияда тұратын қазақтардың арасында бір-бірімен байланыс орнату, сондай-ақ этникалық Отаны – Қазақстанмен жан-жақты байланысты нығайту болды. Мұндай қадамдардың бірі 1995 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Ұлыбританияға ресми сапары кезінде жасалды, қазақ диаспорасының өкілдерін Президент қабылдап, олармен әңгіме барысында олар өз проблемаларын талқылады. Өкінішке орай, Ұлыбританиядағы қазақ қауымдастығын ерекшелендіріп тұрған нәрсе олардың бастарының бірікпеуі, қазірге дейін ҚХР-да, Түркияда және Қазақстанда тұратын қазақтармен тығыз байланыс орнатылмаған. Қазақ қоғамы берген мәлімет бойынша Лондонда Түркиядан шыққан қазақ диаспорасының 65 өкілі тұрады. Бұған ҚХР, Қазақстаннан және басқа елдерден келген қазақтар кірмеген, олар қазақ диаспорасының санын 100-120 отбасына көбейтеді. ГФР-ға қазақтар түрік еңбек көші-қонының құрамдас бөлігі ретінде 1960-жылдардың ортасында көшіп келе бастады. Сонымен қатар, Екінші дүниежүзілік соғыс уақытынан бастап Алманияда екі қазақ – түрік азаматтығы бар бұрынғы легионерлер тұрады. ГФР-да қазақтар Рура мен Рейн өнкрекәсіптік аймағындағы жұмыстан басқа қоғамдық-саяси қызметпен айналысты, соның ішінде Мюнхеньде «Азаттық» радиостанциясының қазақ редакциясында жұмыс істеді. ГФР-дағы қазақтар мына жерлерде тұрады: Мюнхеньде - 60 отбасы немесе 300 адам, Кельнде - 90 немесе 450, Гамбургте - 4 немесе 20, Батыс Берлинде - 20 немесе 100, Хайдельбергте - 1 немесе 5, Майнцте - 2 немесе 10, Майндегі Франкфуртте - 1 немесе 5. Барлығы: 178 отбасы немесе 890 қазақ. ГФР-да өскелең қазақ жастарының арасында мәдени-білім беру шараларын өткізу үшін Мюнхень мен Кельнде екі қазақ қоғамы ұйымдастырылған. ГФР-дағы бұл қоғамдардың қызметінің жанданбай тұрғанын іс жүргізу мен үйлесімді әрекет ету тәжірибесінің жоқтығымен түсіндіруге болады. ГФР-дағы қазақ диаспорасы үшін өткір мәселелердің бірі тілдік проблема болып табылады. Негізінен, қазақтар отбасында түрікше, балалары немісше сөйлеседі. Қазақстаннан қазақ тіліндегі кітаптар, газеттер мен журналдар жіберу осы проблеманы шешуде күшті қолдау болар еді. 1993 жылы Мюнхеньде «Еуропалық қазақ түріктерінің бюддетені» шыға бастады. Бірінші нөмірі түрік тілінде, ал екіншісі қазақ тілінде шықты. Бюллетеньде Түркиядағы, Германиядағы, Франциядағы, Швециядағы, Австриядағы, Ұлыбританиядағы, Швейцариядағы және Даниядағы қазақ қауымдастықтарындағы болып жатқан оқиғалар туралы ақпараттар басылды, Қазақстандағы жетістіктер туралы хабарламалар жарияланды. Екі жылда (1993-1994) екі нөмірі ғана жарық көрді. ГФР-да тұратын қазақтарды олардың жоғары білім деңгейі мен әлеуметтік мәртебесі ерекшелендіреді, өйткені көшіп келген қазақтардың алғашқы буындары өз балаларына жақсы білім бере алды, қазір олар заңгер, стоматолог, инженер болып жұмыс істеуде. ГФР қазақтарының отбасылық қарым-қатынасында, мысалға, Франциядағы қазақтарға қарағанда консерватизм басым. Қалыңдықтарын Түркияда тұратын қазақ отбасыларынан әкелуге тырысады. Түрік қыздарымен жиі некелеседі және түркі емес халықтармен некеге тұрмайды. Ақпарат беруші қазақтардың мәліметтеріне сәйкес қазіргі кезде Швецияда 30-дай қазақ отбасы тұрады, негізінен Түркиядан барғандар. Олар Стокгольмде, Евелде, Вастераста, Гетеборгте тұрады. Соңғы уақыттары олардың саны осы елдің азаматтарымен некеге тұрған Қазақстаннан келген қазақтармен толығуда. === Америка Құрама Штаттары === {{main|АҚШ-тағы қазақтар}} АҚШ-қа қазақтар Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көшіп бара бастады. Негізінен, АҚШ-тың қазақ халқын бірнеше топқа бөлуге болады: 1) бұрынғы КСРО азаматтары, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде тұтқынға түсіп, Алмания аумағындағы концентрациялық лагерьлерде ұсталған, одақтастар әскерлері азат еткеннен кейін және тексеруден өткен соң өздерінің өтініштері бойынша Түркияға тұруға жіберілген, сосын Түркиядан Штаттарға көшіп барған, онда қазір олардың екінші және үшінші ұрпақтары тұрып жатыр; 2) Түркиядан келген қазақтар, түрік еңбек көші-қонының құрамында келіп жұмыс тапқан, бес жыл тұрақты (ешқайда шықпай) тұрғаннан кейін АҚШ азаматы мәртебесін алған; 3) ҚХР-нан келген қазақтар, АҚШ-қа Жапония, Тайвань арқылы Тынық мұхитты кесіп өтіп, Тынық мұхит жағалауында оқуға немесе жұмыс істеуге қалып қойған, сосын елде тіршілік ету мүмкіндігіне ие болған; 4) Қазақстан Республикасынан келген қазақтар, оқуға немесе жұмыс істеуге келген; 5) АҚШ азаматтарымен этникааралық некеге тұрып, азаматтық алғандар. АҚШ мультимәдени және полиэтникалық ел ретінде көшіп-қонған қазақтарды 1960 жылдардың ортасынан бастап, 1965 жылғы көші-қон заңын ырықтандырғаннан кейін тарта бастады. «Америка этникалық топтарының Гарвард Энциклопедиясына» сәйкес 1960-жылдары АҚШ-та 20 шақты қазақ отбасы болған. Бұл 20 отбасының 13-і осы елге 1960-жылдардың ортасында көшіп келіп, Нью-Йорк, Вашингтон (Колумбия округі) метрополиінде және Калифорния штатында қоныстанған бұрынғы вермахт тұтқындарының отбасы. Бұл облыстарға қоныстануды мына көрсеткіштер бойынша таңдаған: 1) жұмыс табу мүмкіндігі; 2) онда тұрып жатқан өз этникалық топтарының өкілдерінің болуы; 3) бұрынғы тұрған жеріне шамалы болса ұқсас климат жағдайы; 4) жоғары оқу орындарының болуы. АҚШ қазақтарында моноэтникалық және этникааралық некелер байқалады. Этникааралық некелер аға буынға тән. Керісінше, диаспораның екінші, үшінші буын жастары өмірлік серіктерін қазақ ортасынан табуға тырысады, бұдан этникалық сәйкестілікті сақтауға арналған стратегия айқындалады. Басқа диаспораларға қарағанда АҚШ-тағы қазақтардың саны аздығынан және америкалық қоғам тіршілігінің барлық саласына ықпал ету мүмкіндігі болмағандығынан маңызды проблемаларын бірлесе шешуге болатын өз қоғамы да жоқ. Британиядағы сияқты америкалық қазақтарға да басы бірікпеушілік тән. 1996 жылы Индиана университетінің (Блумингтон) жанынан Қазақ студенттік ассоциациясы құрылды, ол жыл сайын Наурызды тойлайды, қазақ халқының салт-дәстүрлерімен және әдет-ғұрыптарымен таныстырады, тақырыптық конференциялар өткізеді. АҚШ-тағы қазақ диаспорасы Қазақстан Республикасы қазақтарының АҚШ азаматтарымен жасалған этникааралық некелерінің, сондай-ақ америкалық өкіметтің Қазақстанның көрнекті ғалымдары мен мамандарына осы елде тұрып, қызмет ету мүмкіндігін беруі арқасында өз қатарларын толықтырып отырады. === Иран === {{main|Ирандағы қазақтар}} Қазіргі уақытта қазақ диаспорасы әртүрлі мәліметтер бойынша Гор-ган, Бендер-Туркмен және Гүлістан провинциясының Гомбад қалаларында тұратын 10-нан 15 мыңға дейінгі адамды құрайды. Ирандағы диаспора негізінен өткен ғасырдың 20-30-жылдары, КСРО-да ұжымдастыру, мал мен астық қорын тәркілеу процесі басталған кезде қалыптасқан. Олардың көпшілігі – Маңғыстау облысы аумағынан келгендер. Ирандағы Қазақстан Республикасы Елшілігінің жәрдемімен 59 отбасы арнайы авиарейспен тарихи отандарына көшіп келді. === Пәкістан мен Ауғанстан === Пәкістан Ислам Республикасындағы қазақ диаспорасы Сайлау Батыршаұлының мәліметтері бойынша 1600 адамды құрайды. М.Тәтімов олардың саны 3 000 адам деп есептейді, Г.Меңдіқұлованың мәліметтері бойынша олардың саны 5 000 адам. Пәкістандағы қазақ ұлты негізінен басқыншы Кеңес армиясынан қашқан ауғандық қазақтардан тұрады. Пәкістаннан келген репатрианттар өмір сүруге қажетті қаражатсыз қалғандықтан Елшілік олардың тіршілік етуіне көмектесудің барлық мүмкіндіктерін жасады. 1998 жылы Қазақстанға Ауғанстаннан келген босқындардың көп бөлігі (230 адам) жіберілді. 1999-2000 жылдары тағы 573 қазақ оралды. Ауғанстанда 21 000 қазақ бар. Қазақстан Республикасының Дипломатиялық миссиясының ақпаратына сәйкес 374 адам тарихи отанына оралуға тілек білдірген. Ауған қазақтарының көбі сауатсыз, жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ. Ауғаныстан қазақтарының тарихы, этнографиясы, тілі мен діні, жалпы тыныс-тіршілігі жүйелі түрде зерттелмей келеді. == Әлем елдеріндегі қазақтардың саны == * АҚШ - 1 000<ref>https://vuzlit.ru/1052127/kolichestvo_kazahov_stranah_mira Таблица составлена по данным посольств и представительств РК в разных странах мира,</ref> * Аргентина - 500 * Аустралия - 900 * Ауғанстан - 200<ref>https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/skolko-kazahov-v-afganistane-rasskazali-v-mid-446153/ Сколько казахов в Афганистане, рассказали в МИД</ref> * Аустрия - 700 * Беларусь - 1 068<ref>http://www.belmir.by/2020/09/11/%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%B8-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8-2019-%D0%BA%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%B5-%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82/ Итоги переписи-2019: какие национальности живут в Беларуси</ref> * Бельгия - 500 * Германия - 2 000 * Израил - 100 * Иордания - 200 * Иран - 5 000<ref>https://weproject.media/articles/detail/etnicheskie-kazakhi-v-irane-ob-izuchenii-yazyka-i-obshchikh-traditsiyakh/ Этнические казахи в Иране</ref> * Канада - 7 000 * Моңғолия - 83 000 * Пакистан - 5 000 * Сауд Арабиясы - 1 000 * Сирия - 100 * Ұлыбритания - 300 * Франция - 2 000 * Швеция - 200 ==Терминдер сөздігі== [[Босқындар]] – сөздің бастапқыдағы мағынасы: өз елін, жұртын қандай да бір келеңсіз жағдайға байланысты қалдырған адамдар, мысалы, соғыс, ашаршылық, жұт, стихиялық бәле және т.б. [[Диаспора]] –грек сөзінен шыққан,белгілі бір халықтың (этникалық қауымның) біраз бөлігінің өз елінен тыс өңірге орын тебуін білдіретін ұғым. («шашыраңқы» немесе «елінен, жерінен ажыраған»). [[Кордон]]- шекара күзеті болатын жер. [[Конвенция]] – халықаралық келісім, қандай да бір арнайы мәселемен мәмілеге келу. [[Миграция]] – халықтың қоныс аударуы, қозғалысы; халықтың ел ішіндегі ішкі көші-қоны; халықтың бір елден екінші елге қозғалысы, сыртқы көші-қоны. [[Отан]]- туған ел, атамекен. Адамның туған жері: сол халықтың тарихи аумағындағы оған жағатын табиғат, халқы, тарихи даму ерекшеліктері, тілі, мәдениеті, тұрмысы және өнегелігі. [[Оралман]]дар – Қазақстан Егемендігін алмай тұрғанда өзге мемлекеттің территорясында тұрған қазақ ұлтының азаматтығы жоқ шетелдектер, енді Қазақстан жеріне тұрғылықты тұру мақсатымен келгендер. [[Репатриация]]- әскери тұтқындарды, босқындарды, эмигранттарды туған еліне қайтару. == Түсініктемелер == <references/> == Тағы қараңыз == * [[Қазақтар]] * [[Қазақстан]] [[Санат:Қазақтар]] [[Санат:Түркі этникалық топтары]] rmco8iv5cagk0e7bwpewshupam9yllj 0 7934 3053829 3053679 2022-07-22T15:53:16Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Махамбет |сурет = Махамбет ауылына кіре берістегі арка.jpg |әкімшілік күйі = аудан орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =47 |lat_min =40|lat_sec = 00 |lon_deg =51|lon_min = 35|lon_sec =00 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы{{!}}Атырау |ауданы = Махамбет ауданы |кестедегі аудан = Махамбет ауданы{{!}}Махамбет |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы){{!}}Махамбет |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1928 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Жаманқала'' |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = {{өсім}} 8012 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Махамбет}} '''Махамбет ауылы''' — [[Атырау облысы]] [[Махамбет ауданы]]ндағы ауыл, аудан және [[Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы)|Махамбет ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == [[Атырау]] қаласынан солтүстікке қарай 68 км жерде, [[Жайық]] өзенінің оң жағасында орналасқан. <ref>Атырау Энциклопедиясы, Алматы 2000</ref>. == Тарихы == Негізі [[1928 жыл|1928]] жылы қаланған. [[1963 жыл|1963]] жылға дейін “Жаманқала” деп аталып, Бақсай ауданының орталығы болып келді. 1963 жылы Бақсай мен [[Есбол ауданы|Есбол]] аудандары біріктірілгеннен кейін, Махамбет ауданының орталығы болды. Қазіргі атауы [[Махамбет Өтемісұлы]] құрметіне берілген.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 6 том</ref> Ауылда 2 орта мектеп, мектеп-гимназия, мектеп-интернат, 6 балабақша, балалар саз мектебі, мешіт, мәдениет үйі, кітапхана, емхана мен аудандық аурухана бар. 2021 жылы Шұғыла мөлтек ауданында жаңа мектеп пен интернаттың құрылыс жұмыстары басталды. == Ауыл көшелері == [[Абай Құнанбайұлы|Абай Құнанбаев]], [[Махамбет Өтемісұлы]], [[Исатай Тайманұлы|Исатай Тайманов]], [[Жамбыл Жабайұлы|Жамбыл Жабаев]], [[Құрманғазы Сағырбайұлы]], [[Дина Кенжеқызы Нұрпейісова|Дина Нұрпейісова]], [[Аманкелді Үдербайұлы Иманов|Аманкелді Иманов]], [[Нұрмұхан Сейітахметұлы Жантөрин|Нұрмұхан Жантөрин]], [[Төле би]], [[Қазыбек би]], [[Әйтеке би]], [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Мұхтар Әуезов]], [[Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев|Дінмұхамед Қонаев]], [[Нұрғиса Тілендиев]], Құлшараф Өміршин, Зияда Наурызова, Мырзабай Жұмабаев, Мұхтар Рахметов, Қуаныш Сиранов, Дүйсенғали Төленов, Мырзабек Боранқұлов, Қапизолла Қуанышбаев, Алаш Тұржанов, Атабек Ахметжанов, Зәмзәм Есжанова, Мұрат Ерғалиев, Мұрат Шоқпаров, Аманғали Аслалиев, [[Мағзом Бижанұлы Сүндетов|Мағзом Сүндетов]], Георгий Канцев, Михаил Харкин, [[Боран Нысанбаев]], Тымықбай Шырдабаев, Өтешқали Есмағамбетов, Жұмабай Қартқожақов, Қабдол Сарин, Құспан Олжабаев, Омар Төлешов, Уәли Жайықов, Дошу Шененов, Қисым Мырзағалиев, Құмар Қабенов, Оңай Шонаев, Өтеміс Ізболов, [[Ахмет Қуанұлы Жұбанов|Ахмет Жұбанов]], Айдынғали Оңайбаев, Қорқыт Байзақов, [[Сұлтанмахмұт Торайғыров]], [[Мұхит Мерәліұлы]], [[Ілияс Жансүгіров]], [[Ыбырай Алтынсарин]], [[Халел Досмұхамедов]], [[Мұқан Төлебаев]], [[Сырым Датұлы]], [[Мұрат Мөңкеұлы]], [[Әбілқайыр хан]], [[Мағжан Жұмабаев]] атындағы көшелер, [[Жайық шұғыласы]] газетінің 50 жылдығы, Жеңістің 30 жылдығы, [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік]], Жаңа құрылыс, Ақшолан көшелері. Ауыл аумағында Жаңа ауыл, Жайық (бұрынғы Северный), Жасыл белдеу, Мерей, Шаттық, Самал, Өткел (бұрынғы Лесхоз), Құрылысшы (бұрынғы ПМК), Бірлік (бұрынғы Противочумный), Ынтымақ, Игілік, Наркескен, Шұғыла, Шұғыла-2 секілді 14 мөлтек аудан бар. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 6685 адам (3191 ер адам және 3494 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 8012 адамды (3854 ер адам және 4158 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Мәдени-әлеуметтік мекемелері == === Мектептер === * Оңай Шонаев атындағы орта мектеп — 1972 жылы 350 орынға арнап сегізжылдық мектеп ретінде салынып, батыр Оңай Шонаевтың есімі берілген. 1982 жылдан бері жалпы орта мектеп.<ref>[https://shonaev.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html О.Шонаев орта мектебінің тарихы]</ref> * Есенбай Ағелеуов атындағы Махамбет орта мектебі – 1938 жылы ашылған. 1985 жылы жаңа ғимараты пайдалануға берілген.<ref>[https://school.makhambet.atyrau.gov.kz/kz/school-registr/view?id=000000001 "ЕСЕНБАЙ АҒЕЛЕУОВ АТЫНДАҒЫ МАХАМБЕТ ОРТА МЕКТЕБІ" КММ]</ref> * Дүйсенғали Төленов атындағы мектеп-гимназия — 1938-1940 жылдары салынған. 1940-1949 жылдары Жаманқала балалар үйі, 1950-1960 жылдары пансионат болып, 1960-1961 оқу жылынан бастап Махамбет мектеп-интернаты болып құрылған. 1990-1992 жылдары мектеп-интернат жабылып, сол кездегі аудан әкімі Қ.Сирановтың шешімімен мектеп болып ашылған. 1993 жылы мектеп-гимназия статусын алып, 2000 жылдың 29 қаңтарында аталмыш оқу орнына бірнеше жыл директор болған Дүйсенғали Төленов есімі берілген.<ref>[https://tolenov.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html Д.Төленов мектеп-гимназиясының тарихы]</ref> * Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты – 1974 ж. мектеп-интернат іргетасы салынды. Сол жылы Новобогат ауданы Сағыз станциясынан облыстық ақыл-есінде ауытқушылығы бар балалар мектебі Махамбет ауданына көшіп, орналасты.<ref>[https://schools.kundelik.kz/school.aspx?school=1000007354988 Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты]</ref> * З.Ещанова атындағы балалар өнер мектебі – өз жұмысын 1973 жылы бастаған.<ref>[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/bilim/otyz-zhyldy-e-bek-tili-bar-os-staz.html Отыз жылдық еңбек өтілі бар қос ұстаз]</ref> === Мектепке дейінгі білім === * "Алтын балық" бөбекжай-бақшасы — № 1 балабақша болып 1954 жылдан бастап жұмыс жасаған. 1980 жылы № 1 балабақша жаңа типтік жобамен салынған 140 орындық жаңа ғимаратқа көшірілген. Балабақшаға "Алтын балық" атауы осы жылдан бастап берілген.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-balik.html Алтын балық]</ref> * "Жауқазын" бөбекжай-бақшасы – 1969 жылы 14 тамызда құрылған. 2000 жылы мектеп ғимараты бейімделіп, балабақша орнына берілген. Сыйымдылығы - 140 орын.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/zhaykazn.html Жауқазын]</ref> * "Қызғалдақ" бөбекжай-бақшасы * "Шолпан" бөбекжай-бақшасы – балабақша ғимаратының негізі 1973 жылы қаланған. 2014 жылғы қараша айында  балабақша күрделі жөндеуден өтіп, қолданысқа берілді.<ref>[https://sholpan.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/balaba-sha-pasporty.html Балабақша паспорты]</ref> * "Алтын-Ай" бөбекжай-бақшасы – 2014 жылы 9 қазан күні салынып берілген. Бөбекжай 280 орындық типтік жобамен салынған.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-ay.html Алтын-Ай]</ref> * "Нұршуақ" бөбекжай-бақшасы – 2016 жылы маусымнан бері жұмыс жасайды. Сыйымдылығы - 280 орын.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/nurshuak.html Нұршуақ]</ref> === Мәдени және спорт мекемелері === * Махамбет тарихи-өлкетану мұражайы — 2003 жылы Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына орай Орталық алаңда ашылған. * Өнерпаз аудандық мәдениет үйі * Махамбет аудандық орталық кітапханасы * Аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі — 2003 жылы жаңа ғимараты пайдалануға берілді. * Спорт кешені — 2022 жылы мамырда ашылды. Сыйымдылығы 160 орындық. <ref>[https://atyrautv.kz/kz/news/society/zhana-sport-kesheni-ashyldy-10 Жаңа спорт кешені ашылды]</ref> === Денсаулық сақтау === * Махамбет аудандық орталық ауруханасы – 2003 жылы жаңа ғимараты пайдалануға берілген.<ref>[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/audan-tynysy/tauelsizdikpen-birge-nurlangan-makhambet.html Тәуелсіздікпен бірге нұрланған Махамбет]</ref> * Аудандық емхана – 2010 жылы желтоқсан айында ашылған. «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы бойынша бой көтерген үш қабатты емхана күніне 250 адамға қызмет көрсете алады.<ref>[https://www.inform.kz/kz/mahambet-kentinde-kunine-250-naukaska-kyzmet-korsete-alatyn-emhana-ashyldy-atyrau-oblysy_a2336773 Махамбет кентінде күніне 250 науқасқа қызмет көрсете алатын емхана ашылды]</ref> == Инфрақұрылымы == Сүт зауыты, Төменгі Жайық суландыру жүйесінің басқармасы, Нарын көгалдандыру-мелиорациялық стансасы, "Агротехника" өндірістік кооперативі бар. Махамбет ауылы арқылы Атырау - Орал электр желісі мен Атырау - Индербор - Самара мұнай құбыры өтеді<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 6 том</ref>. 2018 жылы жаңа көпір ашылды.<ref>[https://lenta.inform.kz/ru/atyraudagy-mahambet-audanynda-elbasy-kunine-oray-zhana-kopir-ashyldy_a3471197 Елбасы күніне орай жаңа көпір ашылды]</ref> == Діни ұйымдар қызметі == * «Исатай-Махамбет» мешіті — 2003 жылы ашылған. Ұзындығы 25 метр, ені 15 метр, жалпы көлемі 80 шаршы метр. Биіктігі 22 метрлік бір мұнаралы, биіктігі 4 метрлік бір күмбезді. Ғимаратқа 150 шырағы бар аспалы шам ілінген. Мұнда бір мезгілде 130 ер және 30 әйел намаз оқи алады.<ref>[https://www.muftyat.kz/kk/mosque/2632/ «Исатай-Махамбет» мешіті]</ref> == Ауыл суреттері == {| class="wikitable" |- ! Орталық көше !! Аудандық сот үйі !! Орталық мешіт !! Қазақтелеком |- | [[Сурет:Махамбет. Орталық көше .jpg |орта|200px|]]|| [[Сурет:Махамбет. Аудандық сот үйі .jpg |орта|158px|]]||[[Сурет:Махамбет. Мешіт .jpg |орта|200px|]] ||[[Сурет:Махамбет. Қазақтелеком .jpg |орта|200px|]] |} {| class="wikitable" |- ! Аудандық әкімдік !! Sultan Palace салтанат сарайы |- |[[Сурет:Махамбет. Аудандық әкімдік.jpg|орта|150px|]] ||[[Сурет:Махамбет. Sultan Palace.jpg|орта|150px|]] |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Махамбет ауданы елді мекендері}} [[Санат:Махамбет ауданы елді мекендері]] [[Санат:Жайық казак әскерінің елді мекендері]] 22ei6e48dclb8yc0qpv266rh4zkm8ff 3053830 3053829 2022-07-22T15:58:47Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Мәдени-әлеуметтік мекемелері */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Махамбет |сурет = Махамбет ауылына кіре берістегі арка.jpg |әкімшілік күйі = аудан орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =47 |lat_min =40|lat_sec = 00 |lon_deg =51|lon_min = 35|lon_sec =00 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы{{!}}Атырау |ауданы = Махамбет ауданы |кестедегі аудан = Махамбет ауданы{{!}}Махамбет |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы){{!}}Махамбет |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1928 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Жаманқала'' |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = {{өсім}} 8012 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Махамбет}} '''Махамбет ауылы''' — [[Атырау облысы]] [[Махамбет ауданы]]ндағы ауыл, аудан және [[Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы)|Махамбет ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == [[Атырау]] қаласынан солтүстікке қарай 68 км жерде, [[Жайық]] өзенінің оң жағасында орналасқан. <ref>Атырау Энциклопедиясы, Алматы 2000</ref>. == Тарихы == Негізі [[1928 жыл|1928]] жылы қаланған. [[1963 жыл|1963]] жылға дейін “Жаманқала” деп аталып, Бақсай ауданының орталығы болып келді. 1963 жылы Бақсай мен [[Есбол ауданы|Есбол]] аудандары біріктірілгеннен кейін, Махамбет ауданының орталығы болды. Қазіргі атауы [[Махамбет Өтемісұлы]] құрметіне берілген.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 6 том</ref> Ауылда 2 орта мектеп, мектеп-гимназия, мектеп-интернат, 6 балабақша, балалар саз мектебі, мешіт, мәдениет үйі, кітапхана, емхана мен аудандық аурухана бар. 2021 жылы Шұғыла мөлтек ауданында жаңа мектеп пен интернаттың құрылыс жұмыстары басталды. == Ауыл көшелері == [[Абай Құнанбайұлы|Абай Құнанбаев]], [[Махамбет Өтемісұлы]], [[Исатай Тайманұлы|Исатай Тайманов]], [[Жамбыл Жабайұлы|Жамбыл Жабаев]], [[Құрманғазы Сағырбайұлы]], [[Дина Кенжеқызы Нұрпейісова|Дина Нұрпейісова]], [[Аманкелді Үдербайұлы Иманов|Аманкелді Иманов]], [[Нұрмұхан Сейітахметұлы Жантөрин|Нұрмұхан Жантөрин]], [[Төле би]], [[Қазыбек би]], [[Әйтеке би]], [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Мұхтар Әуезов]], [[Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев|Дінмұхамед Қонаев]], [[Нұрғиса Тілендиев]], Құлшараф Өміршин, Зияда Наурызова, Мырзабай Жұмабаев, Мұхтар Рахметов, Қуаныш Сиранов, Дүйсенғали Төленов, Мырзабек Боранқұлов, Қапизолла Қуанышбаев, Алаш Тұржанов, Атабек Ахметжанов, Зәмзәм Есжанова, Мұрат Ерғалиев, Мұрат Шоқпаров, Аманғали Аслалиев, [[Мағзом Бижанұлы Сүндетов|Мағзом Сүндетов]], Георгий Канцев, Михаил Харкин, [[Боран Нысанбаев]], Тымықбай Шырдабаев, Өтешқали Есмағамбетов, Жұмабай Қартқожақов, Қабдол Сарин, Құспан Олжабаев, Омар Төлешов, Уәли Жайықов, Дошу Шененов, Қисым Мырзағалиев, Құмар Қабенов, Оңай Шонаев, Өтеміс Ізболов, [[Ахмет Қуанұлы Жұбанов|Ахмет Жұбанов]], Айдынғали Оңайбаев, Қорқыт Байзақов, [[Сұлтанмахмұт Торайғыров]], [[Мұхит Мерәліұлы]], [[Ілияс Жансүгіров]], [[Ыбырай Алтынсарин]], [[Халел Досмұхамедов]], [[Мұқан Төлебаев]], [[Сырым Датұлы]], [[Мұрат Мөңкеұлы]], [[Әбілқайыр хан]], [[Мағжан Жұмабаев]] атындағы көшелер, [[Жайық шұғыласы]] газетінің 50 жылдығы, Жеңістің 30 жылдығы, [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік]], Жаңа құрылыс, Ақшолан көшелері. Ауыл аумағында Жаңа ауыл, Жайық (бұрынғы Северный), Жасыл белдеу, Мерей, Шаттық, Самал, Өткел (бұрынғы Лесхоз), Құрылысшы (бұрынғы ПМК), Бірлік (бұрынғы Противочумный), Ынтымақ, Игілік, Наркескен, Шұғыла, Шұғыла-2 секілді 14 мөлтек аудан бар. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 6685 адам (3191 ер адам және 3494 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 8012 адамды (3854 ер адам және 4158 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Мәдени-әлеуметтік мекемелері == === Мектептер === * Оңай Шонаев атындағы орта мектеп — 1972 жылы 350 орынға арнап сегізжылдық мектеп ретінде салынып, батыр Оңай Шонаевтың есімі берілген. 1982 жылдан бері жалпы орта мектеп.<ref>[https://shonaev.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html О.Шонаев орта мектебінің тарихы]</ref> * Есенбай Ағелеуов атындағы Махамбет орта мектебі – 1938 жылы ашылған. 1985 жылы жаңа ғимараты пайдалануға берілген.<ref>[https://school.makhambet.atyrau.gov.kz/kz/school-registr/view?id=000000001 "ЕСЕНБАЙ АҒЕЛЕУОВ АТЫНДАҒЫ МАХАМБЕТ ОРТА МЕКТЕБІ" КММ]</ref> * Дүйсенғали Төленов атындағы мектеп-гимназия — 1938-1940 жылдары салынған. 1940-1949 жылдары Жаманқала балалар үйі, 1950-1960 жылдары пансионат болып, 1960-1961 оқу жылынан бастап Махамбет мектеп-интернаты болып құрылған. 1990-1992 жылдары мектеп-интернат жабылып, сол кездегі аудан әкімі Қ.Сирановтың шешімімен мектеп болып ашылған. 1993 жылы мектеп-гимназия статусын алып, 2000 жылдың 29 қаңтарында аталмыш оқу орнына бірнеше жыл директор болған Дүйсенғали Төленов есімі берілген.<ref>[https://tolenov.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html Д.Төленов мектеп-гимназиясының тарихы]</ref> * Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты – 1974 ж. мектеп-интернат іргетасы салынды. Сол жылы Новобогат ауданы Сағыз станциясынан облыстық ақыл-есінде ауытқушылығы бар балалар мектебі Махамбет ауданына көшіп, орналасты.<ref>[https://schools.kundelik.kz/school.aspx?school=1000007354988 Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты]</ref> * З.Ещанова атындағы балалар өнер мектебі – өз жұмысын 1973 жылы бастаған.<ref>[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/bilim/otyz-zhyldy-e-bek-tili-bar-os-staz.html Отыз жылдық еңбек өтілі бар қос ұстаз]</ref> === Мектепке дейінгі білім === * "Алтын балық" бөбекжай-бақшасы — № 1 балабақша болып 1954 жылдан бастап жұмыс жасаған. 1980 жылы № 1 балабақша жаңа типтік жобамен салынған 140 орындық жаңа ғимаратқа көшірілген. Балабақшаға "Алтын балық" атауы осы жылдан бастап берілген.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-balik.html Алтын балық]</ref> * "Жауқазын" бөбекжай-бақшасы – 1969 жылы 14 тамызда құрылған. 2000 жылы мектеп ғимараты бейімделіп, балабақша орнына берілген. Сыйымдылығы - 140 орын.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/zhaykazn.html Жауқазын]</ref> * "Қызғалдақ" бөбекжай-бақшасы * "Шолпан" бөбекжай-бақшасы – балабақша ғимаратының негізі 1973 жылы қаланған. 2014 жылғы қараша айында  балабақша күрделі жөндеуден өтіп, қолданысқа берілді.<ref>[https://sholpan.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/balaba-sha-pasporty.html Балабақша паспорты]</ref> * "Алтын-Ай" бөбекжай-бақшасы – 2014 жылы 9 қазан күні салынып берілген. Бөбекжай 280 орындық типтік жобамен салынған.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-ay.html Алтын-Ай]</ref> * "Нұршуақ" бөбекжай-бақшасы – 2016 жылы маусымнан бері жұмыс жасайды. Сыйымдылығы - 280 орын.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/nurshuak.html Нұршуақ]</ref> === Мәдени және спорт мекемелері === * Махамбет тарихи-өлкетану мұражайы — 2003 жылы Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына орай Орталық алаңда ашылған. * Өнерпаз аудандық мәдениет үйі * Махамбет аудандық орталық кітапханасы * Аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі — Алғаш 1969 жылы 12 тамызда ашылған. 2003 жылы жаңа ғимараты пайдалануға берілді. * Спорт кешені — 2022 жылы мамырда ашылды. Сыйымдылығы 160 орындық. <ref>[https://atyrautv.kz/kz/news/society/zhana-sport-kesheni-ashyldy-10 Жаңа спорт кешені ашылды]</ref> === Денсаулық сақтау === * Махамбет аудандық орталық ауруханасы – 2001 жылы жаңа екіқабатты ғимараты пайдалануға берілген.<ref>[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/audan-tynysy/makhambet-audanynyn-30-zhyldagy-30-zhetistigi.html Махамбет ауданының 30 жылдағы 30 жетістігі]</ref> * Аудандық емхана – 2010 жылы желтоқсан айында ашылған. «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы бойынша бой көтерген үш қабатты емхана күніне 250 адамға қызмет көрсете алады.<ref>[https://www.inform.kz/kz/mahambet-kentinde-kunine-250-naukaska-kyzmet-korsete-alatyn-emhana-ashyldy-atyrau-oblysy_a2336773 Махамбет кентінде күніне 250 науқасқа қызмет көрсете алатын емхана ашылды]</ref> == Инфрақұрылымы == Сүт зауыты, Төменгі Жайық суландыру жүйесінің басқармасы, Нарын көгалдандыру-мелиорациялық стансасы, "Агротехника" өндірістік кооперативі бар. Махамбет ауылы арқылы Атырау - Орал электр желісі мен Атырау - Индербор - Самара мұнай құбыры өтеді<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 6 том</ref>. 2018 жылы жаңа көпір ашылды.<ref>[https://lenta.inform.kz/ru/atyraudagy-mahambet-audanynda-elbasy-kunine-oray-zhana-kopir-ashyldy_a3471197 Елбасы күніне орай жаңа көпір ашылды]</ref> == Діни ұйымдар қызметі == * «Исатай-Махамбет» мешіті — 2003 жылы ашылған. Ұзындығы 25 метр, ені 15 метр, жалпы көлемі 80 шаршы метр. Биіктігі 22 метрлік бір мұнаралы, биіктігі 4 метрлік бір күмбезді. Ғимаратқа 150 шырағы бар аспалы шам ілінген. Мұнда бір мезгілде 130 ер және 30 әйел намаз оқи алады.<ref>[https://www.muftyat.kz/kk/mosque/2632/ «Исатай-Махамбет» мешіті]</ref> == Ауыл суреттері == {| class="wikitable" |- ! Орталық көше !! Аудандық сот үйі !! Орталық мешіт !! Қазақтелеком |- | [[Сурет:Махамбет. Орталық көше .jpg |орта|200px|]]|| [[Сурет:Махамбет. Аудандық сот үйі .jpg |орта|158px|]]||[[Сурет:Махамбет. Мешіт .jpg |орта|200px|]] ||[[Сурет:Махамбет. Қазақтелеком .jpg |орта|200px|]] |} {| class="wikitable" |- ! Аудандық әкімдік !! Sultan Palace салтанат сарайы |- |[[Сурет:Махамбет. Аудандық әкімдік.jpg|орта|150px|]] ||[[Сурет:Махамбет. Sultan Palace.jpg|орта|150px|]] |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Махамбет ауданы елді мекендері}} [[Санат:Махамбет ауданы елді мекендері]] [[Санат:Жайық казак әскерінің елді мекендері]] rjvu4sg7okk0h966n7ysf0vvpmoftmi 3053831 3053830 2022-07-22T16:14:13Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Мәдени-әлеуметтік мекемелері */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Махамбет |сурет = Махамбет ауылына кіре берістегі арка.jpg |әкімшілік күйі = аудан орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =47 |lat_min =40|lat_sec = 00 |lon_deg =51|lon_min = 35|lon_sec =00 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы{{!}}Атырау |ауданы = Махамбет ауданы |кестедегі аудан = Махамбет ауданы{{!}}Махамбет |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы){{!}}Махамбет |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1928 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Жаманқала'' |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = {{өсім}} 8012 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Махамбет}} '''Махамбет ауылы''' — [[Атырау облысы]] [[Махамбет ауданы]]ндағы ауыл, аудан және [[Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы)|Махамбет ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == [[Атырау]] қаласынан солтүстікке қарай 68 км жерде, [[Жайық]] өзенінің оң жағасында орналасқан. <ref>Атырау Энциклопедиясы, Алматы 2000</ref>. == Тарихы == Негізі [[1928 жыл|1928]] жылы қаланған. [[1963 жыл|1963]] жылға дейін “Жаманқала” деп аталып, Бақсай ауданының орталығы болып келді. 1963 жылы Бақсай мен [[Есбол ауданы|Есбол]] аудандары біріктірілгеннен кейін, Махамбет ауданының орталығы болды. Қазіргі атауы [[Махамбет Өтемісұлы]] құрметіне берілген.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 6 том</ref> Ауылда 2 орта мектеп, мектеп-гимназия, мектеп-интернат, 6 балабақша, балалар саз мектебі, мешіт, мәдениет үйі, кітапхана, емхана мен аудандық аурухана бар. 2021 жылы Шұғыла мөлтек ауданында жаңа мектеп пен интернаттың құрылыс жұмыстары басталды. == Ауыл көшелері == [[Абай Құнанбайұлы|Абай Құнанбаев]], [[Махамбет Өтемісұлы]], [[Исатай Тайманұлы|Исатай Тайманов]], [[Жамбыл Жабайұлы|Жамбыл Жабаев]], [[Құрманғазы Сағырбайұлы]], [[Дина Кенжеқызы Нұрпейісова|Дина Нұрпейісова]], [[Аманкелді Үдербайұлы Иманов|Аманкелді Иманов]], [[Нұрмұхан Сейітахметұлы Жантөрин|Нұрмұхан Жантөрин]], [[Төле би]], [[Қазыбек би]], [[Әйтеке би]], [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Мұхтар Әуезов]], [[Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев|Дінмұхамед Қонаев]], [[Нұрғиса Тілендиев]], Құлшараф Өміршин, Зияда Наурызова, Мырзабай Жұмабаев, Мұхтар Рахметов, Қуаныш Сиранов, Дүйсенғали Төленов, Мырзабек Боранқұлов, Қапизолла Қуанышбаев, Алаш Тұржанов, Атабек Ахметжанов, Зәмзәм Есжанова, Мұрат Ерғалиев, Мұрат Шоқпаров, Аманғали Аслалиев, [[Мағзом Бижанұлы Сүндетов|Мағзом Сүндетов]], Георгий Канцев, Михаил Харкин, [[Боран Нысанбаев]], Тымықбай Шырдабаев, Өтешқали Есмағамбетов, Жұмабай Қартқожақов, Қабдол Сарин, Құспан Олжабаев, Омар Төлешов, Уәли Жайықов, Дошу Шененов, Қисым Мырзағалиев, Құмар Қабенов, Оңай Шонаев, Өтеміс Ізболов, [[Ахмет Қуанұлы Жұбанов|Ахмет Жұбанов]], Айдынғали Оңайбаев, Қорқыт Байзақов, [[Сұлтанмахмұт Торайғыров]], [[Мұхит Мерәліұлы]], [[Ілияс Жансүгіров]], [[Ыбырай Алтынсарин]], [[Халел Досмұхамедов]], [[Мұқан Төлебаев]], [[Сырым Датұлы]], [[Мұрат Мөңкеұлы]], [[Әбілқайыр хан]], [[Мағжан Жұмабаев]] атындағы көшелер, [[Жайық шұғыласы]] газетінің 50 жылдығы, Жеңістің 30 жылдығы, [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік]], Жаңа құрылыс, Ақшолан көшелері. Ауыл аумағында Жаңа ауыл, Жайық (бұрынғы Северный), Жасыл белдеу, Мерей, Шаттық, Самал, Өткел (бұрынғы Лесхоз), Құрылысшы (бұрынғы ПМК), Бірлік (бұрынғы Противочумный), Ынтымақ, Игілік, Наркескен, Шұғыла, Шұғыла-2 секілді 14 мөлтек аудан бар. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 6685 адам (3191 ер адам және 3494 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 8012 адамды (3854 ер адам және 4158 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Мәдени-әлеуметтік мекемелері == === Мектептер === * Есенбай Ағелеуов атындағы Махамбет орта мектебі – Жаманқала орта мектебі болып 1938 жылы құрылды. 1985 жылы жаңа мектеп үйіне көшірілді. 1999-2000 оқу жылынан бастап білім ордасына мектеп түлегі, профессор Есенбай Ағелеуов есімі берілді.<ref>[https://kundelik.kz/soc/wiki/view.aspx?network=1000000055000&pageTitle=%u0415%u0441%u0435%u043d%u0431%u0430%u0439%20%u0410%u0493%u0435%u043b%u0435%u0443%u043e%u0432%20%u0430%u0442%u044b%u043d%u0434%u0430%u0493%u044b%20%u041c%u0430%u0445%u0430%u043c%u0431%u0435%u0442%20%u043e%u0440%u0442%u0430%20%u043c%u0435%u043a%u0442%u0435%u0431%u0456 Есенбай Ағелеуов атындағы Махамбет орта мектебі]</ref> * Дүйсенғали Төленов атындағы мектеп-гимназия — 1938-1940 жылдары салынған. 1940-1949 жылдары Жаманқала балалар үйі, 1950-1960 жылдары пансионат болып, 1960-1961 оқу жылынан бастап Махамбет мектеп-интернаты болып құрылған. 1990-1992 жылдары мектеп-интернат жабылып, сол кездегі аудан әкімі Қ.Сирановтың шешімімен мектеп болып ашылған. 1993 жылы мектеп-гимназия статусын алып, 2000 жылдың 29 қаңтарында аталмыш оқу орнына бірнеше жыл директор болған Дүйсенғали Төленов есімі берілген.<ref>[https://tolenov.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html Д.Төленов мектеп-гимназиясының тарихы]</ref> * Оңай Шонаев атындағы орта мектеп — 1972 жылы 350 орынға арнап сегізжылдық мектеп ретінде салынып, батыр Оңай Шонаевтың есімі берілген. 1982 жылдан бері жалпы орта мектеп.<ref>[https://shonaev.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html О.Шонаев орта мектебінің тарихы]</ref> * Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты – 1974 ж. мектеп-интернат іргетасы салынды. Сол жылы Новобогат ауданы Сағыз станциясынан облыстық ақыл-есінде ауытқушылығы бар балалар мектебі Махамбет ауданына көшіп, орналасты.<ref>[https://schools.kundelik.kz/school.aspx?school=1000007354988 Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты]</ref> * З.Ещанова атындағы балалар өнер мектебі – өз жұмысын 1973 жылы бастаған.<ref>[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/bilim/otyz-zhyldy-e-bek-tili-bar-os-staz.html Отыз жылдық еңбек өтілі бар қос ұстаз]</ref> === Мектепке дейінгі білім === * "Алтын балық" бөбекжай-бақшасы — № 1 балабақша болып 1954 жылдан бастап жұмыс жасаған. 1980 жылы № 1 балабақша жаңа типтік жобамен салынған 140 орындық жаңа ғимаратқа көшірілген. Балабақшаға "Алтын балық" атауы осы жылдан бастап берілген.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-balik.html Алтын балық]</ref> * "Жауқазын" бөбекжай-бақшасы – 1969 жылы 14 тамызда құрылған. 2000 жылы мектеп ғимараты бейімделіп, балабақша орнына берілген. Сыйымдылығы - 140 орын.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/zhaykazn.html Жауқазын]</ref> * "Қызғалдақ" бөбекжай-бақшасы * "Шолпан" бөбекжай-бақшасы – балабақша ғимаратының негізі 1973 жылы қаланған. 2014 жылғы қараша айында  балабақша күрделі жөндеуден өтіп, қолданысқа берілді.<ref>[https://sholpan.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/balaba-sha-pasporty.html Балабақша паспорты]</ref> * "Алтын-Ай" бөбекжай-бақшасы – 2014 жылы 9 қазан күні салынып берілген. Бөбекжай 280 орындық типтік жобамен салынған.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-ay.html Алтын-Ай]</ref> * "Нұршуақ" бөбекжай-бақшасы – 2016 жылы маусымнан бері жұмыс жасайды. Сыйымдылығы - 280 орын.<ref>[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/nurshuak.html Нұршуақ]</ref> === Мәдени және спорт мекемелері === * Махамбет тарихи-өлкетану мұражайы — 2003 жылы Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына орай Орталық алаңда ашылған. * Өнерпаз аудандық мәдениет үйі * Махамбет аудандық орталық кітапханасы * Аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі — алғаш 1969 жылы 12 тамызда ашылған. 2003 жылы жаңа ғимараты пайдалануға берілді. * Спорт кешені — 2022 жылы мамырда ашылды. Сыйымдылығы 160 орындық. <ref>[https://atyrautv.kz/kz/news/society/zhana-sport-kesheni-ashyldy-10 Жаңа спорт кешені ашылды]</ref> === Денсаулық сақтау === * Махамбет аудандық орталық ауруханасы – 2001 жылы жаңа екіқабатты ғимараты пайдалануға берілген.<ref>[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/audan-tynysy/makhambet-audanynyn-30-zhyldagy-30-zhetistigi.html Махамбет ауданының 30 жылдағы 30 жетістігі]</ref> * Аудандық емхана – 2010 жылы желтоқсан айында ашылған. «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы бойынша бой көтерген үш қабатты емхана күніне 250 адамға қызмет көрсете алады.<ref>[https://www.inform.kz/kz/mahambet-kentinde-kunine-250-naukaska-kyzmet-korsete-alatyn-emhana-ashyldy-atyrau-oblysy_a2336773 Махамбет кентінде күніне 250 науқасқа қызмет көрсете алатын емхана ашылды]</ref> == Инфрақұрылымы == Сүт зауыты, Төменгі Жайық суландыру жүйесінің басқармасы, Нарын көгалдандыру-мелиорациялық стансасы, "Агротехника" өндірістік кооперативі бар. Махамбет ауылы арқылы Атырау - Орал электр желісі мен Атырау - Индербор - Самара мұнай құбыры өтеді<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 6 том</ref>. 2018 жылы жаңа көпір ашылды.<ref>[https://lenta.inform.kz/ru/atyraudagy-mahambet-audanynda-elbasy-kunine-oray-zhana-kopir-ashyldy_a3471197 Елбасы күніне орай жаңа көпір ашылды]</ref> == Діни ұйымдар қызметі == * «Исатай-Махамбет» мешіті — 2003 жылы ашылған. Ұзындығы 25 метр, ені 15 метр, жалпы көлемі 80 шаршы метр. Биіктігі 22 метрлік бір мұнаралы, биіктігі 4 метрлік бір күмбезді. Ғимаратқа 150 шырағы бар аспалы шам ілінген. Мұнда бір мезгілде 130 ер және 30 әйел намаз оқи алады.<ref>[https://www.muftyat.kz/kk/mosque/2632/ «Исатай-Махамбет» мешіті]</ref> == Ауыл суреттері == {| class="wikitable" |- ! Орталық көше !! Аудандық сот үйі !! Орталық мешіт !! Қазақтелеком |- | [[Сурет:Махамбет. Орталық көше .jpg |орта|200px|]]|| [[Сурет:Махамбет. Аудандық сот үйі .jpg |орта|158px|]]||[[Сурет:Махамбет. Мешіт .jpg |орта|200px|]] ||[[Сурет:Махамбет. Қазақтелеком .jpg |орта|200px|]] |} {| class="wikitable" |- ! Аудандық әкімдік !! Sultan Palace салтанат сарайы |- |[[Сурет:Махамбет. Аудандық әкімдік.jpg|орта|150px|]] ||[[Сурет:Махамбет. Sultan Palace.jpg|орта|150px|]] |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Махамбет ауданы елді мекендері}} [[Санат:Махамбет ауданы елді мекендері]] [[Санат:Жайық казак әскерінің елді мекендері]] 1bv0ohvzoblms1xwy92c7tgln9avfl7 0 9317 3053867 3053562 2022-07-22T18:11:47Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{cleanup}}{{wikify}}{{Тұлға|Есімі=Шекті Мөңке би Тілеуұлы|Туған күні=1675|Қайтыс болған күні=1756|Әкесі=Тілеу Айтұлы|Мансабы=Би|Балалары=Қыстаубай, Орыс, Оразалы, Бозой, Орман}} '''Тілеуұлы Мөңке би''' — белгілі би, Әбілқайыр хан кеңесшілерінің бірі, жырау. '''Тілеу Айтұлы''' (1630, қазіргі [[Ақтөбе облысы]] – 1684, [[Сайрам]] қаласы) – би әрі батыр қолбасшы. [[Ноғай]] ұлысының билеушісі [[Мұса]]ның ұрпағы, [[Мөңке би]]дің әкесі. [[Әлімұлы]] тайпасы [[Шекті]] руынан шыққан.<ref>http://anatili.kazgazeta.kz/?p=17106</ref> Шамамен 1675 жылы дүниеге келген. Ата тегі шежіре бойынша өз әкесі Тілеу әрі қарай Айт, Бөлек, Қалу, Сирақ, Мұса хан, Уақас би, Нұраддин болып жалғаса береді. [[Әбілқайыр хан]] дүние салған соң [[Нұралы хан]]ның билігін тану туралы Елизавета Петровнаға жазылған хатқа [[Орта жүзд]]ің беделді адамдары Жәнібек тархан мен керей Наурыз би бастаған топпен, сондай-ақ [[Кіші жүз]]дің 30 би, батырларымен бірге қол қойған. Мөңке би өз заманында «ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен сұңғыла би», келер күнді айнытпай болжайтын сәуегей және дала даналығының көрінісі іспетті ой-тұжырымын тағылымды поэтикалық жырға айналдырған жырау ретінде танылды. Мөңке бидің философиялық толғаулары, риторикалық сұрақ-жауап, болжау, билік, кесім, шешім түріндегі мұралары өзіндік ерекшелігімен көзге түседі. Көшпелі тірліктің тіні бұзылмаған қоғамда заман аңысын аңдап, оның келешек кескін-кейпін дәл болжай білу Мөңке би шығармашылығының басты белгісі. Оның “Түрлі-түрлі халық болады‚ Күндіз-түні жарық болады… Дүниенің жүзіне‚ Өре мен темірден жол тартылады… Адам ақысыз жұмыс істемейді‚ Дүниені түрлеп кестелейді” деген толғау жолдарынан келер күнді болжаған сәуегейлік көрінеді. Сондай-ақ, “Құрамалы-қорғанды үйің болады‚ Айнымалы‚ төкпелі биің болады. Халыққа бір тиын пайдасы жоқ Ай сайын басқан жиын болады. Домалақ-домалақ түймедей дәрің болады‚ Жастарға билігі жүрмейтін кәрің болады, Алашұбар тілің болады‚ Дүдәмалдау дінің болады. Әйелің базаршы болады‚ Еркегің қазаншы болады” деп келетін жолдардан болашақтың бет алысын‚ бағыт-бағдарын тап басып танығандығы аңғарылады. Мөңке бидің [[Сырым батыр]]ға қойған астыртын сұрақтары мен оған Сырымның қайтарған жауаптары, сондай-ақ оның шеркеш Түрке би, тана Нүрке билермен кеңесе отырып айтты дейтін «Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек» дейтін толғаулары белгілі. Оның көркем бейнесі Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» романы мен «Ел қорғаны» пьесасында, Ә. Кекілбаевтың «Үркер» романында көрініс тапты. Мөңке бидің өмірі мен шығармашылық мұрасы туралы әр жылдары А. Жұбанов, Т. Кәкішев, С. Негимов, Б. Адамбаев, Қ. Сыдиықұлы, М. Тілеужанов,С. Байменше, Б. Омаров, Ж. Асанов, К. Төлеубайұлы, тағы басқалар ғалымдар ғылыми-зерттеу еңбектерін жазды. «Шекті Мөңке би жеті жасында билік айтып, кісі құны дауды бітірген екен». (А.Байтұрсынов). Мөңке би, тарихымызда есімі құрметпен аталатын, үлкен философ, терең ойшыл, ұлы ақын. Қара қылды қақ жарған, мың жылдығын болжаған дала кемеңгері Мөңке бидің ұрпақтары Ақтөбе облысы көптеген аудандарында тұрады. Республикаға танымал мүсінші Құрақбай Егізбаевтың граниттен ойып жасаған Мөңке бидің мүсіні Ақтөбе қаласының 101 атқыштар дивизиясы атындағы көшеде орнатылды. Мүсін ақшыл түсті мәрмәр тастан жасалынған. Тұғырдың биіктігі — 2,7 м, ескерткіштің биіктігі − 1,5 м. Суретші С.Әлімбетов.<ref>А 31 Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет. ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Дереккөздер == <references/> {{stub}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақ би-шешендері]] [[Санат:Туған жылы белгісіздер]] [[Санат:Қайтыс болған жылы белгісіздер]] nsyiaqbu9upzqbad17s4drck9yd24sy 0 11086 3054008 3035421 2022-07-23T11:37:14Z Nurbekovanurly 121316 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki [[Сурет:Қабдеш Жұмаділов.jpg|нобай|alt=Қабдеш Жұмаділов|Қабдеш Жұмаділов.]] {{Тұлға |Есімі = Қабдеш Жұмаділов |Шынайы есімі = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туылған кездегі есімі = |Туған күні = 24.04.1936 |Туған жері = {{туғанжері|Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаңда}}, [[Қытай]] |Мансабы = жазушы, қоғам, мемлекет қайраткері |Азаматтығы = {{CHN}}{{USSR}}{{KAZ}} |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = 05.4.2021 |Қайтыс болған жері = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]] |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = |Сайты = |Басқалары = |Commons = }} '''Қабдеш Жұмаділов''' (24.04.[[1936]] - 05.04.2021<ref>[https://www.azattyq.org/a/31187073.html Жазушы Қабдеш Жұмаділов қайтыс болды]</ref>) — [[жазушы]], [[Қазақстан]]ның [[халық]] жазушысы.<ref>Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6</ref> ==Өмірбаяны == Қабдеш Жұмаділов 1936 жылы 24 сәуірде Шыңжаң өлкесінің Тарбағатай аймағы, Малдыбай ауылында дүниеге келген. [[Найман]] тайпасы [[Төртуыл]] руынан шыққан.<ref>https://adebiportal.kz/kz/news/view/19004</ref> Ауылда бастауыш білім алып, кейін Шәуешек гимназиясын бітіреді. 1956 жылы Қытай үкіметінің жолдамасымен Алматыға келіп, Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түсті. Алайда университеттің екінші курсынан кейін екі ел арасындағы саяси жағдайға байланысты кері шақырылып, 1958–1962 жылдар аралығында Қытайда қуғын-сүргінге ұшырады. 1962 жылы империя шекарасын бұзып өткен қазақ көшімен бірге атамекенге қайтып оралып, ҚазМУ-дегі аяқталмай қалған оқуын қайта жалғап, 1965 жылы бітіріп шықты. «Қазақ әдебиеті» газетінде (1965–1967), «Жазушы» баспасында (1967–1976), Мемлекеттік баспалар комитетінде (1976–1981) жауапты қызметтер атқарды. 1981 жылдан бірыңғай шығармашылық жұмыста. Жазушының әдеби қызметі Шәуешек гимназиясында оқып жүргенде басталған. 1954 жылы «Шыңжаң газетінде» алғашқы өлеңдері жарық көрді. «Жамал» атты тырнақалды әңгімесі 1956 жылы «Шұғыла» журналында басылды. Жастық шақта жазылған өлеңдері 1967 жылы «Жас дәурен» деген атпен жеке жинақ болып шықты. Осыдан кейін жазушы бірыңғай проза жазуға ойысқан. «Қаздар қайтып барады» атты алғашқы әңгімелер жинағы 1968 жылы, «Көкейкесті» романы 1969 жылы жарық көрді. Содан бері жазушы қаламынан көптеген әңгіме, хикаяттар, он шақты роман туды. Романдарының дені тарихи тақырыпқа арналған. Оның екі кітаптан тұратын «[[Соңғы көш (роман)|Соңғы көш]]<nowiki/>» (1974–1981), «Атамекен» (1985), «[[Тағдыр]]<nowiki/>» (1988) романдары Шыңжаң қазақтарының өмірінен жазылған. «Соңғы көш» дилогиясына 1983 жылы М.Әуезов атындағы әдеби сыйлық, «Тағдыр» романына 1990 жылы Абай атындағы Мемлекеттік сыйлық берілді. == Жазушы өмірінің елеулі кезеңдері == * 1936-жыл, 24-көкек. Жазушы Қабдеш Жұмаділов [[Тарбағатай]] тауының күнгей бетіндегі [[Малдыбай бұлағы]]ның бойында дүниеге келді. * 1944-1947 жылдар. Өз әкесі салдырған [[Сібеті]]дегі бастауыш мектепте оқыды. * 1949-жыл. [[Шәуешек]]тегі жеті жылдық қазақ мектебіне оқуға түсті. * 1952-1956 жылдар. Шәуешек гимназиясында оқыды. * 1954-жыл. [[Үрімші]]де шығатын «Шыңжаң газетінде» алғашқы өлеңі жарық көрді. * 1956-жыл. «Шұғыла» журналының бірінші нөмірінде «Жамал» атты тұңғыш әңгімесі басылды. * 1956-1958 жылдар. [[Қытай]] үкіметінің жолдауымен [[Алматы]]ға келіп, [[Қазақ мемлекеттік университеті]]нің физика факультетінде оқыды. * 1958-1962 жылдар. Қытайда саяси қуғын-сүргінге ұшырады. * 1962-жыл. [[Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданы‎|Шынжаң]]нан ауған қалың көштің бұйдасын ұстап, атажұрт Қазақстанға қайтып оралды. * 1962-1965 жылдар. Алматыдағы оқуын қайта жалғастырып, Қазақ Мемлекеттік университетін бітіріп шықты. * 1965-жыл. Өзімен тағдырлас Самал Әукенқызына үйленді. * 1965-1967 жылдар. [[Қазақ әдебиеті (газет)|«Қазақ әдебиеті»]] газетінде қызмет істеді. * 1967-1976 жылдар. «Жазушы» баспасының проза бөлімінде аға редактор болды. * 1976-1981 жылдар. Мемлекетгік Баспасөз комитетінде қызмет атқарды. * 1981-жыл. Кеңсе қызметін тастап, бірыңғай [[шығармашылық]] жұмысқа көшті. * 1983-жыл. «[[Соңғы көш (роман)|Соңғы көш]]<nowiki/>» романы үшін жазушыға М. Әуезов атындағы әдеби сыйлық берілді. * 1989-жыл. Жазушы арада отыз жыл өткенде [[Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданы‎|Шынжаң]]ға сапар шегіп, ата қонысын аралап қайтты. * 1990-жыл. Қ. Жұмаділовке «[[Тағдыр]]<nowiki/>» романы үшін [[Қазақстанның мемлекеттік сыйлығы|Абай атындағы Мемлекеттік сыйлық]] берілді. * 1996-жыл. Жазушының 60 жасқа толған мерейтойын республика жұртшылығы салтанатпен атап өтті. * 1998-жыл, 23-қазан. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығымен Қабдеш Жұмаділовке «Қазақстанның халық жазушысы» деген құрметті атақ берілді. == Шығармалары == # «Жас дәурен». Өлеңдер жинағы: «Жазушы».— Алматы, 1966. # «Қаздар қайтып барады». Әңгімелер жинағы: «Жазушы», 1968. # «Көкейкесті». Роман. «Жазушы», 1969. # «Зов» — «Көкейкесті» романының орысшасы: «Жазушы», 1972. # «Соңғы көш». Роман, І-кітап: «Жазушы», 1974. # «Бақыт жолында». Роман, әңгімелер: «Жазушы», 1976. # «Саржайлау». Повестъ, әңгімелер: «Жазушы», 1978. # «Последнее кочевье» — «Соңғы көштің» бірінші кітабы. Орыс тілінде: «Жазушы», 1980. # «[[Соңғы көш (роман)|Соңғы көш]]<nowiki/>». Роман-дилогияның екінші кітабы: «Жазушы», 1981. # «Шарайна». Роман. повесть, әңгімелер: «Жалын», 1982. # «Көштен соңыра» - «Соңғы көштің» бірінші кітабы. Түрік тілінде: Стамбул, 1983. # «Сәйгүліктер». Повестер топтамасы. «Жазушы», 1984. # «Атамекен». Роман. «Жалын», 1985. # «[[Тағдыр]]<nowiki/>». Роман. «Жазушы», 1988. # «Екі томдық таңдамалы шығармалар». Повесть, әңгімелер: «Жазушы», 1989. # «Последнее кочевье». Роман-дилогия. Орыс тілінде: «Жазушы», 1992. # «Дарабоз». Тарихи романның бірінші кітабы: «Шабыт», 1994. # «Земля отцов» — «Атамекен» романының орысша аудармасы; «Жалын», 1996. # «Дарабоз». Тарихи романның екінші кітабы: «Жазушы», 1996. # «Соңғы көш». Роман-дилогиясы көп жылдан кейін бірінші рет қайта басылды: «Жазушы», 1998. # «Дарабоз». Тарихи роман-дилогия. Орыс тілінде: «Сөздік», 1999. # «Қалың елім, қазағым». Пікірлер, ойлар, толғаныстар: «Қазақстан», 1999. # «Таңғажайып дүние». Ғұмырнамалық роман: «Тамыр», 1999. Жұмаділов шығармалары көптеген шет ел тілдерінде, соның ішінде орыс, украин, беларусь, өзбек, ұйғыр, қырғыз тілдерінде жарық көрген. Қазақстан Мемлекет сыйлығының лауреаты (1990).<ref>Жұмаділов Қ. К. Таңғажайып дүние: ғұмырнамалық роман. — Алматы: Тамыр, 1999. — 624 бет. ISBN 5-7090-0046-9</ref><ref>Дәуір және әдебиет, А., 1996</ref><ref>Тарихи роман және көркемдік шешім, А., 1998.</ref> == Дереккөздер == <references/> == Еренсілтемелер == *[http://www.zhasalash.kz/suhbattar/6684.html Қабдеш Жұмадiлов: Ынсап жоқ жерде ұят та болмайды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305082023/http://www.zhasalash.kz/suhbattar/6684.html |date=2016-03-05 }} *[http://www.zhasalash.kz/ruhaniyat/6508.html?lang=kz Диктатордың ажалы. Әңгiме-эссе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305074444/http://www.zhasalash.kz/ruhaniyat/6508.html?lang=kz |date=2016-03-05 }} *[http://urdzhar.pushkinlibrary.kz/jumakz.htm Жазушы туралы]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан халық жазушылары]] [[Санат:Қазақстан мемлекеттік сыйлығының иегерлері]] jbu2oj0bpss95g8i0awf0qbjm7fz7go 0 11490 3053850 3053341 2022-07-22T17:41:18Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Infobox Language family |name = Герман тілдері |altname = [[Тевтон тілдері]] |region = Әуел баста солтүстік, батыс және орталық Еуропада; қазіргі кезде бүкіл дүние жүзінде |familycolor = Үндіеуропалық |fam1 = [[Үндіеуропалық тілдер|Үндіеуропалық]] |child1 = [[Шығыс герман тілдері|Шығыс герман]] |child2 = [[Солтүстік герман тілдері|Солтүстік герман]] |child3 = [[Батыс герман тілдері|Батыс герман]] |iso2=gem }} '''Герман тілдері''' — Үндіеуропалық тілдер шоғырының бір тармағын құрайтын өзара туыстас тілдер тобы. Осы тілдердің ортақ «ата-тілі» — [[б.з.б. 1-ші мыңжылдық]]тың орта бөлігінде солтүстік Еуропада қолданыста болған [[протогерман тілі]]. Протогерман тілі мен одан өрбіп шыққан тілдердің барлығына бірегей тілдік ерекшеліктер тән, солардың ішіндегі ең танымалы — [[Гримм заңы]] деген атпен белгілі дауыссыздардың өзгерісі. Солтүстік Еуропаны мекендеген герман тайпалары ІІ-ші ғасырдан бастап римдіктермен шекаралас аймақтарда қоныстана бастаған кезден бері герман тілдерінің ең алғашқы түрлері де тарихқа енді. [[Ағылшын тілі|Ағылшын]] және [[неміс тілі|неміс]] тілдері ең көп тараған герман тілдері болып табылады, оларда ана тілі ретінде сөйлейтіндердің саны тиісінше шамамен 400 және 100 миллион адамды құрайды. Бұл топқа басқа да ірі тілдер жатады: сөйлеушілер саны 23 миллион [[голланд тілі]], 16 миллион адам сөйлейтін [[африкаанс тілі]], ал [[солтүстік герман тілдері]]не жататын төрт тіл: [[норвег тілі|норвег]], [[швед тілі|швед]], [[исланд тілі|исланд]] және [[фарер тілі|фарер]] тілдерінде сөйлеушілердің жалпы саны — 20 миллион адам. SIL ұйымы құрастыратын ''Ethnologue'' тізімінде 53 түрлі герман тілдері келтірілген. == Сипаттамалары == Герман тілдеріне төмендегі бірқатар қасиеттер тән: # Үнді-Еуропалық [[грамматикалық|шақ]] және [[грамматикалық аспект|аспектжүйесінің]] қарапайымданып, [[осы шақ]] және [[өткен шақ]] (кейде ол [[претерит]] деп аталады) болып өзгеруі. # Етістіктердің үлкен тобының өткен шағы жалғау (/d/ немесе /t/) жалғануы арқылы жасалады. Бұндай етістіктерді [[герман әлсіз етістіктері]] деп аталады. Қалған етістіктердің өткен шағы оның негізіндегі дауысты дыбысты өзгерту арқылы жасалады. Олар [[герман күшті етістіктері]] деп аталады. # Күшті және әлсіз [[сын есім]] дегендерді қолдануы. Яғни зат есімнің анықтылығына байланысты сын есімдердің жалғауларының өзгеріп отыруы. # «[[Гримм заңы]]» деген атпен белгілі дауыссыздардың өзгеру құбылысы (Жоғары неміс тіліндегі дауыссыздар одан әрі өзгерді, бірақ оның себебі басқа, Жоғарғы неміс дауыссыздарының өзгеруі. Әсіресе: прото үнді-еуропалық тілдегі және басқа үнді-еуропалық тілдермен салыстырғанда п-ның ф-ға айналуы: padre (итал)- father(ағылшын)-p'hter(прото үнд-еур)). # Шығу тегін басқа Үнді-Еуропа тілдеріндегі сөздермен байланыстыру қиын, бірақ герман тілдерінің ішінде кең тараған бірқатар сөздердің болуы. [[Герман субстраты туралы жорамал]] дегенді де қараңыз. # Сөздердің екпінінің түбірге түсуі, одан кейін сөздің бірінші буынына түсуі. Герман тілдерінің арасындағы айырмашылықтар басқа тіл шоғырларындағы, мысалы [[роман тілдері|роман]] немесе [[славян тілдері|славян]] тілдерінің ішіндегі тілдердің арасындағы айырмашылықтардан әлдеқайда көп. Тілдерде жалпы байқалатын [[аналитикалық тілдер|аналитизмге]] деген үрдіс бойынша герман тілдерін де екі топқа бөлуге болады. [[неміс тілі|Неміс]], [[голланд тілі|голланд]], әсіресе [[исланд тілі|исланд]] тілдеріндегі аналитизм деңгейі әлсіз, ал [[ағылшын тілі|ағылшын]], [[швед тілі|швед]] және [[африкаанс тілі|африкаанс]] сияқты тілдерде аналитизм мейлінше күшті дамыған. == Жазуы == {{Germanic Philology}} {{stub}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Герман тілдері| ]] [[Санат:Үнді-Еуропа тілдері]] [[Санат:Герман тілді халықтардың тарихы|Тілдер]] n5gmwkdtvtt94rq7oh37triesv36h0r 0 11643 3053853 3053485 2022-07-22T17:50:53Z Kasymov 10777 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki <!-- Бұл мақала араб уикипедиясындағы таңдаулы мақаланың аудармасы. Аудару жұмысы әлі жалғасуда, сондықтан мақалаға өңдеу жүргізбеуіңізді сұраймын, себебі бірнеше сағат бойы жазған зат, басқа біреудің сол аралықта жазған түзетуіне (тіпті ол бір ғана үтірден тұрса да) байланысты қақтығысқа түсіп қалуы мүмкін. Мүмкіндігінше түзетулерді таңғы және түскі уақытта енгізуіңізді сұраймын, себебі мен көбінесе уикипедияны өңдеумен кешкі уақытта айналысам. (қазір тоқтап тұр) Esetok -------------------> {{Тілдер |түсі = афразия |аты = Араб тілі |өз атауы = العربية |айтылуы = {{IPA|/al ʕarabijja/}}, {{IPA|/ʕarabiː/}} |елдер = [[Алжир]], [[Бахрейн]], [[Мысыр]], [[Батыс Сахара]], [[Иордания]], [[Ирак]], [[Йемен]], [[Катар]], [[Кувейт]], [[Ливан]], [[Ливия]], [[Марокко]], [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]], [[Оман]], [[Палестина]], [[Сауд Арабиясы]], [[Сирия]], [[Тунис]], [[Мавритания]] — халқының көбі;<br /> [[Судан]], [[Джибути]], [[Сомали]], [[Коморлар]] — халқының орташа бөлігі;<br /> [[Чад]], [[Мали]], [[Нигер]], [[Орталық Африка Республикасы]], [[Кения]], [[Танзания]], [[Түркия]], [[Иран]], [[Израиль]], [[Нигерия]], [[Сенегал]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Ауғанстан]], [[Оңтүстік Америка]]ның кейбір елдері — халқының орташа немесе аз бөлігі |аймақтар = [[Араб әлемі]] |ресми тіл = Араб тілі 27 елде ресми тіл болып табылады (тізімді қараңыз). {{collapsible list |{{flagcountry|Algeria}}<br>{{flagcountry|Bahrain}}<br>{{flagcountry|Comoros}}<br>{{flagcountry|Chad}}<br>{{flagcountry|Djibouti}}<br>{{flagcountry|Egypt}}<br>{{flagcountry|Eritrea}}<br>{{flagcountry|Iraq}}<br>{{flagcountry|Israel}}<br>{{flagcountry|Jordan}}<br>{{flagcountry|Kuwait}}<br>{{flagcountry|Lebanon}}<br>{{flagcountry|Libya}}<br>{{flagcountry|Mauritania}}<br>{{flagcountry|Morocco}}<br>{{flagcountry|Oman}}<br>{{flagcountry|Palestine}}<br>{{flagcountry|Qatar}}<br>{{flagcountry|Saudi Arabia}}<br>{{flagcountry|Somalia}}<br>{{flagcountry|Somaliland}}<br>{{flagcountry|Sudan}}<br>{{flagcountry|Syria}}<br>{{flagcountry|Tunisia}}<br>{{flagcountry|United Arab Emirates}}<br> [[Сурет:Flag of the African Union.svg|22px]] [[Сахара Араб Демократиялық Республикасы|САДР]]<br>{{flagcountry|Yemen}}<br> [[Сурет:Flag of the Sahrawi Arab Democratic Republic.svg|22px]] [[Африка одағы]]<br>[[Сурет:Flag of the Arab League.svg|22px]] [[Араб мемлекеттері Лигасы]]<br>[[Ислам Әріптестік Ұйымы]]<br>{{flagcountry|United Nations}}}} |реттейтін мекеме = {{collapsible list |{{flagcountry|Algeria}}: [[Араб тілінің жоғарғы кеңесі (Алжир)]]<br> {{flagcountry|Egypt}}: [[Араб тілі академиясы (Каир)]]<br> {{flagcountry|Iraq}}: [[Ирак ғылым академиясы]]<br> {{flagcountry|Jordan}}: [[Араб тілі академиясы (Иордания)]]<br> {{flagcountry|Libya}}: [[Араб тілі академиясы (Джамахирия)]]<br> {{flagcountry|Morocco}}: [[Араб тілі академиясы (Рабат)]]<br> {{flagcountry|Saudi Arabia}}: [[Араб тілі академиясы (Эр-Рияд)]]<br> {{flagcountry|Somalia}}: [[Араб тілі академиясы (Могадищу)]]<br> {{flagcountry|Sudan}}: [[Араб тілі академиясы (Хартум)]]<br> {{flagcountry|Syria}}: [[Араб тілі академиясы (Дамаск)]] (ең ескісі)<br> {{flagcountry|Tunisia}}: [[Бейт Әл-Хикма қоры]]<br> {{flagcountry|Israel}}: [[Араб тілі академиясы (Израиль)]]}} |сөйлеушілер саны = 292 млн (ана тілі ретінде) — 422 млн адам (екінші тіл ретінде) |рейтинг = 2 |күйі = |жойылды = |санаты = |классификация = [[Афразия тілдері|Афразия макроәулеті]] : [[Семит тілдері|Семит әулеті]] :: [[Батыс семит тілдері|Батыс семит бұтағы]] ::: Орталық семит тобы :::: [[Араб тілдері|Араб топ тармағы]] |жазу = [[араб жазуы]] |МЕСТ 7.75–97 = ара 050 |ISO1 = ar |ISO2 = ara |ISO3 = ara }} [[Сурет:Arabic speaking world.svg|290px|нобай|оңға|Араб тілінің жалғыз ресми /жасыл түс/ және бірнеше ресми тілдердің бірі /көк түс/ ретінде таралуы]] '''Араб тілі''' — [[семит тілдері]]нің ішіндегі сөйлеушілер саны жағынан бірінші орын алатын, әлемде 422 миллионға жуық адам сөйлесетін тіл. Араб тілі негізінен араб елдерінде және [[Сенегал]], [[Чад]], [[Эритрея]] елдерінде таралған. Араб тілі [[Құран]]ның тілі болғасын мұсылмандардың арасында қасиетті тіл саналады және кейбір құлшылықтар (мыс.: [[намаз]]) араб тілінен басқа тілде орындалмайды. Сонымен қатар араб тілі кейбір араб елдеріндегі [[христиандар]]дың діни жоралғылары орындалатын тіл. Орта ғасырлық [[Яһудилық|яһуди дініне]] арналған еңбектердің көбісі осы араб тілінде жазылған. [[Ислам]] дінінің таралып, мұсылмандардың көптеген елдерді билеуіне байланысты араб тілінің да мәртебесі жоғарылап, араб тілі саясат, әдебиет пен ғылымның тіліне айналды. Араб тілі [[Түркі тілдері|түркі]] тілдерге және [[Урду тілі|урду]], [[Албан тілі|албан]], [[Малай тілі|малай]] мен [[Индонезия тілі|индонезия]] тілдеріне, кейбір африкалық тілдерге ([[хауса]], [[суахили]]), европалық тілдерге ([[Испан тілі|испан]], [[Португал тілі|португал]], [[Мальта тілі|мальта]] тілдері) көп әсер етті. Араб тілі [[араб елдері]]нде, Эритрея, Чад пен Израиль елдерінде ресми тіл саналады. Араб тілі [[БҰҰ]]-ның алты ресми тілінің бірі боп табылады. Араб тілі [[лексика]]лық жағынан ең өнімді тілдерге жатады. [[13 ғ.|XIII ғ.]] жазылған [[Ибн Манзур]]дың [[Лисан әл-Араб|«Лисан әл-араб»]] кітабында 80 мыңға жуық сөздік жинақталған. Мысалға [[18 ғ.|XVIII ғ.]] жазылған [[Сэмюель Джонсон]]ның [[ағылшын тілі]] сөздігінде 42 мың сөз бар<ref>[http://johnsonsdictionaryonline.com/?page_id=7507 Johnsons Dictionary Online]</ref>. Араб тілі 28 әріптен құралған. Бірақ кейбір тіл ғалымдары «һамза» белгісін әріп ретінде санап, араб әліппесі 29 әріптен тұрады деп санайды. Араб тілінің басқа тілдерден айырмашылығы — [[Парсы тілі|парсы]] және [[Иврит тілі|иврит]] тілдері сияқты араб жазуы оңнан солға жазылады. Араб тілінің ерекшеліктері: тілде және әліпбиде "ч, п" дыбыстары, әріптерінің болмауы. Прото семиттік (барлық семит тілдерінің бабасы) тілдегі п араб тілінде ф-ға ауысқан. == Араб тілінің атаулары == * '''Құранның тілі''' — мұсылмандардың қасиетті кітабы Құран араб тілінде болғандықтан осылай аталып кеткен. * '''«Дад» әрпінің тілі''' — «дад» (ض) әрпі тек қана араб тілінде кездескендіктен, бұл тілді осылай атап кеткен. Бұған [[Әбу Таийб әл-Мутанабби]]дің сөзі мысал бола алады: {{quotation| Олардың мақтанышы «дад»-ты айту |}} == Араб тілінің классификациясы == Тіл ғалымдарының тұжырымы бойынша араб тілі Афро-Азиялық [[семит тілдері]] тобынан шыққан. Бұл тіл батыс семит тілдерінің орта бөліміне жатады, сондықтан араб тіліне ең жақын тілдер: [[иврит]] және [[арамей тілі]]. Араб тілі пайда болу және тарихы жағынан семит тілдерінің ең жас тілдерінің бірі саналады, бірақ кейбіреулер оны бастапқы семит тілдерінің негізі болған тілге ең жақын тіл санайды. Бұлай айтудың себебі араб тілі тек [[Арабия түбегі]]нде қолданылып, басқа семит тілдері сияқты шет тілдерден әсер алмаған. == Араб тілінің пайда болуы == Араб тілінің пайда болуы туралы көптеген пікір бар. Біреулер араб тілін ең алғаш қолданған Йариб ({{lang-ar|يعرب}}) деген адам болып, осы тіл соның атымен байланысты аталған деп санайды. [[Мұхаммед]] пайғамбардан {{Салауат}} жеткен хадисте анық араб тілімен ең бірінші сөйлеген [[Ибраһим]]ның ұлы [[Исмаил]] пайғамбар болған деп айтылған. Ал кейбіреулер араб тілі жұмақтағы [[Адам ата]] сөйлеген тіл деп санайды, бірақ бұған дәлел ететін діни мәтіндер жоқ. == Басқа семит тілдерінен айырмашылығы == == Араб диалектілерінің бірігуі == == Араб тілінің шарықтауы == == Араб тілінің құлдырау кезеңі == == Қайта қалпына келуі және қазіргі замандағы жағдайы == == Әдеби араб тілі мен диалектілер == {{Main|Араб әдебиеті}} == Екітілділік және оның нәтижелері == == Араб жазуы == {{Main|Араб жазуы}} == Араб каллиграфиясы == {{Main|Араб каллиграфиясы}} == Араб сандары == {{Main|Араб цифры}} == Араб тілінің айтылуы == === Дыбыстар === === Харакаттар (әріптердің дыбысталуы) === {{Main|Харакат}} === Дауыссыз әріптер === == Араб тілінің ғылымдары == === Наху (араб тілі грамматикасы) === {{Main|Араб тілі грамматикасы}} === Баләға (шешендік) === === Уруд === === Иштиқақ (сөз түрлендіру)=== Сарф (араб тілі морфологиясы) === Иғраб (грамматикалық талдау) === {{Main|Иғраб}} == Араб тілін оқыту == == Араб тілі диалектілері == == Араб жазуын қоданатын елдер == == Араб тілінің басқа тілдерге әсері == == Араб тілі Қазақстанда == Араб тілі [[Қазақстан]] аумағына [[7 ғ.|7]]-[[9 ғ.|9 ғасырлардан]] бастап, негізінен, діни әдебиеттер, діндарлар, мешіт-медреселер ықпалымен кең тарады.<ref>Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3</ref> Қазан төңкерісіне дейін ([[1917]]) Қазақстанда араб тілін еркін меңгерген сауатты адамдар көп болған. Кеңес өкіметі дәуірінде бұл дәстүр әлсіреді. Тек [[20 ғ.|XX ғасыр]] соңғы ширегінде Қазақстанда араб тілін оқып үйренуге арналған бірқатар оқулықтар, анықтамалықтар, арабша-қазақша сөздіктер жарық көре бастады. ==Дереккөздер== <references/> ==Тағы қараңыз== * [[Араб жазуы]] {{Араб тілі}} [[Санат:Араб тілі]] [[Санат:Араб жазуы]] [[Санат:Тілдер]] [[Санат:Флексиялы тілдер]] ahtnxzq122y9a2mactgl8bz95xmwc42 0 11796 3053851 3053411 2022-07-22T17:47:04Z Kasymov 10777 /* Тілі */ wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы=Башқұрттар<br />({{unicode|Башҡорттар}}) |саны=2,000,000 (аса) |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 584 554<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref><ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010]</ref><br /> * [[Башқұртстан Республикасы]]: 1 172 287 |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{KAZ}} |саны2 = 41 000<ref>[https://www.peoplegroups.org/explore/GroupDetails.aspx?peid=24255#topmenu People Group|Project]</ref> |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{UKR}} |саны3 = 4 253<ref name="un.org">[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V2_table4.xls Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: each census, 1985—2003]{{ref-en}}</ref> |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{UZB}} |саны4 = 47 000 — 58 500<ref>[https://www.peoplegroups.org/explore/GroupDetails.aspx?peid=24658#topmenu Национальный состав по оценкам People Group]</ref> |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{KGZ}} |саны5 = 1 111<ref>[Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года]</ref> |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{TKM}} |саны6 = 8000<ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/TX Bashkir in Turkmenistan | Joshua Project]</ref> |түсініктемелер6 = |аймақ7 = [[Молдова Республикасы]] |саны7 = 610<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=9 Демоскоп. МССР. 1989]</ref><ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/MD Bashkir in Moldova | Joshua Project<!--MD Bashkir in Moldova | Joshua Project]</ref> |түсініктемелер7 = |аймақ8 = {{GEO}} |саны8 = 379<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=6 Демоскоп. Груз. ССР 1989]</ref> |түсініктемелер8 = |аймақ9 = {{AZE}} |саны9 = 533<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 Демоскоп. Аз. ССР 1989]</ref> |түсініктемелер9 = |аймақ10 = {{ARM}} |саны10 = 145<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=13 Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей]</ref> |түсініктемелер10 = |аймақ11 = {{LVA}} |саны11 = 230 - 300<ref>https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD_2020.pdf</ref><ref>[https://www.joshuaproject.net/countries/LG Bashkir in Latvia| Joshua Project]</ref> |түсініктемелер11 = |аймақ12 = {{BLR}} |саны12 = 1200<ref>ww.joshuaproject.net/people_groups/10705/BO Bashkir in Belarus | Joshua Project]</ref> |түсініктемелер12 = |аймақ13 = {{LTU}} |саны13 = 136 - 400<ref name="un.org"/><ref>[https://www.joshuaproject.net/countries/LH Bashkir in Lithuania| Joshua Project]</ref> |түсініктемелер13 = |аймақ14 = {{EST}} |саны14 = 112<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PCE04&lang=1 PCE04: ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011] {{ref-en}}</ref> |түсініктемелер14 = |аймақ15 = {{TJK}} |саны15 = 8400<ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/TI Bashkir in Tajikistan | Joshua Project]</ref> |түсініктемелер15 = |тілдері = [[Башқұрт тілі|Башқұрт]], [[Орыс тілі|Орысша]] |діні =[[Сунна]] [[Ислам]] |этникалық топтары = басқа [[түркі халықтары]] }} '''Башқұрттар''' [өз атауы - {{Lang-ba|башҡорттар}}; башҡорт, яғни бас құрт (түркіше - бас бөрі)] — [[Түркілер|түркі]] тілдес халық. [[Башқұртстан Республикасы]]ның байырғы халқы. Ресейдің [[Челябі]], [[Қорған]], [[Орынбор]], [[Пермь облысы]], [[Свердлов облысы]], [[Саратов]] облыстарында, шағын тобы [[Қазақстан]] мен [[Орта Азия]]да да тұрады. Жалпы саны 1 млн. 500 мың адам (1995), Башқұртстанда 1 млн-дай. == Тілі == [[Түркі тілі]]нің [[қыпшақ]] бұтағына жататын башқұрт тілінде сөйлейді. [[Орыс]] және [[татар]] тілдерін де қолданады. Жазуы [[кириллица]]ға негізделген. Кирилшаға негізделген башқорт әліпбиінде 42 әріп бар. == Діні == Мұсылман дінінің сүннит бұтағын ұстанады. == Тарихы == Башқұрттар этногенезінің қалыптасуына VII - X ғ-лардағы әр алуан түркі тайпалары ([[үсерген]], [[байлар]], [[сұраш]], [[маңғауыр]], [[Жағалбайлы (ру)|жағалбайлы]], [[тама]], [[бешуыл]], [[кедей]], [[табын]], мың, [[керей]], [[қаңлы]], [[арғын]], [[байұлы]], т.б.) ұйытқы болды. XI-XIII ғ-ларда қазіргі башқұрт жерін мекендеген бесене, [[Еділ]] бұлғары мен [[мадияр]] тайпаларына қыпшақтардың әсері күшейіп, көне башқұрт этносының қыпшақтану бағытында дамуы арта түсті. [[Бату]] шапқыншылығы, башқұрт жеріне [[Қыпшақ]] даласынан халықтың көптеп қоныс аударуы башқұрттардың қыпшақтану процесін одан әрі жеделдетті. [[Қазақ]] халқының этногенезінде шешуші орын алатын түркі тайпаларының басым көпшілігі башқұрт халқының құрамында да кездеседі. [[File:Allan, David - Bashkirs - 1814.jpg|thumb|''[[:ru:Башкиры (картина)|Башқұрттар]]''. Аллан Вильям (1814), [[Эрмитаж]] <ref>[http://www.hermitagemuseum.org/fcgi-bin/db2www/descrPage.mac/descrPage?selLang=Russian&indexClass=PICTURE_RU&PID=GJ-9579&numView=1&ID_NUM=2&thumbFile=%2Ftmplobs%2FOLYLDK%24SNUHYSE3W6.jpg&embViewVer=last&comeFrom=quick&sorting=no&thumbId=6&numResults=43&tmCond=%B2%D8%DB%EC%EF%DC+%B0%DB%DB%D0%DD&searchIndex=TAGFILRU&author=%B0%DB%DB%D0%DD%2C%26%2332%3B%C3%D8%DB%EC%EF%DC http://www.hermitagemuseum.org/]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>]] Қыпшақ дәуірі башқұрт халқының қалыптасуының (XV - XVI ғ-лар) басты кезеңі болып табылады. XVI ғ-дың орта кезінен Башқұрттар Ресей ипериясының отарына айналды. Башқұрттар әскери қызметке, алтын кен орындарына жұмысқа тартылды. ==Рулық-тайпалық құрылымы== Негізгі рулық-тайпалық төлсиппаттар (атрибут): тамға, ұран, аруақ (башқ. ''онгон'') Тарихи оқиғалар шежіреде атап өтілген. Тайпаның басшысы - би. Құрылтайлар, жиындар және ақсақалдар кеңесі жергілікті басқару органдары ретінде қызмет етті. XVIII-XIX ғасырларда башқұрттар өміріндегі маңызды орын алған рулық-тайпалық құрылым өзінің маңызын жоғалтып, дәстүр ретінде ғана сақталған. [[File:Bashkirsi in Yurta.jpg| thumb|Киіз үйдің ішінде башқұрттар]] ==Этнографиялық топтары== Башқұрт халқының қоныстануы мен этникалық тарихы кезінде төмендегідей этнографиялық топтар қалыптасқан: * Солтүстік-шығыс топ: дуан, қалмақ, қатай, мырзалар, табын, сызғы, сырзы, құмрұқ, бадрақ, бесұл, қуақан. * Солтүстік-батыс топ: байлар, балықшы, таз, ұран. қырғыз, қаңлы, еней, танып, ерікті. * Оңтүстік-шығыс топ: қыпшақ, үсерген, таңғауыр, тамиан, юрмат. * Оңтүстік-батыс топ: мың. == Кәсібі == Бұрынғы кезде Башқұрттартар негізінен көшпелі мал ш-мен шұғылданып, аң ауласа, XVII-XIX ғ-ларда егіншілікпен айналысып, отырықшылыққа көшті. Тілі мен мәдениеті, қоршаған ортасы татарларға жақын болғанымен, ұлттық тұрмыс-тіршілігі мен дәстүрінде қазақ халқына ұқсастық басым. Мысаслы, қайыстан, теріден жасалған бұйымдар, [[ер-тұрман]], үй жиһазы, ыдыс-аяғы, [[киіз]] басу, [[кілем]] мен [[алаша]] тоқу кәсібі қазақ [[қолөнер]]іне ұқсас.<br /> Далалы жерлерде кірпіштен, орманды-далалы аймақтарда ағаштан қима үйлер салады. ==Мәдениеті== Ұлттық тағамдары да қазақ халқының ұлттық тағамдарына ұқсайды: [[айран]], құрт-ірімшік, [[қаймақ]], [[қымыз]], т.б. Бишбармақ, құлдама, салма, чурпаря аталатын тағам түрлері де бар.<br /> Ұлттық киім үлгісінде: әйелдер “кюлдэк” аталатын ұзын, кең етекті қынама көйлек, зерлі қамзол, әсем тақия, ерлер кең балақты шалбар, бағалы аң терісінен тігілген дөңгелек бөрік, тымақ киеді.<br /> Кең тараған музыка аспабына қазақтың сыбызғысына ұқсас қурай, шаңқобызына ұқсас қобыз, варган, домра жатады. Жыл сайын [[ораза]] мен [[құрбан айт]]ы, [[наурыз мейрамы]], көктемгі егіс жұмыстарынан кейін сабантой тойланады.<ref>Қазақ энциклопедиясы</ref> == Қазақстандағы башқұрттар == 1755 ж. башқұрт халқының Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы бағытталған ірі көтерілісі болды. Көтеріліс жеңіліс тапқан шақта башқұрттар Кіші жүздің шекаралас аумағына көшіп барды. Патша жазалауынан қорыққан олардың біршамасы қазақтардың арасына барып пана тапты. Кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі жылдары да әртүрлі себептермен башқұрттардың Қазақстанға қоныс аударуы болып отырды. 2014 жылғы есеп бойынша Қазақстанда 17 мыңнан астап башқұрттар тұрады.<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 130-132-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} <references /> [[Қазақ энциклопедиясы]] [[Санат:Түркі этникалық топтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Башқұрттар]] hsoavjkuq9mhr8h0j7oxf084vir6lzc 0 13978 3053787 3043442 2022-07-22T12:13:31Z Malik Nursultan B 111493 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс=Ресей империясының азамат соғысы |сурет=Russian Civil War montage.png |сурет атауы='''Сағат тілімен''' (жоғарғы сол жақта): Дон әскербасының Сарбаздары. Сібір әскербасының сарбаздары. Кронштадт көтерілісін басу. Араласу кезінде Владивостоктағы американдық әскерлер. Қырымдағы қызыл террордың құрбандары. Аустриялықтардың Екатеринославқа жұмысшыларды іліп қоюы. Мәскеуде Қызыл әскері әскерлерінің байқауы. |дата=[[7 қараша]] [[1917 жыл|1917]] — [[25 қазан]] [[1922 жыл|1922]] (1923 жылдың 16 шілдесіне дейін шағын қақтығыстар) |орын=([[Ресей империясы]]ның көп бөлігі), [[Орталық Азия]], [[Кавказ]], [[Шығыс Еуропа]], [[Сібір]]. |бөлім=[[Ақпан төңкерісі|Ақпан]] және [[Қазан төңкерісі|Қазан төңкерістерінің]] бөлігі. [[Бірінші дүниежүзілік соғыс|Бірінші дүниежүзілік соғыстың]] салдары. |причина=<br/> * [[Ақпан төңкерісі]] * Корнилов бүлік. * [[Қазан төңкерісі]] {{collapsible list | liststyle = margin-left:0.8em; | title = бейбітшілік шарттар: | ** [[Брест келісімі]] <small>1918 жылғы 3 наурызда қол қойылды</small> ** Тарту бейбітшілік шарты (КСРО - Эстония) <small>1920 жылы 2 ақпанда қол қойылды</small> ** Кеңес-Литва бейбітшілік шарты <small>1920 жылғы 12 шілдеде қол қойылды</small> ** Тарту бейбітшілік шарты (КСРО - Финляндия) <small>1920 жылы 14 қазанда қол қойылды</small> ** Латвия-Кеңестік бейбітшілік шарты <small>1920 жылғы 11 тамызда қол қойылды</small> ** [[Рига бітім шарты (1921)]] <small>1921 жылы 17 қыркүйекте қол қойылды</small> ** [[Карс шарты]] <small>1921 жылы 13 қазанда қол қойылды</small> }}|себеп=<br/> * [[Ақпан төңкерісі]] * Корнилов бүлік. * [[Қазан төңкерісі]] {{collapsible list | liststyle = margin-left:0.8em; | title = бейбітшілік шарттар: | ** [[Брест келісімі]] <small>1918 жылғы 3 наурызда қол қойылды</small> ** Тарту бейбітшілік шарты (КСРО - Эстония) <small>1920 жылы 2 ақпанда қол қойылды</small> ** Кеңес-Литва бейбітшілік шарты <small>1920 жылғы 12 шілдеде қол қойылды</small> ** Тарту бейбітшілік шарты (КСРО - Финляндия) <small>1920 жылы 14 қазанда қол қойылды</small> ** Латвия-Кеңестік бейбітшілік шарты <small>1920 жылғы 11 тамызда қол қойылды</small> ** [[Рига бітім шарты (1921)]] <small>1921 жылы 17 қыркүйекте қол қойылды</small> ** [[Карс шарты]] <small>1921 жылы 13 қазанда қол қойылды</small> }}|нәтиже='''Большевиктердің жеңісі'''<br/> * II Николайдың патша отбасын ату. * Коммунистердің билікке келуі. * Ресей Республикасы мен Ресей мемлекетінің ыдырауы. * Ақ қозғалыстың жеңілісі. * Кеңес Одағының Құрылуы. '''Тәуелсіздік қозғалыстарының ішінара жеңісі:'''<br/> * Финляндия, Эстония, Латвия, Литва және Польша тәуелсіздік алуда. * Украина, Беларусь, Грузия, Армения, Әзірбайжан, Молдова және бұрынғы Ресей империясының көптеген басқа халықтарын большевиктер немесе басқа халықтарға қосты. * Финляндия, Эстония, Латвия, Литва және Польшадағы большевиктік қуыршақ мемлекеттер жеңілді. |қарсылас1='''[[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|Большевиктер]]:''' * [[File:Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svg|22px|border]] [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|Ресей КФСР]] (1917–1922) * [[File:Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic (1919-1929).svg|22px|border]] [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украин КСР]] (1917–1918; 1918; 1919–1922) * [[File:Flag of the Lithuanian-Byelorussian SSR.svg|22px|border]] [[Белорус Кеңестік Социалистік Республикасы|Белорус КСР]] (1919; 1920–1922) * [[File:Flag of the Transcaucasian SFSR (1925-1936).svg|22px|border]] [[Күнгей Кавказ Социалистік Федерациялық Кеңес Республикасы|Күнгей Кавказ СФКР]] (1922) {{collapsible list | liststyle = margin-left:0.8em; | title = қуыршақ мемлекеттер: | * [[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] Бессараб КСР <small>(1919)</small> * [[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] Донецк-Криворог КР <small>(1918)</small> * [[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] Одесса КР <small>(1918)</small> * [[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] Финляндия СЖР <small>(1918)</small> * [[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] Таурида КСР <small>(1918)</small> * [[File:Flag of the Commune of the Working People of Estonia.svg|22px|border]] Эстон еңбек коммунасы <small>(1918–1919)</small> * [[File:Flag of the Latvian Socialist Soviet Republic (1918–1920).svg|22px|border]] Латвия СКР <small>(1918–1920)</small> * [[File:Flag of the Latvian Socialist Soviet Republic (1918–1920).svg|22px|border]] Литва КСР <small>(1918–1919)</small> * [[File:Flag of the Latvian Socialist Soviet Republic (1918–1920).svg|22px|border]] Литва-Беларус КСР <small>(1919)</small> * [[File:Flag of Far Eastern Republic.svg|22px|border]] [[Қиыр Шығыс республикасы]] <small>(1920–1922)</small> * [[File:Flag of the Galician SSR.svg|22px|border]] Галисия СКР <small>(1920)</small> * [[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] Польшаның уақытша төңкерістік комитеті <small>(1920)</small> * [[File:Flag of Persian Socialist Soviet Republic.svg|22px|border]] Парсы КР <small>(1920–1921)</small> * [[File:Flag of the Armenian Soviet Socialist Republic (1922).svg|22px|border]] Армян КСР <small>(1920–1922)</small> * [[File:Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (1920-1921).svg|22px|border]] Әзірбайжан КСР <small>(1920–1922)</small> * [[File:Flag of the Georgian Soviet Socialist Republic (1921–1922).svg|22px|border]] Грузин КСР <small>(1921–1922)</small> * [[File:Flag of Khiva 1920-1923.svg|22px|border]] [[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХСР]] <small>(1920 жылдан кейін)</small> * [[File:Flag of Khiva 1920-1923.svg|22px|border]] [[Бұхара Халық Кеңес Республикасы|Бұхара ХКР]] <small>(1920 жылдан кейін)</small> }} ---- '''Қолдау кезінде:''' * [[File:Flag of the Chinese Communist Party (Pre-1996).svg|22px|border]] Қытай Коммунистері <small>(1917–1923)</small> * [[File:Red flag.svg|22px|border]] Қызыл латыш жебелері <small>(1917–1920)</small> * [[File:Mongolian People's Party logo.svg|22px|border]] Моңғол Халық партиясы <small>(1920–1923)</small> ---- '''Анархистер''': * [[File:Red flag.svg|22px|border]] Солшыл социалистік төңкерістерлер партиясы <small>(1917–1921)</small> * [[File:Darker green and Black flag.svg|22px|border]] Жасыл әскерлер <small>(1918–1921)</small> * [[File:Махновское знамя.svg|22px|border]] Еркін аумақ <small>(1918–1921)</small> * [[File:Petropavlovsk-Krondstadt flag.svg|22px|border]] Кронштадт <small>(1921)</small> |қарсылас2='''Ақ қозғалыс:''' * [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] Ресей Республикасы <small>(1917–1918)</small> * [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] Ресей мемлекеті <small>(1918–1920)</small> * [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] Ресейдің оңтүстігіндегі Қарулы Күштердің Бас қолбасшылығы <small>(1918–1919)</small> * [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] Ресейдің Шығыс Шеті <small>(1920)</small> * [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] Солтүстік облыстың жоғарғы басқармасы <small>(1920)</small> {{collapsible list | liststyle = margin-left:0.8em; | title = Жергілікті күштер: | * [[File:Flag of the Crimean Regional Government.svg|22px|border]] Қырым өлкелік Үкіметі <small>(1918–1919)</small> * [[File:Flag of Don Cossacks.svg|22px|border]] Дон Республикасы <small>(1918–1920)</small> * [[File:Flag of Kuban People's Republic.svg|22px|border]] Кубан Халық Республикасы <small>(1918–1920)</small> * [[File:Flag of the Provisional Regional Government of the Urals.svg|22px|border]] Оралдың уақытша облыстық Үкіметі <small>(1918)</small> * [[File:Flag of Provisional Siberian Government.svg|22px|border]] Уақытша Сібір үкіметі <small>(1918)</small> * [[File:Red flag.svg|22px|border]] [[Комуч]] <small>(1918)</small> }} ---- '''Қолдау кезінде:''' * [[File:Flag of Bogd Khaanate Mongolia.svg|22px|border]] Монғолия <small>(1921)</small> ---- '''Шетелдік әскери араласу:''' * {{байрақ|Ұлыбритания}} <small>(1918–1920)</small> * {{байрақ|АҚШ}} <small>(1918–1920)</small> * [[File:Flag of France (1794–1815, 1830–1958).svg|22px|border]] [[Франция]] <small>(1918–1920)</small> * [[File:Flag of Japan (1870–1999).svg|22px|border]] [[Жапония]] <small>(1918–1922)</small> * [[File:Flag of the Czech Republic.svg|22px|border]] [[Чехословакия]] <small>(1918–1920)</small> {{collapsible list | liststyle = margin-left:0.8em; | title = Жергілікті күштер: | [[File:Flag of Australia (converted).svg|22px|border]] [[Аустралия]] <small>(1918–1919)</small><br/> [[File:Flag of Canada (1921–1957).svg|22px|border]] [[Канада]] <small>(1918–1919)</small><br/> [[File:Red Ensign of South Africa (1912–1951).svg|22px|border]] [[Оңтүстік Африка Одағы]]<br/> [[File:British Raj Red Ensign.svg|22px|border]] Британдық Үндістан<br/> [[File:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1973).svg|22px|border]] Грекия патшалығы<br/> [[File:Flag of Romania.svg|22px|border]] Румыния патшалығы<br/> [[File:Flag of Serbia (1882–1918).svg|22px|border]] Сербия патшалығы →<br/> [[File:Flag of Yugoslavia (1918–1941).svg|22px|border]] Югославия <small>(1918 жылдан кейін)</small><br/> [[File:Flag of Italy (1861-1946) crowned.svg|22px|border]] Италия патшалығы<br/> [[File:Flag of China (1912–1928).svg|22px|border]] Бейян Үкіметі }}|қарсылас3='''Сепаратистер:''' * [[File:Flag of Poland (1928–1980).svg|22px|border]] Екінші Польша Республикасы <small>(1917–1918; 1918–1921)</small> * [[File:Flag of Finland.svg|22px|border]] Финляндия <small>(1918–1920)</small> * [[File:Flag of Ukraine.svg|22px|border]] Украина Халық Республикасы <small>(1918–1920)</small> * {{Байрақ|Эстония}} <small>(1918–1920)</small> * {{Байрақ|Литва}} <small>(1918–1920)</small> * {{Байрақ|Латвия}} <small>(1918–1920)</small> * [[File:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|22px|border]] [[Түркістан автономиясы]] <small>(1917–1918)</small> * [[File:Proposed Flag of the Alash Autonomy.svg|22px|border]] [[Алаш автономиясы]] <small>(1917–1920)</small> * [[File:Flag of Turkestan.svg|22px|border]] [[Басмашылар қозғалысы|Басмашылар]] <small>(1918–1922)</small> * [[File:Flag of the Emirate of Bukhara.svg|22px|border]] [[Бұхара әмірлігі]] <small>(1920)</small> * [[File:Flag of the Khanate of Khiva.svg|22px|border]] [[Хиуа хандығы]] <small>(1918–1920)</small> {{collapsible list | liststyle = margin-left:0.8em; | title = Сондай-ақ: | * [[File:Flag of Belarus (1918, 1991–1995).svg|22px|border]] Беларус Халық Республикасы <small>(1918–1919)</small> * [[File:Flag of Ukraine.svg|22px|border]] Батыс Украина Халық Республикасы <small>(1918–1920)</small> * [[File:Flag of Central Lithuania 1920.svg|22px|border]] Орталық Литва Республикасы <small>(1920–1922)</small> * [[File:National flag of the Moldovan Democratic Republic.svg|22px|border]] Молдова Демократиялық Республикасы <small>(1917–1918)</small> * [[File:National flag of the Moldovan Democratic Republic.svg|22px|border]] Молдова Демократиялық Республикасы <small>(1917–1918)</small> * [[File:Flag of the Transcaucasian Federation.svg|22px|border]] Күнгей Кавказ Демократиялық Федерациялық Республикасы <small>(1918)</small> * [[File:Flag of Georgia (1918–1921, 4-5).svg|22px|border]] Грузия Демократиялық Республикасы <small>(1918–1921)</small> * [[File:Flag of Armenia (1918–1922).svg|22px|border]] Бірінші Армения Республикасы <small>(1918–1920)</small> * [[File:Flag of the Republic of Aras.svg|22px|border]] Араз Республикасы <small>(1918–1919)</small> * [[File:Flag of North Caucasian Emirate.svg|22px|border]] Солтүстік Кавказ әмірлігі <small>(1919–1920)</small> * [[File:Flag of the Centrocaspian Dictatorship.svg|22px|border]] Орталық Каспий Диктатурасы <small>(1918)</small> * [[File:Flag of Azerbaijan 1918.svg|22px|border]] Әзірбайжан Демократиялық Республикасы <small>(1918–1920)</small> * [[File:Flag of the Mountain Republic.svg|22px|border]] Солтүстік Кавказ Таулы Республикасы <small>(1917–1921)</small> * Якутия <small>(1918)</small> * Қарақорым уезі <small>(1917–1920; 1921–1922)</small> * [[File:Karelian National Flag.svg|22px|border]] Ухта Республикасы <small>(1918–1920; 1920; 1920–1923)</small> * [[File:Karelian National Flag.svg|22px|border]] Солтүстік Ингрия Республикасы <small>(1919–1920)</small> }} ---- '''Қолдау кезінде:''' * {{Байрақ|Швеция}} <small>(1918)</small> * [[File:Flag of Hungary (1918-1919; 3-2 aspect ratio).svg|22px|border]] Мажарстан Халық Республикасы <small>(1919–1920)</small> * [[File:Flag of China (1912–1928).svg|22px|border]] Бейян Үкіметі <small>(1921)</small> * [[File:State flag of Persia (1907–1933).svg|22px|border]] Қажар Иран <small>(1919–1920)</small> * [[File:Flag of Afghanistan (1919–1921).svg|22px|border]] Ауғанстан әмірлігі <small>(1922 жылға дейін)</small> * [[File:Flag of Germany (1867–1918).svg|22px|border]] [[Германдық империясы|Германия империясы]] <small>(1917–1918)</small> → * [[File:Flag of Germany (3-2 aspect ratio).svg|22px|border]] [[Веймар Республикасы]] <small>(1919)</small> * [[File:Civil ensign of Austria-Hungary (1869-1918).svg|22px|border]] [[Аустрия-Мажарстан]] <small>(1917–1918)</small> * [[File:Flag of the Iron Division Freikorps.svg|22px|border]] Фрайкорлар <small>(1918–1919)</small> * {{байрақ|Осман империясы}} <small>(1917–1918)</small> {{collapsible list | liststyle = margin-left:0.8em; | title = Коллаборационистер: | * [[File:Flag of Ukraine.svg|22px|border]] Украина мемлекеті <small>(1918)</small> }} |командир1=[[File:Coat of arms of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1920-1954).svg|22px|border]] [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленин]]<br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] [[Лев Давидович Троцкий|Лев Троцкий]]<br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] Яков Свердлов<br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] <br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] Климент Ворошилов<br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] Семён Будённый<br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] Иоаким Вацетис<br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] [[Михаил Николаевич Тухачевский|Михаил Тухачевский]]<br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] Сергей Каменев<br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] Николай Подвойский<br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] Александр Егоров<br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] Михаил Левандовский <br /> [[File:Flag of the Soviet Union (1922–1923).svg|22px|border]] [[Михаил Васильевич Фрунзе|Михаил Фрунзе]] <br /> [[File:Flag of Far Eastern Republic.svg|22px|border]] Александр Краснощёков<br /> ---- [[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] Владимир Вольский<br /> [[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] Мария Спиридонова <br /> [[File:Darker green and Black flag.svg|22px|border]] Никифор Григорьев †<br /> [[File:Махновское знамя.svg|22px|border]] Нестор Махно<br /> [[File:Petropavlovsk-Krondstadt flag.svg|22px|border]] Степан Петриченко|командир2=[[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] [[Керенский Александр Федорович|Александр Керенский]]<br /> [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] [[Александр Васильевич Колчак|Александр Колчак]] † <br /> [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] [[Лауыр Георгиевич Корнилов|Лауыр Корнилов]] † <br /> [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] [[Антон Иванович Деникин|Антон Деникин]] <br /> [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] Пётр Врангель <br /> [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] Николай Юденич <br /> [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] Григорий Семёнов <br /> [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] Евгений Миллер <br /> [[File:Flag of Don Cossacks.svg|22px|border]] Пётр Краснов <br /> [[File:Flag of Russia.svg|22px|border]][[File:Flag of Bogd Khaanate Mongolia.svg|16px|border]] Роман фон Унгерн-Штернберг †<br /> ---- [[File:Flag of the United Kingdom.svg|22px|border]] Эдмунд Айронсайд<br /> [[File:Flag of the United States.svg|22px|border]] Уилльям Сидней Грейвс<br /> [[File:Flag of France (1794–1815, 1830–1958).svg|22px|border]] Морис Жанен<br /> [[File:Flag of Japan (1870–1999).svg|22px|border]] Отани Кукудзо<br /> [[File:Flag of the Czech Republic.svg|22px|border]] Радола Гайда<br /> |командир3=[[File:Flag of Poland (1928–1980).svg|22px|border]] [[Юзеф Пилсудский]] <br /> [[File:Flag of Finland.svg|22px|border]] [[Маннергейм Карл Густав Эмиль|Карл Маннерхейм]] <br /> [[File:Flag of Ukraine.svg|22px|border]] [[Симон Васильевич Петлюра|Симон Петлюра]] <br /> [[File:Flag of Estonia.svg|22px|border]] Константин Пятс <br /> [[File:Flag of Latvia.svg|22px|border]] Янис Чаксте <br /> [[File:Flag of Lithuania.svg|22px|border]] Антанас Сметона <br /> [[File:Flag of Belarus (1918, 1991–1995).svg|22px|border]] Ян Серада<br /> [[File:Flag of Georgia (1918–1921, 4-5).svg|22px|border]] Ной Жордания<br /> [[File:Flag of Armenia (1918–1922).svg|22px|border]] Александр Хатисян<br /> [[File:Flag of Azerbaijan 1918.svg|22px|border]] Нәсиб бек Юсуфбейли<br /> ---- [[File:Flag of Germany (1867–1918).svg|22px|border]] Германн фон Эйххорн † <br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Нури Киллигил<br /> [[File:Baltic German.svg|22px|border]] Рюдигер фон дер Гольц<br /> [[File:Flag of Ukraine.svg|22px|border]] Павло Скоропадський<br /> |күштер1=[[File:Soviet Red Army Hammer and Plough.svg|22px|border]] [[Жұмысшы-шаруа қызыл әскері|Қызыл әскері]]: 5,498,000 ---- [[File:Death to oppressors of workers.svg|22px|border]] Қара әскері: 103,000<br /> [[File:Darker green and Black flag.svg|22px|border]] Жасыл әскері: 70,000<br /> [[File:Petropavlovsk-Krondstadt flag.svg|22px|border]] Кронштадт көтерілісшілері: 17,961 |күштер2=[[File:Coat of arms of the Kolchak government (unofficial).png|22px|border]] Ақ әскері: 1,023,000<br /> {{collapsible list | liststyle = margin-left:0.8em; | title = Жергілікті күштер: | [[File:Coat of arms of the Kolchak government (unofficial).png|22px|border]] Ресейдің оңтүстігіндегі Қарулы Күштер: 270,000<br /> [[File:Coat of arms of the Kolchak government (unofficial).png|22px|border]] Сібір әскері: 60,000<br /> [[File:Coat of arms of the Kolchak government (unofficial).png|22px|border]] Комуч әскері: 30,000<br /> [[File:СЗА нарукавный знак.JPG|22px|border]] Солтүстік-Батыс әскері: 18,500<br /> [[File:Coat of arms of the Kolchak government (unofficial).png|22px|border]] Солтүстік әскері: 54,700<br /> [[File:Coat of arms of the Kolchak government (unofficial).png|22px|border]] Батыс жеке әскері: 48,000<br /> [[File:Coat of arms of the Kolchak government (unofficial).png|22px|border]] Орынбор жеке әскері: 25,000<br /> [[File:Coat of arms of the Kolchak government (unofficial).png|22px|border]] Орал әскері: 17,200<br /> }} ---- [[File:War flag of the Imperial Japanese Army (1868–1945).svg|22px|border]] Жапон императорлық әскері: 70,000<br /> [[File:Flag of the United Kingdom.svg|22px|border]] Британдық әскері: 57,636<br /> [[File:Coat of arms of the Czechoslovak Legion.svg|22px|border]] Чехословак легионы: 50,000<br /> [[File:Flag of Romania.svg|22px|border]] Румыния әскері: 50,000<br /> [[File:Flag of France (1794–1815, 1830–1958).svg|22px|border]] Француз әскері: 15,600<br /> [[File:Flag of the United States.svg|22px|border]] "Сібір" американдық экспедициялық корпусы: 7,950<br /> {{collapsible list | liststyle = margin-left:0.8em; | title = Сондай-ақ: | [[File:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1973).svg|22px|border]] Грек әскері: 23,000<br /> [[File:Flag of Canada (1921–1957).svg|22px|border]] Канадалық Сібір экспедициялық корпусы: 5,000<br /> [[File:Flag of the United States.svg|22px|border]] Американдық экспедициялық корпус, Солтүстік Ресей: 5,000<br /> [[File:Flag_of_Italy_(1860).svg|22px|border]] Легионе Редента: 2,500<br /> [[File:Beiyang star.svg|22px|border]] Бейян Әскері: 2,300<br /> [[File:Flag of Serbia (1882–1918).svg|22px|border]] Серб Әскері: 2,000<br /> [[File:Flag of the Royal Indian Army.svg|22px|border]] Британдық Үнді Әскері: 950<br /> [[File:Australian Army Emblem.svg|22px|border]] Аустралия Әскері: 150<br /> }}|күштер3=[[File:Orzełek II RP.svg|22px|border]] Поляк әскері: 1,000,000 <br /> [[File:Coat of arms of Finland.svg|22px|border]] Финдық әскері: 90,000 <br /> [[File:Coat of Arms of UNR.svg|22px|border]] Украиндық әскері: 100,000 <br /> ---- [[File:Coat of Arms of Latvian National Armed Forces.svg|22px|border]] Латвияның әскері: 69,232 <br /> [[File:Maavagi crest.svg|22px|border]] Эстонияның әскері: 86,000 <br /> [[File:Insignia of the Lithuanian Armed Forces.svg|22px|border]] Литваның әскері: 20,000 <br /> ---- {{collapsible list | liststyle = margin-left:0.8em; | title = Қолдау кезінде: | [[File:Infantry Colour of the Royal Hungarian Defence Forces (1939-1945).svg|22px|border]] Мажарлық әскері: 30,000 <br /> ---- [[File:Flag of Finland.svg|22px|border]] Фин еріктілері: 8,000 <br /> [[File:Flag of Karel.svg|22px|border]] Орман партизандары: 2,000 <br /> ---- [[File:Flag of the Swedish Brigade (Ruotsalainen prikaati).svg|22px|border]] Швед бригадасы:: 2,000 <br /> [[File:Kaiserstandarte.svg|22px|border]] Неміс әскері: 547,000<br /> }} {{collapsible list | liststyle = margin-left:0.8em; | title = Сондай-ақ: | [[File:Flag of Germany (3-2 aspect ratio).svg|22px|border]] Саксондық еріктілер: 10,000<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]][[File:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan (1918).svg|22px|border]] Кавказ Ислам әскері: 20,000<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Түрік әскері: 20,000<br /> [[File:Flag of the Iron Division Freikorps.svg|22px|border]] Фрайкорлар: 14,000<br /> [[File:Baltic German.svg|22px|border]] Балтық ландесвері: 10,500<br /> [[File:WestRussianVolunteerArmy.svg|22px|border]] Батыс еріктілер әскері: 50,000<br /> }} |шығындар1=[[File:Soviet Red Army Hammer and Plough.svg|22px|border]] 1,500,000 <br /> * 259,213 қаза тапты * 616,605 аурудан/жарадан қайтыс болды * 60,059 хабар-ошарсыз кеткен * 548,857 жаралылар/үсік шалғандар * 3878 адам жазатайым оқиғалар/суицидтерден қайтыс болды |шығындар2=[[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] 1,500,000 <br /> * 127,000 қаза тапты * 784,000 өлім жазасына кесілді/қаза тапты * 450,000 жаралылар/науқастар ---- [[File:Flag of Japan (1870–1999).svg|22px|border]] 6,500 қаза тапты<br /> [[File:Flag of the United Kingdom.svg|22px|border]] +938 қаза тапты<br /> [[File:Flag of the United States.svg|22px|border]] 596 қаза тапты<br /> [[File:Flag of the Czech Republic.svg|22px|border]] 13,000 қаза тапты<br /> [[File:Flag of Romania.svg|22px|border]] 350 қаза тапты<br /> [[File:Flag of Greece.svg|22px|border]] 179 қаза тапты<br /> |шығындар3=[[File:Flag of Poland (1928–1980).svg|22px|border]] 400,000 <br /> * 57,000 қаза тапты * 113,000 жаралылар * 50,000 әскери тұтқын [[File:Flag of Ukraine.svg|22px|border]] 125,000 <br /> * 15,000 қаза тапты [[File:Flag of Finland.svg|22px|border]] 5,000 <br /> * 3,500 қаза тапты * 1,650 өлім ---- [[File:Flag of Estonia.svg|22px|border]] 3,888 қаза тапты<br /> [[File:Flag of Latvia.svg|22px|border]] 3,046 қаза тапты<br /> [[File:Flag of Lithuania.svg|22px|border]] 1,444 қаза тапты<br /> ---- [[File:Flag of Sweden.svg|22px|border]] 55 қаза тапты<br /> [[File:Flag of Germany (1867–1918).svg|22px|border]] 500 қаза тапты<br /> |жалпы шығындар=7,000,000 — 12,000,000 Жалпы құрбандар, соның ішінде азаматтық және әскери емес тұлғалар <small>Ресейден тыс 1-2 миллион босқын</small> }} '''Ресей империясының азамат соғысы''' ([[7 қараша]] [[1917 жыл]] – [[25 қазан]] [[1923 жыл]] (1923 жылдың 16 шілдесіне дейін шағын қақтығыстар)) — кейінгі Ресей Империясының жерінде болған соғыс. 1917 ж. 25 қазаннан [[Ресей империясы]]ның астанасы – [[Санкт-Петербург]]да төңкерісшыл жұмысшылар солдаттар мен матростар отрядтары Қысқы сарайды тіке шабуылмен алып, Уақытша үкіметті құлатты. Сол күні жұмысшылар мен шаруалар республикасы дүниеге келді. Бірінші КСРОдың республикасы [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РКФСР]] деп аталған. Алайда Қазаның төңкерісі төңкерісіне ұшыраған патша генералдары мен чиновниктері Ресейдің бұрынғы тәртіпі қайта орнатпақ болды. Олар өздерінің ақ әскерлерін жасақтап, жұмысшылар мен шаруалардан кұрылған [[Жұмысшы-шаруа қызыл әскері|Қызыл Әскері]] қарсы шықты. Азамат соғысының өрті тұтанды. == Сібір және Орал майданы == [[Ұлыбритания]], [[Франция]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Жапония]] және басқа елдердің үкіметтері Ресейге өз әскерлерін жіберіп, ақ генералдарға көмек көрсетті. Шетел соғыс [[интервенция]] бысталды. Совет республикасы жаудың темір кұрсауында қалды. Жапондар мен американдар [[Қиыр Шығыс]]қа әскер бөлемдерін түсірді. Ресейдің солтүстігіне, Орта Азия мен Закавказьеге ағылшын әскерлері басып кірді, неміс басқыншылары [[Украина]], [[Беларусь]] мен Прибалтиканы басып алды. [[Одесса]] мен [[Севастополь]]де француз кемелері тұрды. Орал өзені бойында, Еділдің орта шені мен Кама жағалауында ақтар армиялары топтасты. Олар [[Мәскеу]]ге қауіп төндірді. Көп елдер Ресей Империясынан шығып өз тәуелсіз жариялды. Олар: Еуропада – [[Финляндия]], [[Латвия]], [[Литва]], [[Эстония]], [[Польша]], [[Украина]], [[Беларусь]], Кубань Халық Республикасы және [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РКФСР]]; Орта Азияда – [[Алаш автономиясы]],[[Түркістан автономиясы]]. Хиуа хандығы және Бұхара әмірлігі; Кавказда – [[Армения]], [[Грузия]], [[Әзірбайжан]] және т.б. Сібір мен Оралды басып алған бұрынғы патша адмирал [[Колчак]], ол Сібірде [[Приморск]] Республикасы деп жариялды. Оған шет мемлекеттер қол ұшын берген еді. Колчак Еділге дейін тұмсық тіреп келіп қалған-ды. Осы кезде Большевиктердың партиясы «Колчакқа қарсы күреске шығындар!» деген ұран тастады. Қызыл әскерлер Шығыс майданға аттанды, оларды қолбасшы [[Михаил Васильевич Фрунзе|Фрунзе]] бастады. Колчакқа қарсы соғыста Чапаев дивизиясы даңққа бөленді. Совет өкіметінің жауларына қарсы [[Қостанай облысы]]ның Маринск аулында көтеріліс болды. Тарбағатайда «Қызыл тау қырындары» тобы құрылып, Қазақстанның шығысын жаулан азат ету жолында ерілікпен шайқасты. Қазақстан жеріндегі ұлт-азаттық көтерілісінің қолбасшыларың бірі [[Аманкелді Үдербайұлы Иманов|Аманкелді Иманов]] осынау ел басына қауіп төнген жылдары қызыл партизандар отрядын ұйымдастырып Совет өкіметін қорғау және нығайту барысында ерлік күрес жүргізді. [[1919]] жылғы қазанда Қызыл Армия бөлімдері Колчактың елордасы Омбі қаласы – алды. [[1920]] жылдың басында Колчак армиясы талқандалды. Қиыр Шығыста жапон интервенттері партизан отрядтарымен күрес жүргізді. [[1922]] ж. Қызыл Әскері бөлімдері партизан отрядымен бірлесе отырып [[Владивосток]]ты алды. == Тәуелсіз жарияланған мемлекеттер == === Батыста === * {{flagicon|Poland}}&nbsp;&nbsp;[[Польша]] (Тәуелсіз [[1918]] бастап) * {{flagicon|Ukraine|1918}}&nbsp;&nbsp;[[Украина]] (Тәуелсіз [[1917]]-[[1921]]) * {{flagicon|Belarus|1991}}&nbsp;&nbsp;[[Беларусь]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1919]]. === Балтикада === * {{flagicon|Finland}}&nbsp;&nbsp;[[Финляндия]] (Тәуелсіз [[1918]] бастап) ** [[Финляндия азамат соғысы]] * {{flagicon|Estonia}}&nbsp;&nbsp;[[Эстония]] * {{flagicon|Latvia}}&nbsp;&nbsp;[[Латвия]] * {{flagicon|Lithuania|1918}}&nbsp;&nbsp;[[Литва]] === Ресейде === ** [[Сурет:Flag of Idel-Ural State.svg|24px]]&nbsp;&nbsp;[[Идель-Урал]] ** [[Сурет:Flag of Don Cossacks.svg|24px|border]]&nbsp;&nbsp;[[Дон Республикасы]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1919]] ж. [[РКФСР]]мен басып алынған) === Шығыста === * [[Сурет:Siberian flag.svg|24px]]Сібір * [[Приморск]] === Кавказда === * {{flagicon|Azerbaijan|1918}}&nbsp;&nbsp;[[Әзірбайжан]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1920]]. Сосын [[Azerbaijan SSR]]) * {{flagicon|Armenia|1918}}&nbsp;&nbsp;[[Армения]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1921]]. Сосын [[Armenian SSR]]) * {{flagicon|Georgia|1990}}&nbsp;&nbsp;[[Грузия]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1921]]. Сосын [[Грузин КСР]]) * [[Сурет:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]]&nbsp;&nbsp;[[Кубань Халық Республикасы]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1920]]. [[РКФСР]]мен басып алынған) === Орталық Азияда === * [[Түркістан]]мен and [[Қазақстан]]да: ** [[Сурет:Bandera de Khiva abans 1917.svg|22px|border]]&nbsp;&nbsp;[[Хива]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1920]]. Сосын [[Хорезм Халық Кеңес Республикасы]]) ** [[Сурет:Flag of the Emirate of Bukhara.svg|22px|border]]&nbsp;&nbsp;[[Бұқара]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1920]]. Сосын [[Бұқар Халық Кеңес Республикасы]]) ** [[Сурет:Flag of the Alash Autonomy.svg|24px]]&nbsp;&nbsp;[[Алаш аутономиясы]] == Батыс майданы == Сібірде шайқастар әлі жүріп жатса да, Ресейдің оңтүстігінде, Солтүстік Кавказда және Украинада – бұрынғы патша генералы Деникин армиясы бас көтерді. Ағылшын және француз үкіметтері оны танк бригадысымен және винтовкалармен жабдықтады. [[1919]] ж. қарашада Деникин Орел қаласы басып алды. Оның Мәскеуға жетуіне 300 км жол қалған еді. Азамат соғысы басталысымен С. М. Буденный атты әскер отрядын құрды. [[1919]] ж. қарашада Бірінші атты әчкер армиясы ұйымдыстырылды. Оны даңкты басшы Буденный, Ворошилов, Шайденко басқарды. [[1919]] ж. 20 қазанда Қызыл Армия әскерлері [[Орел]] қаласы алды, ал үш күннен кейні Буденныйдың атты әскерлері генерал Шкуроның таңдаулы атты әскер бөлемдерін Воронежден куып шықты. Қызыл Армия Деникин талқандады. Петроград тубінде Юденичтің армиясы талқандалды. Ақтардың әскерлері тек Қиыр Шығыста, Орта Азия мен [[Қырым]]да ғана қалғанды. Бірақ 1920 жылдың көктемінде Польшаның сарбазтар өз тауелсіз жариялып Батыс Украинаға басып кірді. Осы кезде Қырымда генерал Врангель армиясы құрылып, күш жинап келе жатты. Қызыл Армияның бірнеше құрамалары Врангельге қарсы күреске аттанды. Қырым түбегі жіңішке [[Перекоп]] мойнағы арқылы құрлықпен жалғасады. Ақ гвардияшылар бұл араны мықтап бекініске айналдырды. Қылтадан өте алмайтын биік қорған салынып, алдынан терең ор қазылды. 8 қарашада Қызыл Армия бөлімдері [[Перекоп]]қа тіке шабуылға шықты. Бір тәулектен кейін Перекоп алынды. Қырымды жаудан босату кезеңі басталды. == Шайқастары және операциялары == == Қолбасшылар == Қызыл Армия: * [[Фрунзе Михаил Васильевич]] * [[Ворошилов, Климент Ефремович]] * [[Троцкий, Лев Давидович]] * [[Буденный, Семён Михайлович]] * [[Тухачевский Михаил Николаевич]] Ақ гвардия: * [[Врангель, Пётр Николаевич]] * [[Колчак Александр Васильевич]] * [[Деникин, Антон Иванович]] == Тағы қараңыз == * [[КСРО]] * [[Алаш аутономиясы]] * [[Ресей империясы]] == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Азамат соғыстары]] [[Санат:КСРО тарихы]] [[Санат:Қазақстан тарихы]] edqokm53bfurg60iazrvrzrgllnaw6f 0 16201 3053849 3053343 2022-07-22T17:40:55Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Тілдер |түсі = үндіеуропа |аты = Құмық тілі |өз атауы = къумукъ тил |айтылуы = |елдер = {{RUS}} |аймақтар = [[Дағыстан]], [[Шешен Республикасы|Шешенстан]], [[Солтүстік Осетия]] |ресми тіл = [[Сурет:Flag of Dagestan.svg|25px]] [[Дағыстан]] |реттейтін мекеме = |сөйлеушілер саны = 426 212 |рейтинг = |күйі = осал |жойылды = |санаты = Еуразия тілдері |классификация = :[[Түркі тілдері|Түркі тармағы]] ::[[Қыпшақ тілдері|Қыпшақ тобы]] :::[[Құман-қыпшақ тілдері|Құман-қыпшақ топ тармағы]] |жазу = [[кириллица]], [[Латын әліпбиі|латын]], [[Араб жазуы|арабша]] |МЕСТ 7.75–97 = кум 349 |ISO1 = |ISO2 = kum |ISO3 = kum }} '''Құмық тілі''' (өз атауы — ''къумукъ тил / qumuq til''<ref>https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/136205</ref> ''/ قموق تيل''<ref>Ноғай және құмық мәтіндері, 1883, М.-Э. Османов, СпБ</ref><ref>Кавказ сөйленісінің татар грамматикасы / Сост. Т. Макаровым. - Тифлис : тип. Канцелярии наместника кавк., 1848</ref>) - [[түркі тілдері]] жанұясының [[қыпшақ тілдері|қыпшақ]] тобына жататын тіл. Құмық тілі негізінен [[Дағыстан]]да таралған. Құмық тілінде сөйлейтіндер саны 400-500 мың адам. Құмық тілі Дағыстанның алты "әдеби тілдерінің" бірі. Орыс басқыншылығына дейін жалпы солтүстік Кавказда халық-аралық сөйлесу (франк тілі) тілі болған. Жазуы [[кириллица]]ға негізделген. Құмық тілі түркі тілдері қыпшақ бұтағының [[батыс қыпшақ тілдері|батыс]] (құман) тобына жатады. Ол қарашай, балқар, [[ноғай]], қарайым, қырым татарлары тілдеріне жақын. Құмық [[жазба ескерткіш]]тері 16 ғасырдан белгілі. 17 ғасырдан бастап [[Солтүстік Кавказ]]дағы орыс әкімшілігімен қатынаста [[ресми тіл]] қызметін атқарған. Құмықтар ертеден [[араб жазуы]]н пайдаланып келді. 1928 ж. латын, 1938 ж. кирилл әліпбиіне көшірілген. Онда 38 және гъ (ғ), къ (қ), нъ (ң), оъ (ө), уь (ү), ж(дж) тәрізді 6 қосымша әріп бар. [[Грамматика]]сында оғыз тілдерінің, [[Кавказ халықтары]] тілдерінің әсері байқалады. Сөздік құрамында [[орыс тілі]]нен енген сөздер мол кездеседі. Құмық тілі қайтағ, тер, бұйнақ, хасавюрт деп аталатын диалектілерге бөлінеді. {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Дағыстан тілдері]] [[Санат:Түркі тілдері]] [[Санат:Батыс қыпшақ тілдері]] {{stub}} hsyf9thm717wid2yx8iewc386uwvg5k 0 17381 3053835 3053157 2022-07-22T16:59:43Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/NusrTansj|NusrTansj]] ([[User talk:NusrTansj|т]]) өңдемелерінен [[User:Kasymov|Kasymov]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Қырғыздар |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 6 млн |аймақ = |аймақ1 = {{KGZ}} |саны1 = 5 037 430 (2018 ж.)<ref>[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/dynamic/316/ Национальный состав населения]</ref> |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{UZB}} |саны2 = 274 400 (2017 ж.)<ref name="НацсоставУЗ">[https://stat.uz/ru/ofitsialnaya-statistika/demografiya-i-trud/demograficheskie-pokazateli/433-analiticheskie-materialy-ru/2055-demograficheskaya-situatsiya-v-respublike-uzbekistan Информация о национальном составе постоянного населения Республики Узбекистан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190411075958/https://stat.uz/ru/ofitsialnaya-statistika/demografiya-i-trud/demograficheskie-pokazateli/433-analiticheskie-materialy-ru/2055-demograficheskaya-situatsiya-v-respublike-uzbekistan |date=2019-04-11 }}</ref> |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{CHN}} |саны3 = 232 000 (2016 ж.)<ref>[https://joshuaproject.net/people_groups/12933/CH joshuaproject.net]</ref> |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{RUS}} |саны4 = 103 422 (2010 ж.)([[Всероссийская перепись населения (2010)|2010]])<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200430211642/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2020-04-30 }}</ref><ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211223052305/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |date=2021-12-23 }}</ref> |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{TJK}} |саны5 = 74 000 (2016 ж.)<ref>[https://joshuaproject.net/people_groups/12933/TI joshuaproject.net]</ref> |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{KAZ}} |саны6 = 26 800 (2011 ж.)<ref name="Казахстан 2011">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2011/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/12_2010-%D0%91-15-18-%D0%93.rar Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2011 года.] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121116124224/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2011/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/12_2010-%D0%91-15-18-%D0%93.rar |date=2012-11-16 }}</ref> |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{TUR}} |саны7 = 6000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = {{UKR}} |саны8 = 1128 (2001 ж.) |түсініктемелер8 = |аймақ9 = {{CAN}} |саны9 = 1400 (2016 ж.) |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = қырғыз тілі |діні = ислам |этникалық топтары = тарбағатай қырғыздары, фую қырғыздары |ескертпелер = }} '''Қырғыздар''' ({{lang-ky|кыргыздар, кыргыз}}) — түркі тілдес ұлт. Негізінен [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасында]] тұрады. Халқының саңы 4,5 млн. адам. Тілдері - қырғыз тілі, 2,9 млн. адам [[Қырғыз_тілі|қырғыз тілінде]] сөйлейді. Қырғыздардың негізгі диаспоралары Өзбекстанда, Қытайда, Тәжікстанда, Ресейде, Қазақстанда, Түркияда, Ауғанстанда мекендейді. == Тарихы == [[Сурет:Murghab Kyrgyz.jpg|нобай|оңға|200px|Қырғыз]] Қырғыздар жерін адам баласы ежелгі тас дәуірінен (бұдан 300 мың жыл бұрын) мекендей бастаған. Б.з.б. 3-мыңжылдықта алдымен мыстан, кейіннен қоладан жасалған құралдар тарады. Б.з.б. 7 — 6 ғасырларда құрал-саймандар темірден жасалынып, мал шаруашылығы жетекші орынға шықты. Тайпалық одақтар, құл иеленуші мемлекеттер құрылды. Солтүстікте сақ тайпалары (б.з.б. 7 — 3 ғ.), кейіннен [[үйсін]]дер (б.з.б. 2 — б.з. 5 ғ.) өмір сүрді. Оңтүстік аудандар [[Кушан патшалығы]]на (б.з. 1 — 4 ғ-лары) бағынды. 6 — 7 ғ-ларда [[Батыс Түрік қағанаты]]ның орталығына айналды. Экономикасы жетіліп, су диірмені мен каналдар жүйесі салынды, жаңа дақылдар (мақта) егілді. Көшпелі тайпалар арасында орхон, соғды жазулары тарады. [[Шу]], [[Талас]], [[Ыстықкөл]] аудандарында қалалар бой көтерді. Орталық Азияның басқа аймақтарымен байланыс күшейді. 10 — 12 ғасырларда Жетісу мен қырғыз жерінде Қарахан мемлекеті құрылып, өндіргіш күштер жоғары сатыға көтерілді. Талас өңірі күміс шығарудың орталығына айналып, қолөнер, сауда дамыды. 13 ғасырдың бас кезінен [[Шыңғысхан империясы]]на, оның ішінде [[Шағатай ұлысы]]на қарады. 14 — 15 ғасырларда ел аумағы Моғолстан мемлекетінің құрамына кірді. 15 ғасырдың 2-жартысынан жергілікті қырғыз тайпалары бір орталыққа біріге бастады. Әсіресе жоңғар шапқыншылығы қырғыздарды қатты қырғынға ұшыратты. ===Қоқан хандығының құрамында=== 18 ғасырдың аяқ кезінен бастап олар Қоқан хандығына бағынышты болды. [[Қоқан]] езгісіне қарсы күресте қырғыздар Ресейден көмек алу мақсатында 1814 және 1824 жылдары Батыс Сібір үкімет орындарымен келіссөз жүргізді. ===Ресей империясының құрамында=== 1863 жылы елдің солтүстік бөлігі 1876 жылы оңтүстік бөлігі Ресейге қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығына (1867 — 1917) қарады. Елге ішкі Ресейден казак-орыстар мен орыс шаруалары келіп, қоныстана бастады. Тауар-ақша қатынастары дамып, мақта тазалау, май айыру, тері өңдеу, сыра қайнату өндірістері пайда болды. Тау-кен, көмір өндіру өнеркәсіптері құрылды. Кредит мекемелері мен акционерлік серіктестіктер дүниеге келді. Бұған қоса отарлық езгі де күшейді. [[File:Kyrgyzstan 1996 CIA map.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Қырғыз картасы]]''.]]Сырттан келушілер мен жергілікті халық арасы шиеленісе бастады. 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында алым-салық күрт көбейіп, халықтың тұрмысы қатты нашарлады. ===1916 жылғы көтеріліс=== 1916 жылы қара жұмысқа адам алу жөніндегі патша жарлығына сәйкес қырғыздар да жаппай көтеріліске шықты. Бірақ бұл көтерілістер күшпен басылды. 1917 жылы Ақпан революциясынан кейін елде көп үкіметтілік орнады. Қырғыз интеллигенциясы автономияға қол жеткізуге тырысты. ===Кеңес дәуірі=== 1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың бас кезінде Кеңес өкіметі жеңіске жетіп, ел сәуір айынан бастап (1918) Түркістан АКСР-інің құрамына кірді. Жергілікті халықтың бір бөлігі — наразы топтар Кеңес өкіметіне қарсы қарулы жасақтар құрды, ақ гвардияшылармен одақтасты. Бірақ бұл көтерілістерді [[Қызыл Армия]] басып тастады. Жер-су реформалары жасалды. 1924 — 25 жылдары Орта Азиядағы республикалардың ұлттық-мемлекеттік сипатының белгіленуі нәтижесінде БОАК-тың шешімімен 1924 ж.14 қазанда РКСФР құрамына кіретін [[Қара-Қырғыз]] АО құрылды, ол 1925 жылдың 25 мамырынан Қырғыз АО деп аталды, ал 1926 ж. 1 ақпанда Қырғыз АКСР-і болып қайта құрылды. 1925 — 40 ж. халық шаруашылығы жедел дамып, 140 өнеркәсіп орны салынды. Өнеркәсіптің металл өңдеу, мұнай, түсті металлургия, тоқыма, тағам, т.б. жаңа салалары пайда болды. Бай- манаптар кәмпескеленіп, шаруалар ұжымшарларға біріктірілді. КСРО-ның 1936 ж. 5 желтоқсанда қабылданған жаңа Конституциясы бойынша, Қырғыз АКСР-і Қырғыз КСР-іне айналды. 1939 ж. 21 қарашада республика іштей облыстарға бөлінді (Ош, Тянь-Шань (Нарын), Ыстықкөл, Жалалабад, Фрунзе). 2-дүниежүз. соғысқа қырғыз халқы да белсене араласты. 70 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атанды. Соғыстан кейінгі жылдары ол индустриалды-аграрлы республикаға айналды. 1990 ж. қазанда өткен Қырғыз КСР Жоғ. Кеңесінің сессиясы елдің атауын Қырғызстан Республикасы деп өзгертті. Сол жылы 15 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес елдің егемендігін жариялады. ===Тәуелсіз Қырғызстан=== 1991 ж. 31 тамызда елдің тәуелсіздігі туралы Декларация қабылданды. 1993 ж. 5 мамырда Жоғ. Кеңестің сессиясы Қырғызстан Республикасы атауын Қырғыз Республикасы деп өзгертті. Қырғыздар 1992 жылдан бастап БҰҰ-на мүше. == Тілі мен жазуы == {{main|Қырғыз тілі}} [[File:2005-10-04 Kyrgyz alphabet.jpg|thumb|[[Қырғыз әліпбиі]]]] Қырғыз-қыпшақ тобына жатады. Қырғыз тіліне жақын тіл — алтайлықтар тілі, ол алтай тілі мен қазақ тілі ортасындағы аралық тіл секілді. Қырғыз тілінде моңғол тілінен ауысқан сөз көп те, араб-парсы кірме сөздері аз. Фонетикасында сөз басындағы спирант ж қатайып, аффрикат дж болып, ш дыбысы қатайып ч болып айтылады, с дыбысы ш дыбысымен алмасады. Ілік септігінің жалғауы н дыбысымен аяқталады: баланын, адамнын. Жалпы ң мұрын дыбысы сирек қолданылады. Қырғыз тілінде дифтонг дауыстылар аа, оо, уу, үү, ээ, өө бар, ерін үндестігі үлкен орын алады: тоо (тау), тоқум (тоқым), өзөн (өзен). Жазуда орыс тіліндегі 33 әріпке қосымша ң, ү, ө әріптері таңбаланған. Қазіргі Қырғыз тіліндегі 14 дауысты фонеманың сегізі — қысқа дауыстылар, алтауы — созылыңқы дауыстылар. Морфологиялық құрылымы жағынан Қырғыз тілі жалғамалы (агглютинативті) тілге жатады, солтүстік және оңтүстік диалектілеріне бөлінеді. Әдеби тілі солтүстік диалектісі негізінде қалыптасқан, оңтүстік диалектісінде қазақ, өзбек тілдерінің әсері байқалады. Қырғыз тілінің әліпбиі 1928 жылға дейін араб жазуы, кейін латын әліпбиі, 1940 жылдан кирилл әліпбиі негізінде қалыптасқан. == Экономикасы == [[File:E7920-Dordoy-Bazaar-electronics.JPG|thumb| left|[[Дордой базары]]]] Қырғыздар 1998 ж. желтоқсанда Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кірді. Ел пайдалы қазбаларға қоса су ресурстарына да бай. Экономикасы нарықтық қатынастарға көшірілген. Негізгі қатынас — автомобиль жолдары (37,7 мың км). Ыстықкөлде кеме жүзеді. Ел аумағы арқылы [[Бұқара]] — [[Ташкент]] — [[Бішкек]] — [[Алматы]] газ құбыры өтеді. Тұтынуға қажетті өнеркәсіп тауарларының (мұнай, газ өнімдері, машиналар мен электр тауарлары, дәрі-дәрмек, құрылыс материалдары, азық-түлік) 70 — 100%-ы шетелден (негізінен Ресейден) әкелінеді. Экспортқа алтын, сынап, ағаш және а. ш. өнімдерін шығарады. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қырғыздар шетелдермен тығыз байланыс орнатып, көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болды. Соның ішінде Қазақстанмен тығыз саяси-экономикалық, әскери, мәдени байланыс орнаған. 1993 ж. 8 шілдеде екі ел арасында достық, өзара көмек және экономикалық байланыс орнату жөнінде келісім жасалды. Екі жақты келісімдер бойынша екі ел арасында 50-ден астам құжатқа қол қойылған. == Әдебиеті == Қырғыз ауыз әдебиетін әлемге танытқан — “[[Манас]]” эпосы. 19 ғасырдың ортасына қарай “зар заман” ақындары [[Қалығұл]], [[Арыстанбек]], [[Молда Қылыш]], т.б. шығармалары халық арасына кең тарады. Қырғыз халық поэзиясының классигі Тоқтоғұл Сатылғанов (1864 — 1933) болды. 1924 жылы алғашқы газеті “Эркин Тоо” шығарылды. Кеңес өкіметі жылдарында А.Тоқомбаев, М.Элебаев, А.Османов, Т.Садықбеков, т.б. ақын-жазушылар қырғыз әдебиетін жаңа белеске көтерді. 20 ғасырдың 2-жартысынан бастап Ш.Айтматовтың шығармалары дүние жүзіне таныла бастады. Қырғыз әдебиеті мен қазақ әдебиеті ежелден ұқсас. Көптеген қазақ ақын-жазушыларының еңбектері қырғыз тілінде, ал қырғыз ақын-жазушыларының еңбектері қазақ тілінде жарық көрген. == Мәдениеті мен өнері == 19 ғасырдың 2-жартысына дейін қырғыздар сауатын, негізінен, діни медреселерде ашты. 19 ғасырдың 80-жылдарында алғашқы орыс-түзем мектептері ашыла бастады. 1940 жылы қырғыз жазуы орыс графикасына көшірілді. Көптеген оқу орындары, ғылыми-зерттеу мекемелері мен мәдениет ошақтары ашылды. 1954 жылы Қырғыз КСР ҒА құрылды. 20 ғасырға дейін қырғыз музыкасы фольклорлық деңгейде болды. ұлттық музыка аспаптары: қомуз, сырнай, керней, т.б. 1930 — 40 жылдары кәсіби музикалық шығармалар (опера, балет, симфония, т.б.) пайда болды. 1939 жылы тұңғыш қырғыз операсы — “Айчурек” қойылды. 1930 жылы ұлттық драма театры құрылды. 1936 жылы одан опера және балет театры бөлініп шықты. 1939 жылы Композиторлар одағы құрылды. 1942 жылы Фрунзеде (Бішкек) кинохроника студиясы ашылып, ол 1961 жылы “Қырғызфильм” киностудиясы деп аталды. Студия 1970 — 80 жылдары біршама табыстарға жетті. Онда түсірген фильмдерге көптеген қазақ артистері шақырылды.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref> ==Қоныстану аймақтары== Қырғыздардың басым бөлігі Қырғыз Республикасында тұрады. Қырғыздардың ең ірі автохонды топтары Өзбекстанда, Қытайда (Шыңжаң-Ұйғыр автономиялы ауданының Қызылсу-Қырғыз автономиялы округі), Тәжікстанда (Таулы-Бадахшан автономиялы облысының Муграб ауданы мен Лахш ауданы), Қазақстанда мекендейді. Оған қоса қырғыздардың бір бөлігін Ресейде, Түркияда, Украинада, Солтүстік Ауғанстанда кездестіруге болады. Кеңес Одағының ыдырауынан кейін қырғыздардың бір бөлігі шетелге (негізінен Ресейге) қоныс аударған. === Қазақстандағы қырғыздар === Қырғыздар ежелден қазақтармен төскейде малы, төсекте басы қосылған, діні бір, тілі жақын, салт-дәстүрі ұқсас халық. Қырғыздар 1970-99 ж. аралығында республика халқының шамамсн 0,1%-ын құраса, қазіргі саны - 30 мың, оның ішінде [[Жамбыл облысы]]нда 9,2 мың, Оңтүстік Қазақстан облысында 2,8 мың, [[Маңғыстау облысы]]нда 588, [[Шығыс Қазақстан облысы]]нда 542, [[Алматы]] қаласында 6,7 мың. [[Нұр-Сұлтан]] қаласында 3,9 мың қырғыз (2014) тұрады.<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 296-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> ==Рулық-тайпалық құрылымы== * Оң қанат ** Тағай тармағы: Сарыбағыш, Бұғы, Солто, Карачоро, Саяк, Чегиртке, Жедигер, Черик, Азык, Бағыш, Қоңырат. ** Адигине тармағы: Баарын, Жолжакшы, Бёрю, Барғы, Сарттар, Қарабағыш. ** Наалы-эже тармағы: Моңол<ref>{{Cite web|url=https://kyrgyz.ru/gen/naaly.shtml|title=:: племя Наалы-эже :: Генеалогии :: Центральноазиатский исторический сервер - www.kyrgyz.ru ::|publisher=kyrgyz.ru|accessdate=2020-03-29}}</ref>. ** Муңгуш тармағы. * Сол қанат<ref>{{Cite web|url=https://kyrgyz.ru/articles/genealogy/spisok_kirgizskih_plemen_po_dzhamgerchinovu_bd/|title=Kyrgyz.Ru - Центральноазиатский исторический сервер - Генеалогия - СПИСОК КИРГИЗСКИХ ПЛЕМЕН|publisher=kyrgyz.ru|accessdate=2020-03-29}}</ref> ** Кушчу ** Саруу ** Мундуз ** Қытай ** Басыз ** Чоңбагыш ** Жетіген * Ішкілік тобы: ** Тёлёс ** Кыдырша ** Қаңлы ** Кесек ** Ават ** Жоокесек ** Бостон ** Найман ** Оргу ** Нойгут ** Теит ** Қыпшақ == Дереккөздер == <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Түркі этникалық топтары]] [[Санат:Қырғыздар|*]] cqfo2pikxvctp4qhkejwq5hyf30u493 3053903 3053835 2022-07-22T19:30:38Z NusrTansj 121413 ? wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Қырғыздар |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 6 млн |аймақ = |аймақ1 = {{KGZ}} |саны1 = 5 037 430 (2018 ж.)<ref>[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/dynamic/316/ Национальный состав населения]</ref> |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{UZB}} |саны2 = 274 400 (2017 ж.)<ref name="НацсоставУЗ">[https://stat.uz/ru/ofitsialnaya-statistika/demografiya-i-trud/demograficheskie-pokazateli/433-analiticheskie-materialy-ru/2055-demograficheskaya-situatsiya-v-respublike-uzbekistan Информация о национальном составе постоянного населения Республики Узбекистан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190411075958/https://stat.uz/ru/ofitsialnaya-statistika/demografiya-i-trud/demograficheskie-pokazateli/433-analiticheskie-materialy-ru/2055-demograficheskaya-situatsiya-v-respublike-uzbekistan |date=2019-04-11 }}</ref> |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{CHN}} |саны3 = 232 000 (2016 ж.)<ref>[https://joshuaproject.net/people_groups/12933/CH joshuaproject.net]</ref> |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{RUS}} |саны4 = 103 422 (2010 ж.)([[Всероссийская перепись населения (2010)|2010]])<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200430211642/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2020-04-30 }}</ref><ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211223052305/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |date=2021-12-23 }}</ref> |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{TJK}} |саны5 = 74 000 (2016 ж.)<ref>[https://joshuaproject.net/people_groups/12933/TI joshuaproject.net]</ref> |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{KAZ}} |саны6 = 26 800 (2011 ж.)<ref name="Казахстан 2011">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2011/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/12_2010-%D0%91-15-18-%D0%93.rar Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2011 года.] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121116124224/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2011/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/12_2010-%D0%91-15-18-%D0%93.rar |date=2012-11-16 }}</ref> |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{TUR}} |саны7 = 6000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = {{UKR}} |саны8 = 1128 (2001 ж.) |түсініктемелер8 = |аймақ9 = {{CAN}} |саны9 = 1400 (2016 ж.) |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = қырғыз тілі |діні = ислам |этникалық топтары = тарбағатай қырғыздары, фую қырғыздары |ескертпелер = }} '''Қырғыздар''' ({{lang-ky|кыргыздар, кыргыз}}) — түркі тілдес ұлт. Негізінен [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасында]] тұрады. Халқының саңы 4,5 млн. адам. Тілдері - қырғыз тілі, 2,9 млн. адам [[Қырғыз_тілі|қырғыз тілінде]] сөйлейді. Қырғыздардың негізгі диаспоралары Өзбекстанда, Қытайда, Тәжікстанда, Ресейде, Қазақстанда, Түркияда, Ауғанстанда мекендейді. == Тарихы == [[Сурет:Murghab Kyrgyz.jpg|нобай|оңға|200px|Қырғыз]] Қырғыздар жерін адам баласы ежелгі тас дәуірінен (бұдан 300 мың жыл бұрын) мекендей бастаған. Б.з.б. 3-мыңжылдықта алдымен мыстан, кейіннен қоладан жасалған құралдар тарады. Б.з.б. 7 — 6 ғасырларда құрал-саймандар темірден жасалынып, мал шаруашылығы жетекші орынға шықты. Тайпалық одақтар, құл иеленуші мемлекеттер құрылды. Солтүстікте сақ тайпалары (б.з.б. 7 — 3 ғ.), кейіннен [[үйсін]]дер (б.з.б. 2 — б.з. 5 ғ.) өмір сүрді. Оңтүстік аудандар [[Кушан патшалығы]]на (б.з. 1 — 4 ғ-лары) бағынды. 6 — 7 ғ-ларда [[Батыс Түрік қағанаты]]ның орталығына айналды. Экономикасы жетіліп, су диірмені мен каналдар жүйесі салынды, жаңа дақылдар (мақта) егілді. Көшпелі тайпалар арасында орхон, соғды жазулары тарады. [[Шу]], [[Талас]], [[Ыстықкөл]] аудандарында қалалар бой көтерді. Орталық Азияның басқа аймақтарымен байланыс күшейді. 10 — 12 ғасырларда Жетісу мен қырғыз жерінде Қарахан мемлекеті құрылып, өндіргіш күштер жоғары сатыға көтерілді. Талас өңірі күміс шығарудың орталығына айналып, қолөнер, сауда дамыды. 13 ғасырдың бас кезінен [[Шыңғысхан империясы]]на, оның ішінде [[Шағатай ұлысы]]на қарады. 14 — 15 ғасырларда ел аумағы Моғолстан мемлекетінің құрамына кірді. 15 ғасырдың 2-жартысынан жергілікті қырғыз тайпалары бір орталыққа біріге бастады. Әсіресе жоңғар шапқыншылығы қырғыздарды қатты қырғынға ұшыратты. ===Қоқан хандығының құрамында=== 18 ғасырдың аяқ кезінен бастап олар Қоқан хандығына бағынышты болды. [[Қоқан]] езгісіне қарсы күресте қырғыздар Ресейден көмек алу мақсатында 1814 және 1824 жылдары Батыс Сібір үкімет орындарымен келіссөз жүргізді. ===Ресей империясының құрамында=== 1863 жылы елдің солтүстік бөлігі 1876 жылы оңтүстік бөлігі Ресейге қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығына (1867 — 1917) қарады. Елге ішкі Ресейден казак-орыстар мен орыс шаруалары келіп, қоныстана бастады. Тауар-ақша қатынастары дамып, мақта тазалау, май айыру, тері өңдеу, сыра қайнату өндірістері пайда болды. Тау-кен, көмір өндіру өнеркәсіптері құрылды. Кредит мекемелері мен акционерлік серіктестіктер дүниеге келді. Бұған қоса отарлық езгі де күшейді. [[File:Kyrgyzstan 1996 CIA map.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Қырғыз картасы]]''.]]Сырттан келушілер мен жергілікті халық арасы шиеленісе бастады. 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында алым-салық күрт көбейіп, халықтың тұрмысы қатты нашарлады. ===1916 жылғы көтеріліс=== 1916 жылы қара жұмысқа адам алу жөніндегі патша жарлығына сәйкес қырғыздар да жаппай көтеріліске шықты. Бірақ бұл көтерілістер күшпен басылды. 1917 жылы Ақпан революциясынан кейін елде көп үкіметтілік орнады. Қырғыз интеллигенциясы автономияға қол жеткізуге тырысты. ===Кеңес дәуірі=== 1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың бас кезінде Кеңес өкіметі жеңіске жетіп, ел сәуір айынан бастап (1918) Түркістан АКСР-інің құрамына кірді. Жергілікті халықтың бір бөлігі — наразы топтар Кеңес өкіметіне қарсы қарулы жасақтар құрды, ақ гвардияшылармен одақтасты. Бірақ бұл көтерілістерді [[Қызыл Армия]] басып тастады. Жер-су реформалары жасалды. 1924 — 25 жылдары Орта Азиядағы республикалардың ұлттық-мемлекеттік сипатының белгіленуі нәтижесінде БОАК-тың шешімімен 1924 ж.14 қазанда РКСФР құрамына кіретін [[Қара-Қырғыз]] АО құрылды, ол 1925 жылдың 25 мамырынан Қырғыз АО деп аталды, ал 1926 ж. 1 ақпанда Қырғыз АКСР-і болып қайта құрылды. 1925 — 40 ж. халық шаруашылығы жедел дамып, 140 өнеркәсіп орны салынды. Өнеркәсіптің металл өңдеу, мұнай, түсті металлургия, тоқыма, тағам, т.б. жаңа салалары пайда болды. Бай- манаптар кәмпескеленіп, шаруалар ұжымшарларға біріктірілді. КСРО-ның 1936 ж. 5 желтоқсанда қабылданған жаңа Конституциясы бойынша, Қырғыз АКСР-і Қырғыз КСР-іне айналды. 1939 ж. 21 қарашада республика іштей облыстарға бөлінді (Ош, Тянь-Шань (Нарын), Ыстықкөл, Жалалабад, Фрунзе). 2-дүниежүз. соғысқа қырғыз халқы да белсене араласты. 70 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атанды. Соғыстан кейінгі жылдары ол индустриалды-аграрлы республикаға айналды. 1990 ж. қазанда өткен Қырғыз КСР Жоғ. Кеңесінің сессиясы елдің атауын Қырғызстан Республикасы деп өзгертті. Сол жылы 15 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес елдің егемендігін жариялады. ===Тәуелсіз Қырғызстан=== 1991 ж. 31 тамызда елдің тәуелсіздігі туралы Декларация қабылданды. 1993 ж. 5 мамырда Жоғ. Кеңестің сессиясы Қырғызстан Республикасы атауын Қырғыз Республикасы деп өзгертті. Қырғыздар 1992 жылдан бастап БҰҰ-на мүше. == Тілі мен жазуы == {{main|Қырғыз тілі}} [[File:2005-10-04 Kyrgyz alphabet.jpg|thumb|[[Қырғыз әліпбиі]]]] Қырғыз-қыпшақ тобына жатады. Қырғыз тіліне жақын тіл — алтайлықтар тілі, ол алтай тілі мен қазақ тілі ортасындағы аралық тіл секілді. Қырғыз тілінде моңғол тілінен ауысқан сөз көп те, араб-парсы кірме сөздері аз. Фонетикасында сөз басындағы спирант ж қатайып, аффрикат дж болып(қазақ тіліндегі тәрізді), ш дыбысы қатайып ч болып айтылады, с дыбысы ш дыбысымен алмасады. Ілік септігінің жалғауы н дыбысымен аяқталады: баланын, адамнын. Жалпы ң мұрын дыбысы сирек қолданылады. Қырғыз тілінде дифтонг дауыстылар аа, оо, уу, үү, ээ, өө бар, ерін үндестігі үлкен орын алады: тоо (тау), тоқум (тоқым), өзөн (өзен). Жазуда орыс тіліндегі 33 әріпке қосымша ң, ү, ө әріптері таңбаланған. Қазіргі Қырғыз тіліндегі 14 дауысты фонеманың сегізі — қысқа дауыстылар, алтауы — созылыңқы дауыстылар. Морфологиялық құрылымы жағынан Қырғыз тілі жалғамалы (агглютинативті) тілге жатады, солтүстік және оңтүстік диалектілеріне бөлінеді. Әдеби тілі солтүстік диалектісі негізінде қалыптасқан, оңтүстік диалектісінде қазақ, өзбек тілдерінің әсері байқалады. Қырғыз тілінің әліпбиі 1928 жылға дейін араб жазуы, кейін латын әліпбиі, 1940 жылдан кирилл әліпбиі негізінде қалыптасқан. == Экономикасы == [[File:E7920-Dordoy-Bazaar-electronics.JPG|thumb| left|[[Дордой базары]]]] Қырғыздар 1998 ж. желтоқсанда Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кірді. Ел пайдалы қазбаларға қоса су ресурстарына да бай. Экономикасы нарықтық қатынастарға көшірілген. Негізгі қатынас — автомобиль жолдары (37,7 мың км). Ыстықкөлде кеме жүзеді. Ел аумағы арқылы [[Бұқара]] — [[Ташкент]] — [[Бішкек]] — [[Алматы]] газ құбыры өтеді. Тұтынуға қажетті өнеркәсіп тауарларының (мұнай, газ өнімдері, машиналар мен электр тауарлары, дәрі-дәрмек, құрылыс материалдары, азық-түлік) 70 — 100%-ы шетелден (негізінен Ресейден) әкелінеді. Экспортқа алтын, сынап, ағаш және а. ш. өнімдерін шығарады. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қырғыздар шетелдермен тығыз байланыс орнатып, көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болды. Соның ішінде Қазақстанмен тығыз саяси-экономикалық, әскери, мәдени байланыс орнаған. 1993 ж. 8 шілдеде екі ел арасында достық, өзара көмек және экономикалық байланыс орнату жөнінде келісім жасалды. Екі жақты келісімдер бойынша екі ел арасында 50-ден астам құжатқа қол қойылған. == Әдебиеті == Қырғыз ауыз әдебиетін әлемге танытқан — “[[Манас]]” эпосы. 19 ғасырдың ортасына қарай “зар заман” ақындары [[Қалығұл]], [[Арыстанбек]], [[Молда Қылыш]], т.б. шығармалары халық арасына кең тарады. Қырғыз халық поэзиясының классигі Тоқтоғұл Сатылғанов (1864 — 1933) болды. 1924 жылы алғашқы газеті “Эркин Тоо” шығарылды. Кеңес өкіметі жылдарында А.Тоқомбаев, М.Элебаев, А.Османов, Т.Садықбеков, т.б. ақын-жазушылар қырғыз әдебиетін жаңа белеске көтерді. 20 ғасырдың 2-жартысынан бастап Ш.Айтматовтың шығармалары дүние жүзіне таныла бастады. Қырғыз әдебиеті мен қазақ әдебиеті ежелден ұқсас. Көптеген қазақ ақын-жазушыларының еңбектері қырғыз тілінде, ал қырғыз ақын-жазушыларының еңбектері қазақ тілінде жарық көрген. == Мәдениеті мен өнері == 19 ғасырдың 2-жартысына дейін қырғыздар сауатын, негізінен, діни медреселерде ашты. 19 ғасырдың 80-жылдарында алғашқы орыс-түзем мектептері ашыла бастады. 1940 жылы қырғыз жазуы орыс графикасына көшірілді. Көптеген оқу орындары, ғылыми-зерттеу мекемелері мен мәдениет ошақтары ашылды. 1954 жылы Қырғыз КСР ҒА құрылды. 20 ғасырға дейін қырғыз музыкасы фольклорлық деңгейде болды. ұлттық музыка аспаптары: қомуз, сырнай, керней, т.б. 1930 — 40 жылдары кәсіби музикалық шығармалар (опера, балет, симфония, т.б.) пайда болды. 1939 жылы тұңғыш қырғыз операсы — “Айчурек” қойылды. 1930 жылы ұлттық драма театры құрылды. 1936 жылы одан опера және балет театры бөлініп шықты. 1939 жылы Композиторлар одағы құрылды. 1942 жылы Фрунзеде (Бішкек) кинохроника студиясы ашылып, ол 1961 жылы “Қырғызфильм” киностудиясы деп аталды. Студия 1970 — 80 жылдары біршама табыстарға жетті. Онда түсірген фильмдерге көптеген қазақ артистері шақырылды.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref> ==Қоныстану аймақтары== Қырғыздардың басым бөлігі Қырғыз Республикасында тұрады. Қырғыздардың ең ірі автохонды топтары Өзбекстанда, Қытайда (Шыңжаң-Ұйғыр автономиялы ауданының Қызылсу-Қырғыз автономиялы округі), Тәжікстанда (Таулы-Бадахшан автономиялы облысының Муграб ауданы мен Лахш ауданы), Қазақстанда мекендейді. Оған қоса қырғыздардың бір бөлігін Ресейде, Түркияда, Украинада, Солтүстік Ауғанстанда кездестіруге болады. Кеңес Одағының ыдырауынан кейін қырғыздардың бір бөлігі шетелге (негізінен Ресейге) қоныс аударған. === Қазақстандағы қырғыздар === Қырғыздар ежелден қазақтармен төскейде малы, төсекте басы қосылған, діні бір, тілі жақын, салт-дәстүрі ұқсас халық. Қырғыздар 1970-99 ж. аралығында республика халқының шамамсн 0,1%-ын құраса, қазіргі саны - 30 мың, оның ішінде [[Жамбыл облысы]]нда 9,2 мың, Оңтүстік Қазақстан облысында 2,8 мың, [[Маңғыстау облысы]]нда 588, [[Шығыс Қазақстан облысы]]нда 542, [[Алматы]] қаласында 6,7 мың. [[Нұр-Сұлтан]] қаласында 3,9 мың қырғыз (2014) тұрады.<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 296-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> ==Рулық-тайпалық құрылымы== * Оң қанат ** Тағай тармағы: Сарыбағыш, Бұғы, Солто, Карачоро, Саяк, Чегиртке, Жедигер, Черик, Азык, Бағыш, Қоңырат. ** Адигине тармағы: Баарын, Жолжакшы, Бёрю, Барғы, Сарттар, Қарабағыш. ** Наалы-эже тармағы: Моңол<ref>{{Cite web|url=https://kyrgyz.ru/gen/naaly.shtml|title=:: племя Наалы-эже :: Генеалогии :: Центральноазиатский исторический сервер - www.kyrgyz.ru ::|publisher=kyrgyz.ru|accessdate=2020-03-29}}</ref>. ** Муңгуш тармағы. * Сол қанат<ref>{{Cite web|url=https://kyrgyz.ru/articles/genealogy/spisok_kirgizskih_plemen_po_dzhamgerchinovu_bd/|title=Kyrgyz.Ru - Центральноазиатский исторический сервер - Генеалогия - СПИСОК КИРГИЗСКИХ ПЛЕМЕН|publisher=kyrgyz.ru|accessdate=2020-03-29}}</ref> ** Кушчу ** Саруу ** Мундуз ** Қытай ** Басыз ** Чоңбагыш ** Жетіген * Ішкілік тобы: ** Тёлёс ** Кыдырша ** Қаңлы ** Кесек ** Ават ** Жоокесек ** Бостон ** Найман ** Оргу ** Нойгут ** Теит ** Қыпшақ == Дереккөздер == <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Түркі этникалық топтары]] [[Санат:Қырғыздар|*]] s86anl9cfhhc7cz1sfbhiay5zaz760u 0 17665 3053841 3053295 2022-07-22T17:31:55Z Kasymov 10777 /* Тілі */ wikitext text/x-wiki '''Парсылар''',<ref name="source1">Қазақ энциклопедиясы 7 т,</ref><ref name="source2">Н.Атығаев</ref> (өз атауы – фарсы, ирани) – ұлт, Иранның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Ирак]], [[Австрия]], [[Франция]], [[Ұлыбритания]], [[ТМД]] елдері, т.б. мемлекеттерде де тұрады. Жалпы саны 33 млн. адам (2002). == Тілі == Антропология жағынан үлкен еуропоидтық нәсілдің үнді-жерортатеңіздік тобына жатады. Парсы тілінде сөйлейді. Парсы тілінің жазуы қосымша дәйекші (диакритикалық) белгілері бар араб әліпбиіне негізделген. Араб әліпбиінде кездеспейтін парсы әліпбиінде 4 әріп бар. Олар: П-ڤ, Ж (гараж сөзіндегі)-ژ, Г-گ, Ч-چ. Бұл әріптер араб тілінде кездеспейді, әдетте оларды ұқсас вариантына қосаңқы нүктелер қосып жасайды. Мысалы фа - ف хәрпіне тағы 2 нүкте қосып па - ڤ болды. Жимға - ج екі нүкте қосып Чим - چ аталды және т.б. Парсы тілі ежелгі жазба дәстүріне, IX ғасырдың бірінші жартысындағы ең құнды ескерткіштерге ие.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап. – Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 170-бет.</ref> == Діні == [[Ислам]] дінінің шиит тармағын ұстанады. Қазіргі уақытта Иран мемлекеттік дінінің шииттік түрін парсылардың 90%-ы, аздаған күрдтер ұстанады. [[Сурет:Assassination_of_Nizam_al-Mulk.jpg|thumb| alt=A.| ''Парсылар''.]] == Тарихы == Ежелгі иран тайпалары Орталық Азиядан б.з.б. 2-мыңжылдық соңында оңтүстік-батыс өңірлерге қоныстанған. Олар [[Мидия]] мемлекетінде, Ахемен әулеті құрған мемлекетте негізгі рөл атқарды. 7 ғасырдағы араб шапқыншылығынан кейін парсылар арасында ислам діні тарала бастады. Парсылардың этникалық тарихында арабтардан соң түріктер (11 – 12 ғасырлар, салжұқтар), түркі-моңғолдар (13 –14 ғасырлар, Хұлағу әулеті) өз іздерін қалдырды. 16 ғасырдың бас кезінде парсылар ирандық Сефеви әулетіне бағынса, 19 ғасырдың орта тұсында оларға қаджарлар өз үстемдігін орнатты. 19 ғасыдың ортасында ұлт болып қалыптасуы аяқталды. == Кәсібі == Парсылар ежелден суармалы [[егіншілік]]пен айналысты; [[бидай]], [[тары]], [[күріш]], [[мақта]], [[арпа]], шай, [[қызылша]], т.б. дәнді дақылдар екті. Қой өсірді. Қалалық жерлерде қолөнер мен сауда дамыды. Парсы шеберлері жасаған кілемдер, керамик. ыдыстар, зергерлік бұйымдар көп елдерде жоғары бағаланады. <br /> Баспаналары саз балшықтан, кірпіштен тұрғызылып, төбесі қамыспен жабылды. Ауқатты парсылар ауласына [[хауз]] (бассейн) салдыртты. == Мәдениеті == Парсылардың кәсіби және халық музыкасының ғасырлық дәстүрі бар. Парсы әндері негізінен монодиялык (бір дауысты) түрде орындалады. Халық музыкасының теснифи (баллады), теранс (жергілікті әуен), касида (ода), ғазал (лирикалық ән) түрлері кең тараған. Сазды аспаптары: саз, тар (ішекті), кеманча (ысқылы), керней, зурна (үрлемелі), зарб (соқпалы). Ерлер матадан тігілген [[көйлек]], [[шалбар]], үстіңгі жағына жеңсіз каба, қой терісінен тігілген [[күртеше]], басына киіз кулах киді. Әйелдердің негізгі киімі – көйлек, кофта, дамбал, бүкіл денесін жауып тұратын чадра болды.<br /> Дәстүрлі тағамдары [[күріш]]тен, [[ет]]тен және [[сүт]]тен жасалды. Мұсылмандық мерекелерден басқа [http://www.e-prazdnik.ru/other/kazah_nayriz.php Наурыз] мейрамын да тойлайды. Өте бай ауыз әдебиеті сақталған. == Қазақстандағы парсылар == Қазақстанның парсы диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: *1970 жылы - 2 983 адам; *1979 жылы - 2 916 адам; *1989 жылы - 3 125 адам; *1999 жылы - 2 869 адам; *2009 жылы - 4 819 адам. Негізінен Түркістан облысында тұрады (80,0%).<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 362-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> == Дереккөздер == <references/> {{wikify}} ==Сілтемелер== * [[Иран]] {{stub}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Ежелгі халықтар]] [[Санат:Иран халықтары]] 4p40zzasapl7sb02mj34ao1vlxbs88c 0 21310 3053872 2774857 2022-07-22T18:17:25Z Мағыпар 100137 /* Қала көрінісі */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Қандыағаш |сурет = |әкімшілік күйі = Аудан орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =49 |lat_min =27 |lat_sec = 35 |lon_deg =57 |lon_min =24 |lon_sec = 03 |CoordAddon = type:city(400000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |қала көлемі = 11066 га |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы |ауданы = Мұғалжар |кестедегі аудан = Мұғалжар ауданы |ішкі бөлінісі = |әкімі = Өтемұратов Талғат Орналыұлы |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Октябрьск (1997 жылға дейін) |статус алуы = 1967 |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = 35 626<ref>[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar ҚР елді мекендерінің тұрғындар саны]</ref> |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71333 |пошта индексі = 030700—030701 |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = http://mugalzhar.aktobe.gov.kz |сайт тілі = |сайт тілі 2 = }} '''Қандыағаш''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Мұғалжар ауданы]]ндағы қала, аудан және [[Қандыағаш қалалық әкімдігі]] орталығы. == Географиялық орны == Облыс орталығы - [[Ақтөбе]] қаласынан оңтүстікке қарай 95,2 км Елек өзенінің бастауы Жарық өзеніне жақын жерде орналасқан. Қаланың шығысы және оңтүстігі Мұғалжар тауының аласа төбелері, батысы тік жазықты. Мал шаруашылығы мен егін шаруашылығына және бау-бақшаға қолайлы мекен. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 25553 адам (12342 ер адам және 13211 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 29169 адамды (14004 ер адам және 15165 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> ==Транспорты== [[Мәскеу]] — [[Ташкент]] және [[Атырау]] — Орск теміржол түйіcінде орналасқан. Үстінен Атырау-Ақтөбе тас жолы өтеді. Яғни, Солтүстігі Ақтөбеге, оңтүстігі Қызылордаға, шығысы Астанаға (Нұрсұлтан), батысы Атырауға бағытталған төрт тарапты теміржол торабы бар. == Қала тарихы == Қаланың атауы бірінші нұсқада "қандыағаш" атты ағашпен (өсімдік) байланыстырылса, екінші нұсқасы XVII-XVIII ғасырларда болған қазақ-қалмақ соғысында болған оқиғаға байланысты аталады. Қандыағаш төрт жолдың торабы. Республикалық маңызы бар теміржол торабы. Қаланың пайда болуы ХХ ғасырдың басында салынған Орынбор-Ташкент темір жолына тұспа тұс келеді. ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында солтүстік пен оңтүстіктің жолын жақындатқан теміржол бекетінен бастау алған Қандыағаштың бүгінде облыс аймағында өзіндік алар орны мен өркендеп дамыған инфрақұрылымы қалыптасып үлгерді. Өткен ғасырдың 60-шы жылдары Қандыағаш бекеті әлеуметтік салада тек қана 2 орта мектебі мен 1 ауруханасы, 1 мәдениет үйі бар 5-6 мыңдай ғана тұрғын қоныстанған, теміржол саласына қызмет ететін елді мекен болды. Қандыағаш қаласының дамуы "Шилісай" фосфор фабрикасы мен "Жаңажол" мұнай кенінің игеруімен басталады. Қандыағаш қаласы қала мәртебесін алғаннан бергі уақытта бірнеше өрлеу сатысынан өтті. Үлкен өндіріс орындарының қарқынды дамуы барысында қалада көппәтерлі тұрғын үйлер салынып, қала іші жолдары төселді. Қаланың "Финляндия", "Қазақ ауыл", "Финский", "Достық", "Жастық", "Болашақ", "Жаңақоныс" (Нұрлы көш) атты шағын аудандары бар. Қаладағы 70-80 жылдары Шилісай кен орны құрылысына байланысты салынған көпқабатты үйлердің саны кейіннен мұнай кенін игеру кезеңінде қарыштап өсті. 1967 жылы Қазан төңкерісінің 50 жылдығына байланысты қала атауы Қандыағаштан Октябрьск болып өзгертілді. 1976 жылы Қандыағаш маңынан фосфор кенінің табылуына байланысты Шилісай фосфор фабрикасы ашылды. 1977 жылы Қандыағаш қаласының жанынан қалашық салу үшін Бүкілодақтық комсомол жастарына Үндеу жарияланды. Соның негізінде "Фосфорит-78" жастар құрылыс бригадасы құрылып Одақтың түкпір-түкпірінен жастар келіп, "Жастық", "Достық", "Самал" шағын аудандарын салуға үлес қосты. 2006 жылдан бастап қала маңынан "Болашақ" шағын ауданы және "Самал-1,2,3" т.б. мөлтек аудандары бой көтерді. Сондай-ақ, қалада 2017 жылы "Жаңақоныс" (Нұрлы көш) шағын ауданы мен орталық саябақтар пайда болды. Қазіргі уақытта қала қарқынды дамып, көркейіп келеді. Шағын кәсіпкерлік өсіп, кәсіпкерлік нысандар көбеюде. == Қала көрінісі == <gallery> Район ж.д.вокзала.jpg|Темір жол маңы ауданы Ckhg.png|Темір жол торабы Gkhgk.png|Орталық мешіт Jhgk.png|Кешкі көрініс Gkhvj.png |Орталық саябақ Vjhgk.png|Тәуелсіздік алаңы</gallery> == Тағы қараңыз == * [[Қандыағаш ұрысы]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан қалалары}} {{Мұғалжар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Мұғалжар ауданы елді мекендері]] [[Санат:Ақтөбе облысы қалалары]] f6l2l9kbqydrzl991yfjlrmbpvzeek6 3053874 3053872 2022-07-22T18:18:50Z Мағыпар 100137 /* Қала көрінісі */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Қандыағаш |сурет = |әкімшілік күйі = Аудан орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =49 |lat_min =27 |lat_sec = 35 |lon_deg =57 |lon_min =24 |lon_sec = 03 |CoordAddon = type:city(400000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |қала көлемі = 11066 га |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы |ауданы = Мұғалжар |кестедегі аудан = Мұғалжар ауданы |ішкі бөлінісі = |әкімі = Өтемұратов Талғат Орналыұлы |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Октябрьск (1997 жылға дейін) |статус алуы = 1967 |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = 35 626<ref>[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar ҚР елді мекендерінің тұрғындар саны]</ref> |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71333 |пошта индексі = 030700—030701 |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = http://mugalzhar.aktobe.gov.kz |сайт тілі = |сайт тілі 2 = }} '''Қандыағаш''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Мұғалжар ауданы]]ндағы қала, аудан және [[Қандыағаш қалалық әкімдігі]] орталығы. == Географиялық орны == Облыс орталығы - [[Ақтөбе]] қаласынан оңтүстікке қарай 95,2 км Елек өзенінің бастауы Жарық өзеніне жақын жерде орналасқан. Қаланың шығысы және оңтүстігі Мұғалжар тауының аласа төбелері, батысы тік жазықты. Мал шаруашылығы мен егін шаруашылығына және бау-бақшаға қолайлы мекен. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 25553 адам (12342 ер адам және 13211 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 29169 адамды (14004 ер адам және 15165 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> ==Транспорты== [[Мәскеу]] — [[Ташкент]] және [[Атырау]] — Орск теміржол түйіcінде орналасқан. Үстінен Атырау-Ақтөбе тас жолы өтеді. Яғни, Солтүстігі Ақтөбеге, оңтүстігі Қызылордаға, шығысы Астанаға (Нұрсұлтан), батысы Атырауға бағытталған төрт тарапты теміржол торабы бар. == Қала тарихы == Қаланың атауы бірінші нұсқада "қандыағаш" атты ағашпен (өсімдік) байланыстырылса, екінші нұсқасы XVII-XVIII ғасырларда болған қазақ-қалмақ соғысында болған оқиғаға байланысты аталады. Қандыағаш төрт жолдың торабы. Республикалық маңызы бар теміржол торабы. Қаланың пайда болуы ХХ ғасырдың басында салынған Орынбор-Ташкент темір жолына тұспа тұс келеді. ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында солтүстік пен оңтүстіктің жолын жақындатқан теміржол бекетінен бастау алған Қандыағаштың бүгінде облыс аймағында өзіндік алар орны мен өркендеп дамыған инфрақұрылымы қалыптасып үлгерді. Өткен ғасырдың 60-шы жылдары Қандыағаш бекеті әлеуметтік салада тек қана 2 орта мектебі мен 1 ауруханасы, 1 мәдениет үйі бар 5-6 мыңдай ғана тұрғын қоныстанған, теміржол саласына қызмет ететін елді мекен болды. Қандыағаш қаласының дамуы "Шилісай" фосфор фабрикасы мен "Жаңажол" мұнай кенінің игеруімен басталады. Қандыағаш қаласы қала мәртебесін алғаннан бергі уақытта бірнеше өрлеу сатысынан өтті. Үлкен өндіріс орындарының қарқынды дамуы барысында қалада көппәтерлі тұрғын үйлер салынып, қала іші жолдары төселді. Қаланың "Финляндия", "Қазақ ауыл", "Финский", "Достық", "Жастық", "Болашақ", "Жаңақоныс" (Нұрлы көш) атты шағын аудандары бар. Қаладағы 70-80 жылдары Шилісай кен орны құрылысына байланысты салынған көпқабатты үйлердің саны кейіннен мұнай кенін игеру кезеңінде қарыштап өсті. 1967 жылы Қазан төңкерісінің 50 жылдығына байланысты қала атауы Қандыағаштан Октябрьск болып өзгертілді. 1976 жылы Қандыағаш маңынан фосфор кенінің табылуына байланысты Шилісай фосфор фабрикасы ашылды. 1977 жылы Қандыағаш қаласының жанынан қалашық салу үшін Бүкілодақтық комсомол жастарына Үндеу жарияланды. Соның негізінде "Фосфорит-78" жастар құрылыс бригадасы құрылып Одақтың түкпір-түкпірінен жастар келіп, "Жастық", "Достық", "Самал" шағын аудандарын салуға үлес қосты. 2006 жылдан бастап қала маңынан "Болашақ" шағын ауданы және "Самал-1,2,3" т.б. мөлтек аудандары бой көтерді. Сондай-ақ, қалада 2017 жылы "Жаңақоныс" (Нұрлы көш) шағын ауданы мен орталық саябақтар пайда болды. Қазіргі уақытта қала қарқынды дамып, көркейіп келеді. Шағын кәсіпкерлік өсіп, кәсіпкерлік нысандар көбеюде. == Қала көрінісі == <gallery> Район ж.д.вокзала.jpg|Темір жол маңы ауданы Кандыгаш ж.д.вокзал.jpg |Темір жол вокзалы. Ckhg.png|Темір жол торабы Gkhgk.png|Орталық мешіт Jhgk.png|Кешкі көрініс Gkhvj.png |Орталық саябақ Vjhgk.png|Тәуелсіздік алаңы</gallery> == Тағы қараңыз == * [[Қандыағаш ұрысы]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан қалалары}} {{Мұғалжар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Мұғалжар ауданы елді мекендері]] [[Санат:Ақтөбе облысы қалалары]] ayn4nzyi4fvv0tayahplkyo7kna4qai 0 22507 3053942 3038893 2022-07-23T06:25:25Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 wikitext text/x-wiki [[File:Heart icon red hollow.svg|thumb|100px|right|[[Жүрек]] — махаббат символы]] '''Махаббат''' — адам жанының асыл қасиеті, асқақ мұраты, риясыз, ынтық, нәзік сезімі. == Махаббат сөзінің кең мағынасы == Жалпы махаббат деген сөздің мағынасы кең. Махаббат деген сүйіспеншілік, ынтызарлық, ғашықтық деген сөздердің баламасы ретінде айтыла береді. [[Батыстық философия]] тарихында [[Эмпедокл]] өзінің космология ілімінде {{Дәйексөз|Махаббат бүкіл әлемді ұйымдастырып тұрған бастапқы күш}} деп білді. [[Платон]] оны сезімдік және рухани махаббат деп екіге бөліп қарастырды. * Сезімдік махаббат — [[сұлулық]]қа сұқтанатын махабаттың төменгі сатысы, * рухани махаббат — адамның белсенді танымдық қызметінің қайнар бұлағы деп қарады. ==Махаббатың христиан дініндегі алатын орны== [[Христиан діні]] махабатты [[Христос]] [[Құдай]]дың негізгі сипаты деп санады. Соның нәтижесінде Құдайдың өзі М. мағынасында ұғынылды. Ортағасырлық христиан этикасында, ''сезімдік және рухани М. бір-біріне қарама-қарсы қойылды.'' Табиғаттан тыс тұрған күш —'' христиандық М.'' (“адамды сүю”) ілімі жасалды. Бұл ерекше М. (“агапэ”) “жақыныңды сүй”, “жауыңды сүй” сияқты қағидалар негізінде таралды. ==Ағартушылардың махаббат жайлы көзқарастары== Ағартушылар М. адам бойындағы табиғи сезімдер көрінісінің бірі деп есептеді. Мәселен, [[Шефтсбер]]и М-ты [[Ынтымақ (сезім)|ынтымақ]] сезімі және қоғамдық тәртіптер мен сұлулықтың ұйтқысы деп көрсетті. [[Гельвеций]]дің түсінігінше, М. — адамзат өміріндегі тәрбие құралы және адам дамуының қайнар бұлағы. Сөйтіп, ағартушылар этикасы М. мәселесін әлеум. өмірмен байланыста қарастырды. [[Марксизм ілімі]] М-ты өзінің әр алуан формаларында жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғам өмірінің мәнді жақтарын тікелей әрі тереңнен қамтып, рухани берілгендік пен қаһармандықтың қайнар бұлағы болып табылатын әлеум.-таптық және жалпы адамзаттық ынтымақты бейнелейді деп көрсетті. Қазақ халқының рухани бастауларының бірі-[[шығыс мұсылман әдебиеті]]нде М. жайлы жырлар ғасырлар бойы жалпы жұртшылыққа жол тауып, эстет.-көркемдік, этик.-ғибраттық зор маңызға ие болды. ==Орта ғасырдағы өзекті мәселе== Орта ғасырларда М. ұғымы көркем шығарманың ғана нысаны емес, [[дүниетаным]], [[дін]], [[философия]], [[эстетика]] салаларының өзекті мәселелері бастау алатын кәусар бұлақ саналды. Ортағасырлық [[мұсылман теологиясы|мұсылман]] және [[христиан теологиясы]]нда, [[діни әдебиет]]те, сондай-ақ [[шығыс поэзиясы]]нда да басты тақырып М. болды, көптеген [[онтология|онтол.]], [[аксиология|аксиол.]], [[гносеология|гносеол.]] мәселелердің шешуін табар түйіні осы М. категориясы еді. ==Философияның бір категориясы ретінде == [[File:William-Adolphe Bouguereau (1825-1905) - Maternal Admiration (1869).jpg|thumb|right|250px]] Егер де адам философияның негізгі обьектісі болса, онда адамзат махаббаты атты тақырып өте маңызды философиялық ой кешулердің бірі болуы керек. Маххабат ең алдымен өнердің обьектісі болып табылады, бірақ сонымен бірге философиялық тұрғыдан ойлануды қажет ететін махаббаттың өлшемдері болады. Өнер образдардың тілімен сөйлесе, философия ұғымдар тілімен сөйлейді, яғни өнер де философия да бір мәселе жөнінде айтып отырғанымен, мұны олар әр түрлі мағынада айтады. Махаббат философиядан бұрынырақ пайда болған, бұл екеуінің бұрынғыдан келе жатқан туыстығы маххабат ұғымының өзіне байланысты, сондықтан философия ежелгі грек тілінен аударғанда даналыққа деген құштарлықты білдіреді. Махаббаттың алуан түрлі сипаттары мен аспектілерін білдіру үшін гректер төрт түрлі терминдерді қолданды, олар: эрос, филиа, агапэ, строгэ. «Эрос» —сөзін олар обьектіні өздеріне толығымен иеленіп алу мақсатымен, сол обьектіге бағытталған сезімдерді білдіру үшін қолданды. «Рhilia» — сөзі жеке немесе әлеуметтік таңдау еріктеріне байланысты біріккен индивидтердің байланысын білдіреді. «storge» — сөзі болса айырбастауға берілмейтін мәңгі органикалық түрде туыстық жақындықпен байланысты махаббатты білдіреді. Бұл ата ана мен бала, ері мен әйелі, отаны мен азаматтары арасындағы өте нәзік әрі өз өзіне деген сенімді махаббат. «Аgape» — термині гректерде ғашық адамының, сүйіктісінің белгілі бір ерекшеліктерінің, оның ерекше бір мінезінің негізінде пайда болатын саналы махаббатты білдіреді<ref>{{cite web | url=http://bigox.kz/maxabbat-filosofiyasy/ | title=Махаббат философиясы}}</ref>. Махаббат ұғымының сырлы әлемін [[жүрек]] пен [[көкейкөз]]дің (интуицияның) үлесіне қалдырып, оның эзотерикалық, тылсым бейсаналық табиғатын мойындағанның өзінде, ғалам жаратылысының мәні, хақты тану мүмкіндігі, адам рухани ізденісінің түп мақсатына қатысты ақыл-ой деңгейіндегі толғаныстарды шешуде де Махаббат '''философиялық категория қызметін''' атқарды. Бұл бойынша Махаббат — [[ғалам]]ның, адамзат жаралуының телеологиялық себебі, оның рухани жетілуінің, эстетикалық [[ләззат]]тануының, этик. [[ғибрат]]тануының негізі. Махаббат әрбір адамды бейтарап қалдырмайтын, адам өмірінің мәні мен маңызы, сырлы әлемі. Сондықтан М. жайлы әрбір адамның жеке көзқарасы, өзіндік ой-пікірі, түсінігі болуы және оның әр алуан болуы заңдылық. Махаббат әрбір адамның әлемдегі, қоғамдағы, отбасындағы өзінің орнын белгілеуге, өзін-өзі, ақиқат мәнді, [[жаратылыс]] сырын тануға мүмкіндік беретін маңызды таным-түйсігі. Сол себептен Махаббаттың сипаты да түрліше. Стендаль өзінің «Махаббат туралы» деген трактатында махаббаттың төрт түрлі формаларын көрсетеді. Олар: * Махаббат ол құмарлық; * Махаббат ол ақыл-ойдың бақылауынан шығып кетуге қабілетсіз және жүректе суық із қалдыратын ынтықтық сезім; * Махаббат ол сәттілікпен басталған кездейсоқ жағдайда болатын инстинктердің күтпеген жерден жалын секілді жарқ етіп жоқ болып та кететін физикалық, яғни тән махаббаты; * Махаббат ол паңдық, яғни буржуазиялық тұрғыдан есепке ғана негізделген пайдалылықты көздейтін алдын ала ойластырылған махаббат. Мұндай махаббаттың иегерінің сезімдеріне келсек, олар модадағы, қазіргі заманғы сәндегі әйелдерді ғана қалайды<ref>{{cite web | url=http://bigox.kz/maxabbat-filosofiyasy/ | title=Махаббат философиясы}}</ref>.. Орыс философы В.Соловьев махаббаттың үш түрлі типтерін ажыратады, олар: # махаббат ол көбінесе береді де, бірақ ештеңе алмайды, бұл ата-ананың балаға деген махаббаты; # махаббат ол көбінесе алады, бірақ ештеңе бермейді, бұл баланың ата -анаға деген махаббаты; # махаббатта осы жоғарыда көрсетілген белгілердің екеуі тепе-тең түседі, бұл жыныстық немесе ерлі зайыптылардың махаббаты. Махаббат философиясында махаббаттың мынадай түрлері бар, олар: # ата-ана мен бала арасындағы махаббат, # аналық махаббат, # әкелік махаббат, # ағалық махаббат, # өз өзіне деген махаббат, # құдайға деген махаббат және # жануарларға деген махаббат және т.с.с. == Құдайға деген махаббат == Фрейдтің ілімінше, діни махаббат бұл жыныстық құмарлықты рухани қызметке бағыттау. Ол құдайға сенетін адамдарды діни қиялдар әлеміне беріледі дейді, өйткені ол адам ләззат алады. Сондықтан Фрейд кейде дінді жыныстық құмарлықтың сублимацияланған жемісі дейді, кейде алғашқы табиғи құмарлықтарды басып тастаудың салдарынан пайда болған ұжымдық иллюзия дейді. === Суфизмдегі құдайға деген махаббат. === Суфизм ілімінде құдайға деген махаббат ең негізгі тақырып болатын. Құдайға деген махаббат идеялары Мұхаммед пайғамбардың өмірі мен іс әрекеттері туралы аңыздарда белгіленген сунналарда да, құрандарда да айқын көрініс таппаса да, суфизмде бұл идея кең мағынада қарастырылды. Өйткені онда құдіретті күштің алдындағы табынып, бас ию мен оған мойынсұну мотиві өте басым болды. Христиандық пен иудаизмдегі сияқты исламда да құдайда жыныстық айырмашылық жоқ, мұнда құдай көбінесе еркектік сипатта болады. Араб тілінде де осылай, бірақ мұнда орыс тіліндегі сияқты құдайды анықтау үшін құдайдың өзіндік ерекшелігі мен мәні деген сөздер қолданылады. Араб тілінде ол формасы жағынан еркектік сипатта, ал грамматикасы жағынан әйелдік сипатта. Құдайдың ең басты мәні – ол әйелдік сипатта болуында. Суфизм ілімінде махаббат тақырыбы жан жақты қамтылған, Жартылай ортодоксальды құдай ілімінде Мұхаммед пайғамбардың сөздері бар, онда ол Құдай туралы былай деген: “Мен құпия болатынмын, және мен өзімді танығанын қаладым, сондықтан адамдар мені танысын деп әлемді, дүниені тудырдым” — деді. Жалпы, құдайды танушылар Құдайды танудың элементтеріне назар аударады. Бірақ, суфизм ілімінше, махаббат дегеніміз әлем мен дүниені қозғалысқа келтіріп, реттеп тұратын күш дейді. Құдай да бүкіл әлем мен дүниені махаббатты сияқты жаратты, дүние мен әлемдегінің барлығы мен кез келген махаббат, яғни әйел мен еркектің махаббаты, ата ананың балаға деген махаббаты – бұлардың барлығы өмірге мән мен мағына беріп тұратын осындай махаббаттың бір бөлігі болып табылады. Сондықтан өмірде махаббаттың алатын орны ерекше. Ал, енді осыдан тағы бір басқа мотивке әсемдік, яғни сұлулық жатады. Сондықтан, әсемдік пен сұлулықты жақсы көріп сүйіп, оған деген махаббатымыз оянады. Мұхаммед пайғамбардың — суфийлер соңына дейін дәледеп берген мынадай сөздері бар: “Құдай шын мәнінде көркем, сұлу және ол сұлулықты жақсы көреді”. Құдай дегеніміз бұл сұлулық. Сондықтан суфизмнің лирикасының барлығы Құдаға деген қатынасты махаббат арқылы жеткізуге негізделген, және мұндай махаббат кейде тіпті сезімдік образдарда көрініс беретіндігі соншалықты, мұнда мәселе физикалық эротика ма әлде рухани эротология жөнінде болып отырғандығын айыру өте қиын. Суфийлік мистиканың тудырған махаббат жөніндегі өлеңдеріндегі обьектіге келсек, мұнда белгісіз бір сұлу бозбала жөнінде айтылып тұрғандай. Мынадай аңыз бар көрінеді: «Мұхаммед пайғамбар Құдайды сақалсыз, өте жас әрі сұлу бозбала образында өзінің әуеге саяхатында» — көріпті дейді. Құдай өзінің алуан түрлілігімен бізден жасырынады, егер де ол өзінің сұлулығын құпия ұстамаса, онда әлем жанып кетуші еді. Ол өзіне тән сұлулығын көрсетпейді, сондықтан бұл Құдайды барлық жерден іздестіруге деген мистиктердің құштарлығын оятады. Құдайдың ең жетілеген айнасы, яғни оның өзіне ең қолайлы келетіні ол — адам. Адам Атаның өзі Құдайдың айнасы, ол Хауа Анадан құдіреттің сұлулығының бейнесін көрген. Адам бұл дүниеден Құдайды көре алмайды, оның кейпін көру мүмкіндігі жоқ. Егер де Құдай өзінің кейпін ашса, онда оны көргендердің назары оның жарығынан өртеніп кетер еді. Бірақ оны тек пайғамбар ғана көріп қойған жоқ, сонымен бірге мистиктер де өңдерінде көрген Құдайдың көріністері жөнінде, көрген түстері жөнінде жиі жиі айтып жүреді. Мысалы, Хәкім Тирмізінің мәлімдеуінше ол түсінде Құдайды 1001 рет көріпті. Құдайдың образы мен кейпі жөнінде ешкім дәл айтып жатпаса да, Құдай адамзатқа кез келген формада көрінеді екен. Мұндай ілімдер мистиктер үшін өте пайдалы болатын, өйткені олар Құдайды сұлу әрі жас ер адам ретінде қабылдады. Жалпы Құдай жасампаздық әрекетіне қатыспайды, бірақ онда ол айнадағыдай болады. Махаббаттағы келесі саты – бұл ғашық адамның атрибуттарының жоғалып кетуі, ал оның орнына ғашығының атрибуттарының пайда болуы. Махаббат дегеніміз өзінің атрибуттарымен бірге ғашық адамның өз өзін ұмытып, ал өзінің сүйікті адамының толығымен патшалық құруын білдіреді. Суфийдің құдайға деген махаббаты алуан түрлі махаббат қатынастарында көрініс табады. Мысалы, екі классикалық жұптарды алсақ, бірі бұл – Ләйлә және Мәжнүн – бұлар суфизмнің өте маңызды сюжеттерінің бірі болып табылады. Ләйләға деген махаббаттан басы айналған Мәжнүннің махаббаты мынадай жағдаймен бітеді: Мәжнүн өзінің махаббатының обьектісін көруді қаламайды, өйткені Ләйлә оның жүрегінде, Мәжнүнге осының өзі жетіп жатыр. Және бұл махаббат Құдайға деген махаббаттың ең жоғарғы түрі ретінде сипатталады. Мұндай махаббатта сезімділік пен қоса асқақтық та кездеседі, бірақ бұл махаббат сезімдік махаббат ретінде жүзеге асырылмаған махаббат болып есептеледі. Дүниедегі әрбір сұлулық пен әсемдік Құдайдың сұлулығы мен әсемдігін білдіретіндей. VIII ғасырдағы Суфизмнің алғашқы негізін қалаушылардың арасында әйел де болатын, оның есімі Рәбия. Ол күң және биші болатын. Мұсылман мәдениетінде Құдай бізді жақсы көреді, Құдайдың махаббаты барлығымызға жетеді деген түсінік бар. Бірақ та Құдайдың адамға деген қатынасын алып қарасақ, махаббат терминдерінде сөз етуге болмайтын. Суфизм ілімінде Рәбия бірінші болып Құдайдың адаммен арасындағы қатынасын құлы мен Құдайы арасындағы қатынас ретінде емес, құдай мен оны сүюші арасындағы қатынасты қалыптастырды. Рәбия былай деп жазады: “О Құдайым, егер де мен саған ұжмақтан орын берсін деген оймен жалбарынады деп ойлайтын болсаң, онда мені ондай ұжмақтан айыра бер, өйткені бұл жалбарыну тек саудагерлердің ісі» — дейді. «Құдайым егер де мен сенің тозағыңнан қорқып, саған жалбарынады деп ойлайтын болсаң, онда мені сол тозағыңа жібере бер, өйткені бұл жалбарыну тек құлдардың ісі» — дейді. Құдайым, сен көркем әрі сұлу болғандықтан, мен саған жалбарынып, мен сені жақсы көремін, дейді Рәбия. Егер де бұл осылай болса, онда мені сені кездестіру мүмкіндігінен айыра көрме дейді. Нақ осындай мотив суфизм ілімінің нормасына айналды. == Аналық махаббат. == Тең дәрежелілер арасындағы махаббаттың формалары болып табылатын ағалық және жыныстық махаббатқа қарама қарсы аналық махаббат бар. Негізінен ана мен бала арасындағы байланыс өзінің табиғаты жағынан тең дәрежеде емес, өйткені бала әрдайым көмекті қажет етеді де, ал ана әрдайым сол көмекті беріп отырады. Өзінің альтуристік және шексіз сипаттағы ана махаббаты – махаббаттың ең жоғарғы түрі болып табылады және бүкіл эмоционалдық байланыстардың ішіндегі ең қасиетті сезім болып табылады. Шынымен де аналық махаббаттың ең жоғарғы жетістігі ол ананың сәбиіне деген махаббаты емес, оның өсіп келе жатқан ұрпаққа деген махаббаты болып табылады. Трансценденциялануға деген қажеттілік ол адамның өзінің санасының түпкірінде жатқан негізгі қажеттіліктерінің бірі болып табылады. Ол осы жарық дүниедегі өзінің роліне қанағаттанбағандықтан, өзін кубоктан қалай болса солай лақтырылып тасталған ойынның тасы ретінде қабылдай алмайды. Ол өзінің енжар ролінің шеңберінінен асып шығып, өзін жасампаз ретінде сезінгісі келеді. Осы әлем мен адамның жаратылысынан қанағат алуға қол жеткізудің көптеген жолдары бар, осындай қол жеткізудің аса жеңіл әрі табиғи жолы ол – аналық қамқорлық пен оның жасампаздығына деген махаббат. Өйткені ана бала арқылы өзінің шеңберінен асып шығады. Балада ол өз өзінің шеңберінен шығады, ананың махаббаты оның өміріне мән мен мағына береді. (Бала тудыру арқылы трансценденциялануға деген өзінің қажеттілігін қанағаттандырудағы еркектің қабілетсіздігінің өзінде оның өзінің қолынан туғандары мен идеяларының шеңберінен асып шығуға деген қажеттілік жатыр). Бірақ бала өсуі керек. Бала ананың ыстық алақаны мен ыстық ұясынан шығып тәуелсіз тұлғаға айналады. Аналық махаббаттың негізгі мәні ол баланың өсуіне қамқорлық жасау, өз аяғынан тік тұрып кетіп өз алдына өмір сүруіне жағдай жасайды. Жыныстық махаббаттан аналық махаббаттың ең басты ерекшелігі нақ осыда. Жыныстық махаббатта бір біріне қарама қарсы екі адамның бір тұтастықққа бірігуі көрініс береді. Ал аналық махаббатта бір тұтастық пен бірлікте болған екі адам бір бірінен ажыратыла бастайды. Анасы баласының өзінен ажырап бөлектене бастағанына көніп қана қоймай, сонымен бірге оны қалыпты жағдай деп қабылдап бұған өзі көмектесіп жағдай жасауы керек. Нақ осы қиын кезеңде аналық махаббат өте қиын да күрделі жағдайға душар болады. Өйткені бұл жағдай анадан өзінің сүйікті адамының бақытынан басқа қолындағы бар нәрсесін беруді, барлығын құрбан қылуды, бірақ бұдан мұның еш қайтарымын күтпеу қабілеттілігін, бар жан тәнімен берілуді және адалдықты талап етеді. Нақ осы кезеңде көптеген аналар аналық махаббаттың осындай күйкісіне шыдай алмай, қабілетсіздік танытады. Өсіп келе жатқан балаға деген ананың махаббаты алуды емес, тек беруді ғана көздеген, ешқашан баладан қайтарымды күтпейтін шынайы, таза да пәк махаббат және бұл — махаббат атаулының ішіндегі ең күрделі формаларының бірі. Егер әйел өз күйеуін, бүкіл адамзатты өз баласын, басқа адамдарды сияқты жалпы жақсы көруге қабілетті болса ғана шынайы ана бола алады. Ол егер де әйелде жалпы адамзатқа деген осындай махаббат болмаса, онда ол бала өсем дегенге дейін, жас сәбиге ғана нәзіктік танытқан ана бола алады. Шынайы ана — баласы өзінен алыстап жыраққа кетсе де ол оны жақсы көруін жалғастыра бермек. == Ағалық махаббат. == Ағалық махаббат бұл махаббаттың барлық түрлерінің негізінде жатқан махаббаттың фундаментальды түрі. Ағалық махаббат ол жауапкершілік сезімінен, басқаға әрдайым көмектесуден, оған мейірімділік танытып, қамқор болудан көрініс табады. Әлсіздерге, кедейлерге көмек көрсетіп, мейірбандық таныту бұл ағалық махаббаттың бастамасы болып табылады. Тек өзіңнің ағайындарың мен жақындарыңа ғана көмектесіп мейірімділік таныту да бар, бірақ ол шынайы ағалық махаббат емес. Бұл адамдыққа жатпайды. Өйткені жан-жануарлардың өзі балаларын ғана жақсы көріп оған қамқорлық танытады. Мысалы, дәрменсіздер өзінің қожасын жақсы көреді, өйткені оның өмірі қожайынының қолында. Бала өзінің ата анасын жақсы көреді, өйткені олар оған керек. Бірақ та шынайы махаббатта ешқандай мақсат болмайды. Алдына ешқандай мақсат қоймағандарға ғана шынайы махаббат ашыла бастайды. Ағалық махаббат бұл тең дәрежедегілер арасындағы махаббат, бірақ тең дәрежелілер де әрдайым тең болмайды. Апа, сіңлілер мен ағалар арасындағы махаббат – бұл да ерекше феномен. Балалар алғаш рет ойнағаннан бастап біреуі үлкен аға немесе үлкен апа болып жатады. Өйткені, отбасындағы жасы үлкен балалар ата анамен бірге кішкентайларға қамқорлық танытып, оларға әлеуметтік жағынан қолдау көрсетеді. == Еркек пен әйел арасындағы махаббат. == [[Сурет:Болат Кәрентаев пен Айнұр Сүлейманова.jpeg|thumb|right|200px|Тараздағы махаббат аллеясындағы қос ғашыққа қойылған монумент]] Егер де аналық махаббат пен ағалық махббатта таңдау жоқ болса, немесе ана өз балаларының барлығын жақсы көруге немесе аға өз інілерінің барлығын жақсы көруге негізделсе, онда жыныстық махаббат бұлардан өзгеше. Мұндай махаббат терең дифференциацияланған, мұндағы махаббат таңдауға негізделген, адам бір ғана жалғыз адаммен тұтастықта болып, бас қосып бірігуге құмартады. Э. Фроммның пікірінше, махаббатқа қарағанда жыныстық құмарлық тек дене құмарлығымен, жалғыздық алдындағы қорқыныш сезімімен, біреудің жүрегін жаулап алумен ғана шектеледі. Махаббат ол кездейсоқтан пайда болмайды. Ол адамның бүкіл ішкі әлемінің біртіндеп өзгеріске ұшырап, қайта жандануы жаңа бір күй кешуі. Стендаль махаббат сезімінің пайда болуын былай суреттеп береді: 1) Таң қалу 2) Ғашық адам сүйіктісінің сұлулығына сүйсініп оны құшағына алып сүюді армандайды. З) Ғашық адамына деген үміт оты оянады. 4) Махаббат оянады. [[Жақсы көру]] дегеніміз – ләззат сезіміне бөлену. Адам өз ғашығын барлық сезім органдарымен сезіне бастайды. 5) Алғашқы кристаллдану процесі басталады. Адам өзінің сүйікті ғашығын қуаныш пен ләззатқа бөлеуі үшін, барлық құрбандықтарға дайын бола бастайды және мұны ол қуанышпен іске асырады. Кристалдану – бұл ойдың ерекше бір қызметі. 6) Күмәнның тууы. Ғашық адам өзіне жақын тұрған бақытқа күмәндана бастайды; ол өзіне жылт етіп көрінген үміттің өзіне күмәнмен қарай бастайды. Ол өзін өмірдің басқа да қуаныштарына бөлегісі келеді де кейін оны жоғалтып та алады. Осыдан ол бақытсыздық сезіміне бөленіп, осы сезімнен кейін ол ойға шомады. 7) Екінші кристаллдану процесі. Екінші кристаллдану процесі басталғанда ғашық адам «ол да мені жақсы көреді» деген ойға келеді. Ғашық адам үш түрлі ойдың арасында ойланып толғана бастайды: 1. Оған ешкім тең келмейді. 2. Ол мені сүйеді. 3. Оның сүйетіндігінің дәлелдеріне қалай көз жеткізуге болады? Махаббаттың ұзақтығы екінші кристаллдану процесінде анықталады, осы кезде ғашық адамыңның жауабын ала аласың немесе ала алмайсың. Екінші кристаллдану процесі тез беріле салатын махаббат жағдайында өтпейді. Сонымен бірге мына жағдайды ескеру керек. Өзінің табиғаты жағынан әйелдер еркектерге қарағанда сезімтал келеді. Әйелдердің өмірінде сезімнің алатын орны ерекше. Көптеген әйелдер үшін сүюден гөрі сүйікті болу өте маңызды. Өйткені бұл қасиет әйелдердің психологиялық табиғатының өзінде жатыр. Ал ер адамдар болса сүйікті болудан гөрі сүюді қалайды. Махаббатты осылайша жіктеуге Махаббат иесі сезімінің нысанын, көздеген мақсатын белгілеуі негіз болады. Махаббаттың сезімдік әсер тұрғысынан [[күйініш]] пен [[сүйініш]], [[қорқыныш]] пен [[үміт]] өзара ұласа жүріп, адам бойында күйіп-жанған ынтық сезім, қанат бітірер ұшқыр қиял, риясыз пейіл, мейірім-шапағат түрінде көрініс беруі М-тың бар түріне тән жалпы сипаты болып табылады. Яғни Махаббаттың қай түрі болсын адамды [[ізгілік]]ке, [[мейірімділік]]ке, [[адалдық]]қа тәрбиелейді. [[File:DickseeRomeoandJuliet.jpg|thumb|right|200px|Ромео мен Джульетта (1884 жылы салынған сурет)]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Махаббат]] [[Санат:Сезімдер]] [[Санат:Позитивті психика]] [[Санат:Жеке өмір]] f7oiwv1mk9lq0t0omu7ldbb0mrpaqay 0 28731 3053879 2325505 2022-07-22T18:26:25Z Amherst99 4439 wikitext text/x-wiki '''Комиссар''' (франц. commіssaіre, лат. commіssarіus – уәкілдік алған) – 1) әскери комиссариат басшысының лауазымы; 2) халықар. ұйымдар қызметіндегі адам. 1951 ж. БҰҰ Жоғарғы К-ының босқындар істері жөніндегі басқармасы құрылған; 3) 20 ғ-дың басында мемлекеттен қоғамды {{Uncategorized}} 6oc1afbjjc0gkh6oz95msdy30er78al 0 32048 3053927 2946511 2022-07-23T04:54:45Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Шүрексор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 52/15/23/N/75/47/44/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = 25 |Ені = 10,2 |Ауданы = 80,94 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = 1784 |Құятын өзендер = Көкөзек өзені |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Павлодар облысы |Аудан = |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан Павлодар облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Шүрексор''' – [[Ертіс]] алабындағы ағынсыз көл. == Географиялық орны == [[Павлодар облысы]] [[Ақсу қалалық әкімдігі]]не қарасты аумақта орналасқан. == Гидрографикасы == Ауданы 80,94 км², ұзындығы 25 км, ең енді жері 10,2 км, су жиналатын алабы 1784 км². Көл негізінен [[қар]], аздап [[жер асты суы]]мен толығады. Көктемде батысынан [[Көкөзек өзені]] құяды. [[Қараша]]ның алғашқы жартысында қатып, [[сәуір]]дің соңында мұзы түседі. Алабы жайылым, шабындық. Суы мал суаруға пайдаланылады.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақсу көлдері]] [[Санат:Ертіс су алабы]] 4she7m4jo83iz1o5w57ocew3fu3slmm 0 32687 3053925 2744086 2022-07-23T04:48:10Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Жарсуат |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 50/26/57/N/69/41/53/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = 4,9 |Ені = 2,1 |Ауданы = 13,3 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Ақмола облысы |Аудан = Қорғалжын ауданы |Позициялық карта = Қазақстан |Позициялық карта 1 = Қазақстан Ақмола облысы |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Жарсуат}} '''Жарсуат''' – [[Қорғалжын (көл)|Қорғалжын]] көлінің оңтүстігінде жатқан тұйық көл. == Географиялық орны == [[Ақмола облысы]] [[Қорғалжын ауданы]] аумағында орналасқан. == Гидрографикасы == Аумағы 13,3 км ², ұзындығы 4,9 км, енді жері 2,1 км. Жарсуаттың солтүстік жағалауы тік жарлы (биіктігі 1,5 – 1,8 м), жайпақ, батпақты келген. Көктемде суы көтеріліп Қорғалжын көлімен жалғасып кетеді. Көл табаны тегіс. Суы кермек татиды, мал суаруға жарамды. [[Мөңке балық|Мөңке]], шабақ, [[қарабалық]], [[сазан]], [[Өзен алабұғасы|алабұға]] балықтары бар.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақмола облысы көлдері]] [[Санат:Қорғалжын ауданы көлдері]] [[Санат:Нұра су алабы]] j0rsg8krjxyowhkp42b4fndqk8ej914 0 34989 3053932 2633488 2022-07-23T05:42:34Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Алтыбайсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары =52/5/4/N/76/37/21/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = 6,2 |Ені = 3,2 |Ауданы = 13,6 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Павлодар облысы |Аудан = Ақсу қалалық әкімдігі |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан Павлодар облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Алтыбайсор''' – [[Ертіс]] алабындағы көл. == Географиялық орны == [[Павлодар облысы]] [[Ақсу қалалық әкімдігі|Ақсу]] қаласына қарасты аумақта орналасқан көл. == Гидрографикасы == Аумағы 13,6 км². Ұзындығы 6,2 км, ені 3,2 км. Жағалауы тегіс, шығысы сор батпақты, батысы мен оңтүстігінде Кіші және Үлкен Қалқаман көлдері жатыр. Өңір мал жайылымына пайдаланылады.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақсу көлдері]] [[Санат:Ертіс су алабы]] 85qu5v4jg6xuufz6r52zvt15j667uso 0 35001 3053935 2739410 2022-07-23T05:46:00Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Алтынкөл |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 44/06/28/N/80/18/52/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = 657 |Ұзындығы = |Ені = |Ауданы = |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Алматы облысы |Аудан = Панфилов ауданы |Позициялық карта = Қазақстан Алматы облысы |Позициялық карта 1 = |Ортаққордағы санаты = }} '''Алтынкөл ''' – [[Алматы облысы]], [[Панфилов ауданы]], [[Қарақұм құмы|Қарақұм]] және Мойынқұм құмдарының аралығындағы көл. [[Ават (Панфилов ауданы)|Ават]] ауылының оңтүстік-шығысында 13 км жерде орналасқан. == Гидрографикасы == Теңіз деңгейінен 657 м биіктікте жатыр. Шығысынан Қорғас өзені ағып өтеді. Қорғас – [[Іле]] өзендері алып келген аллювийлі жыныстарында орналасқан. Көлдің айналасын биіктігі 20 – 25 м-дей құм шағылдары қоршап жатыр. Маңында ақ [[сексеуіл]], [[жүзгін]], [[жыңғыл]], ала [[тораңғы]] өседі.<ref> АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алматы облысы көлдері]] ei5addli2g65e7oharlxpyapc7b0rly 0 36709 3053881 3053775 2022-07-22T18:31:55Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] ([[User talk:Malik Nursultan B|т]]) өңдемелерінен [[User:Xqbot|Xqbot]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Халифат]] 6qzozewv63058zlu90ygiudmp84lqlk 0 36739 3053944 2931694 2022-07-23T06:38:50Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki * [[Аралсор (көл, Ақжайық ауданы)|Аралсор]] – [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Ақжайық ауданы]]ндағы көл. * [[Аралсор (көл, Бөкей ордасы ауданы)|Аралсор]] – [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Бөкей ордасы ауданы]]ндағы ащы көл. * [[Аралсор (көл, Ойыл алабы)|Аралсор]] – [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] алабына орналасқан тұзды көл. {{айрық}} r234nm01y5g7k19blc4024g8dlo589t 0 37942 3053885 2773795 2022-07-22T18:52:20Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Жарлы |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =48 |lat_min = 31|lat_sec = 57 |lon_deg =55|lon_min = 35|lon_sec =28 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Байғанин ауданы |кестедегі аудан = Байғанин ауданы{{!}}Байғанин |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Көлтабан ауылдық округі{{!}}Көлтабан |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1963 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = {{құлдырау}} 1998 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Жарлы}} '''Жарлы''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Байғанин ауданы]]ндағы ауыл, темір жол бекеті, [[Көлтабан ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] (Байғанин) ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 30 км жерде, қара жусан аралас көкпек, бұйырғын өскен ақшыл қоңыр топырақты шөлейтті белдемде орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 2000 адам (995 ер адам және 1005 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1998 адамды (1017 ер адам және 981 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Іргесі [[1963 жыл]]ы Байғанин атындағы қой шарушалығын ұйымдастыруға байланысты қаланған. Оның негізінде 1[[997 жыл]]дан шаруа қожалықтары мен серіктестіктер жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == Орта мектеп, дәрігерлік-амбулаторлық пункт, клуб, т.б. мекемелер бар. Тұрғындары көрші елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады. Жарлы ауылы Қызыләскер және Қарабұлақ деген екі ауылдан тұрады. == Ауыл суреттері == <gallery> Жарлы 20210805 132909.jpg |Жалпы көрінісі </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Байғанин ауданы елді мекендері}} [[Санат:Байғанин ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] l7kklru0dxun513h2rfphbl94nlrzyn 3053886 3053885 2022-07-22T18:53:05Z Мағыпар 100137 /* Ауыл суреттері */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Жарлы |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =48 |lat_min = 31|lat_sec = 57 |lon_deg =55|lon_min = 35|lon_sec =28 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Байғанин ауданы |кестедегі аудан = Байғанин ауданы{{!}}Байғанин |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Көлтабан ауылдық округі{{!}}Көлтабан |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1963 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = {{құлдырау}} 1998 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Жарлы}} '''Жарлы''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Байғанин ауданы]]ндағы ауыл, темір жол бекеті, [[Көлтабан ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] (Байғанин) ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 30 км жерде, қара жусан аралас көкпек, бұйырғын өскен ақшыл қоңыр топырақты шөлейтті белдемде орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 2000 адам (995 ер адам және 1005 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1998 адамды (1017 ер адам және 981 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Іргесі [[1963 жыл]]ы Байғанин атындағы қой шарушалығын ұйымдастыруға байланысты қаланған. Оның негізінде 1[[997 жыл]]дан шаруа қожалықтары мен серіктестіктер жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == Орта мектеп, дәрігерлік-амбулаторлық пункт, клуб, т.б. мекемелер бар. Тұрғындары көрші елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады. Жарлы ауылы Қызыләскер және Қарабұлақ деген екі ауылдан тұрады. == Ауыл суреттері == <gallery> Жарлы 20210805 132909.jpg |Жалпы көрінісі Жарлы 20210805 132900.jpg |Жарлы. Ауыл көрінісі </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Байғанин ауданы елді мекендері}} [[Санат:Байғанин ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] ska2x74suhlsuknfa19uv6rb0xt6iep 3053887 3053886 2022-07-22T18:53:47Z Мағыпар 100137 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Жарлы |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =48 |lat_min = 31|lat_sec = 57 |lon_deg =55|lon_min = 35|lon_sec =28 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Байғанин ауданы |кестедегі аудан = Байғанин ауданы{{!}}Байғанин |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Көлтабан ауылдық округі{{!}}Көлтабан |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1963 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = {{құлдырау}} 1998 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = Актюбинская область |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Жарлы}} '''Жарлы''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Байғанин ауданы]]ндағы ауыл, темір жол бекеті, [[Көлтабан ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] (Байғанин) ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 30 км жерде, қара жусан аралас көкпек, бұйырғын өскен ақшыл қоңыр топырақты шөлейтті белдемде орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 2000 адам (995 ер адам және 1005 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1998 адамды (1017 ер адам және 981 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Іргесі [[1963 жыл]]ы Байғанин атындағы қой шарушалығын ұйымдастыруға байланысты қаланған. Оның негізінде 1[[997 жыл]]дан шаруа қожалықтары мен серіктестіктер жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == Орта мектеп, дәрігерлік-амбулаторлық пункт, клуб, т.б. мекемелер бар. Тұрғындары көрші елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады. Жарлы ауылы Қызыләскер және Қарабұлақ деген екі ауылдан тұрады. == Ауыл суреттері == <gallery> Жарлы 20210805 132909.jpg |Жалпы көрінісі Жарлы 20210805 132900.jpg |Жарлы. Ауыл көрінісі </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Байғанин ауданы елді мекендері}} [[Санат:Байғанин ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] 64zmxpu7t0srv3pqozp1d0zw5i4mpj2 0 43599 3053926 2612652 2022-07-23T04:52:45Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Шығанақ |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 52/39/38/N/74/21/15/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = 84,8 |Ұзындығы = 8,7 |Ені = 2,3 |Ауданы = 14,3 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = 34,4 |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Павлодар облысы |Аудан = Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы) |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан Павлодар облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Шығанақ''' – [[Шідерті өзені]] алабындағы көл. == Географиялық орны == [[Павлодар облысы]] [[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)|Ақтоғай ауданы]] жерінде орналасқан. Теңіз деңгейінен 84,8 м биіктікте. == Гидрографикасы == Ауданы 14,3 км², ұзындығы 8,7 км, ең енді жері 2,3 км, жағасының ұзындығы 34,4 км. Көлге Шідерті өзенінің аңғарындағы қарасулар құяды, суы мол кезеңдерде қайта ағып шығады. Суы тұзды. [[Қараша]]ның басында қатып, [[сәуір]]дің соңында мұзы түседі. == Жағалау сипаты == Көл аңғарлық қазаншұңқырда. Жағалауы көбіне жайпақ. Оңтүстік жағалауы батпақты.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Павлодар облысы көлдері]] [[Санат:Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы) көлдері]] 4akvf5ygop4cpqyz2efr8yjlisy74o3 0 44136 3053929 1419521 2022-07-23T05:25:50Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Шынытұз |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 50/16/11/N/63/0/4/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = |Ені = |Ауданы = 9,40 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы =136 |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Қостанай облысы |Аудан = Жангелді ауданы |Позициялық карта = Қазақстан |Позициялық карта 1 = Қазақстан Қостанай облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Шынытұз''', Шынтұз – [[Қабырға (өзен)|Қабырға]] өзені алабындағы ағынсыз көл. == Географиялық орны == [[Қостанай облысы]] [[Жангелді ауданы]] жерінде, Бабас тауынан шығыста 8 км жерде орналасқан. == Гидрографикасы == Ауданы 9,40 км², су жиналатын алабы 136 км². Көл арналық қазаншұңқырда, беткейі көлбеу. Жауын-шашын суымен толығады. Көктемде қар ерігенде оңтүстігінен шағын жылға құяды. Суы тұзды. Алабы – жайылым.<ref> АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қостанай облысы көлдері]] g28zj251bv0moljmelt8cd6gcyq5fa0 0 45559 3053923 2643933 2022-07-23T04:39:46Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Шұбарсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 50/28/4/N/69/45/12/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = 354 |Ұзындығы = 3,4 |Ені = 2,3 |Ауданы = 6,8 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = 10,2 |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = 166 |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Ақмола облысы |Аудан = Қорғалжын ауданы |Позициялық карта = Қазақстан |Позициялық карта 1 = Қазақстан Ақмола облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Шұбарсор''' – [[Нұра]] өзенінiң алабындағы көл. == Географиялық орны == [[Ақмола облысы]] [[Қорғалжын ауданы]] жерінде, [[Жарсуат (көл)|Жарсуат]] көлінің шығысында 2 км жерде орналасқан. == Гидрографикасы == Ауданы 22,3 км², су жиналатын алабы 98,8 км². Көлдің қазаншұңқыры Нұра өзенінің жайылмасында жатыр. Батыс жағалауы батпақты, шығысы сортаңды. Жауын-шашын, жер асты суымен толығады. Көлді Нұра өзенi жарып ағады. Көктемгі қар суымен деңгейі көтеріліп, маңайындағы көлдермен қосылып кетеді. Жағалауында қоға, қамыс өседі.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақмола облысы көлдері]] [[Санат:Нұра су алабы көлдері]] [[Санат:Қорғалжын ауданы көлдері]] bk2gxfwff0c65547zm0hziyj5gvi6n2 3053924 3053923 2022-07-23T04:40:49Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Шұбарсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 50/28/4/N/69/45/12/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = 354 |Ұзындығы = 3,4 |Ені = 2,3 |Ауданы = 6,8 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = 10,2 |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = 166 |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Ақмола облысы |Аудан = Қорғалжын ауданы |Позициялық карта = Қазақстан |Позициялық карта 1 = Қазақстан Ақмола облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Шұбарсор''' – [[Нұра]] өзенінiң алабындағы көл. == Географиялық орны == [[Ақмола облысы]] [[Қорғалжын ауданы]] жерінде, [[Жарсуат (көл)|Жарсуат]] көлінің шығысында 2 км жерде орналасқан. == Гидрографикасы == Ауданы 22,3 км², су жиналатын алабы 98,8 км². Көлдің қазаншұңқыры Нұра өзенінің жайылмасында жатыр. Батыс жағалауы батпақты, шығысы сортаңды. Жауын-шашын, жер асты суымен толығады. Көлді Нұра өзенi жарып ағады. Көктемгі қар суымен деңгейі көтеріліп, маңайындағы көлдермен қосылып кетеді. Жағалауында қоға, қамыс өседі.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақмола облысы көлдері]] [[Санат:Нұра су алабы]] [[Санат:Қорғалжын ауданы көлдері]] hqhhvesbsa59htyabwey9xzwrdrbihv 0 48349 3053859 2746315 2022-07-22T18:02:27Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Санаттар wikitext text/x-wiki '''Әбдіқадыр Кәрім''' (1.6.1953 ж. т., [[Қазығұрт ауданы]] [[Рабат (Түркістан облысы)|Рабат]] ауылы) – 3-сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі, әділет [[генерал]]-[[майор]]ы (1996). Ташкент мемлекттік университетін бітірген (1974). 1974 – 1987 жылдары Шымкент қаласы [[Еңбекші ауданы]] прокуратурасында [[тергеуші]]. Шымкент облысы прокуратурасында аға тергеуші. Шымкент қаласы Еңбекші ауданы [[прокурор]]ының орынбасары, Қазақстан Коммунистік Партиясы Шымкент облысы комитеті әкімшілік органдары бөлімінің нұсқаушысы, Шымкент облысы прокурорының 1-орынбасары болды. 1987 – 2001 жылдары Өзбекстанның Ташкент облысы Шыршық қаласы прокурорының көмекшісі, аға көмекшісі, Шымкент қаласы Дзержинск ауданының прокуроры, Түркістан облысы прокурорының 1-орынбасары, Жамбыл облысының прокуроры. Жамбыл, Алматы облыстары бойынша мемлекеттік тергеу комитеті басқармасының, департаментінің бастығы, ҚР ІІМ резервінде. ҚР Бас прокуратурасының азаматтық және шаруашылық істер бойынша сот қаулылары мен атқару ісінің заңдылығын қадағалау басқармасының бастығы, Маңғыстау облысының прокуроры. ҚР Бас прокурорының орынбасары – Бас әскери прокурор. Алматы қаласының прокуроры қызметтерін атқарды. 2002 жылдан Батыс Қазақстан облысының прокуроры. «''[[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалі|ҚР-ның тәуелсіздігіне 10 жыл»]], «[[ҚР Қарулы күштеріне 10 жыл медалі|ҚР Қарулы күштеріне 10 жыл]]» медальдарымен марапатталған.''<ref name="test">Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы, 4-том</ref> ==Сілтемелер== <references /> {{wikify}} {{stub}} [[Санат:Қазақстан прокурорлары]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:Қазақстан генерал-майорлары]] a0gkufbnb7cgf4pv282cn0wvartuccc 3053862 3053859 2022-07-22T18:05:53Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 /* Сілтемелер */[[Санат:1 маусымда туғандар]] [[Санат:1957 жылы туғандар]] [[Санат:Қазығұрт ауданында туғандар]] wikitext text/x-wiki '''Әбдіқадыр Кәрім''' (1.6.1953 ж. т., [[Қазығұрт ауданы]] [[Рабат (Түркістан облысы)|Рабат]] ауылы) – 3-сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі, әділет [[генерал]]-[[майор]]ы (1996). Ташкент мемлекттік университетін бітірген (1974). 1974 – 1987 жылдары Шымкент қаласы [[Еңбекші ауданы]] прокуратурасында [[тергеуші]]. Шымкент облысы прокуратурасында аға тергеуші. Шымкент қаласы Еңбекші ауданы [[прокурор]]ының орынбасары, Қазақстан Коммунистік Партиясы Шымкент облысы комитеті әкімшілік органдары бөлімінің нұсқаушысы, Шымкент облысы прокурорының 1-орынбасары болды. 1987 – 2001 жылдары Өзбекстанның Ташкент облысы Шыршық қаласы прокурорының көмекшісі, аға көмекшісі, Шымкент қаласы Дзержинск ауданының прокуроры, Түркістан облысы прокурорының 1-орынбасары, Жамбыл облысының прокуроры. Жамбыл, Алматы облыстары бойынша мемлекеттік тергеу комитеті басқармасының, департаментінің бастығы, ҚР ІІМ резервінде. ҚР Бас прокуратурасының азаматтық және шаруашылық істер бойынша сот қаулылары мен атқару ісінің заңдылығын қадағалау басқармасының бастығы, Маңғыстау облысының прокуроры. ҚР Бас прокурорының орынбасары – Бас әскери прокурор. Алматы қаласының прокуроры қызметтерін атқарды. 2002 жылдан Батыс Қазақстан облысының прокуроры. «''[[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалі|ҚР-ның тәуелсіздігіне 10 жыл»]], «[[ҚР Қарулы күштеріне 10 жыл медалі|ҚР Қарулы күштеріне 10 жыл]]» медальдарымен марапатталған.''<ref name="test">Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы, 4-том</ref> ==Сілтемелер== <references /> {{wikify}} {{stub}} [[Санат:1 маусымда туғандар]] [[Санат:1957 жылы туғандар]] [[Санат:Қазығұрт ауданында туғандар]] [[Санат:Қазақстан прокурорлары]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:Қазақстан генерал-майорлары]] f0dnd5wwf6maex6lft98tn2ca2q6hle 3053870 3053862 2022-07-22T18:13:39Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 /* Сілтемелер */Санаттар wikitext text/x-wiki '''Әбдіқадыр Кәрім''' (1.6.1953 ж. т., [[Қазығұрт ауданы]] [[Рабат (Түркістан облысы)|Рабат]] ауылы) – 3-сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі, әділет [[генерал]]-[[майор]]ы (1996). Ташкент мемлекттік университетін бітірген (1974). 1974 – 1987 жылдары Шымкент қаласы [[Еңбекші ауданы]] прокуратурасында [[тергеуші]]. Шымкент облысы прокуратурасында аға тергеуші. Шымкент қаласы Еңбекші ауданы [[прокурор]]ының орынбасары, Қазақстан Коммунистік Партиясы Шымкент облысы комитеті әкімшілік органдары бөлімінің нұсқаушысы, Шымкент облысы прокурорының 1-орынбасары болды. 1987 – 2001 жылдары Өзбекстанның Ташкент облысы Шыршық қаласы прокурорының көмекшісі, аға көмекшісі, Шымкент қаласы Дзержинск ауданының прокуроры, Түркістан облысы прокурорының 1-орынбасары, Жамбыл облысының прокуроры. Жамбыл, Алматы облыстары бойынша мемлекеттік тергеу комитеті басқармасының, департаментінің бастығы, ҚР ІІМ резервінде. ҚР Бас прокуратурасының азаматтық және шаруашылық істер бойынша сот қаулылары мен атқару ісінің заңдылығын қадағалау басқармасының бастығы, Маңғыстау облысының прокуроры. ҚР Бас прокурорының орынбасары – Бас әскери прокурор. Алматы қаласының прокуроры қызметтерін атқарды. 2002 жылдан Батыс Қазақстан облысының прокуроры. «''[[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалі|ҚР-ның тәуелсіздігіне 10 жыл»]], «[[ҚР Қарулы күштеріне 10 жыл медалі|ҚР Қарулы күштеріне 10 жыл]]» медальдарымен марапатталған.''<ref name="test">Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы, 4-том</ref> ==Сілтемелер== <references /> {{wikify}} {{stub}} [[Санат:1 маусымда туғандар]] [[Санат:1957 жылы туғандар]] [[Санат:Қазығұрт ауданында туғандар]] [[Санат:Қазақстан прокурорлары]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:Қазақстан генерал-майорлары]] [[Санат:Әскери прокурорлар]] [[Санат:Қазақстан заңгерлері]] [[Санат:Ташкент мемлекеттік университеті түлектері]] 4l24ymb51986dm2r9a8sgv3boqxp0bm 0 59867 3053866 3053568 2022-07-22T18:11:01Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Бейнеу ауылы әкімінің аппаратты|Бейнеу ауылы әкімінің аппаратты]] ([[User talk:Бейнеу ауылы әкімінің аппаратты|т]]) өңдемелерінен [[User:Салиха|Салиха]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Бейнеу ауылдық округі |Облысы = Маңғыстау облысы |Ауданы = [[Бейнеу ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Бейнеу]] |Енеді = 1 ауыл |Тұрғыны = 32452 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = |Телефон коды = |Пошта индексі = }} '''Бейнеу ауылдық округі''' — [[Маңғыстау облысы]] [[Бейнеу ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, Х том</ref> == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Бейнеу]] ауылы кіреді. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 32452 адамды құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бейнеу ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Бейнеу ауданы ауылдық округтері]] qgbchajl80iikyg7mw3qng1afubg65k 0 74599 3053878 3053686 2022-07-22T18:25:39Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Таир Магзум|Таир Магзум]] ([[User talk:Таир Магзум|т]]) өңдемелерінен [[User:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki '''Досан Тәжіұлы''' ([[1835]], Маңғыстаудағы [[Бозащы түбегі]]нің [[Жиделі]] деген жері (қазіргі [[Маңғыстау ауданы]], [[Қызан]] ауылы) – [[1876]], [[Форт-Шевченко]] қаласы) – халық батыры, [[Маңғыстау көтерілісі]] басшыларының бірі. Досан [[Ресей үкіметі]]нің 1868 жылғы «Уақытша ережесін» әділетсіздік деп бағалап, халықты көтеріліске шығуға үндейді. Онымен бірге [[Иса Тіленбаев]], [[Алғи Жәлімбетов]], [[Тілеуберген Орақов]], [[Шүрен Иманов]], [[Дихан Өтепов]], [[Сүгір Шабаев]]тар халықты көтеріліске бастап шығады. Досан бастаған 400 сарбаз [[Үшауыз]] деген жерде [[Маңғыстау]] приставы подполковник Рукиннің жазалаушы отрядын тас-талқан етіп жеңеді. 1870 жылы сәуірде Досан сарбаздары Фортты қоршап алып, ондағы армян базарын талқандады, саудагерлер мен өндіріс иелерін тұтқындады, Николаевск станциян өртеп, армян слободкасы мен [[Қарағантүп]]тегі маякті қиратты. Кавказдан жіберілген жазалаушы отрядпен Досан сарбаздары кескілескен шайқас жүргізе отырып, [[Хиуа хандығы]]на өтіп кетеді. 1873 жылы Хиуа хандығын бағындыруға жіберілген Ресей әскерлеріне [[Қоңырат]], [[Хожелі]], [[Қарабайлы]] аймағында Досан тұтқиылдан шабуыл жасауды ұйымдастырып отырған. 1873 жылдың күзінде Досан жасағы [[Үстірт]]ке қоныс аударды. 1874 жылы Ресей үкіметінің Аничкин бастаған іздеуші жасағы [[Сам]] құмында отырған Досан ауылын қапыда қоршап алып, жаралы Досан батырды қолға түсіреді. Досан Форт түрмесінде 2 жылдан кейін қаза тапты. Досан батырдың сүйегін туған жері Бозащыға Жанғабыл (халық ақыны Сәттіғұл Жанғабылұлының әкесі) бастаған бір топ азаматтар жеткізген. Мүрдесі сондағы Қаратөбе зиратына қойылған. Досан батырдың ерлігін [[Ақтабан]], [[Бала Ораз]], [[Қашаған]], Қалнияз, Сәттіғұл ақындар жырға қосқан.<ref>[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997</ref><ref>«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007</ref><ref>«Қазақ әдебиеті» энциклопедиясы, Алматы, 2001</ref> ==Тағы қараңыз== * [[Досан батыр]] ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} [[Санат:1835 жылы туғандар]] [[Санат:Маңғыстау ауданында туғандар]] [[Санат:1876 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Форт-Шевченкода қайтыс болғандар]] [[Санат:Қазақ батырлары]] [[Санат:Ұлт-азаттық қозғалыстардың көсемдері]] 0n8j9u2qno44nehffithwlr1sbn5j3k 0 79805 3053847 3053337 2022-07-22T17:39:55Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Map-Romance Language World.png|thumb]] '''Роман тілдері''' — халықтық [[латын тілі]]нен тараған тілдер. Роман тілдеріне [[француз тілі|француз]], [[испан тілі|испан]], [[каталан тілі|каталан]], [[окситан тілі|окситан]], [[итальян тілі|итальян]], [[португал тілі|португал]], [[румын тілі|румын]] тілдері кіреді.<ref>Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005. ISBN 9965-409-88-9</ref> "Роман" атауы латын сөзі Romanus-тан шығады. Мағынасы: "Римдік". {{бастама}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Роман тілдері| ]] lrlgee1u8fl5hrgaslgdcqlatr4iz2j 0 88788 3053987 2344465 2022-07-23T11:08:50Z Nurbekovanurly 121316 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki [[Сурет:Cold sore.jpg|thumb|right|200px|Герпес(Ұшық)]] '''Герпес''' (''Herpes'', от ''һерrо'' - жайылмалы - көшпелі) - герпес, ұшық. Аттас [[вирус]]тар тудыратын аурулар тобының жалпы аты. Эритемалы тері мен кілегей үстінде топтасқан көпіршіктер болады.<ref>Патологиялық анотомия терминдерінің орысша – латынша – қазақша түсініктеме сөздігі.- Ақтөбе. ISBN 9965-437-40-8</ref> [[Сурет:Herpes(PHIL 1573 lores).jpg|thumb|right|200px]] ==Сипаттама== Көбінесе вирус жұқтыратын: * [[тері|теріні]], [[көз]] ([[конъюнктивит]], [[кератит]]), * сыртқы [[жыныс мүшелері]] Ауырудың ауыр жағдайында орталық жүйке жүйесі зақымдалуымен бірге герпетикалық менингит пен энцефалиттің дамуына әкелуі мімкін. ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} [[Санат:Медицина]] [[Санат:Патология]] {{Stub}} [[nl:Genitale herpes]] [[zh:單純疱疹病毒]] 51mcbl295itz1onrolghwkryskfepcp 14 106590 3053796 2712988 2022-07-22T12:24:54Z 81.9.126.228 wikitext text/x-wiki {{Басты мақала}} {{Commonscat|Azerbaijan|Әзірбайжан}} [[Санат:Алфавит бойынша елдер санаттары]] [[Санат:Азия елдері]] [[Санат:Еуропа елдері]] [[Санат:Түркі мемлекеттері]] [[Санат:Унитарлы елдер]] [[Санат:Аралас республикалар]] [[Санат:1991 жылы құрылған мемлекеттер мен аумақтар]] [[Санат:Мұхитпен шектеспейтін елдер]] [[Санат:Ислам ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттер]] ocbwok2e3yerunaxyobcov6bfkdufvv 14 115180 3053791 2598462 2022-07-22T12:21:42Z 178.70.234.131 уикилендіру wikitext text/x-wiki {{catmain }} {{Commonscat|Caucasus}} [[Санат:Азия аймақтары]] [[Санат:Еуропа аймақтары]] 72m2ivpnz2r95aaa7xvwggxnaca07dz 14 117864 3053795 2702826 2022-07-22T12:24:28Z 81.9.126.228 wikitext text/x-wiki {{Басты мақала}} {{Commonscat|Armenia|Армения}} [[Санат:Алфавит бойынша елдер санаттары]] [[Санат:Азия елдері]] [[Санат:Еуропа елдері]] [[Санат:Аралас республикалар]] [[Санат:Унитарлы елдер]] [[Санат:Мұхитпен шектеспейтін елдер]] [[Санат:1991 жылы құрылған мемлекеттер мен аумақтар]] f8j8a2cmzn8wzzqcplycrv64vsmy0cl 0 118179 3053852 2536630 2022-07-22T17:50:21Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 [[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:9 мамырда туғандар]] [[Санат:1957 жылы туғандар]] [[Санат:Қазақстан прокурорлары]] wikitext text/x-wiki '''Рахметолла Сайфоллаұлы Хайруллин''' 1957 жылы 9 мамырда [[Ақтөбе|Ақтөбе қаласында]] туған. Қазақ. Әкесі - Хайруллин Сайфолла (1928-1996), партия-кеңес органдарында қызмет атқарған. Анасы - Хайруллина Роза Жақсылыққызы (1935 жылы туған), зейнеткер. [[Қазақ Мемлекеттік Университеті|С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің]] [[заң]] факультетін бітірген (1979), [[заңгер]]. 1979 жылдан Ақтөбе қаласы Пролетар ауданының прокуратурасында сынақ мерзімінен өтуші. 1980 жылдан Ақтөбе қаласы Фрунзе ауданының прокуратурасында тергеуші, аға тергеуші. 1982 жылдан Ақтөбе облысының прокуратурасында тергеу бөлімінің прокуроры, аға тергеушісі, облыстық прокуратураның АМІ жөніндегі тергеушісі, тергеу бөлімінің бастығы. 1992 жылдан - ҚР [[Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы|Бас прокуратурасының]] Құқықтық қамтамасыз ету басқармасының аға прокуроры, бас прокурордың халықаралық-құқықтық мәселелер жөніндегі аға көмекшісі. 1993 жылдан - ҚР Бас прокуратурасының Жалпы қадағалау басқармасы бастығының орынбасары. 1994 жылдан - ҚР мемлекеттік кеңесшісінің консультанты, [[Қазақстан Республикасының Президенті|ҚР Президенті]] Аппаратының заңдылықты, [[құқық]] тәртібін жене [[сот]] реформасын қамтамасыз ету бөлімінің консультанты. 1995 жылдан - ҚР Бас прокуратурасының Сот актілерінің заңдылығын қадағалау басқармасының бастығы, Қылмыстық істер бойынша сот қаулыларының және жаза орындалуының заңдылығын қадағалау басқармасының бастығы, жедел іздестіру қызметінің заңдылығын қадағалау бөлімінің бастығы. 1997 жылдан [[Батыс Қазақстан]] көлік прокуроры. 2001 жылдан батыс аймақтық көлік прокуроры (Ақтөбе қаласы). 2002 жылдан - ІЛІҚО прокуроры. 2003 жылдан [[ҚР]] Бас прокуратурасының Қүқықтық статистика және арнайы есептер жүргізу комитетінің төрағасы. 2004 жылдан ҚР Бас прокуратурасының Қуқықтық статистика және арнайы есептер жүргізу комитеті төрағасының бірінші орынбасары. 2005 жылдан Алматы қаласы прокурорының орынбасары. 2006 жылдан Оңтүстік-Шығыс аймақты көлік прокурорының орынбасары. 2007 жылдан - Ақтөбе облыстық сотының қылмыстық істер жөніндегі алқасының төрағасы. 2010 жылдың ақпан айынан бері - Ақтөбе облыстық сотының апелляциялық сот алқасының төрағасы. «[[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалі|Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл]]<nowiki/>» мерейтой медалімен марапатталған. Үйленген. Жұбайы - Хайруллина Тюльпан Сапарғалиқызы (1955 жылы туған). Қызы - Индира (1986 жылы туған); ұлы - Арман (1990 жылы туған).<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:9 мамырда туғандар]] [[Санат:1957 жылы туғандар]] [[Санат:Қазақстан прокурорлары]] 606032pm86ta6uhgv28x3puu6ntb4vc 3053854 3053852 2022-07-22T17:52:38Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 /* Дереккөздер */[[Санат:Ақтөбеде туғандар]] wikitext text/x-wiki '''Рахметолла Сайфоллаұлы Хайруллин''' 1957 жылы 9 мамырда [[Ақтөбе|Ақтөбе қаласында]] туған. Қазақ. Әкесі - Хайруллин Сайфолла (1928-1996), партия-кеңес органдарында қызмет атқарған. Анасы - Хайруллина Роза Жақсылыққызы (1935 жылы туған), зейнеткер. [[Қазақ Мемлекеттік Университеті|С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің]] [[заң]] факультетін бітірген (1979), [[заңгер]]. 1979 жылдан Ақтөбе қаласы Пролетар ауданының прокуратурасында сынақ мерзімінен өтуші. 1980 жылдан Ақтөбе қаласы Фрунзе ауданының прокуратурасында тергеуші, аға тергеуші. 1982 жылдан Ақтөбе облысының прокуратурасында тергеу бөлімінің прокуроры, аға тергеушісі, облыстық прокуратураның АМІ жөніндегі тергеушісі, тергеу бөлімінің бастығы. 1992 жылдан - ҚР [[Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы|Бас прокуратурасының]] Құқықтық қамтамасыз ету басқармасының аға прокуроры, бас прокурордың халықаралық-құқықтық мәселелер жөніндегі аға көмекшісі. 1993 жылдан - ҚР Бас прокуратурасының Жалпы қадағалау басқармасы бастығының орынбасары. 1994 жылдан - ҚР мемлекеттік кеңесшісінің консультанты, [[Қазақстан Республикасының Президенті|ҚР Президенті]] Аппаратының заңдылықты, [[құқық]] тәртібін жене [[сот]] реформасын қамтамасыз ету бөлімінің консультанты. 1995 жылдан - ҚР Бас прокуратурасының Сот актілерінің заңдылығын қадағалау басқармасының бастығы, Қылмыстық істер бойынша сот қаулыларының және жаза орындалуының заңдылығын қадағалау басқармасының бастығы, жедел іздестіру қызметінің заңдылығын қадағалау бөлімінің бастығы. 1997 жылдан [[Батыс Қазақстан]] көлік прокуроры. 2001 жылдан батыс аймақтық көлік прокуроры (Ақтөбе қаласы). 2002 жылдан - ІЛІҚО прокуроры. 2003 жылдан [[ҚР]] Бас прокуратурасының Қүқықтық статистика және арнайы есептер жүргізу комитетінің төрағасы. 2004 жылдан ҚР Бас прокуратурасының Қуқықтық статистика және арнайы есептер жүргізу комитеті төрағасының бірінші орынбасары. 2005 жылдан Алматы қаласы прокурорының орынбасары. 2006 жылдан Оңтүстік-Шығыс аймақты көлік прокурорының орынбасары. 2007 жылдан - Ақтөбе облыстық сотының қылмыстық істер жөніндегі алқасының төрағасы. 2010 жылдың ақпан айынан бері - Ақтөбе облыстық сотының апелляциялық сот алқасының төрағасы. «[[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалі|Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл]]<nowiki/>» мерейтой медалімен марапатталған. Үйленген. Жұбайы - Хайруллина Тюльпан Сапарғалиқызы (1955 жылы туған). Қызы - Индира (1986 жылы туған); ұлы - Арман (1990 жылы туған).<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:9 мамырда туғандар]] [[Санат:1957 жылы туғандар]] [[Санат:Ақтөбеде туғандар]] [[Санат:Қазақстан прокурорлары]] rufzay0wnugz9otzdr1qi4dtvtalwg0 0 134921 3053921 2841756 2022-07-23T04:01:11Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Кинематограф |есімі = Дэниел Рэдклифф |шынайы есімі = Daniel Radcliffe |сурет = Daniel Radcliffe SDCC 2014.jpg |сурет ені = |сурет атауы = Дэниэл Рэдклифф 2014 ж. |туған кездегі есімі = Дэниел Джейкоб Рэдклифф |туған күні = 23.07.1989 |туған жері = [[Лондон]], [[Ұлыбритания]] |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |мамандығы = {{Актер|Ұлыбритания}} |азаматтығы = {{UK}} |белсенді жылдары = [[1999]] — <small>қазіргі уақытқа шейін<small> |бағыты = |киностудия = |марапаттары = [[:en:Golden Apple Award|Golden Apple Award]] (2001)<br />[[:en:National Movie Awards|National Movie Awards]] (2007)<br />[[Teen Choice Awards]] (2011) |imdb_id = 0705356 |сайты = }} '''Дэниел Джейкоб Рэдклифф''' ({{lang-en|Daniel Jacob Radcliffe}}; 23 шілде 1989 жылы, [[Лондон]], [[Ұлыбритания]]) – британдық [[кино]] және [[театр]] актері. [[Жоан Роулиң]] шығармасының негізінде түсірілген фильмдегі [[Хәрри Поттер]] рөлін сомдаушы. Ең алғаш рет экранға 1999 жылы «Дэвид Копперфильд» фильмімен шыққан. Сол жылы Гарри Поттер фильмінің киносынағынан өтеді. Фильм үлкен жетістіктерге ие болады. Оның соңғы бөлімі 2011 жылы шыққан. Дэниел театр қойылымдарында да ойнайды. Бірнеше номинация бойынша сыйлық иегері.<ref>[http://www.start4you.ru/content/themost/dehniel_redkliff_laquoja_mdash_edinstvennyjj_rebenok_v_miresbquo_kotoryjj_ne_khochet_vosmojj_knigi_o_garri_pottereraquo.html Дэниел Редклифф: «Я&nbsp;— единственный ребенок в мире‚ который не хочет восьмой книги о Гарри Поттере»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190802033825/http://www.start4you.ru/content/themost/dehniel_redkliff_laquoja_mdash_edinstvennyjj_rebenok_v_miresbquo_kotoryjj_ne_khochet_vosmojj_knigi_o_garri_pottereraquo.html |date=2019-08-02 }}</ref> == Өмірбаяны == Дэниел Рэдклифф 1989 жылдың 23-ші шілдесінде Фулхемде, [[Лондон]]ның шығыс ауданында дүниеге келген. Отбасындағы жалғыз бала. Анасы - Марсия Джанин Грэшем Джейкобсон. ==Дереккөздер== <references/> gfklbkpivbbadnja114c796th3q3kmy 0 144652 3053916 3030870 2022-07-23T00:34:36Z Машъал 107209 в современности одна река wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Дубяна]] fodghtmc53ia9szzwi64gstzcff35dw 0 151363 3053917 3000769 2022-07-23T00:41:17Z Машъал 107209 в современности одна река wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[3-Лямин]] 7wllxoz04a9ecnjat08dpggr8co8f9q 0 153450 3053928 3005691 2022-07-23T05:00:17Z Машъал 107209 в современности одна река wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Вой-Вож (Палью тармағы)]] 9x90uz866gv6jnfcfaoow9krxmuqv3v 14 195785 3053793 2631150 2022-07-22T12:23:28Z 178.70.234.131 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Georgia}} {{Басты мақала}} [[Санат:Азия елдері]] [[Санат:Еуропа елдері]] [[Санат:Алфавит бойынша елдер санаттары]] [[Санат:Унитарлы елдер]] [[Санат:Аралас республикалар]] [[Санат:Қара теңізі айналасындағы елдер]] [[Санат:1991 жылы құрылған мемлекеттер мен аумақтар]] [[Санат:Кавказ бойы]] 47cqcpn2aac2j2cy7r5mmkgjytvxowh 1 337061 3053954 2706561 2022-07-23T09:06:04Z 2.79.76.118 /* 23 шілде 2022 кезіндегі өңдеу сұранысы (Қорғалған) */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki {{Қазақстан жобасының мақаласы|деңгейі=|маңыздылығы=}} == 23 шілде 2022 кезіндегі өңдеу сұранысы (Қорғалған) == {{өңделуі қорғалған|Қожа|jauap_berilgen=жоқ}} <!-- Сұраныстың бас жағы. --> <!-- Сұраныстың соңы --> [[Арнайы:Үлесі/2.79.76.118|2.79.76.118]] 15:06, 2022 ж. шілденің 23 (+06) ajg6kxwqrshmmv5tr0zhieq3hmpunex 0 338758 3053842 2993217 2022-07-22T17:32:52Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Роналдиньо |толық аты = Роналдо де Ассис Морейра |лақап аты = ''Ронни'' (Ronni) |сурет = Ronaldinho061115.jpg |сурет ені = |атауы = |туған күні = 21.3.1980 |туған жері = [[Порту-Алегри]], [[Бразилия]] |азаматтығы = {{BRA}} |бойы = 182 [[см]] |салмағы = 80 |позиция = Шабылдаушы [[жартылай қорғаушы]]<br /> [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = клубсыз |номері = |жастар клубы = {{футбол карьерасы |1987—1991| {{flagicon|Brazil}} Ланжендонк| |1991—1995| {{flagicon|Brazil}} Белу-Оризонти| |1995—1998| {{flagicon|Brazil}} [[Гремио]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |1998—2001| {{flagicon|Brazil}} [[Гремио]] |52 (21) |2001—2003| {{flagicon|France}} [[Пари Сен-Жермен]]|55 (17) |2003—2008|{{flagicon|Spain}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]|145 (70) |2008—2011|{{flagicon|Italy}} [[Милан (футбол клубы)|Милан]]|76 (20) |2011—2012|{{flagicon|Brazil}} [[Фламенго]]|33 (15) |2012—2014|{{flagicon|Brazil}} [[Атлетико Минейро]]| 32 (9) |2014—2015|{{flagicon|Mexico}} [[Керетаро]]|25 (8) |2015|{{flagicon|Brazil}} [[Флуминенсе]]|7 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |1999—2013|{{flagicon|Brazil}} [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия]]|97 (33) }} |ағымдағы клуб туралы мағлұматтарын жаңарту = 2012 ж. қарашаның 13 |ағымдағы құрама туралы мағлұматтарын жаңарту = 2012 ж. қарашаның 13 }} '''Роналдо де Ассис Морейра''' ({{lang-pt|Ronaldo de Assis Moreira}}; [[21 наурыз]] [[1980 жыл|1980]], [[Порту-Алегри]], [[Риу-Гранди-ду-Сул]] штаты) — бразилиялық футболшы, «[[Атлетико Минейро]]» және Бразилия ұлттық құрамасының шабылдаушы, [[жартылай қорғаушы]] және шабуылшы ойнады. 1 дүркін «Алтын доп» иегері, [[ФИФА 100]] тізіміне іліккен. == Карьерасы == === Клубтық === Роналдиньо [[1980 жыл|1980]] жылы [[21 наурыз]]да Сан-Лукас перезентханасында, [[Порту-Алегри]] қаласында, [[Риу-Гранди-ду-Сул]] штатында, отбасындағы үшінші бала болып дүние есігін ашады<ref name="fc-barcelone.com">[http://www.fc-barcelone.com/ronaldinhobio1.htm Ronaldinho > Biographie] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101123020034/http://fc-barcelone.com/ronaldinhobio1.htm |date=2010-11-23 }}</ref>. Анасы Дон Мигуэлина саудагер жәнеде медбикеліккеде қабілеті болған<ref name="ronaldinhogaucho-video">[http://www.ronaldinhogaucho-videos.com/FR/pages/carriere-ronaldinho-gaucho.php Ronaldinhogaucho videos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150509232204/http://www.ronaldinhogaucho-videos.com/FR/pages/carriere-ronaldinho-gaucho.php |date=2015-05-09 }}</ref>. Әкесі Жуан да Силва Морейра «[[Гремио]]» футбол клубының тұрағында қарауыл болып қызмет атқарған.Әкесі жергілікті жанкүйерлерден құрылған «Крузейро» командасының сапында ойнады<ref>[http://archiviostorico.gazzetta.it/2008/luglio/18/Dieci_cose_Ronnie_Little_Italy_ga_10_080718017.shtml Dieci cose su Ronnie Da Little Italy in poi]</ref>. Яғни Роналдиньоның футболға деген қызығушылығын оятқан жәнеде алғашқы ұстазы есебінде көше футболына апарып, бағыт-бағдар беріп жүрген әкесі болған. Қара бала, футболдың айналасыдағылардың бәрін таңқалдырады. Үлкен футболға аяқ баспас бұрын, шағын футболдың добын теуіп жүрген Роналдиньо, 13 жасында «[[Белу-Оризонти]]» клубының сапында жергілікті командаға қарсы болған ойында 23 гол соғады. Көргендер осынау таллантты баланың шеберлігіне таңданыстарын жасырып қалмайды<ref>[http://www.fourfourtwo.premiumtv.co.uk/page/Interviews/0,,11442~758106,00.html The Master]</ref>. [[1995 жыл|1995]] жылы «Гремионың» жасөспірімдер клубына қабылданып, [[1997 жыл|1997]] жылы клубпен алғашқы келсімшартқа отырады. [[2001 жыл|2001]] жылдың [[15 ақпан]]ында Францияның, «[[Пари Сен-Жермен]]» клубымен қол алысып, бас изесіп келсімге келеді<ref name="ronaldinhogaucho-video"/>. [[Франция]]лық клубтың сапында өзінің өзге қырларын көрсеткен ойыншы, [[2003 жыл|2003]] жылдың [[19 шілде]]сінде әйгілі «[[Барселона (футбол клубы)|Барселона»]] футбол клубының құрамына қабылданады. «Барселона» сапында жұлдызды ойыншы болады. Маңызды голдар соғады, ұтымды ұтқыр пастар шығарады, ешкімнің ойына кіріп шықпайтын алаңдағы әрекеттерімен ерекше есте қалады. Ронна 2008 жылдың 15 шілдесінде «Барселона» мен қоштасып, [[Италия]]ндық «[[Милан]]ның» жаңа ойыншысы болады. «Милан» сапында жарықыраған жұлдызды сәттері сөне бастайды. Көбінде қосалқы құрамнан шығып жүрді. 2011 жылдың 10 қаңтарында өз Отаны Бразилияға оралып, сол елдегі «Фламенго» клубымен келсім жасасып, қол қояды. Алайда көп уақыт өтпей Ронна клубтан кетеді. [[2012 жыл|2012]] жылдың [[4 маусым]]ында «[[Атлетико Минейро]]мен» жарты жылдық келсімшартқа отырады<ref>{{cite web|url=http://www.atletico.com.br/noticias/?p=11677|title=Ronaldinho é Galo|publisher=Site oficial do Clube Atlético Mineiro|lang=pt|date=4.06.2012|accessdate=5 Juny 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/68gMGUC6Z|archivedate=2012-06-25}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.atletico.com.br/noticias/?p=11682|title=Presidente Alexandre Kalil comenta contratação de Ronaldinho Gaúcho|publisher=Site oficial do Clube Atlético Mineiro|lang=pt|date=4.06.2012|accessdate=5 Juny 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/68gMGxO8X|archivedate=2012-06-25}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.transfermarkt.de/de/schneller-wechsel-ronaldinho-heuert-bei-atletico-mineiro-an-/news/anzeigen_92520.html|title=Schneller Wechsel: Ronaldinho heuert bei Atlético Mineiro an|publisher=transfermarkt.de|lang=de|date=5.05.2012|accessdate=5 Juny 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/68gMHOkon|archivedate=2012-06-25}}</ref>. 2015 жылы карьерасын аяқтады. === Ұлттық құрама === [[Футболдан 2002 жылғы әлем біріншілігі|2002 жылы әлем чемпионатына]] қатысып, бес кездесуде екі гол соқты. Тұңғыш голын топтық кезеңнің екінші турында [[Қытай Ұлттық футбол құрамасы|Қытай]] қақпасына енгізді, ал ширек финалда [[Англия Ұлттық футбол құрамасы|Англияның]] қақпасына керемет гол соқты, қапталдан айып добын орындап, допты қақпаға тікелей бағыттады, доғаша иіліп ұшқан доп алыс бұрышқа күмп берді. Бұл турнирде Бразилия құрамасы әлем чемпионы атанды. [[Футболдан 2006 жылғы әлем біріншілігі|2006 жылғы әлем чемпионатында]] Роналдиньо онша жарқырай алмады, құрама ширек финалда [[Франция Ұлттық футбол құрамасы|Франциядан]] ұтылып қалды. Роналдиньо бұдан кейін әлем чемпионатына қатысқан жоқ. == Жетiстектерi == === Клубтық === {{flagicon|Brazil}} '''«[[Гремио]]<nowiki/>».''' * Риу-Гранди-ду-Сул штатының Чемпионы: 1999. * Сул-Минас Кубогының иегері: 1999. {{flagicon|France}} '''«Пари Сен-Жермен»''' * Интертото кубогының иегері: 2001. {{flagicon|Spain}} '''«[[Барселона (футбол клубы)|Барселона»]]'''. * Испанияның Чемпионы (2): 2005, 2006. * Испания Суперкубогының иегері: (2): 2005, 2006. * Чемпиондар Лигасының жеңімпаздары: 2006. {{flagicon|Italy}} '''«[[Милан (футбол клубы)|Милан]]<nowiki/>»'''. * Италия Чемпионы: 2010/11 * Италия чемпионатының қола жүлдегері (2) : 2008/09, 2009/10 {{flagicon|Brazil}} '''«[[Фламенго]]<nowiki/>»'''. * Гуанабара Кубогының иегері: 2011. * Рио Кубогының иегері: 2011. * Рио-де-Жанейро штатының чемпионы: 2011. {{flagicon|Brazil}} '''Бразилия құрамасы'''. * Әлем чемпионы (17 жасқа дейінгілер арасында): 1997. * Америка Кубогының иегері: 1999. * Әлем Чемпионы: 2002. * Конфедерация Кубогының иегері: 2005. * Олимпиада ойындарының қола жүлдегері: 2008. * Роки Кубогының иегері: 2011. === Жеке === * Риу-Гранди-ду-Сул штатының чемпионатында ең үздік сұрмерген: 1999 (15 гол). * Конфедерация Кубогында ең үздік сұрмерген: 1999 (6 гол). * Конфедерация Кубогының үздік ойыншысы: 1999. * Бразилиядағы «күміс доптың» иегері: 2000. * Әлем чемпионатының символикалық құрамасына кіреді: 2002. * Испания чемпионатының үздік ойыншысы: 2004. * Трофей ЕФЕ иегері (Үздік оңтүстікамерикалық Испания чемпионатындағы): 2004. * ФИФАның жыл ойыншысы: 2004, 2005 * World Soccer версиясы бойынша жыл ойыншысы: 2004, 2005. * France Football анықтағыны бойынша үздік ойыншы. «Алтын дотың» иегері.2005. * УЕФАның үздік шабуылшысы: 2005. * Onze версиясы бойынша Әлемнің үздік ойыншысы: 2005. * УЕФАның клубтық ойыншы дәрежесі: 2006. * ФИФПРО версиясы бойынша үздік футболшы: 2005, 2006. * ФИФПРОның символикалық құрамасына енді: 2005, 2006, 2007. * Италия чемпионатында үздік пас беруші: 2009/10 (15 пас) * Рио-де-Жанейро штатының символикалық құрамына енді: 2011. * Бразилия чемпионатының символикалық құрамына енді: 2011. ==Дереккөздер== <references/> == Сiлтемелер == {{commonscat|Ronaldinho}} * [http://www.sports.ru/tags/1363902.html Роналдиньо Sports.ru сайтада] {{ref-ru}} * [http://www.sports.ru/tags/1363902.html?type=photo Фотохроника Sports.ru сайтада] {{ref-ru}} * [http://www.sports.ru/tags/1363902.html?type=stat Статистика Sports.ru сайтада] {{ref-ru}} * [http://atletico.com.br/site/time/profissional_detalhe_foto/218 Профиль «Атлетико Минейро» ресми сайтада] {{ref-pt}} * [http://www.fcbarcelona.com/web/english/futbol/temporada_06-07/plantilla/jugadors/ronaldinho.html Профиль «Барселона» ресми сайтада] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100603064634/http://www.fcbarcelona.com/web/english/futbol/temporada_06-07/plantilla/jugadors/ronaldinho.html |date=2010-06-03 }} {{ref-en}} * [http://futpedia.globo.com/jogadores/ronaldinho-gaucho Футпедии сайтада] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100328214402/http://futpedia.globo.com/jogadores/ronaldinho-gaucho |date=2010-03-28 }} [[Санат:Бразилия футболшылары]] [[Санат:Гремио ФК ойыншылары]] [[Санат:Пари Сен-Жермен ФК ойыншылары]] [[Санат:Барселона ФК ойыншылары]] [[Санат:Милан ФК ойыншылары]] [[Санат:Футболдан әлем чемпиондары]] [[Санат:Бразилия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Оңтүстік Америка чемпиондары]] 7ll8xik87dlej6gt6xs9sdi3rh7n2h0 4 492279 3053782 3053581 2022-07-22T12:02:50Z Jembot 36112 Bot: Рейтингті жаңарту wikitext text/x-wiki {{/begin|200}} |- | 1 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:898}}]] || {{Permissions|Мағыпар}} |- | 2 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:771}}]] || {{Permissions|Салиха}} |- | 3 || [[User:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] || [[Special:Contributions/Білгіш Шежіреші|{{formatnum:673}}]] || {{Permissions|Білгіш Шежіреші}} |- | 4 || [[User:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] || [[Special:Contributions/Ұлы Тұран|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Ұлы Тұран}} |- | 5 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:351}}]] || {{Permissions|Kasymov}} |- | 6 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:306}}]] || {{Permissions|Kas77777}} |- | 7 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:262}}]] || {{Permissions|Орел Карл}} |- | 8 || [[User:Қайсар Қылышбек|Қайсар Қылышбек]] || [[Special:Contributions/Қайсар Қылышбек|{{formatnum:156}}]] || {{Permissions|Қайсар Қылышбек}} |- | 9 || [[User:TuranNur|TuranNur]] || [[Special:Contributions/TuranNur|{{formatnum:112}}]] || {{Permissions|TuranNur}} |- | 10 || [[User:NusrTansj|NusrTansj]] || [[Special:Contributions/NusrTansj|{{formatnum:98}}]] || {{Permissions|NusrTansj}} |- | 11 || [[User:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] || [[Special:Contributions/Ерқанат Рыскулбеков|{{formatnum:97}}]] || {{Permissions|Ерқанат Рыскулбеков}} |- | 12 || [[User:Хомелка|Хомелка]] || [[Special:Contributions/Хомелка|{{formatnum:90}}]] || {{Permissions|Хомелка}} |- | 13 || [[User:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] || [[Special:Contributions/Dimash Kenesbek|{{formatnum:83}}]] || {{Permissions|Dimash Kenesbek}} |- | 14 || [[User:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] || [[Special:Contributions/Malik Nursultan B|{{formatnum:78}}]] || {{Permissions|Malik Nursultan B}} |- | 15 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:53}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}} |- | 16 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:53}}]] || {{Permissions|Madi Dos}} |- | 17 || [[User:Nurkhan|Nurkhan]] || [[Special:Contributions/Nurkhan|{{formatnum:48}}]] || {{Permissions|Nurkhan}} |- | 18 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:35}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}} |- | 19 || [[User:Arris17|Arris17]] || [[Special:Contributions/Arris17|{{formatnum:34}}]] || {{Permissions|Arris17}} |- | 20 || [[User:Aseltengebaeva21nis|Aseltengebaeva21nis]] || [[Special:Contributions/Aseltengebaeva21nis|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|Aseltengebaeva21nis}} |- | 21 || [[User:Didar.Bayan21NS|Didar.Bayan21NS]] || [[Special:Contributions/Didar.Bayan21NS|{{formatnum:28}}]] || {{Permissions|Didar.Bayan21NS}} |- | 22 || [[User:Doc Taxon|Doc Taxon]] || [[Special:Contributions/Doc Taxon|{{formatnum:24}}]] || {{Permissions|Doc Taxon}} |- | 23 || [[User:Мият|Мият]] || [[Special:Contributions/Мият|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|Мият}} |- | 24 || [[User:Arystanbek|Arystanbek]] || [[Special:Contributions/Arystanbek|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|Arystanbek}} |- | 25 || [[User:Gerelyi|Gerelyi]] || [[Special:Contributions/Gerelyi|{{formatnum:21}}]] || {{Permissions|Gerelyi}} |- | 26 || [[User:Айвентадор|Айвентадор]] || [[Special:Contributions/Айвентадор|{{formatnum:20}}]] || {{Permissions|Айвентадор}} |- | 27 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:20}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}} |- | 28 || [[User:B25es|B25es]] || [[Special:Contributions/B25es|{{formatnum:19}}]] || {{Permissions|B25es}} |- | 29 || [[User:Сәуір 1|Сәуір 1]] || [[Special:Contributions/Сәуір 1|{{formatnum:19}}]] || {{Permissions|Сәуір 1}} |- | 30 || [[User:Asantashanov|Asantashanov]] || [[Special:Contributions/Asantashanov|{{formatnum:18}}]] || {{Permissions|Asantashanov}} |- | 31 || [[User:Coffee86|Coffee86]] || [[Special:Contributions/Coffee86|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Coffee86}} |- | 32 || [[User:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] || [[Special:Contributions/Нұрлан Рахымжанов|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|Нұрлан Рахымжанов}} |- | 33 || [[User:TheWikipedian1250|TheWikipedian1250]] || [[Special:Contributions/TheWikipedian1250|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|TheWikipedian1250}} |- | 34 || [[User:Шілбай Амандық|Шілбай Амандық]] || [[Special:Contributions/Шілбай Амандық|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|Шілбай Амандық}} |- | 35 || [[User:Jb-90bal|Jb-90bal]] || [[Special:Contributions/Jb-90bal|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Jb-90bal}} |- | 36 || [[User:Kazman322|Kazman322]] || [[Special:Contributions/Kazman322|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|Kazman322}} |- | 37 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|Gliwi}} {{/end}} kddqcvpxc5f5hxk5m80omhhq9btocz7 3 492668 3053833 3053191 2022-07-22T16:57:05Z Kasymov 10777 /* Кенттік және қалалық әкімдік үлгілерін құру */ wikitext text/x-wiki <!-- {{Уики-демалыс|тамыздың ортасы}}--~~~~ --> <div class="scrollingtext"> <p>Проблемалар сені депрессияға емес, әрекет етуге итермелеуі керек. (с) [[Бернард Шоу]]</p> </div> <div style="position: fixed; top: 70px; right: 0; transparency: 1; z-index: 100;">[[Сурет:Kz tu.jpg|160px]]</div> <div align="center" class="usermessage">Егер мен сіздің талқылау бетіңізге жазсам, [[Арнайы:Талқылауым|талқылау бетіңізде]] жауап беріңіз;<br /> Егер сіз менің талқылау бетіме жазсаңыз, менің талқылау бетімде жауап беремін.<br /> Жайдан жай сұрамаңыз, сұрауға тұрарлық {{Тақырып қосу|нәрсе сұраңыз!|section=new{{{link|}}}}} ([[Уикипедия:Администраторлар|админдерге]] және тәжірибелі қатысушыларға қатыссыз ескертпе) {{{!}} style="border:0; margin:0 auto; width:94%; background:transparent" {{!}} style="valign:center;text-align:center;padding-right:0.5em;padding-left:0.25em;width:47%;" {{!}} '''{{color|white|Жаңа талқылау бастау:}}''' <inputbox> type=commenttitle page=Қатысушы талқылауы:Arystanbek width=60 placeholder=Жаңа бөлім атын енгізіңіз preload=Қатысушы_талқылауы:Arystanbek/Preload editintro=Қатысушы_талқылауы:Arystanbek/Editintro buttonlabel=Тақырып қосу </inputbox> {{!}}} </div> {{User:box/Көмек көрсету}} <!--{{User:Box/Хат жіберу}}--> [[Санат:Уикипедия:Көмек көрсетуге дайын қатысушылар]] {{Мұрағат|2012 жылғы талқылаулар|2013 жылғы талқылаулар|2014 жылғы талқылаулар|2015 жылғы талқылаулар|2016 жылғы талқылаулар}} {{астынан}} {{User:Box/Боқтық сөздерге қарсы}} {{User:Box/Telegram қолданушы}} {{user:box/buttons}} == Нав. үлгілер == Нав. үлгілер қайтадан өткеннен бері дұрыс істемей тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:43, 2016 ж. желтоқсанның 27 (+06) :Мысал ретінде сілтеме берші. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 07:47, 2016 ж. желтоқсанның 29 (+06) ::Кез келген мақаланы ашып қараңыз, мысалы ретінде Салиха ханым жазып жатқан елді мекендерді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:56, 2016 ж. желтоқсанның 29 (+06) Мені жаңа жыл тойлатып кетті деп ойлап қалмаңыздар, мен үшін жаңа жыл маңызды емес, әрбір жаңа күн маңызды, әрбір күнімді қуанып оянамын. Маған тұмау тиіп көңіл бөле алмай жатырмын, оңалғасын көрейін. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:54, 2016 ж. желтоқсанның 30 (+06) {{@|Kasymov}} Қателік [[МедиаУики:Common.css]] бетінде болған екен, Арыстанбек мырза басқа қателіктерді жөндеймін деп, сіз айтқан пробеламны жоятын функцияны жойып жіберіпті. --<font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылау)</font></span>]] 16:48, 2017 ж. қаңтардың 2 (+06) :Мен өңдеу аумағындағы қаріпін өзгертемін деп <span class="plainlinks">[https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=МедиаУики:Common.css&action=edit&oldid=2507367 7-мен 10 аралығындағы кодты алып тасаймын деп 7-мен 14 аралығындағы кодты алып тастаппын]</span>. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 18:49, 2017 ж. қаңтардың 2 (+06) == Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер == {{Сәлем}} {{u|Arystanbek}} мырза! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Корея Республикасы|Мында]] өз пікіріңізді білдірсеңіз --<font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылау)</font></span>]] 13:42, 2017 ж. қаңтардың 8 (+06) == Request == Hello. Could you create the article [[:en:Foreign relations of Azerbaijan]] in Kazakh? Thank you. == Жуықтағы өзгерістер == Арыстанбек мырза жуықтағы өзгерістердегі ''1 апталық'' өңдеулерді көрсетуге бола ма? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 03:53, 2017 ж. ақпанның 12 (+06) == Маңқыстау көтерілісі == Бұл бетті жоюыңызды сұраймын - [[Маңқыстау көтерілісі]]. Себебі - бұл көтеріліске арналған басқа бет бар ([[Маңғыстау көтерілісі]]). Маңызды ақпараттарды мен біріктірдім. == [[Уикипедия:Гаджеттер/Cat-a-lot]] == Ассалаумағалейкум! [[Уикипедия:Гаджеттер/Cat-a-lot]] менде істемей тұр. Себебін тауып бере аласыз ба? --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 15:58, 2017 ж. қыркүйектің 6 (+06) :{{@|Нұрлан Рахымжанов}} енді істей бастады, қолдана берсеңіз болады. Аудармаларын дұрыстап қою керек, анықтама бетін жазу керек болды --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:06, 2019 ж. қаңтардың 23 (+06) ::Мың болыңыз! --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 21:55, 2019 ж. қаңтардың 23 (+06) == Болыс == Өзініздің ата бабаларыныз мекендеген болыстар туралы мақала жаза аласыз ба? Мысалы манадай: [[Ақшатау болысы]]--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 12:13, 2017 ж. қыркүйектің 16 (+06) == Бөлім тақырыбы == --[[Қатысушы:Mira03|Mira03]] ([[Қатысушы талқылауы:Mira03|талқылауы]]) 11:00, 2017 ж. желтоқсанның 12 (+06) Арыстанбек мырза, Уикипедя жайы сзге белгілі. осыны көпшілік алдында фейсбукте жандандырсақ қалай болады? :Бөлім тақырыбын қоюды ұмытпаңыз. Сосын сауаттырақ жазсаңыз. Қазақша Уикипедияның фейсбуқта парақшасы бар, админ {{@|Qarakesek}} соңғы бірнеше жыл не өзі жүргізбеді не тізгінді басқаға бермеді: https://www.facebook.com/KazakhWikipedia/ Нөлден бастап дамыту қиын. Кезінде Wikibilim иемденген парақшаны да сұрағанда бермеген. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 22:09, 2017 ж. желтоқсанның 12 (+06) == көмек керек!!! == Сәлеметсіз бе, Арыстанбек! Хокинс округі (Огайо штаты) деген мақала еш жарияланбай жатыр. Көре аласыз ба? == Sabulak == Hello, I am looking for a village called "Sabulak". This village is at the river Syrdarja a few kilometers from Qysylorda, which I found both. In the 1920s, people from Austria went there an built up a new village called "Uhlfeld", but it was too difficult to live there so they gave up. This village was next to Sabulak. After this, Uhlfeld bekame a Komsomol camp. Can you please help me to find Sabulak or Uhlfeld. Details can be found in [https://de.wikipedia.org/wiki/Uhlfeldkolonie] --[[Арнайы:Үлесі/178.190.50.137|178.190.50.137]] 06:19, 2018 ж. наурыздың 17 (+06) == Туған күні == Арыстанбек мырза қалайсыз? Тұлғалар жайлы үлгісіне көптеген бергі сұрағым бар еді. Нұрлан мен Батырбек мырзаға жазғанман-ды. Мәселе санатта: яғни туған күнінде айдың жалғауы дұрыс болмай жатыр, уикипедияның өзінен шығып тұр. Бір шешімін айтасыңыз) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:09, 2019 ж. қаңтардың 4 (+06) :Жақсы өзіңіз қалайсың. Көптеген нәрсе дұрыс істемей қалғанын көрдім. Ескі ноутбугым баяу жасап жүр, жаңа ноутбукқа қол жеткізсем қарап көрейін. Қазір интернетке смартфонмен ғана кіріп жүрмін, шындығына келгенде смартфонның жылдамдығына үйреніп алып ноутбукқа жолағым келмей жүр [[File:Face-smile.svg|23px]]. Негізі адамдардың еңбегі еш кеткенін менде қаламаймын. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 07:45, 2019 ж. қаңтардың 5 (+06) * Туған күнін санатын қай уақытта қарай аласыз, Арыстанбек мырза? Сосын нав. үлгіні кезінде Амангелді дизайын жаңартып еді, сол кезде сол жақтағы қарау, өңдеу, талқылау дегендер кетіп, түсініксіз суреттер пайда болған. Сол жерін қайтадан қайтарса, бірақ дизайны қала берсін (қазақша параметрлері де) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:06, 2019 ж. қаңтардың 14 (+06) :Мен біраз тірліктерімді реттеп алайын. Бір екі айға қайта орала алмайтын шығармын. Сосын көрейік, мендегі үлкен шектеу ноутбук өте баяулап жүр. Әйтпесе қазір-ақ қолдан келетін жеңілдерін жасай салар едім. Әр бет жүктелуін 10 секунт күтіп шаршатып жібереді, жылдам ноутбукпен жұмыс істеп жаман үйреніп қалпын, өз ноутыма өзім үйрене алмай жүрмін. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 16:57, 2019 ж. қаңтардың 14 (+06) ::{{Ok}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:30, 2019 ж. қаңтардың 14 (+06) {{@|Kasymov}} жалғаулардың қате шығып жатқаны аудармаға байланысты сияқты қара: https://translatewiki.net/w/i.php?title=MediaWiki:March-gen/kk-cyrl. наурыз'''дың''', ақпан'''ның''' деп қана аударылған. Кеңейтілген аударуды қажет етеді, ол үшін phabricator-да [https://phabricator.wikimedia.org/source/mediawiki/browse/master/languages/messages/MessagesRu.php;215f0327fe5dc3f5e66c7acf92789e5f6be4f5d4$393 мынандай кеңейтілген аударма қоймасын жасау керек.]. 30 наурыз'''да''' туғандар дегендегі ''-да, -де, -та, -те'' жалғауларын ешқандай үлгіден жасаған жоқсың ғой солай ма? Демек аутоматты түрде қазақша айға ауысатын сиқырлы сөздер көмегімен жасағансың. Бұны реттеу біршама уақытты талап етеді. Комп қатып жынға тиіп тұр. Кейін жасармын. Әзірге осылай қатемен тұра берсін. Төменде сиқырлы сөздердің нәтижесін қара: <tt><nowiki>{{CURRENTMONTHNAMEGEN}}</nowiki></tt> → <tt>{{CURRENTMONTHNAMEGEN}}</tt> <tt><nowiki>{{LOCALMONTHNAMEGEN}}</nowiki></tt> → <tt>{{LOCALMONTHNAMEGEN}}</tt> Екінші нав үлгі туралы сұрағың нав үлгі ойдағыдай тұрған сияқты ғой: https://ibb.co/Zxrjm33 --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:13, 2019 ж. қаңтардың 22 (+06) : Иә менде осы <nowiki>{{CURRENTMONTHNAMEGEN}}</nowiki> үлгіден екенін білдім, егер осыны алып үлгіден алып тастап орнына туғанкүні үшін үлгі жасасам бола ма? әлде сізді күтейін бе? Бұл үлгі жуықтағы өзгерістергеде қолданылады ғой деймін. Нав. үлгі бойынша дәл солай маған ұнамайды сурет болып тұрғаны, бұрынғыша '''қ.т.ө.''' дегенді қойса --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 10:43, 2019 ж. қаңтардың 23 (+06) :: Әрине жасасаң жақсы болар еді, әрқайсысына жеке өз жалғауы жалғанатындай етіп. Ал нав үлгіні қалай жасалғанын толық білмеймін, сондықтан істеп тұрған нәрсені бүлдіріп алғым келмейді. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:56, 2019 ж. қаңтардың 23 (+06) * Жуықтағы өзгерістердегі гаджеттер ағылшынша соларды қазақша аударсаңыз дұрыс болар еді. Сосын жоғарыдан баннер шыға береді соларды алып тастасаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 11:07, 2019 ж. қаңтардың 23 (+06) :Жуықтағы өзгерістердегі гаджеттер емес [[File:Face-tongue.svg|23px]], ол MediaWiki-дің жаңа кеңейтілімі. Менің жеке өз ресурстарым барлығына жетпейтінін түсінгем, менің ойым сол аударуды ниеті барларға үйреткім келеді. Бұйырса Алматыда жиналармыз, сонда үйретермін. Webinar өткізуді де ойлап жүрмін, оныда өзім ғана өткізбей саған, Нұрлан, Батырбек, Салиха тағы басқа аты аталмаған кісілерге үйреткім келеді. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 11:16, 2019 ж. қаңтардың 23 (+06) * Қысқасы жасай алмаймын сізді күтейік (туған күн санаты бойынша). Жуықтағы өзгерістерге кеңейтілімді қазақша аударсаңыз дұрыс болар еді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:39, 2019 ж. қаңтардың 31 (+06) :<s>Жасырын санат қылып жасай тұрған дұрыс шығар.</s> Қатеден көз ашпайтын болдық, сайттарда, әлеуметтік желілерде қателер өріп жүргенінен бе ми дұрыс сөздерді қате оқитын жағдайға жетіп қалды, жұмыскерлер дегенді қылмыскерлер, жекешелендіріп дегенді жезөкшелендіріп деп оқитын болдым, бұл ауру 4-5 жылдан бері пайда болды. Әлде осы сөздерге қатысты жаңалықтар тым көбейгенен бе білмеймін [[File:SMirC-facepalm.svg|20px]] --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 16:44, 2019 ж. қаңтардың 31 (+06) ::{{@|Kasymov}} көптеген мәселенің шешімі табан астында табылмайды екен. Басқа бір мәселенің шешімін іздеп отырғанда алдыңғы мәселелердің шешімі табылып жатады. Мүмкін басқа да шешімдерін тауып қалатын шығармыз. Біз көптеген уикилерден алға кеттік, қалып қойған жағымызда жетерлік. Ең басты мәселе белсенді қатысушыларды артыру. Одан кейінгі екі үлкен мәселе телефонға арналған нұсқасындағы басты бет мүлдем быт-шыт. Соны дұрыстау керек. Сосын латынға көшу мәселесі. Аударуға арнайы отырып жүйке талшықтарымен жұмыс жасау керек. Аудару атүсті қарайтын нәрсе емес, аударушылардан жаңғыз қалып көптеген аударманы дұрыс мағынасын келтіре алмай қиналған едім. Бірігіп аударатын қауымдастық керек-ақ. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 06:23, 2019 ж. ақпанның 8 (+06) :::Иә дұрыс айтасыз, бірақ көп уақыт қажет етеді. Байқасаңыз соңғы екі апта қатты белсенді болып жүрмін: жұмыста қазір қолым босағандықтан құр отырмай үлгілерді түзетіп, жаңасын жасап, жаңартып жүрмін. Байқағаным көп уикилер викидатамен жұмыс істейтін болыпты. Мен оны қақпаймын, соның кесірінен ''Санат:Уикипедия:Карта базада жоқ'' осындай пайда болыпты (викидатадан болу керек). Туған күні санаты әлі шешілмейтін сияқты ғой) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:19, 2019 ж. ақпанның 8 (+06) Уикидерек маған да күрделі, түсініксіз көрінді. Арнайы уақыт бөліп кіріспеген едім. Вандализмді қалай барынша азайтуға болады деп соған көп уақытымды жұмсадым да жаңадан пайда болған уикидерекке шыныкерек жүрегім дауаламады. Туған күн санатын үлгіден жасап көру керек, дәл қазір шеше салам деп уәде бере алмаймын. Мін байдың қызында да болады деп, мына енуикидегі қызықты қараңдар: https://ibb.co/QXGSYky 1.25 trillion Kazakhs дейді [[File:Face-smile.svg|23px]] --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 14:18, 2019 ж. ақпанның 8 (+06) == Атырау НЗМ оқушыларымен кездесу == Сәлем! Ертең Атыраудағы Назарбаев мектебінің оқушыларымен кездеспекпін. Ойыңызды қосып жіберсеңіз. Өзіңіз болғанда қандай ұсыныс, кеңес айтар едіңіз?--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 10:39, 2019 ж. ақпанның 8 (+06) :Сәлем. Өте дұрыс, кейде жас балаларға артық сын айтып қоятын сияқтымын. Сын оларға емес үлкендерге айтылуы керек сияқты. Жастар деген қалай бағыттасаң солай кетеді. Дұрыс бағыт бағдар көрсету керек. Мүмкіндігің болса барлығын телеграмға тіркеп бір топ құру керек, Ортақ топ емес сол НЗМ оқушыларына ғана арнап, кейін ортақ топ аша алып жатсақ оларды ортақ топқа құя салу қиын емес. Сосын интерактив тақтамен көрсететін мүмкіндігің болса негізгі іс әрекет, ұғымдармен таныстырып шықсаң, терең кетудің қажеті жоқ, олар көп жылдық қатысушылар емес қой. Сосын ол топты қызықтырып Webinar ұйымдастырсаң жақсы болар еді. Сосын мақала жазуға ғана шабыттандырмай уикидегі басқа да қызықты боларлық нәрселерді де қоса кету керек. Олардың санасында Уикипедия деген мақала жариялайтын жер ғана деген түсінік қалыптастырмау керек. Алдыңғыларда солай болды. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 14:00, 2019 ж. ақпанның 8 (+06) == Әкімшілік бірлік == {{tl|Әкімшілік бірлік}} үлгісінде ''максималды биіктігі, орташа биіктігі'' деген параметрде қате болып жатыр түзете аласыз ба? [[Борго-Маджоре]] деген мақалада '''биіктігі''' параметрінде орташа биіктігі арасы алшақтап тұр( --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:12, 2019 ж. наурыздың 10 (+06) :Енді қарап көрші, анау айтқандай өзгеріс жасамадым: [[Арнайы:Diff/2678369]]. Мүмкін дұрыс түсінбеген шығармын. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 12:58, 2019 ж. наурыздың 11 (+06) ::Болмады, егер үшеуінде толтырса дұрыс шықпайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:57, 2019 ж. наурыздың 15 (+06) Кейін асықпай қарамаса, оған аударатын назарым болмай тұр. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 16:30, 2019 ж. наурыздың 17 (+06) == Уикипедиядағы қателер == Pages using Timeline деген санат пайда болыпты неліктен? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:30, 2019 ж. наурыздың 23 (+06) :Ол ешқандай қате емес: [[:en:Category:Pages using Timeline]] бұны қазақша шығатын етіп жасаса болды. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 09:33, 2019 ж. наурыздың 23 (+06) == AutoWikiBrowser == AutoWikiBrowser-да аты ауысқан және жойылған үлгілерді қалай қойып шығуға болады. Әр мақаланы түртіп шаршап кеттім. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:27, 2019 ж. наурыздың 27 (+06) :Кәдімгі алмастырумен болмай ма? Біраз ұмытып қаппын. Есіме түсірсем. Мен скринкаст түсірейін --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 08:30, 2019 ж. наурыздың 28 (+06) ::{{@|Kasymov}} арнайы сен үшін скринкаст түсірдім: https://www.youtube.com/watch?v=-Kdy-dRb64A. Дауыстан комплекс байқап қалсаң қатты сөге көрме [[File:Face-smile.svg|23px]]. Скринкаст түсіріп жүргеніме көп болған жоқ. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:16, 2019 ж. наурыздың 29 (+06) :::Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:22, 2019 ж. наурыздың 29 (+06) == Аударма == Басқа тілден аударатын функцияны өшірсе болмай ма? Соның кесірінен қалай болса солай асығып жазылған шала-мақалалар қаптап жатыр. Оны тексеріп/жойып жатқан ешкімде жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 11:16, 2019 ж. сәуірдің 19 (+06) :NIS дегене пәлені тоқтату керек. Дипломдық жоба деген не пәле? phabricator-ға сұраныс жіберу керек. Ол біраз уақыт алады. Мен өңдеме сүзгісі арқылы тоқтататын жолын қарастырып көрейін. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 13:37, 2019 ж. сәуірдің 19 (+06) ::{{@|Kasymov}} дұрыс жұмыс жасаса жаңа тіркелген қатысушылар қолдана алмайтындай етіп жасап қойдым. Басқа тәжірибелі қолданушылар бұрыңғыдай қолдана береді. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 14:09, 2019 ж. сәуірдің 19 (+06) :::Ок --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:19, 2019 ж. сәуірдің 19 (+06) == Arystanbek == Kajet bolsa ozin durystap alshish, ne magan kelip dirildep otsyn, levchik! Men jumystagy adammyn, sen siakty komputerge kuirygy jabysyp kalgan adam emespin alarris 19:44, 2019 ж. сәуірдің 19 (+06) == [[Іле_Қазақ_автономиялық_облысы#Басшылары]] == Сәлем! Осы облыстың басшыларының тізімің жасауға көмектесесіз бе?--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 17:23, 2019 ж. сәуірдің 27 (+06) :Қазір уақытым шектеулі болып тұр. Көмектесе аламын деп өтірік уәде бере алмаймын. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 09:39, 2019 ж. сәуірдің 28 (+06) :: Жасап қойдым. Бірінші хатшылары ханзулар шығар ылғы ШҰАР-дағындай.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 16:29, 2019 ж. сәуірдің 30 (+06) Бұрындары тек қазақтар болған. Қазір қытайлардың саны басым болып бара жатыр. Бұрын біртіндеп қытайландырып келді, енді жаппай қытайландырып жатыр. Қытай қазақтарына қысым күшейді. Серікжан Білаштан ғана біліп отырған жоқпын, сол жақтан келген қазақтар да растап отыр, жағдай қыиындап кетті дейді. Қытайдың алдыңғы басшысы жұмсақ еді, қазіргісі өте зұлым адам сияқты. Дереккөздерді тәжірибелі қатысушылар сияқты келтірсеңші. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:02, 2019 ж. сәуірдің 30 (+06) * Дереккөздерді жасадым. Мынаны толықтуру керек болып жатыр: [[Баян-Өлгей_аймағы#Басшылары]]--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 13:58, 2019 ж. мамырдың 2 (+06) Саған бұйрық түсті ме неге бәрін толтырғыш болып кеттің? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 19:04, 2019 ж. мамырдың 2 (+06) == Жуықтағы өзгерістер 2 == Жуықтағы өзгерістерде неге 1000-ға көрсетпейтін болған? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 11:00, 2019 ж. мамырдың 14 (+06) :Көрсетеді, менде көрсетіп тұр. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 11:01, 2019 ж. мамырдың 14 (+06) ::Егер бір айда 1000-нан аз өңдеме жасалса әрине мыңнан азы ғана көрсетіледі. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 11:03, 2019 ж. мамырдың 14 (+06) :::Жоқ, кешегі өзім тоқталған жерге бара алмады, 500-ге жетіп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 11:15, 2019 ж. мамырдың 14 (+06) Баптауларыңды қарап көрсеңші, Нұрлан мырза да мыңғы жуық өңдеме жасаған екен, менде кешегі күннің [[Арнайы:Diff/2689999|15:08]] бергі көзгерістер көрсетіліп тұр. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 11:28, 2019 ж. мамырдың 14 (+06) :Баптауда 1000 өзгеріс, күнге 30 қойғанмын. Бәрібірде түнгі 3-48 уақытқа дейін барып тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:16, 2019 ж. мамырдың 14 (+06) ::Screencast түсіріп жібере аласың ба? Obs studio қолданып. Қай жерден екенін табуым керек. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 12:48, 2019 ж. мамырдың 14 (+06) == Дауыс беру == Сәлем! Егер лайықтымын деп ойласаңыз, [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#Wikimedia CEE Meeting 2019|Мында]] дауыс беруіңізді сұраймын. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 16:46, 2019 ж. шілденің 17 (+06) == Санат:Pages using Timeline == [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Timeline-tracking-category/en Аударма бетінде] '''Pages using Timeline''' деген сөзді '''Уақытша диаграммалар пайдаланылатын беттер''' деп ауыстыру керек еді. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 15:14, 2019 ж. тамыздың 6 (+06) == NBbox == '''NBbox''' үлгісі не үшін жасалынған --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:05, 2019 ж. қазанның 8 (+06) :Не үшін жасалғанын қайдан білейін? [[File:Face-grin.svg|23px]]. Не үшін жасағанымды сол кездегі ойым ғана біледі. Қажеті жоқ болса өшірсең өшіре бер --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 18:37, 2019 ж. қазанның 12 (+06) == Тексерілмеген мақалалар == [[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:03, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06) :Қазір мен кіріп көмектесем деп айта алмаймын. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:48, 2020 ж. ақпанның 21 (+06) == Бірнеше өтініш/мәселе == Арыстанбек мырза қалайсыз. Кезінде туған күні санатын дұрыстап беремін дегеңіз, әлі ұмытпадым (жасап кетсеңіз). Түркі уикипедия жобасының шақыру билеттері кесіренен келесі талқылаулар сонымен бірге жалғасып кетіп жатыр. Сосын қазуикидің интерфейсі қазақша аударылмай басқа уикилерден артта қалып жатыр. Осы айтылғандарды түзетіп/жөңдеп кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:15, 2020 ж. маусымның 7 (+06) :Туғандар санатындағы қате туралы админдер форумында айттым, оны бір адам ғана жасау қиын, уақытым болса жасар едім. Сосын аудармаға қатысты да уақытым шектеулі, биыл қысқа қарай болмаса. Басқа уикилерде аударманы қауымдастық болып бірге аударады, ал бізде болса бір адамның басына үйіп төгіп қояды, мақала тексеруді де бір бірнеше адам ғана жасап жатыр екен. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:30, 2020 ж. маусымның 7 (+06) Бәрін өзі ғана аударып жатқан ешкімді көрмейсің. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:33, 2020 ж. маусымның 7 (+06) ::Иә бәрін түсінем, менде де сол жағдай. Бірақ та асықпай жасай беріңіз) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:36, 2020 ж. маусымның 10 (+06) :::Солай біртіндеп жасамаса, қазір мүлдем уақытым болмай жүр. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:23, 2020 ж. маусымның 11 (+06) == Жою == Сіз біршама мақала жойыпсыз, олардың шын мәнінде маңыздылығы төмен бе, мысалы елді мекендер? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:05, 2020 ж. тамыздың 1 (+06) :{{@|Kasymov}} сол мақаланың иесі менің жазғандарымды беталды жойса, менің жазғандарымды маңыздылығы төмен десе, менің еңбегімді төмен бағаласа менде ол кісінің еңбегін іске алғысыз деп бағалаймын. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:29, 2020 ж. тамыздың 1 (+06) :: Өкінішке орай егер де осылай ережені бұзып себепсіз мақалалар жоя берсеңіз бұғаттауға тура келеді.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 14:18, 2020 ж. тамыздың 2 (+06) Нұрлан мырзамен жеке сөйлестік, мәселені арықарай ушықтырмай біржақты етуге келістік. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:37, 2020 ж. тамыздың 3 (+06) :Өте дұрыс болыпты, енді қалпына келтірілген мақалалардың интеруикиін қойып шығыңыз (міндетті түрде) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:59, 2020 ж. тамыздың 4 (+06) ::Қалпына келтірдім, өзің тексеріп шықсаң болады, осындай қатаң талап қоя алатын қатысушысы бар Уикидің болашағынан үміт күтуге болады. Жоқтаушысы жоқ уики емес жоқтаушысы бар уики екен. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:55, 2020 ж. тамыздың 4 (+06) == Module:Infocards == күні орнына жылды қойып шықтым, ''туған жылы белгісіздер''. Сосын суффикстер бар екен, кейбір санаттар аударылмаған әлі де. Сосын жылдар дұрыс сілтенбей тұр (жасыл болмау керек қой) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:54, 2020 ж. тамыздың 14 (+06) :{{Орындалды}} --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 19:51, 2020 ж. тамыздың 14 (+06) ::Жақсы, алайда Крис Эванс мақаласын ашып қараңызшы: туған жылы параметрінде жылы көрсетілмей тұр, бірақ жасыл болмай тұр. Сосын орыстар да параметрлерді толтырмаса автоматты түрде пайда болады, бізде ондай нәрсе жасамай тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 10:36, 2020 ж. тамыздың 17 (+06) {{@|Kasymov}} сен тұлға үлгісі сияқты үлгілердің барлығын осылай ([[Арнайы:Diff/2784515]]) жасап шыққан жоқсың өзгеріс болмау себебі сол. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 22:58, 2020 ж. тамыздың 17 (+06) :Кейін қарап көрейін, қазір үйқым келіп тұр --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:01, 2020 ж. тамыздың 17 (+06) ::Жоқ түсінбедіңіз, білемін ол үлгіге түзету енгізбегенімді. Салыстырып айттым, жылы көрсетілмей тұрады және бос болса автоматты түрде толтырылмайды дедім --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:50, 2020 ж. тамыздың 19 (+06) Уақытым болғанда қарап көрейін. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 18:03, 2020 ж. тамыздың 21 (+06) ::Жылды түзеттім, тірі тұлғалар деген санат пайда болыпты. Қалғандарда бар ма екен, болса жасырын шығар? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:18, 2020 ж. тамыздың 21 (+06) :::Тірі тұлғалар санаты бола берсе қалай болады? Көптеген уикилерде бар екен. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 21:51, 2020 ж. тамыздың 21 (+06) ::::Тірі тұлғаларды жасырын санат қылдым. Тағы басқа да санаттар бар екен, оларды санаттап, интеруикиін қойып шықсаңың). Сосын Мықтыбек мырза ''Үлгі:Үлгі:Байрақ/Англия'' деп бар үлгіні жылжытып быт-шыты шығып кетті мен үлгіні қалпына келтірдім, бірақ аталған үлгі:үлгіге масқара мақала сілтеніп тұр, соларды түзете алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:28, 2020 ж. тамыздың 26 (+06) Неге жасырын? Басқа Уикилерде ашық санат болып тұр ғой, енуикиді қарашы. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 11:18, 2020 ж. тамыздың 27 (+06) * Жасырын болған дұрыс артық санат, қалған жаңадан пайда болған санаттарды да солай болсын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 10:50, 2020 ж. тамыздың 28 (+06) == Үлгі:Country data England == Үлгі:Country data England үлгісін бұрынғы қалпын қайтарып беріңізші --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:02, 2020 ж. тамыздың 26 (+06) :[[Үлгі:Country data England]] қарап көрші, өзің жойып тастап, маған қарап отырсың [[File:Face-tongue.svg|23px]] --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 00:17, 2020 ж. тамыздың 31 (+06) ::Оны мен емес менің алдымда Мықтыбек мырза жойды, дәл сол кісі жойған нұсқасын қайтара алмай жатырмын. '''Үлгі:Үлгі:Байрақ/Англия''' не үшін қайтардыңыз, бар ғой ондай сосын үлгі:үлгі деген болмайды ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:41, 2020 ж. тамыздың 31 (+06) == Транскрипция == [[Талқылау:Кек алушылар: Финал|Мұнда]] ойларыңызды жазып кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:45, 2020 ж. қыркүйектің 18 (+06) * Сосын тағы өтініш: уикипедияның интерфейсін қазақша аударып, жасыл сілтемелерді өзгертіп, жаңартып шықсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:26, 2020 ж. қыркүйектің 18 (+06) :Өтірік уәде бергім келмейді, дәл қазірден бастап емес осы қыста деген уәдені де бергім келмей тұр. Өйткені уәде беріп алып орындалмай қалса екі сөйлеген сияқты болып қалады, бәрі уақыт уақытымен болады, біраз күту керек. Сосын қандай жасыл сілтемелерді айтасың? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:18, 2020 ж. қыркүйектің 19 (+06) ::Енді уақыт тауып жатқанда түзетілер, жасыл сілтеме ''арнайы:санақ'' деген бөлімде, сосын оң жақ бұршатағы УПт деген нәрсе де қателеспесем (уикипедияға қатысты жобаларға кіргенде) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 11:14, 2020 ж. қыркүйектің 21 (+06) Жасыл сілтеме ол сондай жаман нәрсе емес, бағыттау беттерін басқа беттерден ажырату үшін ғана қосқам, қайтадан алып тастауға да болады. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 15:14, 2020 ж. қыркүйектің 22 (+06) :Жоқ, білемін ғой баяғыдан ондай нәрсені. Сізге айтқаным ''[[Арнайы:Санақ]]'' бетінде боттар тағы сол сияқты сөздер жасыл сілетеме болып тұр, Уикипедияның арнайы беттерінде ''лақап'' деген қорапшалар жасыл сілтеме болып тұр. Соларды түзетіп шықсаңыз, қанша дегенмен мақала емес тұрақты Уикипедияның беттері ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:24, 2020 ж. қыркүйектің 25 (+06) ::{{@|Kasymov}} [[Арнайы:Санақ]] бетіндегі жасыл сілтемелерді көкке өзгертіп қойдым. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:45, 2020 ж. қыркүйектің 27 (+06) :::Ок --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 11:12, 2020 ж. қыркүйектің 29 (+06) == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Аудару == Аудару функциясын өшіру керек сияқты немесе өңдеу саны мыңнан асқандарға рұқстан беру керек. Әйтпесе әркім бар мақаланы өздеріңше ерленіп орысшаның шала қазақша нұсқасын жасап жүр, әрі кері шегіндерсең бетпақтырмай жоққа шығарады еңбегім менің деп. Соны сізден талап етемін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:37, 2020 ж. желтоқсанның 19 (+06) Кейінірек қарап көрейін <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:54, 2020 ж. желтоқсанның 21 (+06) == "Лос Анджелес" == [[Лос Анжелес]] мақаласында қаланың аты дұрыс жазылмаған. "Лос Анджелес" деген болады [[Қатысушы:Ergeshow|Ergeshow]] ([[Қатысушы талқылауы:Ergeshow|талқылауы]]) 23:14, 2021 ж. қаңтардың 29 (+06) :Анжелес неге дұрыс емес? <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 08:27, 2021 ж. сәуірдің 29 (+06) == Интерфейс == Қалайсыз? Көрінбей кеттіңіз ғой. Арыстанбек мырза уикипедияның интерфейсін қазақша аударсаңыз) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:23, 2021 ж. сәуірдің 13 (+06) :Жақсы, өзің қалайсың? Уақытым болғанда аударармын. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 18:37, 2021 ж. сәуірдің 28 (+06) == [[phab:T266584]] == Hi. I see that a couple of your filters are due for updates in line with this ticket. [[Қатысушы:Billinghurst|Billinghurst]] ([[Қатысушы талқылауы:Billinghurst|талқылауы]]) 14:30, 2021 ж. мамырдың 10 (+06) == Алтай Уикипедия == Салеметсіз бе? Сіз Алтай уикипедиясы коса аласыз ба [[:Үлгі:Түркі тілдеріндегі Уикипедиялар статистикасы]] |- | [[УП:УТ|{{Үлгі:Уикипедия/Мақала саны бойынша орны|alt}}]] | [[Алтай Уикипедия|Алтай]] | [[:alt:|alt]] | [[2021]] | [[:alt:Special:Statistics|{{NUMBEROF|ARTICLES|alt|N}}]] | [[:alt:Special:Statistics|{{NUMBEROF|PAGES|alt|N}}]] | [[:alt:Special:Statistics|{{NUMBEROF|EDITS|alt|N}}]] | [[:alt:Special:Listadmins|{{NUMBEROF|ADMINS|alt|N}}]] | [[:alt:Special:Listusers|{{NUMBEROF|USERS|alt|N}}]] | [[:alt:Special:ActiveUsers|{{NUMBEROF|ACTIVEUSERS|alt|N}}]] | [[:alt:Special:Imagelist|{{NUMBEROF|FILES|alt|N}}]] | {{Тереңдік|alt}} Мен косыпалмаймын, кате шыгады. Сіз [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96%3A%D0%A2%D2%AF%D1%80%D0%BA%D1%96_%D1%82%D1%96%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%B3%D1%96_%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B&type=revision&diff=2340610&oldid=2340562 бурын] костыныз --[[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 22:50, 2021 ж. маусымның 4 (+06) :{{@|Sibom}} ол үшін мында қосқызу керек: [[:commons:Data:Wikipedia_statistics/data.tab]], кеш жауап бергенім үшін кешірім сұраймын --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:36, 2021 ж. маусымның 23 (+06) ::{{@|Sibom}} [[Арнайы:Diff/2896771|қостым]] --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 15:37, 2021 ж. шілденің 28 (+06) * Рақмет--[[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 14:17, 2021 ж. тамыздың 8 (+06) == Translation request == Hello. Can you translate and upload the article [[:ru:Флаг Азербайджанской Республики]] in Kazakh Wikipedia? It does not need to be long. Yours sincerely, [[Қатысушы:Multituberculata|Multituberculata]] ([[Қатысушы талқылауы:Multituberculata|талқылауы]]) 15:23, 2021 ж. тамыздың 4 (+06) :I am sorry, I can't. Because time and energy are not limitless things. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:58, 2021 ж. тамыздың 4 (+06) == Намыс→Ар-намыс == Қайырлы кеш, бір кісі '''Намыс → Ар-намыс''' деп атауын өзгертіпті, қаншалықты дұрыс деп ойласыз? Меніңше намыс қала берген дұрыс-ау, ол кісіге жазайын десем дұрыс қабылдамай дүрсе қоя береді. Оның алдында талай мақала атауын өз бетінше өзгерте берген-ді. Сіздің пікіріңізді күтемін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2021 ж. желтоқсанның 3 (+06) :{{@|Kasymov}} шынымды айтсам екеуінің қандай айырмашылығы бар екенін білмеймін. Маған философия, ақындық, көп сөздіктен қарағанда техникалық терминдер түсінікті әрі жақын. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 18:36, 2021 ж. желтоқсанның 3 (+06) == Санат туралы == Қайырлы түн! Санат:1992 жылы құрылған банктер санатын қарай аласыз ба? Мен мүлдем түсінбей тұрмын. Санатты бастап едім, басталмаған сияқты болып тұр. [[Қатысушы:Тұран Нұрәліұлы|Тұран Нұрәліұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран Нұрәліұлы|талқылауы]]) 23:03, 2021 ж. желтоқсанның 6 (+06) :@[[Қатысушы:Тұран Нұрәліұлы|Тұран Нұрәліұлы]] Бос санат бастағансыз, бос санат бастаған дұрыс емес. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 19:30, 2021 ж. желтоқсанның 7 (+06) Рақмет, бұл мәселені шештім. Ренжімесеңіз, тағы бір сұрағым бар. "Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар" осы беттегі өңдемемді неге қайтардыңыз? "Автоматты" емес па? "Аутоматты" деген қандай сөз? Түсіндіріп кетсеңіз, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран Нұрәліұлы|Тұран Нұрәліұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран Нұрәліұлы|талқылауы]]) 20:45, 2021 ж. желтоқсанның 7 (+06) == Ерден Карсыбеков == Арыстанбек мырза осы кісі {{@|Ерден Карсыбеков}} аузына келгенін айтып, мені балағаттап, жасаған өңдемелерімді итше аңдып, соған күнде талқылау бетіме дөрекі түрде жаза береді. Ол адамға жарайды, доғарайық кейбір жерлерім қате кетіпті, түсінікті деп жазсам болмады. Менде ол кісінің қатесін көрсетсем, мойындамайды және өзіңе кінә тағады, сұрақтарға жауап бермеудің шебері. Өтініш менің талқылау бетіме осы адамға '''жазуға мәңгілікке шектеу қойып беріңізші немесе 3 айға бұғатталсын'''. Басқа қатысушылардан ұят болды енді ит пен мысық ұқсап --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:44, 2021 ж. желтоқсанның 23 (+06) : Қайрлы күн! Менің ойымша, Айдын Касымов админдікке мүлдем жарамайды. Ол басқа қатысушыларды итше аңдып, балағаттап жүреді. Өтірікті жиі айтады, қойған сұрақтарға жауап бермейді, санаттарды бүлдіріп жүреді, мақала өзі де жазбайды, басқаларға да жазуға бөгет жасап тұрады. Оның админ құқығын алып тастауын сұраймын. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:30, 2021 ж. желтоқсанның 23 (+06) ::Дауды тоқтатудың ең оңай жолы жауап бермеу, үндемеу. Қатысушыны бұғаттау кіші қауымдастықтар үшін мәселені шешудің тиімді жолы емес. Ал админнің талқылау беті баршаға ашық болғаны дұрыс. Мен дауласқым келмейтін, маңыздылығы жоқ дауларға жауап бермеймін, жауап бермей шыдай аламын, дауласқым келіп тұрған тақырыптарда жауап беремін, жауап бергенде даудың өрши түсетінін білемін алдын ала дайын боламын. Ал дайын емес адам жауап бермеу керек. Дауды шешудің тағы бір жолы араағайындық, бірақ бұл жағдайда тепе теңдік бейтараптылық сақталмай бір жаққа бүйір бұрылып кететін жағдай болады. Сіздердің дауларыңыз жан алып жан беретіндей сондай бір маңызды емес, мылалға мақалада орысша Уикипедияға сілтеу керек пе керек емес пе? админ бе <s>әкімші</s> ме, үш әліпбиге ауыстыратын түрлендіргіш керек пе керек емес пе, туған күн бе <s>туылған күн</s> бе? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 11:46, 2021 ж. желтоқсанның 23 (+06) == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Жақсы мақалаға дауыс беру == Кеш жарық! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 19:24, 2022 ж. қаңтардың 16 (+06) == [[:Санат:Жедел жоюға ұсынылғандар]] == Қайырлы күн! Сізді мына бетті қарап шығып, тазартуға шақырамын. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 09:15, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) :@[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] біразын жойдым, бірден бәрін жою міндет емес <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 13:56, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) ::Мұндағы [[Гигроскопиялық]] деген бет бар, одан гөрі [[Гигроскоптық су тартқыштық]] нақтырақ болып көрінеді. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 19:47, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) == Шрифт == Арыстанбек мырза, қазуикидің шрифті өзгерген ба? Бұрынғысы дұрыс па еді мүмкін. Және екінші сұрақ бізде қазақ әліпбиі санатқа кірсең дұрыс көрсетпейді, яғни '''аәб''' реттілігінде қазақ әріптері соңында тұрады. Соны түзетуге болама? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:39, 2022 ж. ақпанның 13 (+06) :Біріншісін бойынша енді қалай болып тұр? Екіншісі бойынша нақты санатты көрсетсең жақсы болар еді. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 13:09, 2022 ж. ақпанның 14 (+06) ::Майда жазу болып кетті ғой, бұрынғысы дұрыс па еді. Екінші сұрақ бойынша: кез келген санаттарға кірсеңіз ''әғү'' қазақша әліпбилер соңында тұрады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:13, 2022 ж. ақпанның 14 (+06) :::Телеграмнан скриншот жібере аласың ба? айырмашылығын көрейін. Сосын кез келген санат көбі қазақ тілінде емес пе? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 15:15, 2022 ж. ақпанның 14 (+06) == Үлгідегі қате == Қайырлы түн! [[Үлгі:Commons-inline|Мына бет]] қорғалған екен. Ондағы ''файлар'' сөзін ''файлдар'' сөзімен ауыстырсаңыз?.. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:27, 2022 ж. ақпанның 17 (+06) :Қайырлы түн! {{@|Ерден Карсыбеков}} [[Арнайы:Diff/2986823|орындалды]] --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:32, 2022 ж. ақпанның 17 (+06) ::{{like|username=Ерден Карсыбеков}} == Жылжыту == Арыстанбек мырза, Алфи мырзаны админге ұсыныпсыз, бірақ мен қарсымын (ренжімесі'''н''' ол кісі). Себебі: интерфейс, үлгілерді жақсы түсінбейді, орынсыз '''талқыға салмай''' мақала атауларын жылжыта береді. Соның кесірінен шынжырлы беттер қаптап кетті (бақылап түзетіп жүрмін). Соңғы жылжытуларын назар аударсаңыз (басқа тілдерде жекеше түрде тұр). Жалпы мақала атын, ортақ талқыға салып, дереккөздерге сілтей отырып жасаған дұрыс, міндетті тіпті --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:42, 2022 ж. ақпанның 18 (+06) :Ол кісі қарсы, ниет жоқ. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:57, 2022 ж. ақпанның 18 (+06) ::Ок, түсінікті. Бірақ соңғы айтылған сөйлемге назар аудару керек. Нақты ережелерге бағыну керек, әйтпесе әркім өз жасаған жолмен жүріп міндетсіне бастайды. ПС: топқа скриншотпен жіберудің қажеті шамалы еді, керек болса сол жаққа жазар едім) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:19, 2022 ж. ақпанның 20 (+06) :сіз '''''Н''''' мен '''''Ң''''' әріптерінде әдейі шатасасыз ба әлде қалай? [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 17:59, 2022 ж. ақпанның 18 (+06) ::{{@|Madi Dos}} мен уикипедияда әдейі жүрмін. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:19, 2022 ж. ақпанның 20 (+06) == Интерфейс == Арыстанбек мырза, интерфейсті аударсаңыз дұрыс болар еді). Көп сөйлемдер ағылшынша, тіпті ''өңдемеңіз сақталды'' деген хабарламада ағылшынша көрсетіп тұр менде --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:56, 2022 ж. сәуірдің 2 (+06) :Бұл ерікті жоба, аударманы да ерікті түрде аударады. Интерфейсті аударғаным үшін маған ешкім ақша төлемейді. Қазір менің аударуға уақытым жоқ. Кейін уақыт болғанда аударатын шығармын. Ал мені еріксіз түрде дәл қазір мәжбүрлеген дұрыс емес деп санаймын. Түсіністік танытар деп үміттенемін. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 22:50, 2022 ж. сәуірдің 2 (+06) ::Уақыт тапқанда аударарсыз деген үміттемін. Бұл жерде ешкімге ақы төленбейтіні туралы білемін, менің жуықтағы өзгерістер мен ағылшын үлгілерді қазақша үлгілермен алмастырудан қолым босамай жатыр. Сіздің тәжірибеңіз болғандықтан, сізден сұрап едім. Жарайды, рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:04, 2022 ж. сәуірдің 3 (+06) == Рулар == Q-anatomiyaqazaqskoymentalnosti деген қатысушы телеграм тобында немесе хат жазуға бола ма? Жалпы сотқа беруге болады осы [[https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%83%D1%88%D1%8B_%D1%82%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%8B:Kasymov&diff=3021811&oldid=3021701|үшін]]. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:54, 2022 ж. сәуірдің 10 (+06) :Ондайларға назар аудармау керек. Уақытты босқа құртпай жәй ғана бұғаттай салу керек. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:06, 2022 ж. сәуірдің 10 (+06) ::Жақсы, рахмет) Жалпы белсенділік төмендеп кетті, Нұрлан мырза кетіп қалған жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:12, 2022 ж. сәуірдің 10 (+06) ::: Ол кісіні білмеймін. Масс медиаға қол жеткізсек белсенділікті қалпына келтіруге болады. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 19:12, 2022 ж. сәуірдің 10 (+06) == Разрешение на публикацию статьи == Добрый день, [[Қатысушы:Arystanbek|Arystanbek]]! Извините, что пишу на русском, я из России. Хочу создать статью про один из районов Дагестана. Дайте, пожалуйста, разрешение на публикацию. С правилами знаком, уже 10 лет как редактирую в Википедии. С уважением, --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 04:27, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06) == Ноғай тіліне көмектес == Сәлеметсіз бе, мен ноғайларға латын әліпбиін қолдану үшін translatewiki'де талқылау бастадым. Өкінішке орай, бұл екіталай, өйткені мен оны сұрайтын жалғыз Пайдаланушымын. Мен сіздердің қолдауларыңызды қалаймын, сіз оны қолдай аласыз, мысалы, пікір қалдыру арқылы. https://translatewiki.net/wiki/Support [[Қатысушы:TayfunEt.|TayfunEt.]] ([[Қатысушы талқылауы:TayfunEt.|талқылауы]]) 17:04, 2022 ж. мамырдың 7 (+06) == Болмашы нәрсе == Бастысы менің мазамды алмаса болды, мен ол кісіге бірнәрсе жазып, басын қатырып жатқан жоқпын. Алфи мырза ешқайда жоғалған жоқ) Мақаласын жазып жүр. Жақсы сылтау табылыпты ғой: неде болса уикипедиядан кетуге мен кінәлі-мыс. Негізі Алфи мырзаның мақаласына мазмұнын түзетіп немесе толықтырып жағаласқан емеспін, тек үлгілер мен санаттарды түзетіп, сол туралы жаза кеткенмін. Ол кісі сен жүрген ақымақ бала, мен философ деп ағамыз жақтырмай, дөрекі, кемсітіп жауап қатқан еді. Осы және Ерден мырзаның мазасын алмай өз жолымен жүрсем де, қайта-қайта соқтығыса береді. Сондықтан сіз немес Нұрлан мырза екеулеріңіз толық ережені жазып шықсаңыздар) Әрине қиын, бірақ осындай жағдай болмас үшін. Мен де жалғыз болып шамам келгенше соңғы өзгерістерге тексеріс жасап, үлгілерді толықтырып/жаңартып/жаңасын жасап уақыт бөліп жүрмін. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:17, 2022 ж. мамырдың 10 (+06) :Алфы мырза бұрыңғыдай белсенді емес, ереже басқа уики бөлімдерде бар ғой, оны аударуға да уақыт керек. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:29, 2022 ж. мамырдың 11 (+06) == Қорытынды шығару == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] бетіне қорытынды шығарып кетсеңіз? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:26, 2022 ж. мамырдың 17 (+06) :Қортынды шығаруға әлі ерте, біраз қолдаушы дауыстар керек, әрі ескертпелер ескерілуі керек <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 14:57, 2022 ж. мамырдың 17 (+06) :: [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Мына сіз ұсынған бетте]] қорытынды бір айдың ішінде шығарылды, дауыстар саны да сол. Мүмкін сіз қорытындыны шығаруға қорқақтап жүрген шығарсыз? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:53, 2022 ж. мамырдың 17 (+06) :::@[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] қалыс дауыс көп, ол шындығында жартылай қарсы немесе жартылай қолдау дауыс болуы мүмкін. Мен дауысымды сіздің көңіліңізді қимай қарсы дауысқа өзгерткен жоқпын. Сондықтан әлі біраз қолдау дауыс керек. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:19, 2022 ж. мамырдың 17 (+06) ::::Қалыс дауыстар ешқашанда еш санақта ескерілмейтін еді ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:55, 2022 ж. мамырдың 17 (+06) :::::Олардың дауысы емес айтқан ескертпелері ескеріледі <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:46, 2022 ж. мамырдың 18 (+06) == Уикидәйек бөлімі бойынша ұсынысым бар == Құрметті админ мырза, Уикидәйек бөлімінде бар жоғы 20 шақты қазақтың мақал-мәтелі енгізілген екен. Ал біз, оқушылармен бірге қазақтың 16мыңға жуық мақал-мәтелін енгізгіміз келеді. Бізге осындай мүмкіндік бере аласыздар ма? Ол үшін кімге жүгіне аламын? --[[Қатысушы:Aseltengebaeva21nis|Aseltengebaeva21nis]] ([[Қатысушы талқылауы:Aseltengebaeva21nis|талқылауы]]) 16:16, 2022 ж. мамырдың 18 (+06) :@[[Қатысушы:Aseltengebaeva21nis|Aseltengebaeva21nis]] [[:m:Proposals for closing projects/Closure of Kazakh Wikiquote|бұл жоба белсенді болмағандықтан жабылған]]. Мүмкіндіктеріңізді қазақша Уикипедия дамуына жұмсағандарыңыз дұрыс болар. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:08, 2022 ж. мамырдың 18 (+06) * Құрметті Әсел, қазір бұл жоба инкубаторлық қалыпқа көшті. Яғни жаңа материалдарды енгізу үшін сізге [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wq/kk/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82 мына бетке] өтуіңізге болады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:58, 2022 ж. мамырдың 19 (+06) == Madi Dos == Madi Dos қатысушыны неге бұғаттадыңыз, сәлде болсын біраз нәрсені үйреніп, түсініп келе жатқан қатысушы еді. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:50, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :Ол үнемі орысша ерегесіп қосып сөйлейді, айтса түсінбейді. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 09:49, 2022 ж. мамырдың 24 (+06) ::Егер сол үшін болса, бұғаттан босатамын. Вандалдар ұқсап мән-мағынасыз сөйлемдер енгізіп немесе біреудің қайта-қайта мазасын алып жатқан жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:32, 2022 ж. мамырдың 26 (+06) ::Сен ауысып , ауышып қалғансың ау деймін, Арыстанбек. ::Немене мені телеграм топтан өшіріп жойып тастадың? ::Бір адекватты админ ба десем , өздеріңнің эгоистік тәжіңді қайрайтын орынға айналдырып алыпсың ғой Арыстанбек мырза. Бопты, айтарға сөзім жоқ. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 15:51, 2022 ж. мамырдың 27 (+06) ::маған десеңдер өшіре салыңдаршы мәңгілікке, бопты. ::Өмір сүруіңе бөгет жасап жүр екенмін ғой бопты сөйте ғой айналайын Арыстанбек ::)))))) ::Орысша айтқанда фигней страдаешь))) Басқа сөз жоқ солай жеткізуге))) [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 15:56, 2022 ж. мамырдың 27 (+06) :[[Қатысушы:Madi Dos|@Madi Dos]] қазақша дұрыстап жаз десе ерегесіп әдейі қате жазасың ғой, енді қайталанса тағы бұғаттаймын, сен қазақ тілінің жауысың <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 15:58, 2022 ж. мамырдың 27 (+06) ::бұғаттасаң бұғаттай бер, сен аурусың негізі. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 16:03, 2022 ж. мамырдың 27 (+06) :[[Қатысушы:Madi Dos|@Madi Dos]] сен де аурусың, ерегескенді жақсы көресің <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 16:06, 2022 ж. мамырдың 27 (+06) ::Дәріңді ішіп жүрші.)))) [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 21:16, 2022 ж. мамырдың 27 (+06) == Жетісу облысы == Арыстанбек мырза, Жетісу облысы (Қазақстан) мақаласының атын [[Жетісу облысы]]на өзгерту үшін [[Жетісу облысы (Ресей империясы)]]-на сілтейтін аттас бетті өшіру керек болып тұр. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 03:49, 2022 ж. маусымның 12 (+06) :@[[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] дұрыс жасадым ба көріп шығыңыз. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 08:35, 2022 ж. маусымның 12 (+06) Иә, көп рахмет. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 14:51, 2022 ж. маусымның 12 (+06) Енді Тарбағатай ауданына сілтеуші [[Ақсуат ауданы]] бетін жою керек болып тұр. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 15:55, 2022 ж. маусымның 15 (+06) :Екеуі екі бөлек аудан ба? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 15:59, 2022 ж. маусымның 15 (+06) Иә, бөлек аудандар. Ақсуат ауданының бөлек мақаласы болса да, Ақсуат ауданын Тарбағатай ауданына сілтеп қойған. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 20:06, 2022 ж. маусымның 15 (+06) Сосын [[:Санат:Абай ауданы (Шығыс Қазақстан облысы) елді мекендері]] бетін де кетіру керек [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 22:14, 2022 ж. маусымның 15 (+06) Осы бетті [[:Санат:Қапшағай қалалық әкімдігі ауылдық округтері]]. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:06, 2022 ж. маусымның 17 (+06) Санат:Қапшағай қалалық әкімдігі ауылдық округтері [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:07, 2022 ж. маусымның 17 (+06) :@[[Қатысушы:Білгіш Шежіреші]] ойыңызды толық ашып жазсаңыз, қазіргісі дым түсініксіз. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 11:17, 2022 ж. маусымның 18 (+06) == Айдын Касымов мақалаларды жойып жүр == Осы аталған қатысушы [[А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы]] деген мақаланы жойды, [[Қайта жаңғырту]] деген мақаланы жоюға ниеттенді, Брэнсон және Непомнящий туралы мақалаларды жедел жоюға ұсынды. Олай істеме десе, құлақ аспайды. Бұл нағыз вандал ғой. Оған не істеуге болады екен? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:50, 2022 ж. маусымның 13 (+06) == Таңдаулы/жақсы мақалалар == Қайырлы кеш Арыстанбек мырза! Мен таңдаулы және жақсы мақалалар жобасын реттеп, жаңартып, тізімдерге толтырып жатқанмын. Таңдаулы мақала түсінікті ол, жақсы мақаланы түгендеп жатқанда, қызық нәрсе болды: (жақсы мақала үлгісіне сілтенген мақалалар бойынша тексеріп жатқанмын) ''Mband'' деген мақалаға өздігінше ''жақсы мақала үлгісін'' қойып қойыпты пысықтар) Алып тастадым, сәл болмағанда тізімге енгізе жаздадым. '''Енді өтініш сізден 18 жақсы мақалалардың дауыс берген тізімдерін қайдан табуға болады?''' ПС жалпы қазуикиге таңдаулы/жақсы мақалаларды көбісін жаңарту керек, кейбіреулері лайықты да емес, ескірген. Әрине сын айта салу оңай, бірақ әзірбайжан, түрік уикилерден біздікі әлдеқалай нашарлау болып тұр. Мақала жазып жарысқанша, сапаға көңіл бөлсе мықты болар еді. Неге сондай ақшалай/сыйлық ретінде жарыс ұйымдастырмайды екен. Сонда 1000 шақты сапасыз мақаланы тексерістен өткізбес едік [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:17, 2022 ж. шілденің 7 (+06) :Қайырлы күн! Оны [[Уикипедия:Таңдаулы_мақалаға_үміткерлер/Мұрағат]] бетіндегідей жазып шықса болады немесе <tt>Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/</tt> деп іздеу жолағына жазса шығады. Тікелей сілтемесі: https://kk.wikipedia.org/w/index.php?search=Уикипедия%3AЖақсы+мақалаға+үміткерлер%2F&title=Арнайы%3AІздеу&go=Өту&ns0=1. Екінші сұрақ бойынша жарыс ұйымдастыратын адам жоқ қой. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 12:09, 2022 ж. шілденің 7 (+06) == Check your email == Hello! Please check your email. Thanks, [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 19:47, 2022 ж. шілденің 11 (+06) == Кенттік және қалалық әкімдік үлгілерін құру == Саламатсыз ба, Арыстанбек мырза! Айтайын дегенім, [[Үлгі:Қазақстан ауылдық округі|ауылдық округтің үлгісі]] бар да, кенттік әкімдік пен қалалық әкімдіктің үлгілері жоқ екен, сәйкесінше кенттік/қалалық әкімдіктердің мақалаларында үлгі кірістірілмеген. Соларды құрсам бола ма (ауылдық округ үлгісінің негізінде)? Әлде тек ондайды әкімшілер құра ма? [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 00:22, 2022 ж. шілденің 15 (+06) :{{@|Білгіш Шежіреші}} мен жауап бере салайын, кенттік, қалалық әкімдіктер аса көп емес, сондықтан ауылдық округ үлгісін пайдалана берген дұрыс шығар. Үлгі атауының басқа қандай айырмашылығы бар, дубликат үлгі болуы мүмкін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:37, 2022 ж. шілденің 16 (+06) ::Жарайды, рахмет. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 22:22, 2022 ж. шілденің 16 (+06) @[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], [[Әл-Фараби ауданы]] мақаласына "Қазақстан ауданы" үлгісін қойып едім, оны алып тастапсыз. Сонда оны ауылдық ауданға қоюға болады да, қалалық ауданға қоюға болмай ма? Мүмкін "Қалалық аудан" деген басқа үлгі құру керек шығар? [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 04:27, 2022 ж. шілденің 19 (+06) :{{@|Білгіш Шежіреші}} мүмкін солай, аудан деген үлгі жасау керек шығар (орыс уикиден қарап) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:57, 2022 ж. шілденің 22 (+06) g13ap78eex1htsw9868rk77gbnhwp83 0 493662 3054012 2989771 2022-07-23T11:38:34Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының қола жүлдегерлері|2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының қола жүлдегерлері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Спортшы |есімі = Арианна Эрриго |суреті = Arianna Errigo podium 2013 Fencing WCH FFS-IN t204404.jpg |сурет ені = |сурет тақырыбы = |жынысы = |толық есімі = |шынайы есімі = |лақап аты = |азаматтығы = {{ITA}} |мамандандыру = |клубы = |туған күні = 6.06.1988 |туған жері = [[Монца]], [[Италия]] |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |карьера жылдары = |бапкерлері = |бойы = |салмағы = |медальдары = {{ОО-спорт|[[Семсерлесу]] (әйелдер)}} {{турнир|[[Жазғы Олимпиада ойындары|Олимпиада ойындары]]}} {{ОО-медаль|Алтын|Жазғы|2012|[[Жазғы Олимпиада ойындарындағы семсерлесу 2012|Командалық рапира]]}} {{ОО-медаль|Күміс|Жазғы|2012|[[Жазғы Олимпиада ойындарындағы семсерлесу 2012|Рапира]]}} {{турнир|[[Семсерлесуден әлем чемпионаты|Әлем чемпионаты]]}} {{медаль|Алтын|Анталия 2009|Командалық рапира}} {{медаль|Алтын|Париж 2010|Командалық рапира}} {{медаль|Күміс|Париж 2010|Рапира}} {{медаль|Күміс|Катания 2011|Командалық рапира}} {{медаль|Қола|Анталия 2009|Рапира}} {{турнир|[[Семсерлесуден Еуропа чемпионаты|Еуропа чемпионаты]]}} {{медаль|Алтын|Леграно 2012|Командалық рапира}} {{медаль|Қола|Лейпциг 2010|Рапира}} {{турнир|[[Семсерлесуден әлем кубогы|Әлем Кубогы]]}} {{медаль|Алтын|2009|Рапира}} {{медаль|Алтын|2012|Рапира}} }} '''Арианна Эрриго''' ({{lang-it|Arianna Errigo}}; [[6 маусым]] [[1988 жыл]]ы, [[Монца]], [[Италия]]) — итальяндық рапирамен [[Семсерлесу|сайысушы]], [[2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|2012 жылғы Олимпиада ойындарындағы]] командалық жарыстардағы чемпион, 2012 жылғы Олимпиада ойындарындағы жеке жарыстардағы күміс жүлдегер, екі дүркін [[Семсерлесуден әлем чемпионаты|әлем чемпионы]], төрт дүркін [[Семсерлесуден Еуропа чемпионаты|Еуропа чемпионы]], [[Семсерлесуден Әлем кубогы|Әлем кубогын]] екі рет иеленген. == Сыртқы сілтемелер == * {{SportsReference|er/arianna-errigo-1|NAME=Арианна Эрриго}} {{сыртқы сілтемелер}} {{fencing-bio-stub}} {{Olympic-bio-stub}} [[Санат:Италия семсершілері]] [[Санат:Алфавит бойынша семсершілер]] [[Санат:2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының күміс жүлдегерлері]] [[Санат:2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:Италия Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Семсерлесуден Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Семсерлесуден әлем чемпиондары]] [[Санат:Семсерлесуден Еуропа чемпиондары]] [[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының қола жүлдегерлері]] iwibhj38az3i5x3mcgnmp692i2m4fai 0 507766 3053825 2975938 2022-07-22T14:39:49Z Dimash Kenesbek 102199 wikitext text/x-wiki {{Түбек |Атауы = Абшерон түбегі |Шынайы атауы = az/Abşeron yarımadası |Сурет = Baku, Azerbaijan, satellite image, LandSat-5, 2010-09-06.jpg |Сурет тақырыбы = Түбектің жер серіктен көрінісі |Координаттары = 40/27/49/N/49/57/27/E |CoordScale = |Ел = Әзірбайжан |Акватория = Каспий теңізі |Ауданы = 2 110 |Ең биік нүктесі = |Позициялық карта = Әзірбайжан |Позициялық карта 1 = |Ортаққордағы санаты = Absheron peninsula }} '''Абшерон түбегі''' ('''Апшерон''', {{lang-az|Abşeron yarımadası}}) — [[Каспий теңізі]]нің батыс жағалауындағы [[Әзірбайжан]] территориясындағы түбек. «Апшерон» атауының шығу тегінің екі нұсқасы бар: "ащы су"<ref name="Поспелов">Географические названия мира: Топонимический словарь. — М: АСТ. Поспелов Е.М. 2001. Стр. 40-41</ref> ("аб" - ''су'', "шерон" - ''ащы'' [[Тат тілі]]нде) және "тәтті су" ("аб" - ''су'', "ширин" - ''тәтті'' ). == Географиясы == Ұзындығы - 60 км, ені - 30 км-ге дейін жетеді. Биіктігі 50-165 м. Антропоген және неоген шөгінділерінен түзілген. Апшерон түбегінің мұнайы, газы, минералды бұлақтары ерте кезден белгілі. Климаты құрғақ субтропиктік, топырағы қоңыр және сұр. Шөлейт жердің өсімдіктері өседі. Апшерон түбегі - Әзірбайжанның халығы тығыз қоныстанған бөлігі. Түбекте Сумгаит қаласы және көптеген мұнай кәсіпшіліктері бар. Суармалы жерде жүзім, бау-бақша өсіру дамыған. Апшерон түбегінің жағасында Баку орналасқан. Бакудың маңайында (10—15 км) "Апшерон ауылдары" немесе "Баку ауылдары" атты көптеген елді мекендер орналасқан. 1870 жылы олардың саны 40 тұғын. Қазір ауылдардың саны 61 болып кетті. <ref>Салимов, Таваккюль. «Тюркян». XXI—YNE. Баку, 2001</ref> [[Сурет:Baku Maiden Tower.jpg|thumb|[[Қыз мұнарасы (Баку)|Қыз мұнарасы]]]] Ірілері: * [[Амираджан]], * [[Ахмедли]], * [[Баладжары]], * [[Балаханы]], * [[Биби-Эйбат]], * Бильгях, * [[Бина (Баку)|Бина]], * [[Бинагади]], * Бузовна, * [[Бюльбюле]], * [[Геокмали]], * [[Говсаны]], * [[Горадиль]], * [[Гюздек]], * [[Дарнагюль]], * [[Джорат]], * [[Дигях]], * [[Забрат]], * [[Зира]], * [[Зых ]], * [[Кала]], * [[Кишлы]], * [[Кобу]], * [[Кюрдаханы]], * [[Мамедли]], * Мардакан, * [[Масазыр]], * [[Маштага]], * Нардаран, * [[Новханы]], * [[Пиракешкюль]], * Пиршаги, * Рамана, * [[Сабунчи]], * [[Сарай ]], * [[Сураханы]], * [[Тюркян]], * [[Фатмаи]], * [[Ходжасан]], * [[Хырдалан]], * [[Шаганы]]. Апшерон түбегінде көптеген тарихи ескерткіштер сақталған: [[Нардаран қамалы]] - (XIV ғ.), [[Дөңгелек бекініс (Мардакян)|Дөңгелек бекініс]] ([[1232 жыл]]), [[Төртбұрышты бекініс (Мардакян)|Төртбұрышты бекініс]] (XIІ ғ.), От ғибдатханасы «[[Атешгях]]» (XVII—XVIII ғ.), Мардакян дендрарийі<ref>[http://www.dendrary.in-baku.com/site/Rus/info1_ru.html Мардакянский дендрарий] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071010150847/http://www.dendrary.in-baku.com/site/Rus/info1_ru.html |date=2007-10-10 }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Әдебиет == * “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 == Сыртқы сілтемелер == * [http://slovari.yandex.ru/dict/geography/article/geo/geo1/geo-0244.htm Апшеронский полуостров] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090514084406/http://slovari.yandex.ru/dict/geography/article/geo/geo1/geo-0244.htm |date=2009-05-14 }} / Словарь современных географических названий, Издательство «У-Фактория», 2003. — ISBN 5-94799-148-9 * [https://web.archive.org/web/20041116130553/http://seymur-world.boom.ru/regioni/apsheron.html Апшеронский регион] [[Санат:Каспий теңізі түбектері]] [[Санат:Әзірбайжан түбектері]] nggl9kmqcc2pw189sxvq3oad4mxmkxn 3053826 3053825 2022-07-22T14:41:05Z Dimash Kenesbek 102199 Dimash Kenesbek [[Апшерон түбегі]] бетін [[Абшерон түбегі]] бетіне жылжытты: әзірбайжан тілінде архипелагтың атауы"б" әрпі бар wikitext text/x-wiki {{Түбек |Атауы = Абшерон түбегі |Шынайы атауы = az/Abşeron yarımadası |Сурет = Baku, Azerbaijan, satellite image, LandSat-5, 2010-09-06.jpg |Сурет тақырыбы = Түбектің жер серіктен көрінісі |Координаттары = 40/27/49/N/49/57/27/E |CoordScale = |Ел = Әзірбайжан |Акватория = Каспий теңізі |Ауданы = 2 110 |Ең биік нүктесі = |Позициялық карта = Әзірбайжан |Позициялық карта 1 = |Ортаққордағы санаты = Absheron peninsula }} '''Абшерон түбегі''' ('''Апшерон''', {{lang-az|Abşeron yarımadası}}) — [[Каспий теңізі]]нің батыс жағалауындағы [[Әзірбайжан]] территориясындағы түбек. «Апшерон» атауының шығу тегінің екі нұсқасы бар: "ащы су"<ref name="Поспелов">Географические названия мира: Топонимический словарь. — М: АСТ. Поспелов Е.М. 2001. Стр. 40-41</ref> ("аб" - ''су'', "шерон" - ''ащы'' [[Тат тілі]]нде) және "тәтті су" ("аб" - ''су'', "ширин" - ''тәтті'' ). == Географиясы == Ұзындығы - 60 км, ені - 30 км-ге дейін жетеді. Биіктігі 50-165 м. Антропоген және неоген шөгінділерінен түзілген. Апшерон түбегінің мұнайы, газы, минералды бұлақтары ерте кезден белгілі. Климаты құрғақ субтропиктік, топырағы қоңыр және сұр. Шөлейт жердің өсімдіктері өседі. Апшерон түбегі - Әзірбайжанның халығы тығыз қоныстанған бөлігі. Түбекте Сумгаит қаласы және көптеген мұнай кәсіпшіліктері бар. Суармалы жерде жүзім, бау-бақша өсіру дамыған. Апшерон түбегінің жағасында Баку орналасқан. Бакудың маңайында (10—15 км) "Апшерон ауылдары" немесе "Баку ауылдары" атты көптеген елді мекендер орналасқан. 1870 жылы олардың саны 40 тұғын. Қазір ауылдардың саны 61 болып кетті. <ref>Салимов, Таваккюль. «Тюркян». XXI—YNE. Баку, 2001</ref> [[Сурет:Baku Maiden Tower.jpg|thumb|[[Қыз мұнарасы (Баку)|Қыз мұнарасы]]]] Ірілері: * [[Амираджан]], * [[Ахмедли]], * [[Баладжары]], * [[Балаханы]], * [[Биби-Эйбат]], * Бильгях, * [[Бина (Баку)|Бина]], * [[Бинагади]], * Бузовна, * [[Бюльбюле]], * [[Геокмали]], * [[Говсаны]], * [[Горадиль]], * [[Гюздек]], * [[Дарнагюль]], * [[Джорат]], * [[Дигях]], * [[Забрат]], * [[Зира]], * [[Зых ]], * [[Кала]], * [[Кишлы]], * [[Кобу]], * [[Кюрдаханы]], * [[Мамедли]], * Мардакан, * [[Масазыр]], * [[Маштага]], * Нардаран, * [[Новханы]], * [[Пиракешкюль]], * Пиршаги, * Рамана, * [[Сабунчи]], * [[Сарай ]], * [[Сураханы]], * [[Тюркян]], * [[Фатмаи]], * [[Ходжасан]], * [[Хырдалан]], * [[Шаганы]]. Апшерон түбегінде көптеген тарихи ескерткіштер сақталған: [[Нардаран қамалы]] - (XIV ғ.), [[Дөңгелек бекініс (Мардакян)|Дөңгелек бекініс]] ([[1232 жыл]]), [[Төртбұрышты бекініс (Мардакян)|Төртбұрышты бекініс]] (XIІ ғ.), От ғибдатханасы «[[Атешгях]]» (XVII—XVIII ғ.), Мардакян дендрарийі<ref>[http://www.dendrary.in-baku.com/site/Rus/info1_ru.html Мардакянский дендрарий] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071010150847/http://www.dendrary.in-baku.com/site/Rus/info1_ru.html |date=2007-10-10 }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Әдебиет == * “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 == Сыртқы сілтемелер == * [http://slovari.yandex.ru/dict/geography/article/geo/geo1/geo-0244.htm Апшеронский полуостров] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090514084406/http://slovari.yandex.ru/dict/geography/article/geo/geo1/geo-0244.htm |date=2009-05-14 }} / Словарь современных географических названий, Издательство «У-Фактория», 2003. — ISBN 5-94799-148-9 * [https://web.archive.org/web/20041116130553/http://seymur-world.boom.ru/regioni/apsheron.html Апшеронский регион] [[Санат:Каспий теңізі түбектері]] [[Санат:Әзірбайжан түбектері]] nggl9kmqcc2pw189sxvq3oad4mxmkxn 0 510537 3053875 3053612 2022-07-22T18:19:15Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Cyrylicka litera З.PNG|thumb|left|110px]] {{Қазақ әліпбиі (кирил)}} [[Сурет:Keyboard KAZ.png|thumb|right|400px]] '''З''', '''з''' — кириллицаға негізделген әліпби әрпі. Тіл ұшының астынғы күрек тіске жуысуынан жасалатын дыбысты белгілейтін таңба. З - айтылу орнына қарай тіс (денталь), жасалу жолына қарай ызың (фрикатив), дауыс пен салдыр қатысына қарай ұяң фонема. "З" қазақ тілінде сөздің барлық шенінде кездеседі (зат, зымыран, қазы, бозы, тұз, дүз). Латынша романдалуы: "Z,z". Ж, с, ш дыбыстарының алдынан келгенде ол айтылуда сол көршілес дыбысқа ұқсап үнделеді ([[ассимиляция]]). Мысалы, "боз жігіт" - "божжігіт", "ізші" - "ішші" т.б.<ref>Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 4 том</ref><ref>Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ., Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика, А., 1962</ref>. == Кодтар кестесі == {| class="standard" ! Код ! Регистр ! Ондық<br /> код ! 16-лық<br /> код ! 8-дік<br /> код ! Екілік код |- | rowspan="2" | [[Юникод]] | Бас | style="text-align:right;" | 1047 | style="text-align:right;" | 0417 | style="text-align:right;" | 002027 | style="text-align:right;" | 00000100 00010111 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 1079 | style="text-align:right;" | 0437 | style="text-align:right;" | 002067 | style="text-align:right;" | 00000100 00110111 |- | rowspan="2" | [[ISO 8859-5]] | Бас | style="text-align:right;" | 183 | style="text-align:right;" | B7 | style="text-align:right;" | 267 | style="text-align:right;" | 10110111 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 215 | style="text-align:right;" | D7 | style="text-align:right;" | 327 | style="text-align:right;" | 11010111 |- | rowspan="2" | [[KOI 8]] | Бас | style="text-align:right;" | 250 | style="text-align:right;" | FA | style="text-align:right;" | 372 | style="text-align:right;" | 11111010 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 218 | style="text-align:right;" | DA | style="text-align:right;" | 332 | style="text-align:right;" | 11011010 |- | rowspan=2 | [[Windows-1251]] | Бас | style="text-align:right;" | 199 | style="text-align:right;" | C7 | style="text-align:right;" | 307 | style="text-align:right;" | 11000111 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 231 | style="text-align:right;" | E7 | style="text-align:right;" | 347 | style="text-align:right;" | 11100111 |} [[HTML]] жүйесінде бас әріп «З»-ны З немесе З , ал кіші «з» әріпін - з немесе з деп белгілейді. == Дереккөздер == <references/> {{Commons|Cyrillic alphabet}} [[Санат:Кириллица]] ip8hewfm99w226d69suznt5z75chz4w 0 510599 3053857 3053615 2022-07-22T17:58:40Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Cyrillic letter Qaf.svg|thumb|left|110px| ]] {{Қазақ әліпбиі (кирил)}} [[Сурет:Keyboard KAZ.png|thumb|right|400px| ]] '''Қ''', '''қ''' — кириллицаға негізделген әліпби әрпі. Тілдің артқы шені таңдайдың артқы шеніне нық тиіп, содан кейін бірден ажырасуынан жасалатын дауыссыз дыбысты таңбалайтын әріп. Қ-ны айтқанда фонациялық ауа ауызқуысы арқылы үзіліп, шұғыл шығады. Қ - дауыс қатысы жағынан қатаң, айтылу жолы жағынан шұғыл, жасалу жағынан тіл асты дыбыс. Оның ұяң сыңары - "ғ". Сөз ортасында орналасқан кездерде, қ - дан кейінгі хәріп дауыссыз болған жағдайда қ - ның бәсендеуіне байланысты х - дыбысына айналады (мақсат - махсат, мұқтаж - мұхтаж). Қ, Ғ және Х дыбыстары увулярлы дауыссыз дыбыстарға жатады (терең артқы тілдік дауыссыздар). Латынша романдалынуы: "Q, q". Дыбыс түркі халықтарында (өзбек, татар, қазақ), араб, парсы және кавказ халықтарында кездеседі. Қ қазақ тілінде өте жиі қолданылып, сөздің барлық буынында кездеседі және көбінесе жуан дауыстылармен тіркеседі. Мысалы, қайық, ақын, аққу, ботақан, құлыншақ, бардық<ref> Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 5 том</ref><ref>Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ., Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика, А., 1962</ref>. {| class="wikitable" |- ! Әліпби !! Реттік № !! [[ІРА]] |- | [[Қазақ тілі|Қазақ әліпбиі]] || 15 || q |- | [[Тәжік тілі|Тәжік әліпбиі]] || 15 || q |- | [[Өзбек тілі|Өзбек әліпбиі]] || 33 || q |- | [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ әліпбиі]] || 15 || q |- | [[Абхаз тілі|Абхаз әліпбиі]] || 25 || kʰ |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Commons|Cyrillic alphabet}} [[Санат:Кириллица]] 459e4hwpne7f6wl2jh1v0aisn8jze07 0 510811 3053824 2373635 2022-07-22T14:26:35Z NusrTansj 121413 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Cyrillic letter Pe.svg|thumb|left|110px| ]] {{Қазақ әліпбиі (кирил)}} [[Сурет:Keyboard KAZ.png|thumb|right|400px| ]] '''П''', '''п''' — кириллицаға негізделген әліпби әрпі. Қос еріндік, қатаң, шұғыл дауыссыз дыбысты белгілейтін әріп. Сөздің басында да, ортасында да, соңында да, сөздің барлық шенінде кездеседі (пісір, пысық, епті, қапы, доп, жап). Қазақ тілінде жиі қолданылатын әріп. Қазақ тілінде кей жағдайларда "П" дыбысына аяқталған сөзге дауыстыдан басталған қосымша жалғанса, ол ұяң "б" ( көп - көбей) не үнді "у" дыбысымен ( сеп - сеуіп) алмасады<ref> Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 5 том</ref> <ref>Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ., Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика, А., 1962</ref>. == Кодтар кестесі == {| class="standard" ! Код ! Регистр ! Ондық<br /> код ! 16-лық<br /> код ! 8-дік<br /> код ! Екілік код |- | rowspan="2" | [[Юникод]] | Бас | style="text-align:right;" | 1055 | style="text-align:right;" | 041F | style="text-align:right;" | 002037 | style="text-align:right;" | 00000100 00011111 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 1087 | style="text-align:right;" | 043F | style="text-align:right;" | 002077 | style="text-align:right;" | 00000100 00111111 |- | rowspan="2" | [[ISO 8859-5]] | Бас | style="text-align:right;" | 191 | style="text-align:right;" | BF | style="text-align:right;" | 277 | style="text-align:right;" | 10111111 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 223 | style="text-align:right;" | DF | style="text-align:right;" | 337 | style="text-align:right;" | 11011111 |- | rowspan="2" | [[KOI 8]] | Бас | style="text-align:right;" | 240 | style="text-align:right;" | F0 | style="text-align:right;" | 360 | style="text-align:right;" | 11110000 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 208 | style="text-align:right;" | D0 | style="text-align:right;" | 320 | style="text-align:right;" | 11010000 |- | rowspan=2 | [[Windows 1251]] | Бас | style="text-align:right;" | 207 | style="text-align:right;" | CF | style="text-align:right;" | 317 | style="text-align:right;" | 11001111 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 239 | style="text-align:right;" | EF | style="text-align:right;" | 357 | style="text-align:right;" | 11101111 |} [[HTML]] жүйесінде бас әріп «П»-ны &amp;#1055; немесе &amp;#x41F;, ал кіші «п» әріпін - &amp;#1087; немесе &amp;#x43F; деп белгілейді. == Дереккөздер == <references/> {{Commons|Cyrillic alphabet}} [[Санат:Кириллица]] 1akt2crmu69f9inexsqqiiekyutchlp 0 510815 3053855 3053504 2022-07-22T17:53:26Z Kasymov 10777 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki [[Сурет:Cyrillic letter Es.png|thumb|left|110px| ]] {{Қазақ әліпбиі (кирил)}} [[Сурет:Keyboard KAZ.png|thumb|right|400px| ]] '''С''', '''с''' — кириллицаға негізделген әліпби әрпі. Тіл алды, қатаң, ызың дауыссыз дыбысты белгілейтін әріп. Бұл дыбыс орын талғамай сөздің, жұрнақ пен жалғаудың кез келген жерінде қолданыла береді. Көрші дыбыстың ықпалымен "с" дыбысынан кейінгі ш ассимиляцалау нәтижесінде "ш" болып айтылатын сәттері де бар: мысалы, шашса - шашша, жұмысшы - жұмышшы т.б.<ref> Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 5 том</ref> <ref>Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ., Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика, А., 1962</ref>. == Кодтар кестесі == {| class="standard" ! Код ! Регистр ! Ондық<br /> код ! 16-лық<br /> код ! 8-дік<br /> код ! Екілік код |- | rowspan="2" | [[Юникод]] | Бас | style="text-align:right;" | 1057 | style="text-align:right;" | 0421 | style="text-align:right;" | 002041 | style="text-align:right;" | 00000100 00100001 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 1089 | style="text-align:right;" | 0441 | style="text-align:right;" | 002101 | style="text-align:right;" | 00000100 01000001 |- | rowspan="2" | [[ISO 8859-5]] | Бас | style="text-align:right;" | 193 | style="text-align:right;" | C1 | style="text-align:right;" | 301 | style="text-align:right;" | 11000001 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 225 | style="text-align:right;" | E1 | style="text-align:right;" | 341 | style="text-align:right;" | 11100001 |- | rowspan="2" | [[KOI 8]] | Бас | style="text-align:right;" | 243 | style="text-align:right;" | F3 | style="text-align:right;" | 363 | style="text-align:right;" | 11110011 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 211 | style="text-align:right;" | D3 | style="text-align:right;" | 323 | style="text-align:right;" | 11010011 |- | rowspan=2 | [[Windows 1251]] | Бас | style="text-align:right;" | 209 | style="text-align:right;" | D1 | style="text-align:right;" | 321 | style="text-align:right;" | 11010001 |- | Кіші | style="text-align:right;" | 241 | style="text-align:right;" | F1 | style="text-align:right;" | 361 | style="text-align:right;" | 11110001 |} [[HTML]] жүйесінде бас әріп «С»-ны &amp;#1057; немесе &amp;#x421;, ал кіші «с» әріпін - &amp;#1089; немесе &amp;#x441; деп белгілейді. == Дереккөздер == <references/> {{Commons|Cyrillic alphabet}} [[Санат:Кириллица]] 8nhz25zc9jncf4wfcv4dgtpor1zy4rr 0 515922 3053816 2982602 2022-07-22T12:51:33Z Malik Nursultan B 111493 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түсі = {{түс|Өзбекстан}} |Қазақша атауы = Науаи облысы |Шынайы атауы = {{lang-uz|Navoiy viloyati}} |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |lat_deg= |lat_min= |lat_sec= |lon_deg= |lon_min= |lon_sec= |CoordScale = |Статусы = Облыс |Кіреді = 8 аудан |Енеді = |Орталығы = [[Науаи]] |Ірі қалалары = [[Зарафшан]]<br />• [[Қармана]]<br />• [[Қызылтепе]]<br />• [[Нұрата]]<br />• [[Үшқұдық]] |Құрылды = 1938 жыл 15 қаңтар |Әкімі = Эсонов Мухиддин |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тұрғыны = 873 000 |Санақ жылы = 2011 |Халық саны бойынша орны = 13 |Тығыздығы = 7,88 |Тығыздығы бойынша орны = 14 |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы =110 800 |Жер аумағы бойынша орны = 2 |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Карта = Navoiy Viloyati in Uzbekistan.svg |Карта ені = 330 |Аббревиатура = UZ-NW |Автомобиль коды = 85 — 89 |сайты = http://www.navoi.uz/uz/ }} [[File:Город Навои, проспект Халклар Дустлиги.JPG|thumb|left|180px|Науаи қаласы]] '''Науаи облысы''' ({{lang-uz|Navoiy viloyati}})— Өзбекстанның солтүстігіндегі орналасқан облыс.Әкімшілік орталығы және ең үлкен қала — Науаи. Облыстың басқа үлкен қалалары — Зарафшан, Кармана, Қызылтепа, Нұрата, Үшқұдық .Облыстаң халық саны - 873 000 (2011 жыл бойынша)-бұл ел ішінде он үшінші көрсеткіш. Қазақстанмен, Жизақ, Самарқанд, Бұқара облыстарымен, және Қарақалпақстан автономиялық республикасымен шектеседі. Облыстаң жер аумағы — 110 800 км². Облыстың көп бөлігін құмды дала (шөл) алып жатыр(Қызылқұм шөлі). Климаты шөлді, шұғыл континетті. Негізгі өзені - Заравшан. ==Әкімшілік бөлінуі== [[File:Navoiy districts.png|thumb|350px|left]] Облыс 8 әкімшілік ауданға бөлінген: * [[Қанымех ауданы]] (1) ([[Қанымех]]) * [[Қызылтепа ауданы]] (3) ([[Қызылтепа]]) * [[Навбахор ауданы]] (5) ([[Бешрабат]]) * [[Кармана ауданы]] (2) ([[Кармана]]) * [[Нұрата ауданы]] (6) ([[Нұрата]]) * [[Тамды ауданы]] (7) ([[Тамдыбұлақ]]) * [[Үшқұдық ауданы]] (8) ([[Үшқұдық (Өзбекстан)|Үшқұдық]]) * [[Хатырша ауданы]] (4) ([[Янгиработ]]) Облыстың әкімшілік ауданы — [[Науаи]] қаласы, облыстың ең үлкен қаласы болып табылады (264 мыңдай адам). Облыста 6 қала, 8 қала тектес ауыл және 53 ауыл бар. == Экономикасы == Облыс экономикасының шикізат өндірудегі басты салалары — алтын, уран, әктас, вольфрам, фосфориттер өндіру және металлургия (түсті). Қолайлы жылы климаттың арқасында бұнда мақта, жібек,бидай, қарбыз-қауын, жүзім сияқты жеміс-дәндер өсіріледі. == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Науаи облысы]] eu1n4c84wn9gid3bbpu5xqj969rl4aw 0 525986 3053945 2744046 2022-07-23T06:40:48Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Жалпақсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 49/12/40/N/48/17/22/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = 60 |Ені = |Ауданы = 13,2 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Батыс Қазақстан облысы |Аудан = Бөкей ордасы ауданы/Казталов ауданы |Позициялық карта = Қазақстан |Позициялық карта 1 = Қазақстан Батыс Қазақстан облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Соркөл''' – [[Аралсор (көл, Бөкей ордасы ауданы)|Аралсор]] көлінің солтүстігінде жатқан сорлы-батпақты өңір. == Географиялық орны == [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Бөкей ордасы ауданы|Бөкей ордасы]] және [[Казталов ауданы|Казталов]] аудандары аумағында орналасқан. == Гидрографикасы == Көктемгі жайылма судың ([[Ащыөзек (БҚО)|Ащыөзек]] суының) әсерінен аумағы 13,2 км² болатын шалшықты-батпақты көл пайда болады. Жағалауы жазық. Суы мол жылдары оңтүстік-шығыстағы Батпақсор сорымен жалғасып, ұзындығы 60 км-лік көлтабан түзеді. Шығысы және солтүстік жағалаулары жайылым, оңтүстік, оңтүстік-батысы шабындық ретінде пайдаланылады.<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Батыс Қазақстан облысы көлдері]] aqg4f9s5w6wjwn091z9om0bk101w3im 0 528944 3053785 3014832 2022-07-22T12:07:47Z Malik Nursultan B 111493 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = #0033CC | Қазақша есімі = Ангела Доротея Меркель | Шынайы есімі = Angela Dorothea Merkel | Суреті = Angela Merkel Juli 2010 - 3zu4.jpg | Сурет ені = | Атауы = | Титулы = 8-ші [[Германия Федералдық канцлері|ГФР Федералдық канцлері]] | Ту = Flag of Germany (state).svg | Ту2 =Coat of arms of Germany.svg | Реті = | Басқара бастады = [[21 қараша]] [[2005]] | Басқаруын аяқтады = [[8 желтоқсан]] [[2021]] | Ізашары = [[Герхард Шрёдер]] | Ізбасары =[[Олаф Шольц]] | Президент = [[Хорст Кёлер]]<br />[[Кристиан Вульф]]<br />[[Иоахим Гаук]] | Премьер = | Туған күні = 17.7.1954 | Туған жері = {{Туғанжері|Гамбург|Гамбургте}}, [[Германия Федеративті Республикасы (1990 жыл)|ГФР]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = [[лютерандық]] | Әкесі = Хорст Каснер | Анасы = Герлинда Каснер | Жұбайы = 1) Ульрих Меркель<br />2) [[Иоахим Зауэр]] | Балалары = жоқ | Партиясы = [[Демократиялық серпін]] (1989-1990)<br />[[Германия Христиан-демократиялық одағы|ХДО]] | Білімі = [[Лейпциг университеті]] | Мамандығы = [[Физикалық химия|химик]] | Қолтаңбасы = Angela_Merkel_Signature.svg | Сайты = | Commons = Angela Merkel | Марапаттары = }} '''Ангела Доротея Меркель''' ({{lang-de|Angela Dorothea Merkel}} {{Audio-IPA|De-Angela_Dorothea_Merkel.ogg|[ˈaŋɡela doʁoˈteːa ˈmɛʁkl̩]}}, туылған кездегі тегі — '''Казнер''' ({{Lang-de|Kasner}}); [[17 шілде]] [[1954 жыл|1954]], [[Гамбург]]) — [[Немістер|немic]] [[Саясаткер|саяси]] және мемлекеттік қайраткер, [[ғалым]]-[[Физикалық химия|физхимик]]. Германияның 8-шi [[Германия Федералдық канцлері|Федералдық канцлерi]] (2005—2021). Германияның алғашқы әйел-канцлерi. [[Христиан демократиялық одақ]]тын басшысы. Бірнеше рет [[Forbes]] журналының әлемнің ең ықпалды әйелдер тізімін басқарды<ref>http://m.forbes.ru/article.php?id=239215 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150327102713/http://m.forbes.ru/article.php?id=239215 |date=2015-03-27 }} Forbes-тың 2013 жылдың Әлемдегі ең ықпалды әйелдер рейтингі</ref>. ==Жастық шағы == Ангела Меркель 1954 жылы 17 шілде күнi Хорст Каснер (1926—2011) және Герлинда Каснер (т. 1928) отбасында, [[Гамбург]]те дүниеге келген. Хорст Каснер Гейдельберг және Гамбург университетінің теология ғылымын оқыған. Оның әйелі Герлинда латын және ағылшын тілдерінің мұғалімі болып жұмыс істеді. Ангеладан басқа тағы екі баласы болды: ағасы Маркус (т. 1957) мен апасы - Ирена (т.1964). 1961 жылы, Ангела Каснер Темплин орта политехникалық мектептiн бірінші сыныбына барды. Мектеп жылдарында, сыныптастары мен оқытушылардың естеліктері бойынша, Ангела түспес қыз болды. 1973 жылы Ангела орта мектебінің емтихандарын тамаша тапсырды<ref>http://inosmi.ru/world/20130528/209441745.html Ангела Меркель туралы белгісіз 10 факт</ref>. Мектепте Ангела [[Карл Маркс атындағы Лейпциг университеті]]нің физика факультетіне түсу туралы шешім қабылдады және 1973 жылы [[Лейпциг]]ке көшті. 1974 Ангела өзінің алғашқы күйеуі физика студенті Ульрих Меркельмен кездесті. Үйлену 1977 жылы 3 қыркүйек күнi Темплин шіркеуінде өтті. 1978 жылы өзiнiн диссертациясын жақсы бағамен қорғады.<ref>Wolfgang Stock: ''Angela Merkel: eine politische Biographie.'' Neuauflage. München 2005, ISBN 3-7892-8168-9</ref> ==Ғылым Академиясында жұмысы== [[Ильменау Жоғары техникалық мектеп]]ке орналасуы сәтсіздікпен аяқталғаннан кейн Меркель ерлі-зайыптылар [[Берлин]]ге көшті. Ангела [[ГДР Ғылым академиясы]]ның Физикалық химия Орталық институтына жұмысқа орналасты. 1981 жылы ерлі-зайыпты ажырасқан (ресми түрінде 1982). 1984 жылы, жұмыста, Ангела Меркель оның қазіргі күйеуі [[Иоахимом Зауэр]]мен кездесті, олар 1998 жылы үйленді. Ангела Меркель теориялық химия кафедрасында жұмыс істеген. Оның ғылыми жетекшісі Орталық институтында теориялық химия бастығы - Луц Цюликке болды. Жаратылыстану ғылымдары докторы дәрежесін алғаннан кейін, Клаус Ульбрихт басқарған аналитикалық химия кафедрасына көшті. Жұмыста Ангела Меркель саяси өміріне белсенді араласып, [[Еркін неміс жастар одағы]] аудандық комитетінің мүшесі және үгiт пен насихатқа хатшысы болды. ==Саяси мансабының басталуы== [[Берлин қабырғасы]] құлағаннан кейін түбегейлі өзгерістер аясында Ангела Меркель өзінің саяси мансабын бастады. 1989 жылдың желтоқсан айынан бастап «[[Демократиялық серпіліс]]» жаңа партиясында уақытша компьютер әкімшісі болып, ал 1990 жылдың ақпан айынан бастап партия төрағасы [[Вольфганг Шнур]] штатында референт болып жұмыс атқарады. Кейінірек ол Баспасөз хатшысы лауазымын алды. Ангела Меркельдің мүше болған партияның 18 наурыздағы 1990 жылғы өткен [[Халық палатасы]]на бірінші еркін сайлауы жеңіліспен аяқталды: партия тек 0,9% дауыс жинады. Алайда, сайлау блогынын басқа партиясы - [[Христиан-демократиялық одақ]] күтпеген нәтижеге жетуiне (41% дауыс) байланысты «[[Германия үшiн альянсы]]» сайлау жеңімпазы болып шықты. Сайлау коалиция мүшелерінің арасында портфельдерінің бөлу кезiнде Ангела Меркель баспасөз хатшысының орынбасары лауазымын алған. Германия біріккеннен кейін Меркель [[Германия Федеративтік Баспасөз және ақпарат кеңсесі]]нде ({{lang-de|BPA}}) министрлік кеңесшісі лауазымын алды. BPA жұмысқа орналасқаннан кейiн, Меркель [[Бундестаг]]тын депутаты болу туралы шешім қабылдады. 1990 жылдын 20 желтоқсанда Ангела Меркель депутаттық мандатын алды. ==Министрлік жұмысы== 1991 жылдын 18 қаңтарында [[әйелдер мен жастар жөніндегі федералдық министрі]] ретінде ант бередi. Осы лауазымда Ангела Меркель үш жыл жұмыс істейді (1991-1994). 16 қазан 1994 жылғы Бундестаг келесі сайлауда кейін, Ангела Меркель [[Гельмут Коль]] үкіметiнде [[қоршаған ортаны қорғау, табиғатты қорғау және ядролық қауіпсіздік жөніндегі федералдық министрі]] портфелін алады. ==Федералдық канцлер== 2000 жылдын 10 сәуірiнде [[Эссен]]де өткен Христиан-демократиялық одақтын федералды партиялық съезінде Ангела Меркель партиянын жаңа төрағасы болып сайланады. 2002 жылғы Парламенттік сайлауында жеңіліс тапқаннан кейiн, Ангела Меркель [[Фридрих Мерц]] орнына ХДО/ХСО парламенттік фракциясының көшбасшысы болуға шешім қабылдады. 2002 жылғы 11-12 қарашада [[Ганновер]]де өткен ХДО федералдық конгресінде Ангела Меркель партия төрағасы ретінде қайта сайланды. Ангела Меркель оппозицияның көшбасшы атанды. 2005 жылғы 18 қыркүйекте ерте Парламенттік сайлауында [[Германия социал-демократиялық партиясы]] үкімет коалициясы және «жасылдар» парламентте басым көпшілігін жоғалтты. 10 қазанда ГСДП, ХДО және ХСО Бундестаг сайлауында Ангела Меркельдi Германия Федералдық канцлері лауазымына таңдау туралы олардын қоса беріліп отырған келісімiн жариялады. 2005 жылдын 22 қараша күнi Ангела Меркель Германияның Федералды канцлері лауазымына сайланды. Ол бірінші әйел Федералдық канцлері және Германия тарихында ең жас (51 жыл) Федералдық канцлері атанды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * Wolfgang Stock: ''Angela Merkel: eine politische Biographie.'' Neuauflage. München 2005, ISBN 3-7892-8168-9 {{Үлкен сегіздік басшылары|мемлекет=Германия}} {{Үлкен жиырмалық басшылары|мемлекет=Германия}} {{Жыл адамы (Тайм журналы бойынша) 2001—2025}} [[Санат:Германия саясаткерлері]] [[Санат:Германия федералдық канцлерлері]] 1qijkwztc1c1f2xnzlgjuagkixb5cti 14 539952 3053794 2712911 2022-07-22T12:24:09Z 81.9.126.228 wikitext text/x-wiki {{Басты мақала}} {{Commonscat|Cyprus}} [[Санат:Азия елдері]] [[Санат:Еуропа елдері]] 9w41aypk9trfexnalqszqoql72b8723 0 541132 3053992 3049368 2022-07-23T11:16:16Z Dimash Kenesbek 102199 wikitext text/x-wiki [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО Әлемдік мұра]] тізімінде [[Әзірбайжан]]ның 3 нысаны бар (2014 жылғы мәліметі бойынша). Бұл нысандардың екеуі де тізімге мәдени талаптар бойынша іліккен<ref>{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/criteria/|title=Критерии|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BlVTLwk6|archivedate=2012-10-29}}</ref>. Бұдан басқа, 2010 жылғы жағдайына сәйкес Бангладеш аймағындағы Әлемдік мұра тізіміне 10 нысан үміткер ретінде тіркелген<ref name="azerbaijan-tentative">{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/tentativelists/state=az|title=Tentative|publisher=UNESCO World Heritage Center|accessdate=21 қыркүйек 2011|lang=en|description=Әзірбайжандағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра үміткер нысандар тізімі|archiveurl=http://www.webcitation.org/65qEIUEG3|archivedate=2012-03-01}}</ref>. == Тізім == Берілген кестеде нысандар Юнеско Әлемдік мұра тізіміне қосылуының хронологиялық тәртібінде орналасқан {| class="wikitable sortable" style="text-align: center" |- bgcolor="#cccccc" ! class="unsortable" width=3%| # ! class="unsortable" width=15%|Сурет ! width=37%|Аты ! width=19%|Мекені ! class="unsortable" width=9%|Жасалған кезі ! width=5%|Тізімге кірген жылы ! class="unsortable" width=6%|№ ! class="unsortable" width=6%|Талаптар |- |- |- | '''1''' | [[Сурет:BakuGate.jpg|150px]][[Сурет:Azerbaigian-baku3.jpg|150px]][[Сурет:Baku Maiden Tower 2010.jpg|150px]] || [[Ішкі қала (Баку)|Ішкі қала бекеті]], [[Ширваншаһтар сарайы]] және [[Қыз мұнарасы (Баку)|Қыз мұнарасы]] <br /> ({{lang-az|İçəri şəhər / Şirvanşahlar sarayı / Qız Qalası}}) || [[Баку]] || XII-XV ғ. || [[2000]] || [http://whc.unesco.org/en/list/958 958] || iv |- | '''2''' || [[Сурет:Qobustan.jpg|150px]][[Сурет:Petroglyphs in Gobustan 01.jpg|150px]] || [[Гобустан қорығы]] және сондағы жар үстіндегі суреттер <br /> ({{lang-az|Qobustan Dövlət Tarix və Bədii Qoruğu}}) || Ең жақын қала: [[Баку]] || [[Мезолит]] || [[2007]] || [http://whc.unesco.org/en/list/1076 1076] || iii |- |} == Әлемдік мұра тізіміне үміткер нысандар == Берілген кестеде нысандар Юнеско Әлемдік мұра тізіміне қосылуының хронологиялық тәртібінде орналасқан {| class="wikitable sortable plainrowheaders" style="text-align:center" |- bgcolor="#cccccc" |+ '''Әлемдік мұра тізіміне үміткер нысандар''' ! width=3% scope="col"|# ! width=15% |Сурет ! width=37%|Аты ! width=19%|Орналасуы ! width=9%|Құрылған уақыты ! width=5%|Тізімге кірген уақыты ! width=6%|№ ! class="unsortable" width=6%|Талаптар |- |- bgcolor=Snow ! style="background-color: Gainsboro" | '''1''' | [[Сурет:Ateshgah Fire Temple.jpg|150px]] || [[Атешгях]] <br /> ({{lang-az|Atəşgah}}) || Ең жақын қала: [[Сураханы]] || XVII ғ. || [[1998]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1172/ 1172] || i, iii |- | '''2''' || [[Сурет:Momine Hatoon Mausoleum.jpg|150px]] || Нахичевандағы монастырлер: <br /> ({{lang-az|Naxçıvan türbələri}}) <small><br /> * [[Юсиф ибн Кусейр мазары]] <br /> * [[Момине хатун кесенесі]] <br /> * [[Карабаглар елді мекеніндегі кесене]] <br /> * [[Гюлистан кесенесі]] || [[Нахичевань]] </small> || XII ғ.|| [[1998]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1173/ 1173] || i, iv |- | '''3''' || [[Сурет:Stamps of Azerbaijan, 2013-1122-1125.jpg|150px]] || [[Гирканұлттық паркі]] <br /> ({{lang-az|Hirkan Milli Parkı}}) || Ең жақын қала: [[Ленкорань]] || — || [[1998]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1174/ 1174] || vii, x |- | '''4''' || [[Сурет:Rhinoceras binagadiensis.jpg|150px]] || [[Бинагадин көлі]]<br /> ({{lang-az|Binəqədi dördüncü dövr fauna və flora qəbiristanlığı}}) || [[Баку]] || — || [[1998]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1175/ 1175] || viii, ix |- | '''5''' || [[Сурет:Mud Volcano in Gobustan 01.jpg|150px]] || [[Локбатан (жанартау)|Локбатан]] батпақ жанартауы<br /> ({{lang-az|Lökbatan palçıq vulkanı}}) || Ең жақын қала: [[Локбатан]] || — || [[1998]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1176/ 1176] || vii, viii, ix |- | '''6''' || [[Сурет:Bail-2.JPG|150px]] || [[Баку қабатының тауы]] <br /> ({{lang-az|Bakı dağ mərhələsi}}) || [[Баку]] || — || [[1998]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1177/ 1177] || viii, ix |- | '''7''' || || [[Каспий теңізі]]нің жағалауындағы қорғаныс құрылыстары: <br /> ({{lang-az|Xəzər dənizinin sahilində müdafiə konstruksiyalar}}) <small><br /> * [[Бешбармақ бекеті]] <br /> * [[Гильгильчай бекеті]] <br /> * [[Чираг-гала]] <br /> * [[Шабран]] бекеттері<br /> * Мардакяндағы [[Төртбұрышты қорған (Мардакян)|Төртбұрышты қорған]] <br /> * Мардакяндағы [[Дөңгелек қорған (Мардакян)|Дөңгелек қорған]] <br /> * [[Сабаил қорғаны]] <br /> * [[Нардаран қорғаны]] <br /> * Рамандағы [[Төртбұрышты қорған (Раман)]]</small> || [[Шабранский ауданы]], [[Хазар ауданы]], [[Сабунчи ауданы]] || V-XIV ғ.|| [[2001]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1573/ 1573] || - |- | '''8''' || [[Сурет:Shushi fort.jpeg|150px]] || [[Шуша]] тарихи қаласы <br /> ({{lang-az|Şuşa Tarixi Şəhər}}) || [[Шуша ауданы]] || XVIII ғ. || [[2001]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1574/ 1574] || i, iv, v, vi |- | '''9''' || [[Сурет:Nakhichevan05.jpg|150px]] || [[Ордубад]] тарихи қаласы<br /> ({{lang-az|Ordubad Tarixi Şəhər}}) || [[Ордубад ауданы]] <br /> [[Нахичеван Автономды Республикасы]] || XIII ғ. || [[2001]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1575/ 1575] || i, iv, v |- | '''10''' || [[Сурет:Shekikhan.JPG|150px]] || [[Шеки]] тарихи қаласы және [[Шеки хандарының сарайы]] <br /> ({{lang-az|Şəki / Şəki xan sarayı}}) || [[Шеки ауданы]] || XV-XVIII ғ. || [[2001]] || [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1576/ 1576] || i, iv, v |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ==Тағы қараңыз== * [[Әлемдік мұра]] * [[Азиядағы Әлемдік мұра нысандары]] * [[ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдері]] * [[ЮНЕСКО]] == Сыртқы сілтемелер == {{Commonscat-inline|World Heritage Sites in Azerbaijan}} * [http://whc.unesco.org/en/statesparties/az ЮНЕСКО ресми сайты: Әзірбайжандағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі] * [http://www.thesalmons.org/lynn/wh-azerbaijan.html Әзірбайжандағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар каталогы] {{Әлемдік мұралардың тізімі}} {{Азиядағы Әлемдік мұра нысандары}} [[Санат:Әлемдік мұра нысандары тізімі]] [[Санат:Әзірбайжан]] 77yrr375pyc29mdg1spvm21yxvjuvqj 0 554995 3053846 3053329 2022-07-22T17:39:20Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Yelshat kairosh|Yelshat kairosh]] ([[User talk:Yelshat kairosh|т]]) өңдемелерінен [[User:Kaiyr|Kaiyr]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki '''Сарбас''' — [[қазақтар|қазақ]] халқының құрамындағы ру. Шежіре бойынша, Орта жүз құрамындағы Керей тайпасының Абақ Керей тармағынан таратылады. Керейдің аз руы. Көбі Алтай тауында қоныстанғанымен, 19ғ. соңы мен 20 ғ. бас кезіндегі әр - түрлі саяси ахуалдарға байланысты жан - жаққа бөлініп кеткен. Қазіргі таңда ҚХР Син Цзянь, Мори, Баркөл, Іле, Ақсай Қазақ авт. аудандарында, Қазақстанда - Алматы, Шығыс Қазақстан, Орталық Қазақстанда, Моңғолияда - Бай Өлке, Қобда аймақтарында, Еуропада - Нидерланды, Вестерес, Стокгольм, Берлин, Мюнхен, Францияда, Түркияда мекендейді. Ұраны болған Сартоқай батыр - Аягөз, Бұлантыда болған Қазақ - жоңғар шайқастарына қатысқан белгілі батыр. Сартоқай немесе Сартқай атымен аталатын жер су аттары кездеседі. Қазақстан мен ҚХР шекаралық аймақтарында "Сартоқай" өзені бар. Сартоқай батыр туралы деректер өте аз сақталған. Таңбасы — Балға тәріздес. (Т) Сарбас руының малға салатын ен таңбасыда осы (Т) үлгісінде болып келеді. "Сарбас" сөзінің түп төркіні көне түркі тіліне келеді. "Басы сары адам" деген ұғымды білдіртеді. Сары түс пен "бастың" болуы түркілердегі ерлік пен батылдықты білдірген. "Сарбас", "Сарбаз", "Сарбаш" сөздерімен ұйқас келуінен, сөздің түп төркінінде басшылық, көсем сөзіне мәндес мағна жатқанын байқауға болады. Бас - адам денесінің ең қасиетті бөлігі. Сондықтанда басқа қатысты атаулар көшпелі халақтарда басшы болу, ерлік жасау, елін қорғау т.б сәйкес келеді. Көп кездесетін: Ойбас, Қызылбас, Сарбас т.б атаулардың көбі батрылық пен ерлікке байланысты қойылған. Түркі халықтарында "Сарбас" немесе сарбаш атымен аталатын рулар көптеп кездеседі. Қазақ ішінде Кіші жүздегі әлімнен тарайтын Қарасақал руында сарбас деп аталатын ата бар. Қарашай халқында сарбаш руы, таулы кавказ халақтарыда, қарғыздарда да кездеседі. Сарбас руынан елге танымал қазақ халқының бір туар азаматтары шыққан. Абдолла қажы Сарыұлы Әл-Бұқари - Қазақтың екінші Бейбарыс сұлтаны. Араб елінде Бейбарыс сұлтаннан кейін, Сауд елі патшасының оң қол уәзірлігіне және Мекке қаласының әкімі лауазымына дейін көтерілген, қасиетті Байтолланың үстіне жамылған кілемді алмастыру бақытына ие болған қазақ, Сауд-Арабия еліне «Еңбегі сіңген генарал», министр дәрежелі әскери басшы. Сонымен бірге түркі, қазақ жұртына танымал қажылардың қамқоры, Моңғолиядағы Баянөлгей орталық мешітін салдырған ұлтшыл азамат. Абдолланың өз есімі - Шәкен Сарыұлы. 1927 жылы Қытайдағы өр Алтайдың Шіңгіл ауданында туған, Орта жүз Керей ішіндегі Сарбас руынан. 1940-жылы қазақты қынадай қырған дұңған Мафуфаңның талауына түсіп, 13 жасында туған елінен айырылып, саудагер ұйғырға сатылып кеткен. 1941 жылы сол ұйғырмен бірге Сауд-Арабияға барып, сонда қалған. Міне осылайша Бейбарыстың тағдырын қайталаған тағы бір алып тұлға өмірге келді. Әкесі Сары атасы Үрзікенің қол астында балуан, батыр, өжет мінезді, елпек болып, ағасы Буратайдың ел басқаруындағы бас қолғанатына айналған. Әкесі Сары Үрзікеұлы, кең иықты, қапсағай денелі, Буратай ауылының 500 жылқысын шырғасын шығармай қайыратын мықты палуан екен. Анасы Зәуке - Керей, Жәнтекей ішінде Тасбике, атақты Әліп батырдың немере туысы Құсайын Тәйжінің қызы. Қоңқақ мұрын, сарғыш келген, биік бойлы, қайратты да мығым әйел болған. Жастайынан еркекше киініп, жылқы баққан екен. Әйелі Замзия - араб қызы. Ұлдары: Байсал, Адынан, Әділ. Қыздары: Нәдия, Әбдісәм, Сәмия, Әриш. Бұрынғы әйелінен туған бір қызы болған, есімі белгісіз. Шәкен Сарыұлы 1941 жылы асырап алған ұйғыр әкесімен бірге Сауд-Арабия еліне келген. 1942 жылдан бастап Мекке қаласындағы жетім балалар үйінде тәрбиеленген. 1946 жылы Мекке қаласындағы Мемлекеттік Әскери Университетке қабылданады. Шәкен оқу бітіргесін Мекке қаласында жол сақшысы болып істеген. Кейін Шекара Қорғаныс армиясында, Шекара Қорғанысының есірткімен күрес бөлімінде маңызды қызметте болады. Екі рет мемлекет тарапынан марапатталған. Атап айтқанда, «Ерекше еңбегі үшін» марапаты мен «Мемлекетке еңбегі сіңірген генарал» атағы беріліп, Министр дәрежелі әскери қызметкерге айналады. Өткен ғасырдың 70-жылдары Мекке қаласының әкімі міндетін 10 жылға таяу атқарған кейін Сауд патшасының көмекшісі, уәзірі қызметіне дейін көтерілген. 1992 жылы зейнетке шығып туған жері Баркөл Қазақ Автономиялы ауданына барып қайтты. Өз өмірінде 39 мәрте қажылық еткен Шәкен қажы Сарыұлы 2000 жылы Сауд-Арабияның Жидда қаласында 73 жасында дүниеден өтті. Қазір біздің білетініміз: Шәкеннің 2 ұлы ұшқыш, бір ұлы Аднан Шәкенұлы Әл-Бұхари әкесінің жолын қуған жоғары лауазымды қызметте. Алла қаласа алдағы уақытта, Абдолла қажы Сарыұлы Әл-Бұқари туралы ақпаратымызды толықтырып, жинастырып немере апайы Займоллақызы Өпеннен туған жиені Қайрат Қайполлаұлының нағашы атасы туралы жазған өмірбаяндық сипатсөзін (очеркін) жариялайтын боламыз. Қайрат Қайполланың ол шығармасында 1930-1980 жылдар аралығындағы Қытайдағы қазақ өмірі мен 1930-1950 жылдардағы зұлматты тағдырлары мен Шәкен қажының 13 жасқа дейінгі қазақы өмірі мен одан кейінгі қазақсыз өмірі баяндалады.[2] Қожақапан балуа, Буратай тәижі (тәйжі - шен, лауазым) Кәбен тәижі, Белгілі жазушы Қабылқақ Күлмесханұлы (17. 11.1944 жылы туған, ҚХР) - ақын. "Тұманды дала", "Үрнақ", "Иенде", "Керсағым", "Домалақсел" повестері және бірнеше әңгімелері бар. [1] 'Қабылқақ Күлмесханұлы (17. 11.1944 жылы туған, ҚХР) - ақын, жазушы. ҚР жазушылар одағының мүшесі."Тұманды дала", "Үрнақ", "Иенде", "Керсағым", "Домалақсел", "Шытырман жылдар" повестері және бірнеше [әңгіме]лері бар.Отанға оралғаннан кейін "Тұманды дала" повесті Жұлдыз журналының 1993 жылғы 11 санында аударылып жарық көрді. Қабылқақ Күлмесханұлы - 1993 жылы ҚХР алғашқы заңды түрде қазақ көшін бастады. Іледегі Педогокикалық учелищені бітірген. ҚХР дегі Гансу өлкесіндегі Ақсай Қазақ Автономиялық ауданындаға аз сандық қазаққа, мұғалім болып, ағартушылық қызыметтерін атқарды. Қазақстанға алғаш рет Шуға, одан, 1997 жылы Алматы обл. Еңбекшіқазақ ауд. Нұрлы ауылына көш бастап келді. Кейін 2005 жылы Алматыда қайтыс болды. Қазірде 2 ұлы 3 қызы бар. Олар Алматы обл. Іле ауд. Боралдайда тұрады. Буратай белдемше ұлы 12 кереидің төрт тайжысының бірі, тариыхта аты бар ұлы адам. бұл елдің жасаған ортасы, өмір кешірмелеріне байланысты, көшіп қонуында ұзақ, күрделі тарихи барысты бастан кешкен ел. буратай ауылының көші 1912-жылдан басталып 1959-жылға деиін жеті ұзын тарихи көш жөлімен аяқтады. артық-ауыс жерін оқырман қауым толықтай жатар... бірінші көш 1912-жылы мұңғұлдар алтай еліне кең көлемді шабул жасаған. бұл оқиғаны тариыхта «мұқыр толқа» оқиғасы деп атайды екен. осы мұқыр қолқа шабуылынан үріккен буратай ауылдары бәркөлге келген. алайда көп байздап тұра алмаған. мұндағы басты себеп: құмыл-бәркөл арасынан бір ұйғұрдың жүз жылқылық дүниесі тоналады. бұл дүниені «осылар тонады»,-деп үкімет буратай тайжының шаяхымет, құнапя, сымағұл қатарлы үш жігітін найманмолла деген адамның жала жәбуімен қолға алады. «жұз жылқылық мал-мүлік төленсе адамдар түрмеден шығады, төленбесе адамдар атылады» деген үкімде шығады. буратай елінен жүз жылқыны жинап бәркөлге айдап бара жатқан жолда «үш жігіт атылды» деген хабар келеді. буратай бәркөлге кіріп, «малыңды берсем, адаммды неге атасың?»,-деп дау көтереді. үлкен жаңжал-төбелес шығады. үрімжіге деиін арыз көтеріп, бұл оқиғаны тексертіп «үш жігіт нақақ» деп ақталады. бәркөл әкімі мәнсәбінән алынады. үш жігітке жала жапқан найманмолла үлімге үкім етілгенде қашып кетіп сол бойы із-дерексіз кетеді. осыдан кеиін буратай:«бұл жер малға жәйлі боғанмен, адамға тұрақ болмайды» екен деп алтайға ат басын бұрады. бұл 1914-жылы еді. екінші көш 1924-жылы алтайдан бура тәйжі, шақабай ноғайбай үкірдәй, « жер тарылды, бәркөлге мал отарлатамыз»,-деп 2000 түтіммен алтайдан бәркөлге көшкен. буратай ауылы қуаршаға келгенде алдарынан бәркөл ауданынң (қара шипан) әкімі қасында әліп үкірдәй, әшірәп шаңызұң (ұйғұр) бірнешеуі қуыршақ әскерлері бар алдарынан шығады. ауылға келгенде өте сұсты келеді. «бұл не қылған ел? қайдан келген? дереу көшсін!»,-деп қоқайланады. мұны естген буртай тәйжі «әліпке айтып адамдарды үйге түсіріңдер:,-деиді. үйге келгенде әкім суық рай байқатады. есіктен кіре тәйжіні тежеи:- сен кімсің? қайдан келдің? бұл сен жүретін жер емес!,-деп ақырады. буртай әкімге:- мені сенің әкеңмін! қайдан келген, кім екенімді мынадан көр!,-деп астындағы аю терсінің астынан сарқалталы гүңсі қағаз алып, әкімнң алдына тастайды. «кешіріңіз, түсінбестік болды»,-деп кешірім сұрайды. сүйтсе, бұл қағаз алтайдан көшерден ілгері, үріжіде яңызшыңның берген «буратай тәйжінң елі, бәркөлге деиін мал оттатады. ешкімнің жолын тосуына болмайды» деген бекітпе жолдамасы екен. осыдан кеиін үркердеи болған жұрт көңілі орнығып, қонақтар қонақ үйде арнайы күтіледі. ертесі аттанарда, әкім буратайдан тағы бір мәрте кешірім сұрайды. тайжы әкімге:-кеше мен саған, сенің әкеңмін деген едім, үйткені менің жасым сенен үлкен сондықтан айтылған сөз болатын. жөн білетін азамат екенсің, сенде көңіліңе ауыр алма,-деиді. әкім аттанарда тағы «келген екенсіз бәркөлдің жері кең, шөбі шүйгін, суы тұнық қай жеріне барып мал жәйылтуыңызға болады»,-деп аттанады. үшінші көш 1926-жылдың көктемі. «жұрт көңілі алтайға ауды, елді, жерді сағындық»,-деп алтайға қайта көшкен. малдың жәйімен көшкен елдің алды бәйтікке, арты мори жерінде отырғанда, буратай тайжының көкірек ауыруы шұғыл асқынып дүние салады. сүйегі моридың « төбел там » деген жеріне қойылады. осы жерде ел тайжынң басын үйлеп қорған тұрғызып, қырқын берген соң алтайға жалғасты көшеді. бұл 1926-жылдың тамыз айы екен. төртінші көш 1933-жылдың соңы. сырт мұңғұлдан атты әскер, айроплан шығып алтай елін бомбылайды. қангелды, секел ауылдары шабуылға ұшырайды. мұны тарихта «жалғыз айроплан заманы» деиді екен. осыдан үріккен ел бәйтік, қаптық, көксеркеге келіп, одан бәркөлге өткен. алды буратайдың балалары қабдолла, займолла, қайбар бастап келген. 1934-жылдан 1950-жылға деиін бәркөлде орнықты өмір өтікізген. бесінші көш 1950-жылдың 11-айда кәбенінң бастауында буратай ауылдары қыстаймыз деп, сантахудың шығсы сақасанжге түсіп, соғым сойып қыстап жатқанда, алтайдан оспанынң артынан шыққан қапас батыр, кешәпәт, шамшитқан 40 жігітпен ауылдың үстінен түседі. бұл еліміз азат болып, азаттық армяның бәркөлге келіп жатқан кезі, бүкіл ауыл үлкен мәселеге тап болады. бұл ахуалды қалай шешу жөнінде кәбен тайжы қапаспен ақылдасқанда, қапастың кәбенге айтқаны:-« екеуіміздің мына кездесуімізді шешудің шарасы екеу бірі: еліңді бастап менімен бірге гәнсуге көш, не көрсекте бірге көреміз. ал екншісі: саған ең пайдалы шара мені ұстап байлап-матап қазыргы келіп жатқан патшаға тапсырып бер. сонда сен ең жақсы адам боласың. бірақ мұндай етуге сенің шамаң келмеиді. үйткені, мен жасанған жауымын. ал қаламын десең еркің қал. бірақ ертең қапасты ат-көлік, азықпен қамдап шығарып жіберген деген сөзде сенің кеинігіңе қандай болады, оны өзің ойланып көр»,-деиді. «ауызы күйген сорпаны ұрып ұрттайды» кәбенінң көз алдына шыңшысай түрмесіне кеткен ағалары елестеиді. жаңа келіп жатқан көмпәртяні түсінбеиді. 1951-жылы 1-айдың 4-күні кәбен, мұқадыл, қапас бастап (мың түтін) сақадан гәнсуге көшеді. азаттық армя елді қайтарып келу үшін өмір тауынан тосқан екен. түн, қалың көш аяқ астынан атылған мылтық дауысынан шошынған тіркеулі қалың түйе бір-біріне оралып қала береді де, адамдардың көбі жаяу-жалпылы салт қашып шықты. ертесі қапас бастатқан бір бөлім азаматтар қалған мал-мүлікті қайтарып келеміз,-деп барып азаттық әрмямен атысып, қапасқа оқ тиып ортан жілгі үзіліп жараланады. басқалары қалған түйеден азынаулақ түйе алып қайтып келеді. қыстың қақаған суығы ел жалғасты көшіп, қананбар тауынан асып, қайызға барса, бұрын кеткен оспан, жанабыл, салақиттан елі осы қайызда екен. бұған кәбен, мұқадыл, қапастың 40 жігіті келіп қосылдық. бұл 1951-жылы 1-ай мөлшері. аз күн елге қосылып ұйқы қанып тынғып қалғанда, таңға жақын бүкіл дүние зелізәлә мылтық үні, зеңбірек дауысы бір-біріне ұласып бүкіл қайыз сілкініп тұрған секілді. сүйтсек, арнайы оспанды қуғындаған түйелі туан, дұнхуаңынан шғып келіп, бір түнде қайызды қоршауға алып, таңға жақын шабуылға өткен екен. осы күні оспан қолға түсті. жанабыл атысып отырып оққа ұшты. қатын-бала қалып азаматтар қалтын, қанамбар тауына қашып шығып кетті. қашып кеткендерге азаттық армя арт-артынан елші жберіпм партяның саясатын үгіттеп тұсындыру қызметын алып барғандықтан 3-айдың соңында келіп азаттық армяға бағынып құралдарын армяға тапсырды. елді қайыздан көшіріп, шөлен тауының бөктеріне әкеліп қонстандырды. сол жылы көктемде малды кене буып қатты жұт болды. 6-айда жәйләу таулар көктеді. ел басқарған әскери басшылардың нұсқауы бойнша ел қотарыла жәйлауға көшті. алтыншы көш өтегенінң ел бүлдіруі 1951-жыл 6-айдың 8-күні мөлшері. осы күні біздің ауыл жәйлауға көшкен. біз мал айдаған екі бала едік. жолда сансанғолдың ішінен жәйләудән келе жатқан өтен мен әубәкірге кезіктік. (өтен руы ителі 1945-жылдары мұңғұлядан келіпті. оқыған жігіт екен) олар бізге жәйләу көктепті, біз бөктерден мал іздеп барамыз,-деп жөнін айтып кетті. өтен бөктерден ел ішнде қызмет істеп жүрген лянжаң мен қорғаушысна кезігіп ел қайда? дегенде, « ел жәйлауға шығып кетті »,-депті. сонсоң олар:-онда бізді елге ертіп бар,-деп айтқан соң «мақұл» депті де сансаңғолдың ел жоқ бір тұйық ашасына шығарып беиғам келе жатқан лянжаң мен қорғаушысын өлтіреді. жамандық жерде жатама, қанды оқиға бір кеште бүкіл елге тарайды. шошынған ел қыстан әрең шыққан арық-тұрақ көліктермен үркіп көшеді. ертесі қайызға барсақ қатты көктепті, ел көлік жәйілтіп жатқанда елді қалың семіз атан түйе басты да кетті. біреуді біреу білмеиді ел жапа-тармағай түйе талап жатыр... сүйтсек, бұл түйелер шөлен тауының бөктерінде елді күзетіп жатқан түйелі туанынң бір лян әскері бар болатын. өтен лянжаңды өлтіріп, елді үркітіп жіберіп, озының бірнеше, ақсай, әлеи, қамит, әлымқан қатарлы серіктермен бірге түн қатып барып әскерді аңдиды. тәңертең түйелер өріп, төмен барғанда қуып айдай жөнеледі. ел талап жатқан түйе осы екен. айдап келгендері 800 деи атан екен. мұны түйе алмағандарына өтен өзі үлестріп береді. үй басы бірден түйе тигенде, ел көліктен қамсыз болып қалады. сол күні бесінде елде көшті. жем артуға, түйе жаюға алып қалған 40-50 түйеге екіден мінгесіп қуғыншы әскерде келді. алды мақайға қарай қайқайтып жіберіп, өзінің бірнеше жөлдәсімен қайыздың терең жырасынан жол тосқан өтен, әскер үстілеріне жетіп келгенде адамдарына тиспеи, қалың бидайықтың арасына шөгеріп тастаған түйені қырып тастап, өтендер аттанып кете береді. әскерлер амалсыз жаяу қалады. үріккен ел күнлүн тау қойнауына сыңып жоқ болады. бұл тарихта «өтенінң ел бүлдіруі» деп аталады. буратай ауылдары кәбен тайжының бастауында 1951-жылдың 6-айыан 1953-жылға деиін тәйжнүр, кәрнгі тауын мекендедік. аң қорада қойша өреді. осыны азық еттік. жер соны, мал семіз. осылай жүргенде 1953-жылдың күзінде шиңхай өлкелік үкіметтен қам қапталбай ұлы, ныхымет рахымбай ұлы елші болып келді. (бұл кіслер ел бұзылғанда үйренуде қалған) бұлар партяның кеңшілік саясатын үгіттеп, елді енді азып-тозбауға жұмылдырды. үстіп жатқанда шинжяңнанда үкіл барды. шинжяңнан келгендердің ішнде есімде қалғаны мұсайып тиңжаң деген кісі бар. 1953-жылдың 9-айында ел екіге бөлініп үкіметке бағынды. чыиңғайға қарағандар, қам мен ныхыметке ілесіп қолымтыға кетті. гәнсуге қараған ел бері қайызға кетті. біздің ауыл сол жылы мақай деген жерді қыстадық. келесі жылы яғни 1954-жылы ақсай қазақ автономялы ауданы құрылды. жүңгө көммөнистік партясы нағыз халықтың партясы, партяның басшылығын қабылдап азып-тозбай, орнықты өмір кешіру кеңінен үгіттелді. халық тұрмсына мән берілді. адам басына 8 тұяқ ұсақ мал, семя басына 1 ден ат, сауын сиыр берілді. ішетін ұн, киімдік бұл, шәй адам басына ақсыз беріліп тұрды. оқу-ағарту жолға қойылды. әрқайсы ауылдардан түгел мектеп ашылды. бір бөлім балалар ланжу, беижіңдегі жоғары оқу орындарынан білім алу орайына ие болды. (өзім сол қатарда ланжу ұлттар инстиотынан оқығандардың бірімін) сұйтып мал шаруашылығымен шұғылданған ел беибіт заманда мал мен бас тең өсіп баяшат- бақытты тұрмыс кешірді. жетінші көш 1958-жылы ақсай ауданынң бірінші орынбасар әкімі болып отырған кәбен буратай ұлы ақсай ауданына, гәнсу өлкелік үкіметке, орталық ұлттық істеріне өтніш жазды. «ата мекенім алтай еді, қоғамдық түрлі себептермен гәнсуге келген едім, заман тыншталды. қазыр ел-жұртым туған жерді сағндық мекенге қайтсақ, қайда болсада бір партяның басшылығына бағынамыз. кезінде шинжяң уәкілдер үйірмесіне шинжяңға, ата мекенім алтайға қайтамын, деп уәде берген едім.үкімет тарауларының өтіншімді бекітіп берулеріңізді сұраймын»,-деп тұрып алған соң орталықтан тартып үкімет кәбенінң шинжяңға көшу талабына қосылады. 1958-жылы 9-айда кәбен бастаған буратай ауылдары гәнсу өлкесі ақсай ауданынан көшеді. мәшинәмен көшкендері сол жылы, мәлмен көшкендері мажыңды қыстап келесі жазында бәркөлге келеді. осы жылдары дәл солшыл солақай лушянынң үдеп, істиіл дұрсытаудың етек алған кезі. бұдан тыс 1959-жылы шіңгілден қалман, жүкеи тобынң дүрбелең оқиғасына дүп келеді. көш бәркөлде тоқтайды. кәбен, шамардан бірнешеуі істиіл дұрыстауға қатынасады. бұл барыста « кәбен алтайға ата мекеніне бара жатқан жоқ, қайта қалман, жүкеи тобына қосылғалы барады, көшпенді банды»,-деп кәбен, шамардан, кәгібәт, япас қолға алынады. басқалары ауыр еңбекке жегіледі. бұл жағдай партя орталық көмитетінің 3-жалпы жиынына деиін жалғасады. 3-жалпы жиынынан кеиін жағдай түбегеилі өзгерді. солшыл люшян тұсындағы жалған, обалды делөләр ақталды. кәбен бастап тарымға кеткендер қайтып келді. жөңгө көммөнистік партяның 3-жалпы жиын қарары, әділ де дұрыс саясаты бүкіл ел халықымен бірге буратай ауылдарын, ұрпақтарын нұр шұғылаға бөледі. ұрпақтар білім алу жолына түсті. жоғары оқу орындарында, қоғамдық қызметтерде, елі орнықты түрлі шаруашылқпен шұғылданып бай-бақытты өмір өтікізуде. бұл ауылдың қонстануы негізінен жоғардағы «көш жолы» ның жағдайына қарай үш орынға қонстанған. гәнсудің ақсай ауданы, құмылдың бәркөл ауданы, алтайдың шіңгіл ауданында, қазақстанынң алматы өңірінде аз санды ауыл бар. буратай ауылының көші, осы жеті реткі тар-жол, тайғақ-кешулерді басқан, өзіндік тарихи түс алған көшпен ақырласты.[3] XVIII ғасырда Абақ Керей Сарбас руының жан саны 1080 түтін болды. Батырдәндек Түменұлы, Белдемше Құлтайұлы, Буратай Белдемшеұлы сияқты билік басындағы адамдар болды. 1905 жылы басқару жүйесіне, Қаракөк тас (билік дәрежесі) 10 зәңгі қосып сайлайды. Сайланған адамдар тек Шұбарайғыр, Жәдік, Шеруші, Жәнтекей, Қарақас, Сарбас, Молқы руларынан болған. Сарбастан Белдемше Құлтайұлы болды. 1908 – 1909 жылдары ең алдымен Көктоғай, Шіңгілді мекендеген Буратай Белдемшеұлы беріледі [4] 1912 жылы Дамбийжанцан бастаған Моңғол әскерінің шабуылынан соң Сарбас руының Буратай, шақабай руының Тары, Ноғайбай бастаған 1000 түтіні Баркөлге ауды; 1934 жылы Сарбастан Қабдолла, Ителі Сұлтаншәріп, Молқы Қапталбай бастаған 200 түтін Баркөлге келді; [4] Дерек көздер: 1.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6 2.http://old.abai.kz/node/15957 3.Мәуліқан Займоллұлы. Буратай елінің көш жолы // http://kultegin.com/kaz/forum.php?mod=viewthread&tid=26370 4. Қазақ Ру – тайпаларының тарихы. – Алматы: «Алаш тараихи – зерттеу орталығы», 2014. – 194, 196 бб == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақ рулары}} {{wikify}} [[Санат:Қазақ рулары]] l0ge48nbj32enjmftd364o7tfgaoqpy 0 555773 3053869 3053560 2022-07-22T18:13:00Z Kasymov 10777 /* Топ әндері */ wikitext text/x-wiki {{Жарнама}} {{Музыкалық топ |Топ атауы = Ninety One |Шынайы атауы = |Логотипі = Ninety One-logo.jpg |Логотип ені = 100px |Суреті = |Сурет тақырыбы = |Сурет ені = |Фон = |Жанры = [[Q-pop]] |Белсенділік жылдары = 2015—қазіргі күн |Мемлекет = {{KAZ}} |Қайдан =Алматы Облысы |Тілі = [[қазақ тілі|қазақша]] |Лейблі = JUZ Entertainment |Басқа да жобалары = |Құрамы = [[ALEM (Ninety One)|ALEM]]<br /> [[ACE (Ninety One)|ACE]]<br /> [[ZaQ (Ninety One)|ZaQ]]<br /> [[BALA (Ninety One)|BALA]] |Фандом = [[EagleZ]] |Бұрынғы қатысушылары =[[A.Z. (Ninety One)|A.Z.]] |Сайты = juzent.com }} '''Ninety One''' немесе '''91''' ({{IPA|/ˈnaɪnti wʌn/}}, {{lang-kk|"Тоқсан бір"}}) — JUZ Entertainment агенттігінің [[2015 жыл]]ы «Айыптама» атты синглмен дебют алған, 4 мемберден тұратын [[қазақстан]]дық бойз-бэнд. Топ мүшелері: [[ALEM (Ninety One)|ALEM]], [[ACE (Ninety One)|ACE]], [[ZaQ (Ninety One)|ZaQ]] және [[BALA (Ninety One)|BALA]]. Экс рэпері [[A.Z. (Ninety One)|A.Z. Азамат Зенкаев]] 4 тамызда 2020 жылы топ қатарынан ресми түрде шықты. Топ [[K-pop]] жанрынан бастау алып, [[Q-pop]] (Qazaq-pop) жанрының іргесін қалады. Топтың бас продюсері - [[Орда (музыкалық топ)|ORDA]] тобының мүшесі [[Ерболат Беделхан]]. == Тарихы == '''Ninety One''' - миллиондаған жанкүйерлердің жүрегін жаулаған [[Q-pop]] бағытындағы алғашқы Қазақстандық топ. Топ ұжымы 2015 жылы "Айыптама" әнімен дебют жасап, өздерін таныстырды. Ән көптеген музыкалық чарттардан алғашқы орындарды иеленіп, бейнебаяны мен топ мүшелерінің сырт келбеттері адамдардың қызығушылықтарын тудырды. Ары қарай, шығарылған күні-ақ хит болған мини-альбомдар мен синглдер халық назарына арты-артынан ұсыныла бастады. Бейнебаяндар [[YouTube]] желісінде көп қаралымдар жинап, 120 елдің музыкалық чарттарында бой көрсетті.<ref>https://the-steppe.com/lyudi/91</ref> === 2015: ''Айыптама'' әнімен дебют алуы === Ninety One тобы [[2014 жыл]]ы болған K-Top Idols жобасының негізінде KTI-boys деген атаумен құрылған. ZAQ пен A.Z бұл жобаның жеңімпаздары болған, ал ALEM мен BALA топқа кастинг арқылы қосылды. ACE [[SM Entertainment]] агенттігінде 2,5 жыл стажер болып, топқа қосылды. KTI-boys 1,5 жыл бойы күрделі дайындықтан өтіп, [[2015 жыл]]дың [[1 қыркүйек|1 қыркүйегінде]] Ninety One атауымен алғашқы "Айыптама" синглын жарыққа шығарды. Дәл сол жылдың 8 қазан айында осы әнге бейнебаян түсіріліп, халық назарына ұсынылды. Клип Gakku TV арнасында Top-10 шеруінде 20 апта бойы үздік атанып, 31 наурыз күні топқа Gakku TV арнасының арнайы сыйлығы табысталды<ref>[http://gakku.kz/kk/news/2735/2735-ninety-one-ny-algasky-zetistigi Ninety One-ның алғашқы жетістігі. Gakku Top Ten шеруінде түбегейлі өзгеріс!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202110056/http://gakku.kz/kk/news/2735/2735-ninety-one-ny-algasky-zetistigi |date=2017-02-02 }}</ref>. 2015 жылдың 1 желтоқсанында топтың «Айыптама» атты дебюттік мини-альбомы жарық көрді. Альбомның презентациясы [[1 желтоқсан]] күні Алматы қаласында өтсе, [[8 желтоқсан]] күні [[Нұр-Сұлтан]] қаласында [[Хан Шатыр]] ойын-сауық кешенінде өткізілді. === 2016: ''Қайтадан'' === [[2016 жыл]]дың [[3 ақпан]]ында Ninety One тобының «Айыптама» альбомы «[[Apple Inc.]]» компаниясының [[iTunes]] медиаплееріне енгізілді<ref>[https://itunes.apple.com/ru/artist/ninety-one/id515898220 Aiyptama - EP in iTunes]</ref>. [[2016 жыл]]дың [[2 маусым]]ында Алматы қаласында топтың «Қайтадан» әніне кезекті бейнебаян жарыққа шықты, ал [[5 маусым]] күні Астана қаласында клиптің тұсаукесері өтті. Бұл бейнебаян да Gakku TV арнасында Top-10 шеруінде 20 апта бойы 1 орында тұрып кезекті «Gakku Top Ten» арнайы сыйлығын иеленді. 2016 жылдың [[4 қыркүйек|4 қыркүйегінде]] Астана, ал [[24 қыркүйек]] күні Алматы қаласында өнерлеріне 1 жыл толуына орай жеке концерттерін берді. Сол жылы топ Қазақстанның [[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]], [[Шымкент]], [[Тараз]], [[Өскемен]], [[Семей]], [[Петропавл]], [[Павлодар]], [[Қарағанды]] және [[Көкшетау]] қалаларында өзінің жеке концерттерін беріп, 23 шілде - 5 тамыз аралығында Қытайда өткен Орда тобының жеке концертіне қатысты. === 2017: "QARANGY ZHARYQ" === [[2017 жыл]]дың [[1 мамыр]]ында төрт айлық үзілістен кейін топ «QARANGY ZHARYQ» атты жаңа толық альбомына енген «Su asty» әніне түсірілген бейнебаянмен сахнаға қайта оралды (comeback). Әннің тұсауы [[НТК (телеарна)|НТК телеарнасында]] кесілді<ref>[http://sazalem.com/kk/news/ninety-one-su-asty Ninety One "Су асты" атты жаңа туындысының тұсауын кесті]</ref>. «QARANGY ZHARYQ» альбомының алғашқы бөлімінің тұсаукесерінде жігіттер аталмыш альбом бес шағын альбомнан тұратындығын және әр альбомға екі ән енетіндігін айтты. Сонымен қатар альбомның ішінде Қазақстандық алғашқы комикс - пайым («paiym») жарыққа шақты. Пайым атауы - Su Asty Corporation. Қазіргі кезде альбомның тек 2 бөлімі жарық көрді. 2017 жылдың 2 шілдесінде 91 тобы "QARANGY ZHARYQ" атты ресми турын [https://www.youtube.com/watch?v=EzARbXg0gMI&t=9s Талдықорғанда] бастап, Қазақстанның [https://www.youtube.com/watch?v=DDUrjd79DtI Тараз] (4 шілде), [https://www.youtube.com/watch?v=yRV6CFJKDqI Орал] (7 шілде), [https://www.youtube.com/watch?v=7FvViOOye54 Ақтау] (9 шілде), [https://www.youtube.com/watch?v=yRPlDjLIJBA Қостанай] (11 шілде), [https://www.youtube.com/watch?v=4zUxTMr51uU Өскемен] (13 шілде) және [https://www.youtube.com/watch?v=GmX52DkKIo0 Семей] (14 шілде) сияқты қалаларында өздерінің жеке концерттерін қойып, 16 шілде күні [https://www.youtube.com/watch?v=a4BkPU1mxlM Қарағанды] қаласында турларын аяқтады. === Топ атауы === Топ атауы алғашында KTI-boys болған. Одан 91- ге ауысты. Топтың "NINETY ONE" деп аталуын топ мүшелері [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]ның [[1991 жыл]]ы алынған тәуелсіздігімен түсіндіреді. Топ бұнымен өздерін де, өз музыкасының, стилінің тәуелсіз екенін көрсеткісі келді. == Сын == Ninety One тобы құрылған сәттен бастап, сыртқы келбеттеріне сын айтушылар саны көп болды. Топтың алғашқы бейнебаянына әлемнің 120 мемлекеті назар аударып, 50-ден астамы видео-реакция түсіріп, өнерлерін мойындағанымен, Қазақстанның орта буыны қабылдамады. Мәселен, Жігіттер тобының мүшесі Бағлан Әбдіраймов, Асхат Тарғын, [[Заттыбек Көпбосынұлы|Заттыбек Көпбосынов]], [[Төреғали Төреəліұлы|Төреғали Төреәлі]] сияқты өнер адамдары топқа қарсылықтарын білдірді. Ал [[Роза Қуанышқызы Рымбаева|Роза Рымбаева]], [[Алтынбек Қоразбайұлы Қоразбаев|Алтынбек Қоразбаев]], [[Тұрсынбек Аманғалиұлы Қабатов|Тұрсынбек Қабатов]] cынды әртістері және өнер жолындағы жас буын топты қолдап шықты. Сондай-ақ [[Шымкент]], [[Ақтөбе]], [[Қызылорда]] және [[Қарағанды]] қалаларында ұйымдастырушылардың жауапкершілігінің төмен болуына байланысты топтың жеке концерттері болмай қалды. Шымкент және Ақтөбе қалаларында концерттерінің болмай қалған оған аға буын өкілдері қарсы шыққан болатын. == Топ әндері == Айыптама, Қайтадан, Қалай қарайсың, Ұмытпа, Қайырлы түн, У, Ля, Tap-Tap, Бүгінгі күннен, Su Asty, Yeski Taspa Bii', M.B.B.A.B.B.D, Bayau, Mooz, Sau, Ah!Yah!Mah!, E.YEAH, ALL I NEED, BOYMAN, Why'm, Men emes, Bári biled, Kóilek, Olar, Señorita, Oinamaqo, Nice Weather, Taboo (feat. [[Ирина Кайратовна]]), Darn, Jurek, Bope, Abuse, Bata, Qooma, Suraqtar. == Топ мүшелері == {| class="wikitable" |- ! [[Бүркеншік ат|Лақап аты]] !! Шынайы есімі !! Туған күні !! Туған жері !! Топтағы орны |- | ALEM || [[ALEM (Ninety One)|Малік Батырхан Абайұлы]] || [[18 ақпан]] [[1993 жыл]] || {{байрақ|Өзбекстан}}, Үшқұдық || вокалист, топтың үлкені |- | ACE || [[ACE (Ninety One)|Азамат Қайратұлы Ашмақын]] || [[29 тамыз]] [[1993 жыл]] || {{байрақ|Қазақстан}}, [[Алматы]] || лидер, вокалист, жетекші биші,топ келбеті |- | ZaQ || [[ZaQ (Ninety One)|Дулат Болатұлы Мұхаметқали]] || [[8 ақпан]] [[1996 жыл]] || {{байрақ|Қазақстан}}, [[Семей]] || бас биші, рэпер |- | BALA || [[BALA (Ninety One)|Данияр Ақылбайұлы Құлымша]] || [[19 ақпан]] [[1998 жыл]] || {{байрақ|Қазақстан}}, [[Ақтөбе]] || бас вокалист, кенже, |} === A.Z === '''[[A.Z. (Ninety One)|Азамат Байболатұлы Зенкаев]]''' — топ лидері, рэпер, [[1993 жыл]]дың [[28 қыркүйек|28 қыркүйегінде]] [[Атырау|Атырау қаласында]] дүниеге келген. Отбасында өзінен басқа әпкесі және інісі бар. [[2004 жыл]]дан бастап рэпке қызығушылық пайда болып, фристайл баттлдарға қатысқан. [[2006 жыл]]дан бастап андэрграунд рэппен профессионалды тұрғыда айнылысады. ''K-TOP IDOLS жобасының жеңімпазы.'' 2020 жылы 4 тамызда "ninetyone" инстаграм парақшасында, Азамат Зенкаев топтан кететіні туралы ресми түрде хабарланды. === ALEM === '''[[ALEM (Ninety One)|Батырхан Абайұлы Мәлік]]''' — топ вокалисті, топтың үлкені. [[1993 жыл]]дың [[18 ақпан]]ында [[Өзбекстан|Өзбекстан Республикасы]]ның Үшқұдық қаласында дүниеге келген. Отбасында өзінен бөлек ағасы және қарындасы бар. [[Ресей]]дің [[Челябі]] қаласында Мәдениет және өнер академиясын аяқтаған, сонымен қатар музыка мектебінің домбыра классында оқыған. [[Қазақстан Дауысы|«Қазақстан Дауысы»]] атты республикалық вокалды телевизиялық шоу жобасының финалисті. [[X Factor (Қазақстан)|Х-фактор]] жобасының жартылай финалисті. [[Барселона]] ([[Испания]]), [[Берлин]] ([[Германия]]) және [[Ресей]] қалаларында өткен халықаралық конкурстар лауреаты. === ACE === '''[[ACE (Ninety One)|Азамат Қайратұлы Ашмақын]]''' — топ вокалисті, топтың көшбасшысы, жетекші биші, [[1993 жыл]]дың [[29 тамыз]]ында [[Алматы|Алматы қаласы]]нда дүниеге келген. Інісі бар. [[Қазақ ұлттық өнер академиясы|Темірбек Қараұлы Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы]]ның колледжінде актерлік шеберлік мамандығын бітірген. [[Корея Республикасы|Оңтүстік Корея]]лық продюсерлік SM Entertainment ({{lang-ko|SM엔터테인먼트}}) атты музыкалық агенттік аясында [[2012]]-[[2015 жыл]]дары [[Корея Республикасы]]нда білім алып келген. Сондықтан [[қазақ тілі|қазақ]] және [[орыс тілі|орыс]] тілдерінен бөлек [[корей тілі]]н біледі. Тілдерге деген қызығушылығы өте жоғары. Мистикалық және эзотерикалық кітаптарды оқығанды жақсы көреді. === ZАQ === '''[[ZaQ (Ninety One)|Дулат Болатұлы Мұхаметқали]]''' — хореограф, рэпер, [[1996 жыл]]дың [[8 ақпан]]ында [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Семей]] қаласында дүниеге келген. Отбасында өзінен бөлек інісі және қарындасы бар. Үржар ауданы Үржар ауылындағы "Ілияс Жансүгіров" атындағы орта мектепте 11 жыл оқыған. [[Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті|Абылайхан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті]]нің 2 курс студенті. Орыс тілінен халықаралық олимпиада жеңімпазы. "''K-TOP IDOLS" жобасының жеңімпазы.'' Жас Отан партиясының мүшесі. === BALA === '''[[BALA (Ninety One)|Данияр Ақылбайұлы Құлымша]]''' — топ вокалисті,макнэ. 1998 жылдың 19 ақпанында [[Ақтөбе|Ақтөбе қаласында]] дүниеге келген. Отбасында өзінен бөлек інісі және қарындасы бар. Сурет салғанды ұнатады. [[Жүсіпбек Елебеков атындағы республикалық эстрада-цирк колледжі]]нің 1 курс студенті. «Brotherhood» аспапты тобының бұрыңғы мүшесі. === Бұрынғы топ мүшелері === * A.Z [[A.Z. (Ninety One)|Азамат Байболатұлы Зенкаев]] == Фандом == Топтың фандомы - [[''EagleZ'']]. «EagleZ» [[ағылшын тілі]]нен аударғанда "қырандар" деген мағына білдіреді. Соңындағы "Z" әрпінің қойылу ерекшелігі де бар. Бұл тыңдаушылардың қазіргі "Z буыны" екендігін көрсетеді. "EagleZ" атауы топтың атымен тығыз байланысты. Топ мүшелері жанкүйерлерін еркін, биіктегі қыранға теңейді. Жігіттер өздерінің талантымен тек Қазақстанда емес, сонымен қатар [[Ресей]], [[Украина]], [[Ұлыбритания]], [[Түркия]], [[Корея Республикасы|Оңтүстік Корея]], [[Америка Құрама Штаттары]], [[Канада]], [[Қытай]] және басқа мемлекеттерде әйгілі болып, EagleZ-дың саны көбеюде. Шетелдік жанкүйерлер бейнебаян және видеоларына реакция түсіріп, әлеуметтік желілерге жіберіп отырады. == Дискография == === Синглдер === {| class="wikitable" !Ән аты !Шыққан күні !Альбом |- |Айыптама |01.09.2015 |"Айыптама" альбомы |- |Қайтадан |26.01.2016 |"Айыптама" альбомы |- |Қалай қарайсың? |10.02.2016 |"Айыптама" альбомы |- |Қайырлы түн |02.06.2016 |"Айыптама" альбомы |- |Ұмытпа |02.06.2016 |"Айыптама" альбомы |- |Ля |28.05.2017 |"Qarangy Zharyq" альбомы |- |Su Asty |01.05.2017 |"Qarangy Zharyq" альбомы |- |Yeski Taspa Bii` |05.06.2017 |"Qarangy Zharyq" альбомы |- |Бүгінгі күннен |30.06.2017 |"Qarangy Zharyq" альбомы |- |Bayau |10.07.2017 |"Qarangy Zharyq" альбомы |- |Mooz |21.08.2017 |"Qarangy Zharyq" альбомы |- |У | |"Qarangy Zharyq" альбомы |- |Ah!Yah!Mah! |31.12.2017 |"Qarangy Zharyq" альбомы |- |Sau | |"Qarangy Zharyq" альбомы |- |E.YEAH |25.06.2018 |"DOPAMINE" альбомы |- |ALL I NEED |08.08.2018 |"DOPAMINE" альбомы |- |BOYMAN |12.10.2018 |"DOPAMINE" альбомы |- |Why'm |01.01.2019 |"DOPAMINE" альбомы |- |Men emes |29.07.2019 |"MEN EMES" мини-альбомы |- |Bari Biled |05.08.2019 |"MEN EMES" мини-альбомы |- |Koilek |12.08.2019 |"MEN EMES" мини-альбомы |- |Olar |20.08.2019 |"MEN EMES" мини-альбомы |- |TABOO |25.12.2020 |"91" альбомы |} === Альбомдар/Мини-альбомдар === {| class="wikitable" !№ !Альбом/Мини-альбом !Ақпарат |- |1. |Мини-альбом "Айыптама" |Презентациясы [[2015 жыл]]дың [[1 желтоқсан]]ында өтті ([[Алматы]]), [[17 желтоқсан]] ([[Нұр-Сұлтан]]) |- |2. |"Qarangy Zharyq" альбомы |"Qarangy Zharyq" part 1 презентациясы [[2017 жыл]]дың [[28 мамыр]]ында өтті ([[Алматы]]) "Qarangy Zharyq" part 2 презентациясы [[2017 жыл]]дың [[28 мамыр|30 маусым]]ында өтті ([[Алматы]]) |- |3. |"DOPAMINE" альбомы |Презентациясы [[2018 жыл]]дың [[25 маусым]]ында өтті. |- |4. |"MEN EMES" мини-альбомы |Алғашқы сингл 2019 жылдың 29 шілдесіне шықса, алльбомның соңғы әні сол жылдың 20 тамызында шықты (Алматы). |- |5. |"EP" альбомы |2020 жылдың 6 қарашасы. |} == Видеография == === Бейнебаяндар === {| class="wikitable" |+ !№ !Аты !Шыққан күні |- |1. |Айыптама |08.10.2015 |- |2. |Қайтадан |02.06.2016 |- |3. |Қалай Қарайсың? |12.12.2016 |- |4. |Su Asty |01.05.2017 |- |5. |Yeski Taspa Bii` |20.06.2017 |- |6. |Bayau |07.07.2017 |- |7. |Mooz |21.08.2017 |- |8. |Ah!Yah!Mah! |31.12.2017 |- |9. |E.YEAH |25.06.2018 |- |10. |ALL I NEED |08.08.2018 |- |11. |Why'm |01.01.2019 |- |12. |Men Emes |01.08.2019 |- |13. |Bari Biled |08.08.2019 |- |14. |Senorita (Tekketekke) |22.09.2020 |- |15. |Oinamaqo |21.12.2020 |- |16. |Taboo (ft.Ирина Кайратовна) |25.12.2020 |} === Ninety One SPACE === Ninety One SPACE - топтың күнделікті өмірі жайлы бейне-күнделік. 1 маусым {| class="wikitable" !Ninety One SPACE (N.O.S.) !Шыққан күні |- |N.O.S №001 |31.01.2016 |- |N.O.S №002 |20.02.2016 |- |N.O.S №003 |08.03.2016 |- |N.O.S №004 |20.03.2016 |- |N.O.S №005 |14.11.2016 |- |N.O.S №006 |01.12.2016 |- |N.O.S №007 |31.12.2016 |- |N.O.S №008 |13.02.2017 |- |N.O.S №009 |22.03.2017 |- |} 2 маусым {| class="wikitable" !Ninety One SPACE (N.O.S.) !Шыққан күні |- |Ninety One SPACE S2 EP.0 - START |25.11.2018 |- |Ninety One SPACE S2 EP.1 - E.YEAH |02.12.2018 |- |Ninety One SPACE S2 EP.2 - TURKEY part I |09.12.2018 |- |Ninety One SPACE S2 EP.3 - TURKEY part II |17.12.2018 |- |Ninety One SPACE S2 EP.4 - Біздің күндер |24.12.2018 |- |Ninety One SPACE S2 EP.5 - Happy New Year, Eaglez! |31.12.2018 |- |} 3 маусым {|class="wikitable" !Ninety One SPACE (N.O.S) !Шыққан күні |- |Ninety One SPACE S3 EP.1 - Welcome back, Korea! |14.03.2019 |- |Ninety One SPACE S3 EP.2 - Jejuda |18.03.2019 |- |Ninety One SPACE S3 EP.3 - Mysterious Road |21.03.2019 |- |Ninety One SPACE S3 EP.4 - Manjanggul cave |26.03.2019 |- |Ninety One SPACE S3 EP.5 - Jusangjeolli Cliff |03.2019 |- |Ninety One SPACE S3 EP.6 - Seongsan Ilchulbong |02.04.2019 |- |Ninety One SPACE S3 EP.7 - Busan "Sea Life" Aquarium |05.04.2019 |- |Ninety One SPACE S3 EP.8 - Oryukda Skywalk |09.04.2019 |- |Ninety One SPACE S3 EP.9 - SPA LAND Centrum City |12.04.2019 |- |Ninety One SPACE S3 EP.10 - #HBDALEM & LOTTE WORLD |17.04.2019 |- |Ninety One SPACE S3 EP.11 - NANTA & MBC World |24.04.2019 |- |} Special Edition {|class="wikitable" !Ninety One SPACE !Шыққан күні |Ninety One SPACE [Unreleased] - Quma Vlog |13.05.2019 |Ninety One Space Special Edition For Eaglez |21.10.2020 |- |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Жүлделері == * GAKKU ӘУЕНДЕРІ 2016: Номинация «Открытия года» * GAKKU TOP-10 2016: «Айыптама» əні * ЕМА 2016: «Прорыв года» * EMA 2016: «Абсолютный радио-хит» Сингл «Қайтадан» * ЖЫЛ ТАҢДАУЫ 2016 * EMA 2017: «Үздік жігіттер тобы» * EMA 2017: «Үздік əн» - «Қалай қарайсың» * ЖЫЛ ТАҢДАУЫ 2017: * Премия Ticketon 2018: Казахстанский концерт года - «Специальная премия. Выбор Казахстанских зрителей» * ВЫБОР КРИТИКОВ 2018: Лучшая песня «Mooz» (фильм «Ninety One») * ЕМА 2018: Үздік клип "Ah!Yah!Mah" * ЕМА 2018: Үздік Q-POP əртіс * МЕЖДУНАРОДНЫЙ ФЕСТИВАЛЬ "ASTANA DAUSY-2018": СПЕЦИАЛЬНАЯ СТАТУЭТКА И ДИПЛОМ * JYL TAŃDAÝY 2018 * ҚЫЗЫҚ ПРЕМИЯ: "ҮЗДІК Q-POP ƏРТІС" == Сілтемелер == * [https://www.instagram.com/ninetyone/ Ninety One] [[Instagram]]-да * [https://www.youtube.com/channel/UCd3X-p_3fRLHnu8LCPOMTNg Ninety One] [[YouTube]]-та * [https://www.facebook.com/XCIofficial Ninety One] [[Facebook]]-те * [https://www.twitter.com/XCIofficial Ninety One] [[Twitter]]-де * [https://itunes.apple.com/ru/artist/ninety-one/515898220 Ninety One] [[Apple Music]]-те * [https://www.periscope.tv/91ninetyone Ninety One] [[Periscope]]-та {{Ninety One}} [[Санат:Қазақстан музыкалық ұжымдары]] [[Санат:Ninety One]] [[Санат:Q-pop]] d14a15etixedp4xvi4g7gncwuint906 0 556466 3053822 3052857 2022-07-22T13:23:04Z YiFeiBot 38206 Перемещение 1 интервики на [[d:|Викиданные]], [[d:q20473352]] wikitext text/x-wiki '''Генч Атсызлар''' (Жас Атсыздар) — атауын түрік жазушысы және идеолог [[Хүсейiн Атсыз]]дың есімінен алған Түрікші-Тұраншыл жастар қозғалысы. Топтың ақпарат құралы ай сайын жарияланатын Өтүкен Журналы. Топ 2014 жылы Түрікші-Тұраншылар Одағын құрып, ресми ұйымдасуын осы жерден жалғастырды. == Иеленген мұрасы == 1975 жылдың 11 желтоқсанында [[Түркішілдік]]тің алдыңғы қатарлы ойшылдарының бірі Хүсейін Нихал Атсыздың өлімінен кейін Түркішілдік, бірте бірте ұйымдық қозғалыстан жеке қозғалысқа айнала бастады. 12 қыркүйек төңкерісінен кейін Түрік-Ислам бірлігін жақтаушы Идеалисттер Түрік ұлтшылдары арасында алдыңғы қатарға шықты. Әр түрлі аймақтарда бір бірінен хабарсыз Түрікшіл топтар болғанымен 2000 жылға дейін ауқымды бір ұйым құрыла алмады. [[Анкара]], [[Тарсус]] және [[Стамбул]]да әр түрлі аттармен Түрікшіл бірлестіктер құрылғанына қарамастан, республика көлемінде ауқымды бір халық қозғалысын жасай алмады. == Құрылуы == 2005 жылы Генч Атсызлар қозғалысын бастаған Түрікшілер, әр түрлі аймақтарда біріге бастады; 2009 жылы Анкара, Бурса, Адана, Измир, Мерсин, Самсун, Трабзон, Текирдақ, Чорум, Кожаелі сияқты аймақтардың да қатысуымен ұйымның аты Генч Атсызлар болып белгіленді. Генч Атсызлар атауы, Хүсейін Нихал Атсыздың «Түркістан Төңкерілісшілерінің Халық Әні» атты өлеңіндегі «Біз, қабірсіз өліп кеткен жас атсыздармыз; Жарамызды сумен жуып, шөппен таңамыз; Ешкіміміз жоқ, бірақ көңілдерде біз бармыз.» деген өлең жолдарынан ортаға шыққан. == Ақпарат құралдары == Генч Атсызлар ұйымы Генч Атсызлар Журналы, Көмен Журналы және Өтүкен Журналы деген аттармен бір-бірінен кейін үш журнал шығарған. ;Генч Атсызлар е-журналы 2010 жылдың Қаңтар айында «е-журнал» ретінде шыға бастаған Генч Атсызлар Журналының алғашқы саны Хүсейін Нихал Атсызға арналып, жариялануын бастаған. 10 саны шыққан журналдың жариялануы кейін тоқтатылған. ;Көмен Журналы Топтың алғашқы ресми журналы болып саналатын Көмен, 25 маусым 2011 жылы жариялана бастады. Атсыздың Көмен атты өлеңінен әсерленген топ журналды Көмен деп атаған. Сөз, “арман” деген мағынаны білдіреді. Көмен 19 саны шыққаннан кейін жабылып, орнына Өтүкен шыға бастаған. ;Өтүкен Журналы Топтың шығарған соңғы ақпарат құралы болып саналатын Өтүкен Журналы 2013 жылдың қазан айының 1-нен бастап жариялана бастады. Түрік (Түркі) әлемінің әр түрлі жазушылары да орын алған бұл журналда Венгрия Йоббик Партиясының Басшысы Габор Вонамен жасалған сұқбат да жағияланған. Өтүкен сондай-ақ Атсыздың да соңғы және 143 саны шыққан ең ұзақ мерзімді журналы. Атсыздың мұрасын қорғап қалуға әрекеттенген осы жаңа Өтүкен журналы да 143-тен ары қарай жалғасуда. Журнал шыққан уақытта Хүсейін Нихал Атсыздың ұлы Яғмур Атсыздың нысанасына іліккен. Яғмур Атсыз, Өтүкен сөзінің атау меншігі заң жүзінде өздеріне ғана тиесілі екенін алға тартқан. Генч Атсызлар болса мұндай пайымдаудың шындыққа жанаспайтындығын айтып, журналдың жариялануын жалғастырды. == Топтың іс-шаралары == 2009 жылы 14 қазанда футболдан Бурса қаласында өткен Түркия-Армения құрамалары арасындағы кездесуге Әзербайжан туын алып баруға тыйым салынғандығы жарияланды. Бұған жауап ретінде, ойынның ортасында Әзербайжан тулары ілінген ойыншық ұшақтарды алаңға кіргізуді көздеген Генч Атсызлардың 4 мүшесі осы әрекеттерін жүзеге асырар тұста полиция қызметкерлері тарапынан бақылуға алынды. 2012 жылдың 26 ақпанында Стамбулдың Таксим аумағында, Ходжалы Геноцидіне байланысты ұйымдастырылған митингке қатысқан Генч Атсызлар, “Бәріміз Армянбыз” деген жазуы бар плакат ашқандарға қарсы “Бәрің Армянсыңдар, Бәрің Көрдемшесіңдер (некесіз туған)” деген плакат ашты. Ашылған плакаттар газеттер мен теледидар каналдарында бірнеше күн талқыланды. [[Санат:Түркия ұйымдары]] [[Санат:Ұлтшылдық]] [[Санат:Идеологиялар]] d59ex12stv5qsy6e6793c8nxelmzzlb 0 566081 3053843 3053324 2022-07-22T17:37:10Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Akerkesaa|Akerkesaa]] ([[User talk:Akerkesaa|т]]) өңдемелерінен [[User:Kasymov|Kasymov]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Көсем сұлтан | Шынайы есімі = كوسم سلطان<br />Хасеки сұлтан<br />Уәлиде сұлтан<br />Ұлы Уәлиде сұлтан | Суреті = | Титулы = [[IV Мехмет]]тің регенті | Ту = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі = [[8 тамыз]] [[1648 жыл|1648]] — [[2 қыркүйек]] [[1651 жыл|1651]] | Ізашары = | Ізбасары = Тұрхан Қадиша сұлтан | Титулы_2 = [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһимнің]] регенті | Ту_2 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_2 = [[9 ақпан]] [[1640 жыл|1640]] — [[желтоқсан]] [[1647 жыл|1647]] | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = [[IV Мұрат]]тың регенті | Ту_3 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_3 = [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]] — [[20 мамыр]] [[1632 жыл|1632]] | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Христиандық]], кейін [[Ислам]] | Туған күні = 1590 | Туған жері = Кефалония,<br />[[Венеция|Венеция Республикасы]] | Қайтыс болған күні = 3.09.1651 | Қайтыс болған жері = [[Ыстамбұл|Константиние]],<br />[[Османлы империясы|Ұлы Османлы Мемлекеті]] | Жерленді = I Ахмет мазары, [[Ыстамбұл]] | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = [[I Ахмет]] | Балалары = '''Ұлдары''':<br />Мехмет шаһзада<br />Орхан шаһзада<br />Сәлім шаһзада<br />[[IV Мұрат]]<br />Қасым шаһзада<br />[[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]]<br />'''Қыздары''':<br />Айша сұлтан<br />Фатима сұлтан<br />Гауһархан сұлтан<br />Ханзада сұлтан<br />Әтике сұлтан<br />Жемре сұлтан | Қолтаңбасы = }} '''Көсем сұлтан''' ({{lang-ota3|كوسم سلطان|Kösem Sultan}}) немесе '''Махпейкер сұлтан''' ({{lang-ota3|مه بيكر سلطان|Mâh Peyker Sultan}}) — [[I Ахмет]]тің әйелі, [[II Осман]]ның өгей анасы, [[IV Мұрат]] пен [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһимнің]] анасы, [[IV Мехмет]], [[II Сүлеймен]] және [[II Ахмет]]тің әжесі. Ұлы Османлы Мемлекеті тарихындағы ең беделді әйел, "қатындар сұлтанаты" дәуірінің өкілі. Сарайдағы төңкеріс кезінде [[Тұрхан сұлтан]]ның жақтастарымен өлтірілді. ==Өмірбаяны== Көсем сұлтанның туған есімі Анастасия болды. Кейбір деректерге сәйкес, ол Кефалония аралында дін қызметшісінің шаңырағында дүниеге келді. Он бес жасында Боснияның санжақбейі оны күң ретінде сатып алып, [[Ыстамбұл|Константиниеге]] жіберді. Сұлтан гареміне түскен Анастасия "Махпейкер" деген есім алды. Кейін османлы сұлтаны [[I Ахмет]] өзінің ең сүйікті күңіне "Көсем" деген жаңа есім берді. Көсем I Ахметтің бәйбішесі де, алғашқы баласының анасы да болған емес. Бірақ соған қарамастан Көсем сұлтан гаремінде үлкен беделге ие болды. Көсем сұлтан I Ахметтен 6 ұл мен 6 қыз туды: Мехмет шаһзада, Айша сұлтан, Фатима сұлтан, Гауһархан сұлтан, Орхан шаһзада, Ханзада сұлтан, Сәлім шаһзада, [[IV Мұрат]], Қасым шаһзада, Әтике сұлтан, [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]] және Жемре сұлтан. Балаларының екеуі (IV Мұрат пен Ибраһим) өз заманында сұлтан болған. Олардың тұстарында Көсем валиде сұлтан атағына ие болды. ==Өнерде== * {{flagicon|Түркия}} «'''Жас Осман'''» фильмі ([[1962 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Мұхтерем Нұр) * {{flagicon|Түркия}} «'''IV Мұрат'''» фильмі ([[1980 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Айтен Көкшер) * {{flagicon|Түркия}} «'''Ыстамбұл қанаттарымның астында'''» фильмі ([[1996 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Зұхал Олжай) * {{flagicon|Түркия}} «'''Махпейкер'''» фильмі ([[2010 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Далма Сөнмез бен Сельда Алькор) * {{flagicon|Түркия}} «'''[[Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі]]'''» телехикаясы ([[2015 жыл|2015]]-қ.у., Көсем сұлтан рөлінде — Анастасия Тсилимпиу, Берен Саат және Нұргүл Есілшай) oh7osttvqcuuvefob7tppjgnf4ikyom 0 583990 3053898 2773727 2022-07-22T19:23:46Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Ноғайты |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 48 |lat_min = 26 |lat_sec = 9 |lon_deg = 55 |lon_min = 14 |lon_sec = 6 |CoordScale = 25000 |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Байғанин ауданы |кестедегі аудан = Байғанин ауданы{{!}}Байғанин |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Ащысай ауылдық округі (Байғанин ауданы){{!}}Ащысай |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = {{құлдырау}} 1539 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71347 |пошта индексі = 030310 |пошта индекстері = |автомобиль коды = 04 |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} {{мағына|Ноғайты}} '''Ноғайты''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Байғанин ауданы]]ндағы ауыл, темір жол бекеті, [[Ащысай ауылдық округі (Байғанин ауданы)|Ащысай ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 56 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1857 адам (931 ер адам және 926 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1539 адамды (786 ер адам және 753 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Транспорты == Елді мекен арқылы [[Ақтөбе]]-[[Атырау]] тас жолы өтеді, [[Қандыағаш]]-[[Атырау]] темір жолы өтеді. == Ауыл суреттері == <gallery> Ногайты IMG 20220626 114804.jpg| Ноғайты </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Байғанин ауданы елді мекендері}} [[Санат:Байғанин ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] obdo78393qwu3ij67cfp7tpeioafnr1 3053899 3053898 2022-07-22T19:24:19Z Мағыпар 100137 /* Ауыл суреттері */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Ноғайты |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 48 |lat_min = 26 |lat_sec = 9 |lon_deg = 55 |lon_min = 14 |lon_sec = 6 |CoordScale = 25000 |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Байғанин ауданы |кестедегі аудан = Байғанин ауданы{{!}}Байғанин |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Ащысай ауылдық округі (Байғанин ауданы){{!}}Ащысай |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = {{құлдырау}} 1539 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71347 |пошта индексі = 030310 |пошта индекстері = |автомобиль коды = 04 |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} {{мағына|Ноғайты}} '''Ноғайты''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Байғанин ауданы]]ндағы ауыл, темір жол бекеті, [[Ащысай ауылдық округі (Байғанин ауданы)|Ащысай ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 56 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1857 адам (931 ер адам және 926 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1539 адамды (786 ер адам және 753 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Транспорты == Елді мекен арқылы [[Ақтөбе]]-[[Атырау]] тас жолы өтеді, [[Қандыағаш]]-[[Атырау]] темір жолы өтеді. == Ауыл суреттері == <gallery> Ногайты IMG 20220626 114804.jpg| Ноғайты Ногайты IMG 20220626 114722.jpg | Ноғайты </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Байғанин ауданы елді мекендері}} [[Санат:Байғанин ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] 675dpj9tqj42db1qppzsy3vczz8dt8p 3053900 3053899 2022-07-22T19:24:53Z Мағыпар 100137 /* Ауыл суреттері */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Ноғайты |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 48 |lat_min = 26 |lat_sec = 9 |lon_deg = 55 |lon_min = 14 |lon_sec = 6 |CoordScale = 25000 |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Байғанин ауданы |кестедегі аудан = Байғанин ауданы{{!}}Байғанин |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Ащысай ауылдық округі (Байғанин ауданы){{!}}Ащысай |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = {{құлдырау}} 1539 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71347 |пошта индексі = 030310 |пошта индекстері = |автомобиль коды = 04 |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} {{мағына|Ноғайты}} '''Ноғайты''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Байғанин ауданы]]ндағы ауыл, темір жол бекеті, [[Ащысай ауылдық округі (Байғанин ауданы)|Ащысай ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 56 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1857 адам (931 ер адам және 926 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1539 адамды (786 ер адам және 753 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Транспорты == Елді мекен арқылы [[Ақтөбе]]-[[Атырау]] тас жолы өтеді, [[Қандыағаш]]-[[Атырау]] темір жолы өтеді. == Ауыл суреттері == <gallery> Ногайты IMG 20220626 114804.jpg| Ноғайты Ногайты IMG 20220626 114722.jpg | Ноғайты Ногайты IMG 20220626 114428.jpg| Ноғайты </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Байғанин ауданы елді мекендері}} [[Санат:Байғанин ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] rap1y6a2eb4qui389tn6lnx8ucl1fbg 3053901 3053900 2022-07-22T19:25:46Z Мағыпар 100137 /* Ауыл суреттері */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Ноғайты |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 48 |lat_min = 26 |lat_sec = 9 |lon_deg = 55 |lon_min = 14 |lon_sec = 6 |CoordScale = 25000 |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Байғанин ауданы |кестедегі аудан = Байғанин ауданы{{!}}Байғанин |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Ащысай ауылдық округі (Байғанин ауданы){{!}}Ащысай |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = {{құлдырау}} 1539 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71347 |пошта индексі = 030310 |пошта индекстері = |автомобиль коды = 04 |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} {{мағына|Ноғайты}} '''Ноғайты''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Байғанин ауданы]]ндағы ауыл, темір жол бекеті, [[Ащысай ауылдық округі (Байғанин ауданы)|Ащысай ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 56 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1857 адам (931 ер адам және 926 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1539 адамды (786 ер адам және 753 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Транспорты == Елді мекен арқылы [[Ақтөбе]]-[[Атырау]] тас жолы өтеді, [[Қандыағаш]]-[[Атырау]] темір жолы өтеді. == Ауыл суреттері == <gallery> Ногайты IMG 20220626 114804.jpg| Ноғайты Ногайты IMG 20220626 114722.jpg | Ноғайты Ногайты IMG 20220626 114428.jpg| Ноғайты Ногайты IMG 20220626 114423.jpg |Темір жол стансасы </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Байғанин ауданы елді мекендері}} [[Санат:Байғанин ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] nosag1ouuflvzawziobz2e615hs2zn0 3053902 3053901 2022-07-22T19:26:28Z Мағыпар 100137 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Ноғайты |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 48 |lat_min = 26 |lat_sec = 9 |lon_deg = 55 |lon_min = 14 |lon_sec = 6 |CoordScale = 25000 |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Байғанин ауданы |кестедегі аудан = Байғанин ауданы{{!}}Байғанин |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Ащысай ауылдық округі (Байғанин ауданы){{!}}Ащысай |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = {{құлдырау}} 1539 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71347 |пошта индексі = 030310 |пошта индекстері = |автомобиль коды = 04 |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Актюбинская область |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} {{мағына|Ноғайты}} '''Ноғайты''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Байғанин ауданы]]ндағы ауыл, темір жол бекеті, [[Ащысай ауылдық округі (Байғанин ауданы)|Ащысай ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 56 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1857 адам (931 ер адам және 926 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1539 адамды (786 ер адам және 753 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Транспорты == Елді мекен арқылы [[Ақтөбе]]-[[Атырау]] тас жолы өтеді, [[Қандыағаш]]-[[Атырау]] темір жолы өтеді. == Ауыл суреттері == <gallery> Ногайты IMG 20220626 114804.jpg| Ноғайты Ногайты IMG 20220626 114722.jpg | Ноғайты Ногайты IMG 20220626 114428.jpg| Ноғайты Ногайты IMG 20220626 114423.jpg |Темір жол стансасы </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Байғанин ауданы елді мекендері}} [[Санат:Байғанин ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] 2ov2ped3w10bb88dfylg91rt36ogtxz 0 601858 3053840 2827244 2022-07-22T17:27:06Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Марио Кемпес |толық аты = Марио Альберто Кемпес |сурет =Mario Kempes RC-3.png |сурет ені = |лақап аты = ''El Matador'' |туған күні = 15.7.1954 |туған жері = Бель-Вилье, [[Аргентина]] |азаматтығы = {{flagicon|Аргентина|20px}} [[Аргентина]] |бойы = 182 |позиция = шабуылшы |қазіргі клуб = ''карьерасын аяқтады'' |жастар клубы = {{футбол карьерасы |1970—1971|{{flagicon|Аргентина|20px}} Тальерес (Бель-Вилье)| |1971—1973|{{flagicon|Аргентина}} [[Институто (футбол клубы)|Институто (Кордова)]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |1973—1974|{{flagicon|Аргентина|20px}} [[Институто (футбол клубы)|Институто (Кордова)]]|13 (11) |1974—1976|{{flagicon|Аргентина|20px}} [[Росарио Сентраль]]|107 (89) |1976—1981|{{flagicon|Испания|20px}} [[Валенсия (футбол клубы)|Валенсия]]|141 (95) |1981—1982|{{flagicon|Аргентина|20px}} [[Ривер Плейт]]|29 (15) |1982—1984|{{flagicon|Испания|20px}} [[Валенсия (футбол клубы)|Валенсия]]|42 (21) |1984—1986|{{flagicon|Испания|20px}} [[Эркулес (футбол клубы, Аликанте)|Эркулес (Аликанте)]]|38 (10) |1986—1987|{{flagicon|Аустрия|20px}} [[Фёрст (футбол клубы, Вена)|Фёрст (Вена)]]|20 (7) |1987—1990|{{flagicon|Аустрия|20px}} [[Санкт-Пёльтен (футбол клубы)|Санкт-Пёльтен]]|96 (34) |1990—1992|{{flagicon|Аустрия|20px}} [[Кремс (футбол клубы)|Кремс]]|39 (7) |1995|{{flagicon|Чили|20px}} [[Артуро Фернандес Виаль (футбол клубы)|Артуро Фернандес Виаль]]|11 (5) |1996|{{flagicon|Индонезия|20px}} [[Пелита Джая]]|15 (10) |1971—1996|'''Барлығы'''|'''551 (304)'''}} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |1973—1982|{{flagicon|Аргентина}} [[Аргентина Ұлттық футбол құрамасы|Аргентина]]|43 (20)}} |бапкер клубтары = {{футбол карьерасы |1993|{{flagicon|Испания|20px}} [[Валенсия (футбол клубы)|Валенсия]]|асс. |1996|{{flagicon|Индонезия|20px}} [[Пелита Джая]]| |1996—1997|{{flagicon|Албания|20px}} [[Люшня (футбол клубы)|Люшня]]| |1997—1998|{{flagicon|Венесуэла|20px}} [[Минерос Гуаяна]]| |1999|{{flagicon|Боливия|20px}} [[Стронгест]]| |2000—2001|{{flagicon|Боливия|20px}} Индепендьенте (Петрольеро)| |2001—2002|{{flagicon|Италия|20px}} Казарано| |2002|{{flagicon|Испания|20px}} Сан-Фернандо|}} }} '''Марио Альберто Кемпес''' ({{lang-es|Mario Alberto Kempes}}; [[15 шілде]] [[1954 жыл]], [[Бель-Вилье]]) — [[Аргентина|аргентиналық]] [[футбол]]шы, бапкер. [[Аргентина Ұлттық футбол құрамасы]]ның шабуыл шебінде ойнаған. [[Футболдан 1978 жылғы әлем біріншілігі|1978 жылғы әлем чемпионы]] және сұрмергені (6 гол соққан). ==Өмірбаяны== Ұлттық құрамадағы алғашқы ойынын [[1973 жыл]]ы [[Боливия Ұлттық футбол құрамасы|Боливияға]] қарсы өткізді. Келесі жылы [[Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігі|ГФР-де өткен әлем чемпионатына]] барды, бірақ 20 жасар шабуылшы ол турнирде көзге түсе алған жоқ. Оның жарқыраған чемпионаты [[Футболдан 1978 жылғы әлем біріншілігі|1978 жылы өз елінде өткен әлемдік форум]] болды. Чемпионатты сылбыр бастаған Кемпес екінші айналымнан бастап күшіне мінді. [[Футболдан 1978 жылғы әлем біріншілігі (финал)|Финалда]] [[Нидерланд Ұлттық футбол құрамасы|Нидерландымен]] ойында дубль жасап, құраманың алтын медаль алуына өлшеусіз үлес қосты. Бұл чемпионатта Кемпес барлығы 6 гол соғып, үздік мерген атанды. Кемпес [[Футболдан 1982 жылғы әлем біріншілігі|1982 жылы Испанияда өткен әлем чемпионатына]] да барды. Бірақ Диего Марадона, Рамон Диас секілді жас перілердің көлеңкесінде қалып, бір гол да соға алмады. {{толықтыру}} ==Жетістіктері== ===Командалық=== *Әлем чемпионы: 1978 *Кубок Иелерінің кубогы: 1980 *УЕФА Суперкубогы 1980 *Аргентина чемпионы: Насьональ 1981 *Испания кубогы: 1979 ===Жекелей=== *Оңтүстік Американың үздік футболшысы: 1978 *Әлем чемпионатының үздік футболшысы 1978 *Әлем чемпионатының үздік мергені 1978 *ФИФА 100 тізіміне енген ==Cілтемелер== {{Бастама}} {{сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Аргентина футболшылары]] [[Санат:Аргентина Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Валенсия ФК ойыншылары]] [[Санат:Росарио Сентраль ФК ойыншылары]] [[Санат:Ривер Плейт ФК ойыншылары]] [[Санат:Аргентина футбол жаттықтырушылары]] [[Санат:Футболдан әлем чемпиондары]] 12xelsgk9dp21bdxotkzkiz1vtrsuvw 0 605387 3053837 2895641 2022-07-22T17:14:31Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Константин Горовенко |толық аты = Константин Александрович Горовенко |лақап аты = |сурет = Горовенко.png |сурет ені = |атауы = |туған күні =10.01.1977 |туған жері = Жаңатас, Қазақ ССР |азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}} |бойы = |салмағы = |позиция = қорғаушы |қазіргі клуб = карьерасын аяқтады |номері = |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2000-01|{{футбол|Қазақстан}} |6 (3) }} }} '''Константин Александрович Горовенко''' ([[10 қаңтар]], [[1977 жыл|1977]], [[Жаңатас]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ ССР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]) — қазақстандық футболшы, 2000-01 жылдары [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы]]нда ойнаған. == Карьерасы == === Клубтық === 2010 жылы карьерасын аяқтаған соң бапкерлікпен айналысты. {{толықтыру}} === Ұлттық құрама === Ұлттық құрама сапында бірінші рет 2000 жылы 2 сәуірде [[Катар Ұлттық футбол құрамасы|Катар құрамасына]] қарсы ойында 64-минутта [[Виктор Егорович Зубарев|Виктор Зубаревтің]] орнына алаңға шықты. Бұл — 2000 жылғы Азия кубогының іріктеу турнирі болатын. Турнирде құрама төрт кездесу өткізді, Горовенко соның үшеуінде алаңға шықты. [[Футболдан 2002 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|ӘЧ-2002 іріктеуінде]] Қазақстан құрамасы [[Ирак Ұлттық футбол құрамасы|Ирак,]] [[Непал Ұлттық футбол құрамасы|Непал,]] [[Макао Ұлттық футбол құрамасы|Макао]] құрамаларымен бір топқа түсті де, алты ойын өткізді. Горовенко солардың үшейінде алаңға шығып, үш рет гол соқты. 14 сәуір күні екінші турда Макаоның қақпасына шешуші үшінші голды соқты. Төртінші турда да Непалдың қақпасына соңғы төртінші голды енгізді. Бесінші турда Макаоның қақпасына соңғы бесінші голды соқты. ӘЧ-2002 іріктеуіндегі сәтсіздіктен соң Горовенко қайтадан құрамаға шақырылмады. == Клубтық карьерасы == <span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span> {| class="wikitable" | colspan="3" |<blockquote>'''Жыл, Клубтары, Лига'''</blockquote> | colspan="2" |Чемпионат | colspan="2" |Ізбасарлар | colspan="2" |Кубок | colspan="2" |Х-қ | colspan="2" |Басқа да |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1995 |[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |1 |0 | | | - | - | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1996 |[[Жетісу (футбол клубы)|Қайнар]], Талдықорған |А |30 |1 | | |2 |2 | | | | |- |1997 |[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |2 |0 | | |1 |0 | | | | |- |1997 |[[Астана (футбол клубы, 1964)|Астана]], Ақмола |А |11 |0 | | |2 |0 | - | - | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1997 |Қайрат-2, Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>Б |2 |0 | | | | | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1998 |[[Астана (футбол клубы, 1964)|Астана]], Астана <span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span> |А | - | - |6 |1 | - | - | - | - | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1998 |[[Қайрат (футбол клубы)|СОПФК Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>Б |7 |1 | | | | | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1999 |[[Қайрат (футбол клубы)|СОПФК Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |25 |4 | | |2 |0 | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2000 |[[Қайрат (футбол клубы)|СОПФК Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |17 |0 | | |3 |0 |2 |1 | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2001 |[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |29 |0 | | |6 |0 |2 |0 | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2002 |[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |10 |0 | |0 | - | - | - | - | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2003 |[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А | - | - | - | - | - | - | - | - | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2004 |[[Қайрат (жастар клубы)|Железнодорожник]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>Б |20 |0 | | |4 |0 | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2005 |[[Алматы (футбол клубы)|Алматы]], Алматы |А<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span> |15 |0 | | | - | - | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2006 |[[Қайрат (жастар клубы)|Железнодорожник]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>Б |20 |0 | | | | | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2007 |[[Мегаспорт (футбол клубы)|Мегаспорт]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>Б |24 |2 | | |4 |0 | | | | |- |2008 |[[Мегаспорт (футбол клубы)|Мегаспорт]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |10 |0 | |0 |1 |0 | - | - | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2009 |«[[Сұңқар ФК|Сұңқар]]<nowiki/>» Қаскелең<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span> |Б |15 |0 | | | - | - | | | | |} == Сілтемелер == *[http://footballfacts.ru/players/339855-gorovenko Профилі] *[http://yandex.kz/clck/jsredir?bu=b9l0&from=yandex.kz%3Bsearch%2F%3Bweb%3B%3B&text=&etext=1859.9FrQ4cVmvnQskkk6HPuUFEPApzBXYghPDVBEaiPvgqv5XI4Vp9emmlLdaATwnr_eQjfgW3oj0ZxFgjiSsBCrRA.1a61af84d0b1eb44150d3d6e21a277ecb7260868&uuid=&state=PEtFfuTeVD5kpHnK9lio9dFa2ePbDzX7cxq19qzAwBACiwVy5cIA9draeqCDg9YiGDuLgpAdXJrQSswPi05A6g,,&&cst=AiuY0DBWFJ5Hyx_fyvalFGA0ba3HzAfYgP8_8cCmsVv5T2q2qY1cV4WAioFuC2VIxgu3OdUaPm85rdg9Rm-4_YglIiPvCyxNCQp6IficuN6CCwNVM-jIm2uTu-0lMN97DSFhuLGIYs2Izrqqaegoog6XBKpYN7jvmqL36z-MIY46KB_SkPfxDMhqpZyCS1VZ19NTqNbCB3Z2odqMMdV0Q8xDBY88OI5ZzRbuxtAUUR6c9qcgMsW_J_2zKdAtb-n0Dr2TwZR6wxcPyUI79kSlfCUws0T8Lo45GexFwrVT8nTRY84GasQLmWYozIHBGsiV5UyV17qv_4WSEoFyevPNBMTbhUQywiIq_dvcXcRByKM19ybUh0b1HkYH05UbWc1KSZydLt7KzPOCuLk2odUVV010TWGL_0aNLZT6skxG1nxaT-LvFGW6R1HlaReBlgu-DBsa2g-yveS7AOJTT1mMZFz-9h8wvIKOExhKGWo6DIccn4kZJuuex07WFzt3TRWwvngReobbojSSNFkk3DVPibcBespF7mUYuhUpKSOiHdFR0JlHTaa1Gkp9rmX7IsNP-_TdLj5KzxCsXJ9QL5EmelJ295_u2-mcB_fym17LCDzjFFdVx2IZ-UlwXwZ35F31Y0NHZnbUICoo9_NLLZwGCSa0UfBzfYRvRxrRLAukH58zcfaZlWeZp91yBTFsTTJMxSjodYZDqi2GbEEzmjnDevzh4t7xkLsrnSAYSm1SlhJx9EEZzbbjF7NRFs844678WAsT_kwAQ1VIvJUAjRGoXoUarRJ2IQz9A7sF_C1MINj-88I3v7vfCRV2mQEJu46Lwao7-m1lg2-HZganrH5JGzQasXj8dUEZHNuF4RSDveKiJUhfn1bJAZXe04AZumUgHAqQEEyydYlpc7tnuodUKzOfHnQTSy23typYmcwWS9dzPXtPeRzQSE4K9wGIjpZKXkaIT9MEIr3a3AVdrtCvppax7JIBnD5RWYuRYLAQ2DJmfa9WG-tntGtN3UrnTZvOD2cGkYHfvgRhz491TTblpzGDcENF6Rfb_nY0jDOID4Wa0QFEyESCIng0Ncm9m0_0itafP-q73sH0fBkpazE8jntYWZIo24YMFkMFywdkCk6dYR2iDmBYIZr0_fhy2P03RHkuvIgCQEEfDSFCCAS3yvcScXqEqM74&data=UlNrNmk5WktYejY4cHFySjRXSWhXTVdnWUhmLU5pZzdzUlpIYS1HZ1ZISm82ZFhrbFNSdi0wSFZ0WkZQeUJHUWZNN2RIMV9xY0pDenFfVmtfUW1xc0F0RzU4WFhlVHF5T3NTQmp6UHBPSkE5b1RiTVdVYUV4TG5INnVFdndUMGkxeGhSOEpSTm1qNCw,&sign=d9c997520260e3fc54469b32822c7b2c&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjkm1GYumWD8VpzF_kJ2sVs5M2EHe7e9QfnVBeDt8FLnsfZLwRLagSYAcb89HZi8rwaktTjQLmsgGOcUYtCorFI049QkSokgp-SdbomNWIMfjje3due2tHRrrAMF36pPA6yEwjJ6WCR4vzPxwoL7_iGBap5r5vXTFYO8o6b8zaNkYIFpTWQy0YO14dK-c4aCMhMURZXxpAVQ6Ngw-zRhzd_N&l10n=ru&rp=1&cts=1532525390958&mc=2.584962500721156&hdtime=543497 Горовенко жайлы] [[Санат:Қазақстан футболшылары]] [[Санат:Қайрат ФК ойыншылары]] [[Санат:Жеңіс ФК ойыншылары]] [[Санат:Алматы ФК ойыншылары]] [[Санат:Мегаспорт ФК ойыншылары]] [[Санат:Қазақстан Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Сұңқар ФК ойыншылары]] [[Санат:Жетісу ФК ойыншылары]] gdzreao3vmtsr8h36ee81zz596ps0sv 3053839 3053837 2022-07-22T17:17:39Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Клубтық карьерасы */ wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Константин Горовенко |толық аты = Константин Александрович Горовенко |лақап аты = |сурет = Горовенко.png |сурет ені = |атауы = |туған күні =10.01.1977 |туған жері = Жаңатас, Қазақ ССР |азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}} |бойы = |салмағы = |позиция = қорғаушы |қазіргі клуб = карьерасын аяқтады |номері = |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2000-01|{{футбол|Қазақстан}} |6 (3) }} }} '''Константин Александрович Горовенко''' ([[10 қаңтар]], [[1977 жыл|1977]], [[Жаңатас]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ ССР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]) — қазақстандық футболшы, 2000-01 жылдары [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы]]нда ойнаған. == Карьерасы == === Клубтық === 2010 жылы карьерасын аяқтаған соң бапкерлікпен айналысты. {{толықтыру}} === Ұлттық құрама === Ұлттық құрама сапында бірінші рет 2000 жылы 2 сәуірде [[Катар Ұлттық футбол құрамасы|Катар құрамасына]] қарсы ойында 64-минутта [[Виктор Егорович Зубарев|Виктор Зубаревтің]] орнына алаңға шықты. Бұл — 2000 жылғы Азия кубогының іріктеу турнирі болатын. Турнирде құрама төрт кездесу өткізді, Горовенко соның үшеуінде алаңға шықты. [[Футболдан 2002 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|ӘЧ-2002 іріктеуінде]] Қазақстан құрамасы [[Ирак Ұлттық футбол құрамасы|Ирак,]] [[Непал Ұлттық футбол құрамасы|Непал,]] [[Макао Ұлттық футбол құрамасы|Макао]] құрамаларымен бір топқа түсті де, алты ойын өткізді. Горовенко солардың үшейінде алаңға шығып, үш рет гол соқты. 14 сәуір күні екінші турда Макаоның қақпасына шешуші үшінші голды соқты. Төртінші турда да Непалдың қақпасына соңғы төртінші голды енгізді. Бесінші турда Макаоның қақпасына соңғы бесінші голды соқты. ӘЧ-2002 іріктеуіндегі сәтсіздіктен соң Горовенко қайтадан құрамаға шақырылмады. == Клубтық карьерасы == <span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span> {| class="wikitable" | colspan="3" |<blockquote>'''Жыл, Клубтары, Лига'''</blockquote> | colspan="2" |Чемпионат | colspan="2" |Ізбасарлар | colspan="2" |Кубок | colspan="2" |Х-қ | colspan="2" |Басқа да |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1995 |[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |1 |0 | | | - | - | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1996 |[[Жетісу (футбол клубы)|Қайнар]], Талдықорған |А |30 |1 | | |2 |2 | | | | |- |1997 |[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |2 |0 | | |1 |0 | | | | |- |1997 |[[Жеңіс (футбол клубы)|Астана]], Ақмола |А |11 |0 | | |2 |0 | - | - | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1997 |Қайрат-2, Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>Б |2 |0 | | | | | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1998 |[[Жеңіс (футбол клубы)|Астана]], Астана <span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span> |А | - | - |6 |1 | - | - | - | - | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1998 |[[Қайрат (футбол клубы)|СОПФК Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>Б |7 |1 | | | | | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>1999 |[[Қайрат (футбол клубы)|СОПФК Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |25 |4 | | |2 |0 | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2000 |[[Қайрат (футбол клубы)|СОПФК Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |17 |0 | | |3 |0 |2 |1 | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2001 |[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |29 |0 | | |6 |0 |2 |0 | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2002 |[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |10 |0 | |0 | - | - | - | - | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2003 |[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А | - | - | - | - | - | - | - | - | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2004 |[[Қайрат (жастар клубы)|Железнодорожник]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>Б |20 |0 | | |4 |0 | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2005 |[[Алматы (футбол клубы)|Алматы]], Алматы |А<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span> |15 |0 | | | - | - | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2006 |[[Қайрат (жастар клубы)|Железнодорожник]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>Б |20 |0 | | | | | | | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2007 |[[Мегаспорт (футбол клубы)|Мегаспорт]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>Б |24 |2 | | |4 |0 | | | | |- |2008 |[[Мегаспорт (футбол клубы)|Мегаспорт]], Алматы |<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span>А |10 |0 | |0 |1 |0 | - | - | | |- |<span class="icondiv size-xxx"><span class="iconzone size-xxx"></span></span>2009 |«[[Сұңқар (футбол клубы)|Сұңқар]]<nowiki/>» Қаскелең<span class="flag"><span class="flag-KZ"></span></span> |Б |15 |0 | | | - | - | | | | |} == Сілтемелер == *[http://footballfacts.ru/players/339855-gorovenko Профилі] *[http://yandex.kz/clck/jsredir?bu=b9l0&from=yandex.kz%3Bsearch%2F%3Bweb%3B%3B&text=&etext=1859.9FrQ4cVmvnQskkk6HPuUFEPApzBXYghPDVBEaiPvgqv5XI4Vp9emmlLdaATwnr_eQjfgW3oj0ZxFgjiSsBCrRA.1a61af84d0b1eb44150d3d6e21a277ecb7260868&uuid=&state=PEtFfuTeVD5kpHnK9lio9dFa2ePbDzX7cxq19qzAwBACiwVy5cIA9draeqCDg9YiGDuLgpAdXJrQSswPi05A6g,,&&cst=AiuY0DBWFJ5Hyx_fyvalFGA0ba3HzAfYgP8_8cCmsVv5T2q2qY1cV4WAioFuC2VIxgu3OdUaPm85rdg9Rm-4_YglIiPvCyxNCQp6IficuN6CCwNVM-jIm2uTu-0lMN97DSFhuLGIYs2Izrqqaegoog6XBKpYN7jvmqL36z-MIY46KB_SkPfxDMhqpZyCS1VZ19NTqNbCB3Z2odqMMdV0Q8xDBY88OI5ZzRbuxtAUUR6c9qcgMsW_J_2zKdAtb-n0Dr2TwZR6wxcPyUI79kSlfCUws0T8Lo45GexFwrVT8nTRY84GasQLmWYozIHBGsiV5UyV17qv_4WSEoFyevPNBMTbhUQywiIq_dvcXcRByKM19ybUh0b1HkYH05UbWc1KSZydLt7KzPOCuLk2odUVV010TWGL_0aNLZT6skxG1nxaT-LvFGW6R1HlaReBlgu-DBsa2g-yveS7AOJTT1mMZFz-9h8wvIKOExhKGWo6DIccn4kZJuuex07WFzt3TRWwvngReobbojSSNFkk3DVPibcBespF7mUYuhUpKSOiHdFR0JlHTaa1Gkp9rmX7IsNP-_TdLj5KzxCsXJ9QL5EmelJ295_u2-mcB_fym17LCDzjFFdVx2IZ-UlwXwZ35F31Y0NHZnbUICoo9_NLLZwGCSa0UfBzfYRvRxrRLAukH58zcfaZlWeZp91yBTFsTTJMxSjodYZDqi2GbEEzmjnDevzh4t7xkLsrnSAYSm1SlhJx9EEZzbbjF7NRFs844678WAsT_kwAQ1VIvJUAjRGoXoUarRJ2IQz9A7sF_C1MINj-88I3v7vfCRV2mQEJu46Lwao7-m1lg2-HZganrH5JGzQasXj8dUEZHNuF4RSDveKiJUhfn1bJAZXe04AZumUgHAqQEEyydYlpc7tnuodUKzOfHnQTSy23typYmcwWS9dzPXtPeRzQSE4K9wGIjpZKXkaIT9MEIr3a3AVdrtCvppax7JIBnD5RWYuRYLAQ2DJmfa9WG-tntGtN3UrnTZvOD2cGkYHfvgRhz491TTblpzGDcENF6Rfb_nY0jDOID4Wa0QFEyESCIng0Ncm9m0_0itafP-q73sH0fBkpazE8jntYWZIo24YMFkMFywdkCk6dYR2iDmBYIZr0_fhy2P03RHkuvIgCQEEfDSFCCAS3yvcScXqEqM74&data=UlNrNmk5WktYejY4cHFySjRXSWhXTVdnWUhmLU5pZzdzUlpIYS1HZ1ZISm82ZFhrbFNSdi0wSFZ0WkZQeUJHUWZNN2RIMV9xY0pDenFfVmtfUW1xc0F0RzU4WFhlVHF5T3NTQmp6UHBPSkE5b1RiTVdVYUV4TG5INnVFdndUMGkxeGhSOEpSTm1qNCw,&sign=d9c997520260e3fc54469b32822c7b2c&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjkm1GYumWD8VpzF_kJ2sVs5M2EHe7e9QfnVBeDt8FLnsfZLwRLagSYAcb89HZi8rwaktTjQLmsgGOcUYtCorFI049QkSokgp-SdbomNWIMfjje3due2tHRrrAMF36pPA6yEwjJ6WCR4vzPxwoL7_iGBap5r5vXTFYO8o6b8zaNkYIFpTWQy0YO14dK-c4aCMhMURZXxpAVQ6Ngw-zRhzd_N&l10n=ru&rp=1&cts=1532525390958&mc=2.584962500721156&hdtime=543497 Горовенко жайлы] {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Қазақстан футболшылары]] [[Санат:Қайрат ФК ойыншылары]] [[Санат:Жеңіс ФК ойыншылары]] [[Санат:Алматы ФК ойыншылары]] [[Санат:Мегаспорт ФК ойыншылары]] [[Санат:Қазақстан Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Сұңқар ФК ойыншылары]] [[Санат:Жетісу ФК ойыншылары]] pfbzjmph6xxgo1awga53i330hqsdvy3 0 623922 3053922 3053756 2022-07-23T04:39:13Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Ришарлисон |сурет = Richarlison de Andrade 2017.jpg |туған күні = 10.05.1997 |азаматтығы = {{байрақ|Бразилия}} |бойы = 179 [[сантиметр|см]] |салмағы = 71 [[килограмм|кг]] |позиция = [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = {{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]] |номері = 9 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2013—2014|{{ту|Бразилия}} Реал Нороэсте| |2014—2015|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2015—2016|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|24 (9) |2016—2017|{{ту|Бразилия}} [[Флуминенсе]]|42 (9) |2017—2018|{{ту|Англия}} [[Уотфорд (футбол клубы)|Уотфорд]]|38 (5) |2018—2022|{{ту|Англия}} [[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]]|135 (43) |2022—|{{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]|0 (0)}} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2018—|{{футбол|Бразилия}}|36 (14)}} }} '''Ришарлисон де Андраде''' ({{lang-pt|Richarlison de Andrade}}; [[1997 жыл]]ы [[10 мамыр]]да туған<ref>https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/378710</ref>, [[Нова-Венесия]], [[Бразилия]]) — бразилиялық футболшы, "[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]" клубы мен [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия құрамасының]] шабуылшысы. == Карьерасы == Ұлттық құрамадағы алғашқы ойынын 2018 жылы қыркүйекте [[АҚШ Ұлттық футбол құрамасы|АҚШ-қа]] қарсы жолдастық кездесуде өткізді. 2019 жылғы [[Футболдан Америка кубогы|Америка кубогының]] жеңімпазы, [[Футболдан Америка кубогы 2019 (финал)|финалда]] [[Перу Ұлттық футбол құрамасы|Перудің]] қақпасына үшінші голды пенальтиден енгізді. 2017 жылы жастар арасындағы әлем чемпионатына қатысқан. Карьерасында Бразилия және Англия клубтарында ойнап келеді. 2018 жылы маусым айында "Уотфордтан" "Эвертонға" 50 млн. фунтқа ауысты. Келісім шарты 2023 жылға дейін. == Статистикасы == === Клубтық === : ''21 сәуір 2019.'' {| class="wikitable" ! colspan="3" | ! colspan="2" |Лига ! colspan="2" |Кубок ! colspan="2" |Құрлықтық кубоктар ! colspan="2" |Басқа да ! colspan="2" |Бары |- !Клуб !Лига !Сезон !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол |- | rowspan="2" | '''Америка Минейро''' | rowspan="1" |Серия B |2015 |24 |9 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !24 !9 |- | colspan="2" |'''Бары''' !24 !9 !0 !0 !0 !0 !0 !0 !24 !9 |- | rowspan="3" | '''Флуминенсе''' | rowspan="2" |Серия А |2016 |28 |4 |3 |0 |0 |0 |0 |0 !31 !4 |- |2017 |14 |5 |6 |0 |4 |2 |12 |8 !36 !15 |- | colspan="2" |'''Бары''' !42 !9 !9 !0 !4 !2 !12 !8 !67 !19 |- | rowspan="2" | '''Уотфорд''' | rowspan="1" |Премьер-лига |2017/18 |38 |5 |3 |0 |0 |0 |0 |0 !41 !5 |- | colspan="2" |'''Бары''' !38 !5 !3 !0 !0 !0 !0 !0 !41 !5 |- | rowspan="2" | '''Эвертон''' | rowspan="1" |Премьер-лига |2018/19 |33 |13 |3 |1 |0 |0 |0 |0 !36 !14 |- | colspan="2" |'''Бары''' !33 !13 !3 !1 !0 !0 !0 !0 !36 !14 |- ! colspan="3" |Барлығы !137 !36 !15 !1 !4 !2 !12 !8 !168 !47<br /> |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == *[https://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=106787 Футболшының профилі] — soccerbase.com * [http://www.national-football-teams.com/player/71781.html Футболшының профилі] — national-football-teams.com {{бастама}} [[Санат:Бразилия футболшылары]] [[Санат:Бразилия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Америка Минейро ФК ойыншылары]] [[Санат:Флуминенсе ФК ойыншылары]] [[Санат:Уотфорд ФК ойыншылары]] [[Санат:Эвертон ФК ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Оңтүстік Америка чемпиондары]] [[Санат:Футболдан Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Тоттенхэм Хотспур ФК ойыншылары]] sq8rmpwm7e5jf1358w3l0qud5finp1j 3053993 3053922 2022-07-23T11:18:33Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Ришарлисон |сурет = Richarlison de Andrade 2017.jpg |туған күні = 10.05.1997 |азаматтығы = {{байрақ|Бразилия}} |бойы = 179 [[сантиметр|см]] |салмағы = 71 [[килограмм|кг]] |позиция = [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = {{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]] |номері = 9 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2013—2014|{{ту|Бразилия}} Реал Нороэсте| |2014—2015|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2015—2016|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|24 (9) |2016—2017|{{ту|Бразилия}} [[Флуминенсе]]|42 (9) |2017—2018|{{ту|Англия}} [[Уотфорд (футбол клубы)|Уотфорд]]|38 (5) |2018—2022|{{ту|Англия}} [[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]]|135 (43) |2022—|{{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]|0 (0)}} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2018—|{{футбол|Бразилия}}|36 (14)}} |медальдары = {{турнир|[[Жазғы Олимпиада ойындары|Олимпиада ойындары]]}} {{медаль|Алтын|[[2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|Токио 2020]]}} {{турнир|[[Футболдан Америка кубогы|Америка кубогы]]}} {{медаль|Алтын|[[Футболдан Америка кубогы 2019|Бразилия 2019]]}} {{медаль|Күміс|[[Футболдан Америка кубогы 2021|Бразилия 2021]]}} |Commons = Richarlison }} '''Ришарлисон де Андраде''' ({{lang-pt|Richarlison de Andrade}}; [[1997 жыл]]ы [[10 мамыр]]да туған<ref>https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/378710</ref>, [[Нова-Венесия]], [[Бразилия]]) — бразилиялық футболшы, "[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]" клубы мен [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия құрамасының]] шабуылшысы. == Карьерасы == Ұлттық құрамадағы алғашқы ойынын 2018 жылы қыркүйекте [[АҚШ Ұлттық футбол құрамасы|АҚШ-қа]] қарсы жолдастық кездесуде өткізді. 2019 жылғы [[Футболдан Америка кубогы|Америка кубогының]] жеңімпазы, [[Футболдан Америка кубогы 2019 (финал)|финалда]] [[Перу Ұлттық футбол құрамасы|Перудің]] қақпасына үшінші голды пенальтиден енгізді. 2017 жылы жастар арасындағы әлем чемпионатына қатысқан. Карьерасында Бразилия және Англия клубтарында ойнап келеді. 2018 жылы маусым айында "Уотфордтан" "Эвертонға" 50 млн. фунтқа ауысты. Келісім шарты 2023 жылға дейін. == Статистикасы == === Клубтық === : ''21 сәуір 2019.'' {| class="wikitable" ! colspan="3" | ! colspan="2" |Лига ! colspan="2" |Кубок ! colspan="2" |Құрлықтық кубоктар ! colspan="2" |Басқа да ! colspan="2" |Бары |- !Клуб !Лига !Сезон !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол |- | rowspan="2" | '''Америка Минейро''' | rowspan="1" |Серия B |2015 |24 |9 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !24 !9 |- | colspan="2" |'''Бары''' !24 !9 !0 !0 !0 !0 !0 !0 !24 !9 |- | rowspan="3" | '''Флуминенсе''' | rowspan="2" |Серия А |2016 |28 |4 |3 |0 |0 |0 |0 |0 !31 !4 |- |2017 |14 |5 |6 |0 |4 |2 |12 |8 !36 !15 |- | colspan="2" |'''Бары''' !42 !9 !9 !0 !4 !2 !12 !8 !67 !19 |- | rowspan="2" | '''Уотфорд''' | rowspan="1" |Премьер-лига |2017/18 |38 |5 |3 |0 |0 |0 |0 |0 !41 !5 |- | colspan="2" |'''Бары''' !38 !5 !3 !0 !0 !0 !0 !0 !41 !5 |- | rowspan="2" | '''Эвертон''' | rowspan="1" |Премьер-лига |2018/19 |33 |13 |3 |1 |0 |0 |0 |0 !36 !14 |- | colspan="2" |'''Бары''' !33 !13 !3 !1 !0 !0 !0 !0 !36 !14 |- ! colspan="3" |Барлығы !137 !36 !15 !1 !4 !2 !12 !8 !168 !47<br /> |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == *[https://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=106787 Футболшының профилі] — soccerbase.com * [http://www.national-football-teams.com/player/71781.html Футболшының профилі] — national-football-teams.com {{бастама}} [[Санат:Бразилия футболшылары]] [[Санат:Бразилия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Америка Минейро ФК ойыншылары]] [[Санат:Флуминенсе ФК ойыншылары]] [[Санат:Уотфорд ФК ойыншылары]] [[Санат:Эвертон ФК ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Оңтүстік Америка чемпиондары]] [[Санат:Футболдан Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Тоттенхэм Хотспур ФК ойыншылары]] 5psxhey88f4jjn5x8fwaa49nbcp4mbu 3053996 3053993 2022-07-23T11:24:22Z Ұлы Тұран 120792 /* Сілтемелер */ wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Ришарлисон |сурет = Richarlison de Andrade 2017.jpg |туған күні = 10.05.1997 |азаматтығы = {{байрақ|Бразилия}} |бойы = 179 [[сантиметр|см]] |салмағы = 71 [[килограмм|кг]] |позиция = [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = {{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]] |номері = 9 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2013—2014|{{ту|Бразилия}} Реал Нороэсте| |2014—2015|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2015—2016|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|24 (9) |2016—2017|{{ту|Бразилия}} [[Флуминенсе]]|42 (9) |2017—2018|{{ту|Англия}} [[Уотфорд (футбол клубы)|Уотфорд]]|38 (5) |2018—2022|{{ту|Англия}} [[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]]|135 (43) |2022—|{{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]|0 (0)}} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2018—|{{футбол|Бразилия}}|36 (14)}} |медальдары = {{турнир|[[Жазғы Олимпиада ойындары|Олимпиада ойындары]]}} {{медаль|Алтын|[[2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|Токио 2020]]}} {{турнир|[[Футболдан Америка кубогы|Америка кубогы]]}} {{медаль|Алтын|[[Футболдан Америка кубогы 2019|Бразилия 2019]]}} {{медаль|Күміс|[[Футболдан Америка кубогы 2021|Бразилия 2021]]}} |Commons = Richarlison }} '''Ришарлисон де Андраде''' ({{lang-pt|Richarlison de Andrade}}; [[1997 жыл]]ы [[10 мамыр]]да туған<ref>https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/378710</ref>, [[Нова-Венесия]], [[Бразилия]]) — бразилиялық футболшы, "[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]" клубы мен [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия құрамасының]] шабуылшысы. == Карьерасы == Ұлттық құрамадағы алғашқы ойынын 2018 жылы қыркүйекте [[АҚШ Ұлттық футбол құрамасы|АҚШ-қа]] қарсы жолдастық кездесуде өткізді. 2019 жылғы [[Футболдан Америка кубогы|Америка кубогының]] жеңімпазы, [[Футболдан Америка кубогы 2019 (финал)|финалда]] [[Перу Ұлттық футбол құрамасы|Перудің]] қақпасына үшінші голды пенальтиден енгізді. 2017 жылы жастар арасындағы әлем чемпионатына қатысқан. Карьерасында Бразилия және Англия клубтарында ойнап келеді. 2018 жылы маусым айында "Уотфордтан" "Эвертонға" 50 млн. фунтқа ауысты. Келісім шарты 2023 жылға дейін. == Статистикасы == === Клубтық === : ''21 сәуір 2019.'' {| class="wikitable" ! colspan="3" | ! colspan="2" |Лига ! colspan="2" |Кубок ! colspan="2" |Құрлықтық кубоктар ! colspan="2" |Басқа да ! colspan="2" |Бары |- !Клуб !Лига !Сезон !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол |- | rowspan="2" | '''Америка Минейро''' | rowspan="1" |Серия B |2015 |24 |9 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !24 !9 |- | colspan="2" |'''Бары''' !24 !9 !0 !0 !0 !0 !0 !0 !24 !9 |- | rowspan="3" | '''Флуминенсе''' | rowspan="2" |Серия А |2016 |28 |4 |3 |0 |0 |0 |0 |0 !31 !4 |- |2017 |14 |5 |6 |0 |4 |2 |12 |8 !36 !15 |- | colspan="2" |'''Бары''' !42 !9 !9 !0 !4 !2 !12 !8 !67 !19 |- | rowspan="2" | '''Уотфорд''' | rowspan="1" |Премьер-лига |2017/18 |38 |5 |3 |0 |0 |0 |0 |0 !41 !5 |- | colspan="2" |'''Бары''' !38 !5 !3 !0 !0 !0 !0 !0 !41 !5 |- | rowspan="2" | '''Эвертон''' | rowspan="1" |Премьер-лига |2018/19 |33 |13 |3 |1 |0 |0 |0 |0 !36 !14 |- | colspan="2" |'''Бары''' !33 !13 !3 !1 !0 !0 !0 !0 !36 !14 |- ! colspan="3" |Барлығы !137 !36 !15 !1 !4 !2 !12 !8 !168 !47<br /> |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=106787 Клубтағы статистикасы] — soccerbase.com * [http://www.national-football-teams.com/player/71781.html Ұлттық құрамадағы статистикасы] — national-football-teams.com {{бастама}} [[Санат:Бразилия футболшылары]] [[Санат:Бразилия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Америка Минейро ФК ойыншылары]] [[Санат:Флуминенсе ФК ойыншылары]] [[Санат:Уотфорд ФК ойыншылары]] [[Санат:Эвертон ФК ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Оңтүстік Америка чемпиондары]] [[Санат:Футболдан Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Тоттенхэм Хотспур ФК ойыншылары]] 903pb4ufhw2hxkzo6fmjh61s3qdj96i 3054005 3053996 2022-07-23T11:35:27Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Ришарлисон |сурет = Richarlison de Andrade 2017.jpg |туған күні = 10.05.1997 |туған жері = [[Нова-Венесия]], [[Эспириту-Санту]], [[Бразилия]] |азаматтығы = {{байрақ|Бразилия}} |бойы = 179 [[сантиметр|см]] |салмағы = 71 [[килограмм|кг]] |позиция = [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = {{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]] |номері = 9 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2013—2014|{{ту|Бразилия}} Реал Нороэсте| |2014—2015|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2015—2016|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|24 (9) |2016—2017|{{ту|Бразилия}} [[Флуминенсе]]|42 (9) |2017—2018|{{ту|Англия}} [[Уотфорд (футбол клубы)|Уотфорд]]|38 (5) |2018—2022|{{ту|Англия}} [[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]]|135 (43) |2022—|{{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]|0 (0)}} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2016—2017|{{ту|Бразилия}} Бразилия U20|10 (3) |2021|{{ту|Бразилия}} Бразилия (олимп.)|6 (5) |2018—|{{футбол|Бразилия}}|36 (14)}} |медальдары = {{турнир|[[Жазғы Олимпиада ойындары|Олимпиада ойындары]]}} {{медаль|Алтын|[[2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|Токио 2020]]}} {{турнир|[[Футболдан Америка кубогы|Америка кубогы]]}} {{медаль|Алтын|[[Футболдан Америка кубогы 2019|Бразилия 2019]]}} {{медаль|Күміс|[[Футболдан Америка кубогы 2021|Бразилия 2021]]}} |Commons = Richarlison }} '''Ришарлисон де Андраде''' ({{lang-pt|Richarlison de Andrade}}; [[1997 жыл]]ы [[10 мамыр]]да туған<ref>[https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/378710 Профилі] — transfermarkt.com</ref>, [[Нова-Венесия]], [[Бразилия]]) — бразилиялық футболшы, "[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]" клубы мен [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия құрамасының]] шабуылшысы. == Карьерасы == Ұлттық құрамадағы алғашқы ойынын 2018 жылы қыркүйекте [[АҚШ Ұлттық футбол құрамасы|АҚШ-қа]] қарсы жолдастық кездесуде өткізді. 2019 жылғы [[Футболдан Америка кубогы|Америка кубогының]] жеңімпазы, [[Футболдан Америка кубогы 2019 (финал)|финалда]] [[Перу Ұлттық футбол құрамасы|Перудің]] қақпасына үшінші голды пенальтиден енгізді. 2017 жылы жастар арасындағы әлем чемпионатына қатысқан. Карьерасында Бразилия және Англия клубтарында ойнап келеді. 2018 жылы маусым айында "Уотфордтан" "Эвертонға" 50 млн. фунтқа ауысты. Келісім шарты 2023 жылға дейін. == Статистикасы == === Клубтық === : ''21 сәуір 2019.'' {| class="wikitable" ! colspan="3" | ! colspan="2" |Лига ! colspan="2" |Кубок ! colspan="2" |Құрлықтық кубоктар ! colspan="2" |Басқа да ! colspan="2" |Бары |- !Клуб !Лига !Сезон !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол !Ойын !Гол |- | rowspan="2" | '''Америка Минейро''' | rowspan="1" |Серия B |2015 |24 |9 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !24 !9 |- | colspan="2" |'''Бары''' !24 !9 !0 !0 !0 !0 !0 !0 !24 !9 |- | rowspan="3" | '''Флуминенсе''' | rowspan="2" |Серия А |2016 |28 |4 |3 |0 |0 |0 |0 |0 !31 !4 |- |2017 |14 |5 |6 |0 |4 |2 |12 |8 !36 !15 |- | colspan="2" |'''Бары''' !42 !9 !9 !0 !4 !2 !12 !8 !67 !19 |- | rowspan="2" | '''Уотфорд''' | rowspan="1" |Премьер-лига |2017/18 |38 |5 |3 |0 |0 |0 |0 |0 !41 !5 |- | colspan="2" |'''Бары''' !38 !5 !3 !0 !0 !0 !0 !0 !41 !5 |- | rowspan="2" | '''Эвертон''' | rowspan="1" |Премьер-лига |2018/19 |33 |13 |3 |1 |0 |0 |0 |0 !36 !14 |- | colspan="2" |'''Бары''' !33 !13 !3 !1 !0 !0 !0 !0 !36 !14 |- ! colspan="3" |Барлығы !137 !36 !15 !1 !4 !2 !12 !8 !168 !47<br /> |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=106787 Клубтағы статистикасы] — soccerbase.com * [http://www.national-football-teams.com/player/71781.html Ұлттық құрамадағы статистикасы] — national-football-teams.com {{бастама}} [[Санат:Бразилия футболшылары]] [[Санат:Бразилия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Америка Минейро ФК ойыншылары]] [[Санат:Флуминенсе ФК ойыншылары]] [[Санат:Уотфорд ФК ойыншылары]] [[Санат:Эвертон ФК ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Оңтүстік Америка чемпиондары]] [[Санат:Футболдан Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Тоттенхэм Хотспур ФК ойыншылары]] pezhda390zo4z3t1jjjcradpwlm8ha2 0 630436 3053844 2939664 2022-07-22T17:37:15Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 wikitext text/x-wiki {{Футболшы | есімі = Мазиньо | сурет = Mazinho 95-96.jpg | толық аты = Иомар ду Насименту | туған күні = 8.04.1966 | туған жері = [[Санта-Рита (Параиба)|Санта-Рита]], {{туғанжері|Параиба|Параиба штатында}}, [[Бразилия]] | азаматтығы = {{ту|Бразилия}} | бойы = 176 | позиция = жартылай қорғаушы | қазіргі клуб = ''карьерасын аяқтады'' | клубтары = {{Футбол карьерасы |1983—1986|{{flagicon|Бразилия}} [[Санта-Круз (футбол клубы, Ресифи)|Санта-Круз]]|0 (0) |1986—1990|{{flagicon|Бразилия|20px}} [[Васко да Гама (футбол клубы)|Васко да Гама]]|79 (7) |1990—1991|{{flagicon| Италия|20px}} [[Лечче (футбол клубы)|Лечче]]|34 (2) |1991—1992|{{flagicon|Италия|20px}} [[Фиорентина]]|21 (0) |1992—1994|{{flagicon|Бразилия|20px}} [[Палмейрас]]|20 (0) |1994—1996|{{flagicon|Испания|20px}} [[Валенсия (футбол клубы)|Валенсия]]|71 (0) |1996—1999|{{flagicon|Испания|20px}} [[Сельта]]|114 (8) |1999—2000|{{flagicon|Испания|20px}} [[Эльче (футбол клубы)|Эльче]]|17 (0) |2001|{{flagicon|Бразилия|20px}} [[Витория (футбол клубы, Салвадор)|Витория]]|15 (0)}} | ұлттық құрамы = {{Футбол карьерасы |1989—1994|{{футбол|Бразилия}}|35 (0)}} |бапкер клубтары = {{футбол карьерасы |2009|{{flagicon|Грекия|20px}} [[Арис (футбол клубы, Салоники)|Арис (Салоники)]]|}} }} '''Мазиньо''' ({{lang-pt|Mazinho}}; толық есімі — '''Иомар ду Насименту''', {{lang-pt|Iomar do Nascimento}}; [[8 сәуір]] [[1966 жыл|1966]], [[Санта-Рита (Параиба)|Санта-Рита]], [[Параиба]]) — бразилиялық футболшы, жартылай қорғаушы. 1994 жылғы әлем чемпионы. Қазіргі күндегі танымал футболшылар [[Рафинья (футболшы, 1993)|Рафинья]] мен [[Тьяго Алькантара|Тьяго Алькантараның]] әкесі. == Карьерасы == === Клубтық === 1983 жылы "Санта-Круз" сапында карьерасын бастап, 1986 жылы "[[Васко да Гама (футбол клубы)|Васко да Гама]]" клубына ауысты. Тоқсаныншы жылдардың басында Италияға келіп, "[[Лечче (футбол клубы)|Лечче]]" мен "[[Фиорентина|Фиорентинада]]" доп тепті. 1992 жылы отанына оралып, "Палмейраста" екі маусым ойнады. 1994 жылғы әлем чемпионатынан соң "[[Валенсия (футбол клубы)|Валенсияға]]" ауысты. 1996 жылы "Сельтамен" келісім шарт жасасып, үш маусымдай ойнады. 2000 жылы Испания сегундасындаға "Эльчеге" ауысты. 2001 жылы "Витория" сапында ойнап жүріп карьерасын аяқтады. === Ұлттық === [[1988 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|1988 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарында]] күміс жүлдегер атанған соң негізгі құрамаға да шақырту алды. 1989 жылы құрама сапында Оңтүстік Америка чемпионы атанды. [[Футболдан 1994 жылғы әлем біріншілігі|1994 жылғы әлем чемпионатында]] бірнеше кездесуде (соның ішінде Италиямен өткен [[Футболдан 1994 жылғы әлем біріншілігі (финал)|финалдық кездесу]] де бар) алаңға шығып, алтын жүлдегер атанды. Бірақ осы турнирден соң құрамаға қайта шақырылмады. == Жетістіктері == * Кариока лигасының чемпионы: 1987, 1988 * Олимпиада ойындарының күміс жүлдегері: 1988 * Бразилия чемпионы: 1989, 1993, 1994 * Оңтүстік Америка чемпионы: 1989 * Паулиста Лигасының чемпионы: 1993, 1994 * Рио-Сан Паулу турнирінің чемпионы: 1993 * Әлем чемпионы: 1994 == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20110413153439/http://en.sambafoot.com/players/405_Mazinho.html Профилі] [[Санат:Бразилия футболшылары]] [[Санат:Бразилия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Футболдан әлем чемпиондары]] [[Санат:Футболдан Оңтүстік Америка чемпиондары]] [[Санат:Бразилия футбол жаттықтырушылары]] [[Санат:Васко да Гама ФК ойыншылары]] [[Санат:Лечче ФК ойыншылары]] [[Санат:Фиорентина ФК ойыншылары]] [[Санат:Палмейрас ФК ойыншылары]] [[Санат:Валенсия ФК ойыншылары]] [[Санат:Сельта ФК ойыншылары]] [[Санат:Эльче ФК ойыншылары]] [[Санат:Арис Салоники ФК жаттықтырушылары]] [[Санат:1988 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының күміс жүлдегерлері]] 67s1qyh01r0avpcesjymwgzwo2aeoli 3 646547 3053864 3044198 2022-07-22T18:07:38Z Kasymov 10777 /* Назар аудару */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=DISEKenesbek}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 14:55, 2020 ж. қыркүйектің 28 (+06) == Калатрава ордені == Қандай үлгі керек? сіз әрине ағылшынша жазсаңыз жасамайды үлгі (шаблон) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:19, 2020 ж. қарашаның 2 (+06) ([[ОУ:Kasymov|обс.]]) Маған «діни тапсырыс» шаблоны ғана керек болды. Мен оны ағылшынша википедиядан userbox order ретіндегідей қолдануға тырыстым. Мен жай ғана мақала жазу, құру және редактировка жасап өте ыңғайсыз деп айтамын. Мысалы, мақала жасаудың визуал тәсілі бар Орысша және Ағылшы Википедиядағы сияқты. Егер біздің Уикипедияда жоқ болса, онда мен ештеңе айтпаймын. --[[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 19:36, 2020 ж. қарашаның 2 (+06) :Орыс уикиден келген қатысушысыз ғой деймін, тіпті мені белгілеген үлгі де дұрыс емес (маған ешқандай хабарламалар көрінбеді). Ендеше қазақ тілінде жоқ болса тырысып жасап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:51, 2020 ж. қарашаның 19 (+06) :Қазақша Уикипедияда визуал өңдеу бар. Бар болғаны бета нұсқаға өтіп ауыстырсаңыз болды, бәрі ауысады. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 14:27, 2021 ж. мамырдың 17 (+06) == Байрақ/ту == ''Флаг, flagicon'' қазақша дұрыс нұсқасы бар. {{tl|Байрақ}} немесе {{tl|Ту}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:01, 2021 ж. қыркүйектің 11 (+06) :Білемін, жай ғана мен бұл команданы жиі қолданамын. [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 01:05, 2021 ж. қыркүйектің 11 (+06) ::Түсінікті, алайда қазуики болғандықтан сол үлгіні пайдалануды өтінемін (себеп: ол дубликат үлгілерді жою жоспарда бар) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:00, 2021 ж. қыркүйектің 12 (+06) == Туған/қайтысболған == Саламатсыз, тұлғаларға арналған үлгіде: туған/қайтысболған параметрде санмен толтыру керек. ''1.11.1111''. Сонда жасын жазып әлек болмайсыз, әрі автоматты түрде санаттар пайда болады (туған жылдары мен күндері). Сосын туғанжері, қайтысболғанжері деген үлгілер бар: сол арқылы санатта осындай жерде туғандар деген санат пайда болады. Түніксіз болса: ''Крис Эванс'', ''Скарлетт Йоханссон'' мақаласын қарап көріңіз. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:58, 2021 ж. қазанның 26 (+06) :Сәлеметсіз бе, кеңес үшін рахмет. Бастапқыда мен туған күн мен өлімнің осы параметрін білдім. Менің жалғыз қиындықдығым ғасырлар бұрын өмір сүрген тұлғалармен болды. [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 22:29, 2021 ж. қазанның 26 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:29, 2021 ж. желтоқсанның 14 (+06) == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Туғанжері == Саламатсыз, мақалаларға үлгілермен әрлегеңізге рахмет. Туған/қайтыс болған жері параметріне: {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген арнайы үлгілер бар, сонда **** туғандар, **** қайтыс болғандар деген санаттар пайда болады. Сосын дубликат санаттарды алып тастауыңызды өтінемін. Жоғарыда осы туралы айтылған сияқты еді) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:47, 2022 ж. ақпанның 20 (+06) :Сәлеметсіз бе, Мен бәрін түсіндім, кеңес үшін рахмет. [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 23:07, 2022 ж. ақпанның 21 (+06) == Үлес қосу == Саламатсыз, қосып жатқан үлесіңіз өте зор. Алайда үлгілер мен мақаланы толықтырып кеткенде, сәйкесінше дубликат, орынсыз санаттарды алып тастап, мақалаға қатысты жаңа санаттармен алмастыра жүрсеңіз. Мысаллы ретінде ''Виктория сарқырамысы''н қарап кетсеңіз. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:42, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Байрақ/ту, туған қайтыс болған жері == Құрметті қатысушы, қосып жатқан үлесіңіз бен белсенділікке үлкен рахмет) Үлгілерге қазақша Байрақ/ту үлгісін және туған/қайтыс болған жері үлгісін пайдаланып жүрсеңіз дұрыс болып кетер еді. Байрақ үлгілерінде тарихи тулары да бар. Мысалы ретінде өзіңіз өңдеп кеткен Тоқаш Бокин мақаласында азаматтығы параметрінде өзгеріс жасадым. Соған назар аударсаңыз. Бұның айту себебім: flag/flagicon үлгілері қате, ағылшынша әрі дубликат (оларды жою керек келешекте) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:33, 2022 ж. маусымның 17 (+06) :Сәлеметсіз бе Қасымов мырза, бәрін түсіндім, мен бұл команданы қолдануды ұмытып кеттім. Бірақ кеңес үшін рахмет [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 21:44, 2022 ж. маусымның 17 (+06) == Назар аудару == Мына кемшіліктерге назар аударып кетсеңіз [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:07, 2022 ж. шілденің 23 (+06) 15zuhb3l6z3w4m7ptgrn076ni42ojyx 3053865 3053864 2022-07-22T18:08:23Z Kasymov 10777 /* Назар аудару */ wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=DISEKenesbek}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 14:55, 2020 ж. қыркүйектің 28 (+06) == Калатрава ордені == Қандай үлгі керек? сіз әрине ағылшынша жазсаңыз жасамайды үлгі (шаблон) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:19, 2020 ж. қарашаның 2 (+06) ([[ОУ:Kasymov|обс.]]) Маған «діни тапсырыс» шаблоны ғана керек болды. Мен оны ағылшынша википедиядан userbox order ретіндегідей қолдануға тырыстым. Мен жай ғана мақала жазу, құру және редактировка жасап өте ыңғайсыз деп айтамын. Мысалы, мақала жасаудың визуал тәсілі бар Орысша және Ағылшы Википедиядағы сияқты. Егер біздің Уикипедияда жоқ болса, онда мен ештеңе айтпаймын. --[[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 19:36, 2020 ж. қарашаның 2 (+06) :Орыс уикиден келген қатысушысыз ғой деймін, тіпті мені белгілеген үлгі де дұрыс емес (маған ешқандай хабарламалар көрінбеді). Ендеше қазақ тілінде жоқ болса тырысып жасап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:51, 2020 ж. қарашаның 19 (+06) :Қазақша Уикипедияда визуал өңдеу бар. Бар болғаны бета нұсқаға өтіп ауыстырсаңыз болды, бәрі ауысады. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 14:27, 2021 ж. мамырдың 17 (+06) == Байрақ/ту == ''Флаг, flagicon'' қазақша дұрыс нұсқасы бар. {{tl|Байрақ}} немесе {{tl|Ту}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:01, 2021 ж. қыркүйектің 11 (+06) :Білемін, жай ғана мен бұл команданы жиі қолданамын. [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 01:05, 2021 ж. қыркүйектің 11 (+06) ::Түсінікті, алайда қазуики болғандықтан сол үлгіні пайдалануды өтінемін (себеп: ол дубликат үлгілерді жою жоспарда бар) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:00, 2021 ж. қыркүйектің 12 (+06) == Туған/қайтысболған == Саламатсыз, тұлғаларға арналған үлгіде: туған/қайтысболған параметрде санмен толтыру керек. ''1.11.1111''. Сонда жасын жазып әлек болмайсыз, әрі автоматты түрде санаттар пайда болады (туған жылдары мен күндері). Сосын туғанжері, қайтысболғанжері деген үлгілер бар: сол арқылы санатта осындай жерде туғандар деген санат пайда болады. Түніксіз болса: ''Крис Эванс'', ''Скарлетт Йоханссон'' мақаласын қарап көріңіз. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:58, 2021 ж. қазанның 26 (+06) :Сәлеметсіз бе, кеңес үшін рахмет. Бастапқыда мен туған күн мен өлімнің осы параметрін білдім. Менің жалғыз қиындықдығым ғасырлар бұрын өмір сүрген тұлғалармен болды. [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 22:29, 2021 ж. қазанның 26 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:29, 2021 ж. желтоқсанның 14 (+06) == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Туғанжері == Саламатсыз, мақалаларға үлгілермен әрлегеңізге рахмет. Туған/қайтыс болған жері параметріне: {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген арнайы үлгілер бар, сонда **** туғандар, **** қайтыс болғандар деген санаттар пайда болады. Сосын дубликат санаттарды алып тастауыңызды өтінемін. Жоғарыда осы туралы айтылған сияқты еді) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:47, 2022 ж. ақпанның 20 (+06) :Сәлеметсіз бе, Мен бәрін түсіндім, кеңес үшін рахмет. [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 23:07, 2022 ж. ақпанның 21 (+06) == Үлес қосу == Саламатсыз, қосып жатқан үлесіңіз өте зор. Алайда үлгілер мен мақаланы толықтырып кеткенде, сәйкесінше дубликат, орынсыз санаттарды алып тастап, мақалаға қатысты жаңа санаттармен алмастыра жүрсеңіз. Мысаллы ретінде ''Виктория сарқырамысы''н қарап кетсеңіз. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:42, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Байрақ/ту, туған қайтыс болған жері == Құрметті қатысушы, қосып жатқан үлесіңіз бен белсенділікке үлкен рахмет) Үлгілерге қазақша Байрақ/ту үлгісін және туған/қайтыс болған жері үлгісін пайдаланып жүрсеңіз дұрыс болып кетер еді. Байрақ үлгілерінде тарихи тулары да бар. Мысалы ретінде өзіңіз өңдеп кеткен Тоқаш Бокин мақаласында азаматтығы параметрінде өзгеріс жасадым. Соған назар аударсаңыз. Бұның айту себебім: flag/flagicon үлгілері қате, ағылшынша әрі дубликат (оларды жою керек келешекте) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:33, 2022 ж. маусымның 17 (+06) :Сәлеметсіз бе Қасымов мырза, бәрін түсіндім, мен бұл команданы қолдануды ұмытып кеттім. Бірақ кеңес үшін рахмет [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 21:44, 2022 ж. маусымның 17 (+06) == Назар аудару == [[Қатысушы талқылауы:Malik Nursultan B#Ким Чен Ын|Мына кемшіліктерге]] назар аударып кетсеңіз [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:07, 2022 ж. шілденің 23 (+06) mkttzbr9zcag5589zk4xnj598hisp2s 3053868 3053865 2022-07-22T18:12:47Z Kasymov 10777 /* Назар аудару */ wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=DISEKenesbek}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 14:55, 2020 ж. қыркүйектің 28 (+06) == Калатрава ордені == Қандай үлгі керек? сіз әрине ағылшынша жазсаңыз жасамайды үлгі (шаблон) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:19, 2020 ж. қарашаның 2 (+06) ([[ОУ:Kasymov|обс.]]) Маған «діни тапсырыс» шаблоны ғана керек болды. Мен оны ағылшынша википедиядан userbox order ретіндегідей қолдануға тырыстым. Мен жай ғана мақала жазу, құру және редактировка жасап өте ыңғайсыз деп айтамын. Мысалы, мақала жасаудың визуал тәсілі бар Орысша және Ағылшы Википедиядағы сияқты. Егер біздің Уикипедияда жоқ болса, онда мен ештеңе айтпаймын. --[[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 19:36, 2020 ж. қарашаның 2 (+06) :Орыс уикиден келген қатысушысыз ғой деймін, тіпті мені белгілеген үлгі де дұрыс емес (маған ешқандай хабарламалар көрінбеді). Ендеше қазақ тілінде жоқ болса тырысып жасап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:51, 2020 ж. қарашаның 19 (+06) :Қазақша Уикипедияда визуал өңдеу бар. Бар болғаны бета нұсқаға өтіп ауыстырсаңыз болды, бәрі ауысады. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 14:27, 2021 ж. мамырдың 17 (+06) == Байрақ/ту == ''Флаг, flagicon'' қазақша дұрыс нұсқасы бар. {{tl|Байрақ}} немесе {{tl|Ту}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:01, 2021 ж. қыркүйектің 11 (+06) :Білемін, жай ғана мен бұл команданы жиі қолданамын. [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 01:05, 2021 ж. қыркүйектің 11 (+06) ::Түсінікті, алайда қазуики болғандықтан сол үлгіні пайдалануды өтінемін (себеп: ол дубликат үлгілерді жою жоспарда бар) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:00, 2021 ж. қыркүйектің 12 (+06) == Туған/қайтысболған == Саламатсыз, тұлғаларға арналған үлгіде: туған/қайтысболған параметрде санмен толтыру керек. ''1.11.1111''. Сонда жасын жазып әлек болмайсыз, әрі автоматты түрде санаттар пайда болады (туған жылдары мен күндері). Сосын туғанжері, қайтысболғанжері деген үлгілер бар: сол арқылы санатта осындай жерде туғандар деген санат пайда болады. Түніксіз болса: ''Крис Эванс'', ''Скарлетт Йоханссон'' мақаласын қарап көріңіз. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:58, 2021 ж. қазанның 26 (+06) :Сәлеметсіз бе, кеңес үшін рахмет. Бастапқыда мен туған күн мен өлімнің осы параметрін білдім. Менің жалғыз қиындықдығым ғасырлар бұрын өмір сүрген тұлғалармен болды. [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 22:29, 2021 ж. қазанның 26 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:29, 2021 ж. желтоқсанның 14 (+06) == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Туғанжері == Саламатсыз, мақалаларға үлгілермен әрлегеңізге рахмет. Туған/қайтыс болған жері параметріне: {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген арнайы үлгілер бар, сонда **** туғандар, **** қайтыс болғандар деген санаттар пайда болады. Сосын дубликат санаттарды алып тастауыңызды өтінемін. Жоғарыда осы туралы айтылған сияқты еді) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:47, 2022 ж. ақпанның 20 (+06) :Сәлеметсіз бе, Мен бәрін түсіндім, кеңес үшін рахмет. [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 23:07, 2022 ж. ақпанның 21 (+06) == Үлес қосу == Саламатсыз, қосып жатқан үлесіңіз өте зор. Алайда үлгілер мен мақаланы толықтырып кеткенде, сәйкесінше дубликат, орынсыз санаттарды алып тастап, мақалаға қатысты жаңа санаттармен алмастыра жүрсеңіз. Мысаллы ретінде ''Виктория сарқырамысы''н қарап кетсеңіз. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:42, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Байрақ/ту, туған қайтыс болған жері == Құрметті қатысушы, қосып жатқан үлесіңіз бен белсенділікке үлкен рахмет) Үлгілерге қазақша Байрақ/ту үлгісін және туған/қайтыс болған жері үлгісін пайдаланып жүрсеңіз дұрыс болып кетер еді. Байрақ үлгілерінде тарихи тулары да бар. Мысалы ретінде өзіңіз өңдеп кеткен Тоқаш Бокин мақаласында азаматтығы параметрінде өзгеріс жасадым. Соған назар аударсаңыз. Бұның айту себебім: flag/flagicon үлгілері қате, ағылшынша әрі дубликат (оларды жою керек келешекте) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:33, 2022 ж. маусымның 17 (+06) :Сәлеметсіз бе Қасымов мырза, бәрін түсіндім, мен бұл команданы қолдануды ұмытып кеттім. Бірақ кеңес үшін рахмет [[Қатысушы:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Dimash Kenesbek|талқылауы]]) 21:44, 2022 ж. маусымның 17 (+06) == Назар аудару == [[Қатысушы талқылауы:Malik Nursultan B#Ким Чен Ын|Мына кемшіліктерге]] назар аударып кетсеңіз (санат пен дереккөз үлгісін қалай қою керектігі жайлы) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:07, 2022 ж. шілденің 23 (+06) sbm8j90nis3l0fiw253cj284c8ggjgu 0 664563 3053834 3053269 2022-07-22T16:57:30Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Омарбекова Асель Сайлаубековна|Омарбекова Асель Сайлаубековна]] ([[User talk:Омарбекова Асель Сайлаубековна|т]]) өңдемелерінен [[User:Kasymov|Kasymov]] соңғы нұсқасына қайтарды wikitext text/x-wiki {{Ғалым |Есімі = Еркін Әнуәрұлы Оңғарбаев |Шынайы есімі = |Суреті = Еркин_Ануарович_Онгарбаев.jpg |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = |Туған күні = 03.06.1961 |Туған жері = {{туғанжері|Созақ ауданы|Созақ ауданында}}, [[Шолаққорған]], [[Түркістан облысы|Шымкент облысы]], Қазақ КСР |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = |Ғылыми аясы = Құқықтану |Жұмыс орны = |Ғылыми дәрежесі = Заң ғылымдарының докторы |Ғылыми атағы = Профессор |Альма-матер = КСРО ІІМ Қарағанды жоғары мектебі (1984) |Марапаттары = {{Құрмет ордені}}{{Астана медалі|Астана медалі}} {{ҚР тәуелсіздігіне 10 жыл медалі}} {{ҚР Конституциясына 10 жыл}} {{Астанаға 10 жыл медалі}} {{ҚР Конституциясына 20 жыл}} {{Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл медалі}} [[Сурет: Medal20Astana.png|40px|Қазақстан мемлекеттік сыйлығы]] {{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{Парасат ордені}} |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = |Commons = |Ғылыми жетекші = А.В. Наумов - кеңес және орыс заңгері, заң ғылымдарының докторы, профессор |Атақты шәкірттері = |Несімен белгілі = Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің оқу ісі жөніндегі проректоры }} '''Еркін Әнуәрұлы Оңғарбаев''' ([[1961 жыл|1961]] жылы 3 қыркүйекте Шымкент облысы ([[Түркістан облысы]]), [[Созақ ауданы]], [[Шолаққорған]] ауылында туған<ref>''[https://centrasia.org/person2.php?st=1499797466 ОНГАРБАЕВ Еркин Ануарович]''. centrasia.org. </ref>) — қазақстандық ғалым-құқықтанушы, қазақстандық жоғары білім мен ғылымның көрнекті қайраткері. [[Еуразия ұлттық университеті|Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті]]нің оқу ісі жөніндегі проректоры ([[2014 жыл|2014]] - [[2015 жыл|2015]], [[2020 жыл|2020]] – қазіргі кезең)<ref name="multiple">''[https://www.enu.kz/ru/kontakti/rukovodstvo/ Проректоры] ''. www.enu.kz.</ref> Ресейдің заң ғылымдарының докторы (1999 жыл), Қазақстанның заң ғылымдарының докторы ([[2000 жыл|2000]] жыл), профессор ([[2002 жыл|2002]] жыл), [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ның құрметті мүшесі (2007 жыл), Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері ([[2011 жыл|2011]] жыл), Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану Ғылымдары Академиясының академигі (2019 жыл)<ref name="multiple2">''[https://kaznaen.kz/?page_id=277 Члены КазНАЕН] ''. Казахстанская национальная академия естественных наук.</ref>, Қазақстанның құрметті заңгері (2020)<ref>''[http://www.jurist-kaz.kz/news/nagrazhdenie-medalyu-pochetnyiy-yurist/ Награждение медалью «Почетный юрист»]''. Республиканское общественное объединение "Казахстанский союз юристов" (28 августа 2020) </ref>. == Өмірбаяны == 1961 жылғы 3 қыркүйекте Шымкент облысы, Созақ ауданы, Шолаққорған ауылында дүниеге келген. Шымкент облысының Шымкент қаласының С.М. Киров атындағы №9 орта мектепті бітірген. Оны бітіргеннен кейін 1980 жылы КСРО ІІМ Қарағанды жоғары мектебінің тыңдаушысы болып, 1984 жылы «құқықтану» мамандығы бойынша диплом алып шықты. 1987 жылдан бастап КСРО ІІМ Мәскеу жоғары мектебінің (МЖМ) қылмыстық құқық кафедрасының адъюнкті болды (Мәскеу қ.). ІІМ МЖМ 1990 жылы бітірді. 1990 жылы (Мәскеу қ.) заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін «Қылмыстардың жіктелуі және оның қылмыстық-құқықтық маңызы» тақырыбында диссертация қорғады. Заң ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін 1999 жылы Ресей Ғылым Академиясының мемлекет және құқық институтында (Мәскеу қ.) «Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы бойынша қылмыстарды жіктеудің теориялық мәселелері» атты тақырыпта диссертациясын қорғады. 2002 жылы Қазақстан Республикасы Жоғары аттестациялық комиссиясының шешімімен профессор ғылыми атағы берілді. === Еңбек қызметінің тізілімі === * 1984-1996 жылдары комсомол комитетінің хатшысы, оқытушы, аға оқытушы, доцент, Қарағанды жоғары мектебінің бөлім бастығы. * 1996-1997 жылдары - Қазақстан Республикасы Мемлекеттік тергеу комитетінің ерекше тапсырмалар жөніндегі аға инспекторы. * 1997-1999 - Қарағанды жоғары мектебі бастығының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары. * 1999-2000 жылдары - Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті оқу орындары басқармасының бастығы. * 2000-2003 жылдары - Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Төрағасының кеңесшісі. * 2007-2010 - Қазақ гуманитарлық заң университетінің проректоры, бірінші проректоры, вице-президенті. * 2007-2010 - Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің төрағасы. * 2010-2011 - «Парасат» ұлттық ғылыми-технологиялық холдингі» АҚ Басқарушы директоры – Басқарма мүшесі. * 2011-2012 - «Астана» университетінің ректоры. * 2013-2014 жылдары - Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Заң факультетінің деканы. * 2014-2015 - Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің оқу ісі жөніндегі проректоры. * 2015-2016 - Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанындағы Құқық қорғау органдары Академиясының бірінші проректоры. * 2017<ref>''[https://www.inform.kz/ru/erkin-ongarbaev-naznachen-predsedatelem-komiteta-po-delam-religiy_a3092828 Еркин Онгарбаев назначен председателем Комитета по делам религий]'' </ref> -2018<ref>''[https://www.zakon.kz/4935732-erkin-ongarbaev-osvobozhden-ot.html Еркин Онгарбаев освобожден от должности председателя Комитета по делам религий МДРГО]''</ref> ҚР Дін істері және азаматтық қоғам министрлігі Дін істері комитетінің төрағасы. * 2019-2020 – «Отандастар қоры» КеАҚ басқарушы директоры<ref>''[https://online.zakon.kz/document/?doc_id=30126675#pos=11;67 Онгарбаев Еркин Ануарович (персональная справка)]'' Параграф Онлайн.</ref>. * 01.2020-дан Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің оқу ісі жөніндегі проректоры, Басқарма мүшесі-академиялық мәселелер жөніндегі проректор<ref name="multiple">''[https://www.enu.kz/ru/kontakti/rukovodstvo/ Проректоры] ''. www.enu.kz.</ref>. === Академиялық және құрметті атақтары === * 2007 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының құрметті мүшесі болып сайланды. * 2019 жылы Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану Ғылымдары Академиясының академигі болып сайланды<ref name="multiple2">''[https://kaznaen.kz/?page_id=277 Члены КазНАЕН] ''. Казахстанская национальная академия естественных наук.</ref>. * 2021 жылдан «Bolashak» Академиясының құрметті профессоры * 2021 жылдан ҚР ІІМ Қарағанды Академиясының құрметті профессоры === Отбасы === Үйленген, үш баласы, екі немересі бар. == Наградалары мен атақтары == === Мемлекеттік наградалар === * «Құрмет» ордені (2006); * «Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері» (2011); * Мерейтойлық медальдар – «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл» (2001), * «Қазақстан Конституциясына 10 жыл» (2005), * «Астанаға 10 жыл» (2007), * «Қазақстан Конституциясына 20 жыл» (2015), * «Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл» (2015), * «Астанаға 20 жыл» (2018), * «Қазақстан Конституциясына 25 жыл» (2020)<ref>'' [https://www.enu.kz/ru/info/novosti-enu/60644/ Заседание Ученого совета №1 в онлайн-формате]'' www.enu.kz (03.09.2020)</ref> * «Астана» естелік медалі (2006) * "Парасат" ордені (2021) === Төсбелгілер === * «ҚР білім саласының құрметті қызметкері» (2004) * «Қазақстан Республикасы ғылымды дамытуға сіңірген еңбегі үшін» (2006) * «Ы. Алтынсарин» (2008) * «Мемлекеттік қызмет үздігі» (2018) * «Қазақстанның құрметті заңгері» (2020) * Қазақстан халқы Ассамблеясының "Бірлік" жоғары марапаты (2021); * "Nur Otan" партиясының "Белсенді қызметі үшін" медалі (2021); * Қазақ ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясының Әл-Фараби атындағы алтын медалі (2021); * ҚР Судьялар одағының "Жеті жарғы"құрмет белгісі (2021). === Министрлік, ведомства, қоғамдық ұйым наградалары === '''Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ''' * «Л.Н. Гумилев атындағы Евразия ұлттық университеті заң факультетіне 15 жыл» медалі (2014) * Л.Н. Гумилев атындағы Евразия ұлттық университеті білім және ғылымды дамытуға қосқан үлесі үшін «Лев Гумилев» медалі (2015) * «Л.Н. Гумилев атындағы Евразия ұлттық университетіне 20 жыл» (2016) * «Л.Н. Гумилев атындағы Евразия ұлттық университеті заң факультетіне 20 жыл» (2019) * Л.Н. Гумилев атындағы Евразия ұлттық университеті білім және ғылымды дамытуға қосқан үлесі үшін «Күлтегін» медалі (2020) * «Л.Н. Гумилев атындағы Евразия ұлттық университетіне 25 жыл» (2021) '''Тағы басқа''' * «Академик А.И. Бараевтың туғанына 100 жыл» естелік медалі (2008) * «КАЗГЮУ-ге 15 жыл» медалі (2009) * «С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің дамуына қосқан үлесі үшін» төсбелгісі (2009) * «Қазақстан Республикасы Қаржы полициясына 15 жыл» төсбелгісі (2009) * «Семей-Невада» антиядролық қозғалысына 20 жыл» медалі (2009) * «Қазақстан полициясына 20 жыл» медалі (2012) * ҚР Конституциялық Кеңесінің «Конституциялық заңдылықты нығайтуға қосқан үлесі үшін» медалі (2013) * КазГЮУ-дің 20 жылдығына «Ерен еңбегі үшін» медалі (2014)<ref>'' [https://www.enu.kz/ru/info/novosti-enu/26899/ Декан юридического факультета Еркин Онгарбаев награжден медалью «Ерен еңбегі үшін»]'' www.enu.kz (17.03.2014)</ref> * «Қазақстан Республикасының прокуратурасына 20 жыл» медалі (2015) * "Айрықша еңбегі үшін" Шоқан Уалиханов атындағы Көкшетау Университетінің медалі (2021). '''Алғыс хаттар мен Құрмет грамоталары''' * Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Алғыс хаты. * Қазақстан Республикасының Президенті Қ-Ж.К. Тоқаевтың Алғыс хаты. * Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның төрағасы Қ.Сұлтановтың алғысы. * Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның төрағасы Ж.Әбділдиннің алғысы. * Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі Қ.Әбдірахмановтың Алғыс хаты. * Татарстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – ТР Білім және ғылым министрі Э.Н. Фаттаховтың Алғыс хаты<ref>'' [https://wooden-wheeled20.rssing.com/chan-11309265/all_p59.html Вопросы использования интеллектуальной собственности и путей коммерциализации научных разработок и технологий обсудили на семинаре в ЕНУ]'' (27 февраля 2015)</ref>. * «Нұр Отан» партиясы Астана филиалы төрағасының бірінші орынбасары С.Ахметовтің Алғыс хаты. * «Отандастар қоры» КеАҚ Президенті Н.Әбіқаевтың Алғыс хаты. * Колледждер қауымдастығы президиумының Алғыс хаты. * Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Төрағасы Қ.Мәмидің Құрмет грамотасы. * Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрі Ж.Түймебаевтың Құрмет грамотасы. * Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрі Ж.Құлекеевтің Құрмет грамотасы. == Ұйымдарға мүшелік == * «Нұр Отан» партиясының мүшесі<ref>'' [https://www.inform.kz/ru/3-sentyabrya-kalendar-kazinforma-dni-rozhdeniya_a3559767 3 сентября. Календарь Казинформа «Дни рождения»]'' (3 сентября 2019)</ref>. * Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Сараптамалық кеңес мүшесі * Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты жанындағы ғылыми-консультативтік кеңестің мүшесі * «Ғылым қоры» АҚ Директорлар кеңесінің мүшесі (2007-2010) * «Парасат» ҰҒТХ» АҚ Директорлар кеңесінің мүшесі (2007-2010) * Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның мүшесі (2012-2016) * Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің 6D030100 – «Құқықтану», 6D030200 – «Халықаралық құқық» мамандықтары бойынша докторлық диссертация қорғау, философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін беру жөніндегі диссертациялық кеңесінің төрағасы (2015) * Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы жанындағы Құқық қорғау органдары Академиясының философия докторы (PhD), «Құқықтану» және «Құқық қорғау қызметі» білім беру бағдарламаларының бейіні бойынша доктор дәрежесін беру үшін докторлық диссертацияларды қорғау жөніндегі диссертациялық кеңестің төрағасы (2015-2016) * Әр жылдары КАЗГЮУ (ҚАЗГЗУ), Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Қарағанды «Болашақ» университеті, ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті Академиясында докторлық диссертацияларды қорғау жөніндегі диссертациялық кеңестердің мүшесі болды. * Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі жанындағы Қоғамдық кеңестің мүшесі (2016-2017). * Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Сараптамалық кеңесінің мүшесі. * Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің ғылыми-сарапшылық кеңесінің мүшесі. * Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныстарды тұжырымдау жөніндегі жұмыс тобының мүшесі (2022) == Библиография == 150-ден астам ғылыми еңбектің авторы: қылмыстық құқық, криминология, құқықтың теориялық мәселелері, білім беру және ғылыми-зерттеу қызметі мәселелері бойынша монографиялар, оқулықтар, оқу құралдары. <br> Қылмыстарды жіктеудің жалпы теориялық мәселелерін, олардың қылмыстық құқықтағы әлеуметтік-құқықтық мәнін зерттейді; көптеген шетелдік дереккөздерді Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығының ғылыми айналымына енгізген, қылмыстарды жіктеу мәселелері бойынша отандық және қылмыстық заңнамаға тарихи-құқықтық талдау жүргізеді<ref>'' [https://www.dissercat.com/content/teoreticheskie-problemy-klassifikatsii-prestuplenii-po-ugolovnomu-pravu-respubliki-kazakhsta Теоретические проблемы классификации преступлений по уголовному праву Республики Казахстан]'' disserCat - электронная библиотека диссертаций</ref>. Қылмыстардың санаттары олардың ауырлығы мен қылмыстық жауапкершілігіне байланысты зерделенді, талданды, сондай-ақ қылмыстарды жіктеудің рөлі мен қылмыстық-құқықтық маңызы анықталып, зерттелді. <br>Автор көптеген ғылыми еңбектердің нәтижесінде Қазақстан Республикасының заң ғылымының дамуына үлкен үлес қосты. <br>Қылмыстық құқық саласында ғылыми мектеп құрылды. <br>Ғалымның жетекшілігімен үш докторлық және он жеті кандидаттық диссертация, сондай-ақ PhD докторының екі диссертациясы қорғалды. === Монографиялар === * Классификация преступлений и ее правовое значение // КВШ ГСК РК. Караганда, 1996 г. * Категория преступлений небольшой тяжести по уголовному праву Республики Казахстан // КВШ КНБ РК. Караганда, 1998 г. * Тяжкие преступления по уголовному праву Республики Казахстан // Фолиант. Астана, 2001 г. === Оқулықтар, оқу құралдары === * Теоретические основы классификации преступлений в уголовном законе // Учебное пособие. ВШ МВД РК. Караганда, 1992 г. * Уголовно-правовое значение классификации преступлений в Общей части уголовного права // Учебное пособие. ВШ МВД РК, Караганда, 1994 г. * Понятие преступления по уголовному праву Республики Казахстан // Лекция. - Караганда: ВШ МВД РК. 1995 г. * Комментарий к Указу Президента Республики Казахстан, имеющему силу закона, от 17 марта 1995 года // Учебно - практическое пособие. КВШ МВД РК. Караганда, 1995 г. * Словарь основных понятий и терминов Общей части уголовного права // ВШ ГСК РК. Караганда, 1996 г. * Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімі бойынша негізгі ұғымдар мен терминдердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. КР МТК Қарағанды жоғары мектебі. Қарағанды, 1996 ж. * Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы // Оқулық. Болашақ – Баспа. Қарағанды, 2005 ж. - 248 бет. === 2020-2021 жылдары жарияланған негізгі ғылыми мақалалар === * Халықаралық үлгілерге сай // Ana Tili, 11-17 маусым 2020 ж., №23(1543) * Legal analysis of state support for compatriots abroad enshrined in Kazakhstan // ARTÍCULOS UTOPÍA Y PRAXIS LATINOAMERICANA. AÑO: 25, n° EXTRA 6, 2020, pp. 29-39 REVISTA INTERNACIONAL DE FILOSOFÍA Y TEORÍA SOCIAL CESA-FCES-UNIVERSIDAD DEL ZULIA. MARACAIBO-VENEZUELA ISSN 1316-5216 / ISSN-e: 2477-9555//https://produccioncientificaluz.org/index.php/utopia/article/view/33506 (Scopus, бірлескен авторлықта)<ref>''Y.A. ONGARBAYEV, A.M. NURMAGAMBETOV, S.B. ZHARKENOVA, G.G. GALIAKBAROVA. [https://produccioncientificaluz.org/index.php/utopia/article/view/33506 Legal analysis of state support for compatriots abroad enshrined in Kazakhstan (англ.)]'' Serbiluz (2020)</ref>. * Flexible Model for Organizing Blended and Distance Learning // Computational Science and Its Applications – ICCSA 2020. 20th International Conference, Cagliari, Italy, July 1–4, 2020, Proceedings, Part II (Scopus, бірлескен авторлықта)<ref>''Gulmira Bekmanova, Yerkin Ongarbayev. [https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-58802-1_21 Flexible Model for Organizing Blended and Distance Learning (англ.)]'' Springer.com. Springer.com (2 October 2020)</ref>. * Образование. Реалии. Или: сделай шаг первым // Дистанционное образование в период пандемии: сборник статей / главный редактор Сыдыков Е. – Нур-Султан: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2020. – 435. С. 59-70 * Экзамен, выдержанный всей страной // Дистанционное образование в период пандемии: сборник статей / главный редактор Сыдыков Е. – Нур-Султан: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2020. – 435. С. 48-59 * Интеграция в учебную деятельность открытых онлайн-курсов // Дистанционное образование: новые вызовы глобального масштаба: сборник статей, часть 2 / главный редактор Сыдыков Е.Б. – Нур-Султан, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2020. – 447. С. 29-31 (бірлескен авторлықта) * Kazakhstan Legislation In The Religious Sphere: History And Prospects For Development // REPORTS OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN. ISSN 2224-5227. Volume 2, Number 330 (2020), 81-92 Р. (бірлескен авторлықта) * Actual Issues Of Supporting Compatriots Abroad: International Experience And Prospects For Improving National Legislation // N E W S OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN. SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES. ISSN 2224-5294. Volume 2, Number 330 (2020), 123-132 Р. (бірлескен авторлықта) * Personalized training model for organizing blended and lifelong distance learning courses and its effectiveness in Higher Education // Journal of Computing in Higher Education // https://doi.org/10.1007/s12528-021-09282-2 (бірлескен авторлықта) * Intelligent learning systems for LLL courses: Intelligent learning systems for LLL courses // ACM International Conference Proceeding Series, 2021, Р. 26-27 (бірлескен авторлықта) * Евразийский национальный университет: успехи в реалиях вызовов // Ректор ВУЗА. №10. 2020. С. 6-7 * The Education System is a Driver of Societal Transformation in Digital Format // Higher Education in Russia and Beyond / №2(27) / Spring 2021. pp. 24-26 (в соавторстве) * Қашықтан оқыту цифрлық дағдыны үздіксіз дамытуды талап етеді // inbusiness.kz. 20 желтоқсан 2020 // https://inbusiness.kz/kz/news/kashyktan-okytu-cifrlyk-dagdyny-uzdiksiz-damytudy-talap-etedi * От созидания к инновационному развитию // Казахстанская правда от 22 июня 2021 г. №116 (29493) - С.7 * Евразийский национальный. Современный университет современного государства // Білімді ел. Образованная страна // Республикалық білімділік қоғамдық-саяси газеті. 18 мамыр 2021. №19 (273). С.3 * Уголовная политика в системе обеспечения правовой безопасности // ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия Право. № 3(136)/2021. С.105-112 (бірлескен авторлықта) * Криминалистические методы решения задач уголовного судопроизводства в свете реализации правовой политики // СБОРНИК МАТЕРИАЛОВ Международной научно-практической конференции «ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ УГОЛОВНОГО ПРАВА В СВЕТЕ РЕАЛИЗАЦИИ ПРАВОВОЙ ПОЛИТИКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН». Нур-Султан: ИП «Булатов А.Ж.», 2021. 330 с. С. 247-250 (бірлескен авторлықта) * Совершенствование российского уголовного законодательства о противодействии преступлениям в сфере спорта // Вестник Санкт-Петербургского университета. Право. 2021. Т.12. Вып.3. С. 604-620 (бірлескен авторлықта) == Е.А. Оңғарбаев туралы мақалалар == * Сарсембаев М.А. Видный юрист и опытный организатор / «Казахстанская правда» от 3 сентября 2016 // https://kazpravda.kz/n/vidnyy-yurist-i-opytnyy-organizator/ * Тлепина Ш.В. Көрнекті ғалым-заңгер, заң білімі мен ғылымын ұйымдастырушысы // Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің хабаршысы.  Гуманитарлық ғылымдарсериясы. 2017.- № 3 (118). – 425-431 б. * Тлепина Ш.В. Видный ученый-юрист, организатор юридического образования и науки // Право и государство. 2016. - № 4 (73). – С.115-120 [http://repository.kazguu.kz/bitstream/handle/123456789/217/20.%20%D0%A2%D0%BB%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%A8.%D0%92.%20%D0%A1.%20115-120.pdf?sequence=1&isAllowed=y] * Даурембекова А. ВЫПУСКНИКИ КАРАГАНДИНСКОЙ АКАДЕМИИ МВД РК ИМ. БЕЙСЕНОВА – ГОРДОСТЬ КАЗАХСТАНСКОЙ ЮРИСПРУДЕНЦИИ // Человек и Закон. 18 октября 2019 г. // [http://astanazan.kz/?p=1241] * Ахпанов А.Н., Сембекова Б.Р. УЧЕНЫЙ, ОРГАНИЗАТОР ОБРАЗОВАНИЯ, ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ДЕЯТЕЛЬ // Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия: Право. № 3(136)/2021. С.8-10 * Абдрасулов Е.Б. ЧЕЛОВЕКУ ВЫСОКИХ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ И НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ОНГАРБАЕВУ ЕРКИНУ АНУАРОВИЧУ - 60 ЛЕТ // НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ «ВЕСТНИК АКАДЕМИИ ПРАВООХРАНИТЕЛЬНЫХ ОРГАНОВ»№ №3 (21) 2021. С.10-12 [https://vestnikacademy.kz/wp-content/uploads/2021/10/vestnik_21_2021.pdf] * Галиакбарова Г.Г. Заңгер-ғалым Еркін Оңғарбаев 60-жылдық мерейтойын атап өтуде [https://kaz.zakon.kz/5079510-za-ger-alym-erk-n-o-arbaev-60-zhyldy.html], Көрнекті заңгер-ғалым Еркін Оңғарбаев 60 жасқа толды [https://anatili.kazgazeta.kz/news/59566], Выдающийся ученый-юрист Еркин Онгарбаев отмечает 60-летний юбилей [https://dknews.kz/ru/stil-zhizni/199506-vydayushchiysya-uchenyy-yurist-erkin-ongarbaev] , [https://dknews.kz/kz/aza-tilindegi-ma-alalar/199508-kornekti-zanger-galym-erkin-ongarbaev-60-zhyldyk] * Қамзабекұлы Д. Аманатқа адалдық. / «Астана Ақшамы». 3 Қыркүйек, 2021 [https://www.astana-akshamy.kz/amanatqa-adaldyq/] * Мукашева А.А. Юбилей учителя, ученого, человека. / «Вечерняя Астана». 03 сентября 2021 [https://vechastana.kz/yubilej-uchitelya-uchenogo-cheloveka/] * Бейбитов М. О талантливом ученом и педагоге / Юридическая газета. 3 сентября 2021 г. №69-70 * Сомжүрек Б. Жақсы адам мен жақсы іс – жалпыға ортақ / Заң газеті. 3 Қыркүйек, 2021 * Сақ Қ. Зиялылық заңғары / Turkystan. Халықаралық саяси апталық. 2 Қыркүйек, 2021 [https://turkystan.kz/article/154374-ziyalylyk-zangary/] * Тлепина Ш.В. Видный ученый-юрист, организатор юридического образования и науки / Білімді ел. Образованная страна. 31 августа 2021 г. [https://bilimdinews.kz/?p=166601] * Нургали К. Профессионализм, выверенный пандемией / Білімді ел. Образованная страна. 24 августа 2021 г. [https://bilimdinews.kz/?p=165596] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * http://alashainasy.kz/omir/erkn-anuarulyi-ongarbaev-53545/ * https://egemen.kz/article/161432-erkin-onhgharbaev-barlyq-taraptardynh-usynysyn-toghystyrghan-zhoba-boldy [[Санат: Қазақстан саясаткерлері]] [[Санат:Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы корреспондент мүшелері]] [[Санат:Заң ғылымдарының докторлары]] [[Санат:Еуразия ұлттық университетінің профессорлары]] ruz0vikoj5mp20pxg7hbfs8qmfoysuh 0 667516 3054006 2945197 2022-07-23T11:36:11Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары|Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Спортшы |есімі = Ким Ки Хун |шынайы есімі = |суреті = |сурет ені = |сурет тақырыбы = |жынысы = |толық есімі = |туған кездегі есімі = |лақап аты = |азаматтығы = {{байрақ|Корея Республикасы}} |мамандандыру = [[Шорт-трек|Шорт трекші]] |клубы = |туған күні = 14.07.1967 |туған жері = {{туғанжері|Сеул|Сеулде}} |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |карьера жылдары = |бапкерлері = |бойы = |салмағы = |атақтары = |медальдары = |ортаққор = }} '''Ким Ки Хун''' — [[Корея Республикасы|оңтүстік кореялық]] шорт-трекші. 1992, 1994 жылғы [[Қысқы Олимпиада ойындары]]ның чемпионы. Сегіз дүркін әлем чемпионы. [[1992 жылғы Қысқы Олимпиада ойындары|1992 жылғы Олимпиада ойындарында]] екі рет чемпион атанды. 2002 жылы Шорт-тректен Корея құрамасының жаттықтырушысы болды. {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Алфавит бойынша шорт-трекшілер]] [[Санат:1992 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:1994 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:Шорт-тректен Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Корея Республикасының Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Корея Республикасы шорт-трекшілері]] [[Санат:Шорт-тректен Азия ойындары чемпиондары]] [[Санат:Корея Республикасының Азия ойындары чемпиондары]] [[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]] n8gi1eml3lx2ngfirkvk1rcls55t64q 0 667530 3054009 2988962 2022-07-23T11:37:20Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары|Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Спортшы |есімі = Мириам Бедар |шынайы есімі ={{lang-fr|Myriam Bédard}} |суреті = Myriam_Bedard.jpg |сурет ені = 200px |сурет тақырыбы = |жынысы = Әйел |толық есімі = |туған кездегі есімі = |лақап аты = |азаматтығы = {{байрақ|Канада}} |мамандандыру = Биатлонщы |клубы = |туған күні = 22.12.1969 |туған жері = [[Квебек (қала)|Квебек]], [[Канада]] |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |карьера жылдары = 1984-1998 |бапкерлері = |бойы = |салмағы = |атақтары = |медальдары = |ортаққор = }} '''Мириам Бедар''' ({{lang-fr|Myriam Bédard}}; 22 желтоқсан 1969<ref>https://olympics.com/ru/athletes/myriam-bedard</ref>) — [[Канада|канадалық]] [[Биатлон|биатлоншы.]] == Карьерасы == 1992, 1994, 1998 жылғы [[Қысқы Олимпиада ойындары|Қысқы Олимпиадаларға]] қатысты. Канаданың ең табысты биатлоншысы. Биатлоннан Олимпиада чемпионы атанған жалғыз Еуропадан тыс елдердің өкілі. == Жетістіктері == * Қысқы Олимпиада чемпионы: [[1994 жылғы Қысқы Олимпиада ойындары|1994]] * Қысқы Олимпиада қола жүлдегері:[[1992 жылғы Қысқы Олимпиада ойындары|1992]] * Әлем чемпионы: 1993 == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20121107162936/http://www.cbc.ca/news/canada/story/2004/03/01/pelletier_040301.html "Pelletier fired from Via Rail"] * [https://web.archive.org/web/20070928033530/http://www.cp.org/english/online/OnlineFullStory.aspx?filename=n122306a&newsitemid=44707025&languageid=1 "U.S. Marshalls arrest Olympian Myriam Bédard on Canadawide warrant"] * [https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/01/08/AR2007010801667.html "The Mysterious Comedown of a Canadian Olympic Darling"] {{бастама}} {{сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Алфавит бойынша биатлоншылар]] [[Санат:Канада биатлоншылары]] [[Санат:Биатлоннан Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Канада Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:1994 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:1992 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарының қола жүлдегерлері]] [[Санат:Биатлоннан әлем чемпиондары]] [[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]] fj5b9sedlb8sxumlutev6ucx79notq1 0 669349 3053845 2929708 2022-07-22T17:38:45Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары|Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{спортшы |есімі = Элизабета Липа |суреті = Elisabeta_Lipă_1992cr.jpg |сурет ені = 200px |жынысы =Әйел |мамандандыру = академиялық есу |азаматтығы ={{байрақ|Румыния}} |туған күні = 26.10.1964 |туған жері = Сирет |медальдары = }} '''Элисабета Липа'''<ref name="ГикГупало2017">https://books.google.com/books?id=E5eZAgAAQBAJ&pg=PT222</ref> ({{lang-ro|Elisabeta Lipă}}; также '''Липэ-Оленюк,''' {{туғанкүні|26|10|1964}}, {{туғанжері|Сирет|Сучавада|Сирет (қала)}}) — румыниялық ескекші, [[Академиялық есу|академиялық есуден]] әлем және Олимпиада чемпионы. Олимпиаданың бес дүркін чемпионы, алты Олимпиадаға қатысқан (1984-2004). == Жетістіктері == === [[Олимпиада ойындары]] === * Чемпионы: 1984, 1992, 1996, 2000, 2004 * Күміс жүлдегер: 1988, 1992 * Қола жүлдегер: 1988 === [[Академиялық есуден әлем чемпионаты|Әлем чемпионаты]] === * Чемпион: 1989 * Күміс жүлдегер: 1985, 1986, 1987, 1989, 1991, 1994, 1996, 2003 * Қола жүлдегер: 1983, 1994 == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * {{SportsReference|ol/elisabeta-oleniuc-lipa-1|NAME=Элисабета Липэ}} {{сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Алфавит бойынша академиялық ескекшілер]] [[Санат:Румыния академиялық ескекшілері]] [[Санат:Академиялық есуден Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Академиялық есуден әлем чемпиондары]] [[Санат:Румыния Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:1984 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:1992 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:1996 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:2000 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:2004 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:1988 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының күміс жүлдегерлері]] [[Санат:1992 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының күміс жүлдегерлері]] [[Санат:1988 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының қола жүлдегерлері]] [[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]] sm5foz0scblsvyrbes3sxjdtedwbzoi 0 669792 3054007 2931432 2022-07-23T11:36:57Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары|Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Спортшы | есімі = Лина Черязова | суреті = Lina Cheryazova. Stamp of Uzbekistan, 2001.jpg | сурет ені = 250px | жынысы = әйел | азаматтығы = {{URS}} → {{UZB}} | клубы = | туған күні = 1.11.1968 | туған жері = [[Ташкент]] | қайтыс болған күні = 23.3.2019 | қайтыс болған жері = [[Новосібір]], [[Ресей]] | карьера жылдары = 1989—1998 | бапкерлері = [[Дмитрий Кавунов]] | медальдары = }} '''Лина Анатольевна Черязова''' ({{lang-uz|Lina Anatolievna Cheryazova}}; [[1 қараша]] [[1968 жыл]]<ref>[https://olympics.com/ru/athletes/lina-cheryazova Оlympics.com/ru]</ref>, [[Ташкент]] — [[23 наурыз]] [[2019 жыл]], [[Новосібір|Новосибирск]]) — КСРО-лық және өзбекстандық фристайлшы, акробатикадан [[1994 жылғы Қысқы Олимпиада ойындары|1994 жылғы қысқы Олимпиада ойындарының]] және 1993 жылғы әлем чемпионы. Өзбекстаннан шыққан жалғыз [[Қысқы Олимпиада ойындары|Қысқы Олимпиада ойындарының]] чемпионы. Өзбекстанның еңбек сіңірген спорт шебері. == Өмірбаяны == 1992 жылғы Қысқы Олимпиадада 5-орын алды. 1993 жылы Аустрияда өткен әлем чемпионатында жеңімпаз атанды. Содан кейін 1994 жылы ол Лиллехаммердегі Қысқы Олимпиада ойындарында жеңіске жетті, осылайша фристайл акробатикадан бірінші Олимпиада чемпионы болды (Альбертвилльде 1992, ресми бағдарлама тек могул болды). Іріктеуде Черязова 12-орынды иеленді, сондықтан ол финалда бірінші болып ойнауға мәжбүр болды. Нәтижесінде Черязова швед Мари Линдгренді 1 ұпай артта қалдырды. 1998 жылы да қысқы Олимпиада ойындарына қатысты. 1999 жылы карьерасын аяқтап, Новосібірге тұрақтап қалды. 2019 жылы науқастан қайтыс болды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{бастама}} {{сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Ташкентте туғандар]] [[Санат:Алфавит бойынша фристайлшылар]] [[Санат:Өзбекстан фристайлшылары]] [[Санат:Өзбекстан Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:1994 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:Фристайлдан әлем чемпиондары]] [[Санат:Фристайлдан Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]] rsuufyf8yowxp0ewltoywd2ceh4ym0p 0 669828 3054011 2931746 2022-07-23T11:37:40Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары|Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{спортшы |есімі=Стине Лисе Хаттестад |суреті= |туған күні=30.04.1966 |бойы=172 см |салмағы=64 кг |азаматтығы={{байрақ|Норвегия}} |медальдары=}} '''Стине Лисе Хаттестад Братсберг''' ({{lang-no|Stine Lise Hattestad Bratsberg}}; [[30 сәуір]] [[1966 жыл]]<ref>https://olympics.com/ru/athletes/stine-lise-hattestad</ref>, [[Осло]], [[Норвегия]]) — норвегиялық фристайлшы, [[1994 жылғы Қысқы Олимпиада ойындары|1994 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарының]], 1993 жылғы әлем чемпионы. == Жетістіктері == {| class="wikitable" ! colspan="3" | === Олимпиада === |- |Алтын |Лиллехаммер 1994 |могул |- |Қола |Альбервиль 1992 |могул |- ! colspan="3" | === Әлем чемпионаты === |- |Алтын |Альтенмаркт 1993 |могул |} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Бастама}} {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Норвегия фристайлшылары]] [[Санат:Фристайлдан әлем чемпиондары]] [[Санат:Фристайлдан Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:Норвегия Олимпиада чемпиондары]] [[Санат:1994 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарының чемпиондары]] [[Санат:1992 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарының қола жүлдегерлері]] [[Санат:Алфавит бойынша фристайлшылар]] [[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]] 46g6ckq5qozyhbj6msje0tm695nr7ru 0 673029 3054004 2943161 2022-07-23T11:34:54Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Аатақты тұлғалары */ wikitext text/x-wiki '''Олимп''' — Украинаның [[Харьков]] қаласындағы регби клубы, [[2005 жыл|2005 жылы]] құрылған. == Жетістіктері == * Украина чемпионы — 15 (2005, 2006, 2007-08, 2008-09, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019) ** Күміс жүлдегер — 1 (2007) * Украина кубогы — 9 (2005, 2006, 2007, 2009, 2010, 2011, 2015, 2016, 2017) * Регби-7 бойынша Украина чемпионы — 10 (2008, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019) * Регби-7 бойынша Украина кубогы — 7 (2012, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019 ) == Атақты тұлғалары == === Ойыншылары === * Владислав Адажиник * Вячеслав Красильник * Олег Косарев * Сергей Церковный == Сілтемелер == * http://rcolimp.com.ua/ {{Бастама}} [[Санат:Алфавит бойынша регби клубтары]] [[Санат:Украина регби клубтары]] [[Санат:2005 жылы құрылған регби клубтары]] gudsdz0sq5dgv7xn482137nytovohct 102 681433 3053820 3053746 2022-07-22T13:01:39Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki [[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]] '''<center><big> Түркі марафоны 2022</big></center> <center><big>1 - 31 шілде 2022</big>'''</center> <p></p> '''<small><center>Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]</small>'''</center><p></p> <big><center>'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!</center></big> '''<center>Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.</center>''' '''<center>Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.</center>''' <gallery mode=packed-hover heights=30px> File:Flag_of__Azerbaijan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан File:Flag_of__Bashkortostan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан File:Flag_of__East Turkestan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан File:Flag_of_Gagauzia.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз File:Flag_of__Kazakhstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан File:Flag of the crimeans.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары File:Flag_of_Tatarstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан File:Flag_of_Uzbekistan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан File:Flag_of__Tuva.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува File:Flag_of_Turkey.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия File:Flag of Sakha.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха </gallery> <br /> <center>''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}} </div> <center>''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} </div> <br /> {{multicol}} ; Сайысқа қатысу үшін # Төмендегі "қатысушылар" бөліміне өз атыңызды қосыңыз. # Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз. # Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. # Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз. ; Марапаттар * 1 орын: ; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар * Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы] * Әділқазы: # [[User:Mehman97|Mehman97]] # {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}} # {{u|Kaiyr|Kaiyr}} ;Қатысушылар [[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]] {| class="wikitable sortable" |- align="left" ! Қатысушы ! Мақала ! Талапқа сай мақала саны ! Ұпай |- |{{u|Мағыпар}} |{{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 2.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 3.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]] {{flag|Башқұртстан}} 4.[[Денис Шафиков]] 5.[[Тарихи Башқұртстан]] 6.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]] [[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 7.[[Қызыл үңгірлері]] 8.[[Ұйғыр әліпбиі]] 9.[[Сайфуддин Азизи]] {{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]] 10.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]] 11.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]] [[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 12.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]] 13.[[Исмаил Болатұлы Болатов]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 14.[[Әгерже ауданы]] 15.[[Татарстан халқы]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 16.[[Ичан-Қала]] 17.[[Чор-Бакр]] [[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]] 18.[[Шагаа]] 19.[[Танну-Ола]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 20.[[Сангариус көпірі]] 21.[[Сагалассос]] [[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]] 22.[[Саха пышағы]] 23.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]] [[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 24.[[Етулия]] 25.[[Чок-Майдан]] 26.[[Бешалма]] 27.[[Авдарма]] 28.[[Буджак (Ғағауызстан)]] | | |- |{{u|Dimash Kenesbek}} |{{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 1. [[Ішкі қала (Баку)]] 2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]],<br /> {{ту|Түрікменстан}} [[Түрікменстан]]<br /> 4. [[Жалаладдин Мәңгіберді]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 5. [[Құл Шәриф]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 6. [[Хайреддин Барбаросса]] | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |} ;Ұпайлар #{{u|?}} * {{multicol-break}} ; Ережелер # Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек. # <small>'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''</small> арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады. # Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады. # Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады. # Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек. # Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек. # Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек. # Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі. # 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек. {{multicol-end}} [[Санат:Уикипедия:Жобалар]] qs4jpt2dlan2cwuhvvxs8bx8nr0rp9l 3053910 3053820 2022-07-22T21:15:26Z Dimash Kenesbek 102199 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]] '''<center><big> Түркі марафоны 2022</big></center> <center><big>1 - 31 шілде 2022</big>'''</center> <p></p> '''<small><center>Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]</small>'''</center><p></p> <big><center>'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!</center></big> '''<center>Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.</center>''' '''<center>Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.</center>''' <gallery mode=packed-hover heights=30px> File:Flag_of__Azerbaijan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан File:Flag_of__Bashkortostan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан File:Flag_of__East Turkestan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан File:Flag_of_Gagauzia.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз File:Flag_of__Kazakhstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан File:Flag of the crimeans.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары File:Flag_of_Tatarstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан File:Flag_of_Uzbekistan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан File:Flag_of__Tuva.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува File:Flag_of_Turkey.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия File:Flag of Sakha.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха </gallery> <br /> <center>''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}} </div> <center>''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} </div> <br /> {{multicol}} ; Сайысқа қатысу үшін # Төмендегі "қатысушылар" бөліміне өз атыңызды қосыңыз. # Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз. # Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. # Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз. ; Марапаттар * 1 орын: ; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар * Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы] * Әділқазы: # [[User:Mehman97|Mehman97]] # {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}} # {{u|Kaiyr|Kaiyr}} ;Қатысушылар [[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]] {| class="wikitable sortable" |- align="left" ! Қатысушы ! Мақала ! Талапқа сай мақала саны ! Ұпай |- |{{u|Мағыпар}} |{{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 2.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 3.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]] {{flag|Башқұртстан}} 4.[[Денис Шафиков]] 5.[[Тарихи Башқұртстан]] 6.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]] [[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 7.[[Қызыл үңгірлері]] 8.[[Ұйғыр әліпбиі]] 9.[[Сайфуддин Азизи]] {{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]] 10.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]] 11.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]] [[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 12.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]] 13.[[Исмаил Болатұлы Болатов]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 14.[[Әгерже ауданы]] 15.[[Татарстан халқы]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 16.[[Ичан-Қала]] 17.[[Чор-Бакр]] [[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]] 18.[[Шагаа]] 19.[[Танну-Ола]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 20.[[Сангариус көпірі]] 21.[[Сагалассос]] [[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]] 22.[[Саха пышағы]] 23.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]] [[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 24.[[Етулия]] 25.[[Чок-Майдан]] 26.[[Бешалма]] 27.[[Авдарма]] 28.[[Буджак (Ғағауызстан)]] | | |- |{{u|Dimash Kenesbek}} |{{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 1. [[Ішкі қала (Баку)]] 2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]] 4. [[Атешгях]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]],<br /> {{ту|Түрікменстан}} [[Түрікменстан]]<br /> 5. [[Жалаладдин Мәңгіберді]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 6. [[Құл Шәриф]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 7. [[Хайреддин Барбаросса]] | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |} ;Ұпайлар #{{u|?}} * {{multicol-break}} ; Ережелер # Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек. # <small>'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''</small> арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады. # Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады. # Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады. # Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек. # Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек. # Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек. # Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі. # 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек. {{multicol-end}} [[Санат:Уикипедия:Жобалар]] kq4ipmxn3r3pa66astm806ozadnp5lw 3053914 3053910 2022-07-22T22:03:39Z Dimash Kenesbek 102199 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]] '''<center><big> Түркі марафоны 2022</big></center> <center><big>1 - 31 шілде 2022</big>'''</center> <p></p> '''<small><center>Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]</small>'''</center><p></p> <big><center>'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!</center></big> '''<center>Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.</center>''' '''<center>Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.</center>''' <gallery mode=packed-hover heights=30px> File:Flag_of__Azerbaijan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан File:Flag_of__Bashkortostan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан File:Flag_of__East Turkestan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан File:Flag_of_Gagauzia.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз File:Flag_of__Kazakhstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан File:Flag of the crimeans.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары File:Flag_of_Tatarstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан File:Flag_of_Uzbekistan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан File:Flag_of__Tuva.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува File:Flag_of_Turkey.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия File:Flag of Sakha.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха </gallery> <br /> <center>''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}} </div> <center>''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} </div> <br /> {{multicol}} ; Сайысқа қатысу үшін # Төмендегі "қатысушылар" бөліміне өз атыңызды қосыңыз. # Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз. # Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. # Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз. ; Марапаттар * 1 орын: ; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар * Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы] * Әділқазы: # [[User:Mehman97|Mehman97]] # {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}} # {{u|Kaiyr|Kaiyr}} ;Қатысушылар [[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]] {| class="wikitable sortable" |- align="left" ! Қатысушы ! Мақала ! Талапқа сай мақала саны ! Ұпай |- |{{u|Мағыпар}} |{{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 2.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 3.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]] {{flag|Башқұртстан}} 4.[[Денис Шафиков]] 5.[[Тарихи Башқұртстан]] 6.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]] [[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 7.[[Қызыл үңгірлері]] 8.[[Ұйғыр әліпбиі]] 9.[[Сайфуддин Азизи]] {{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]] 10.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]] 11.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]] [[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 12.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]] 13.[[Исмаил Болатұлы Болатов]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 14.[[Әгерже ауданы]] 15.[[Татарстан халқы]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 16.[[Ичан-Қала]] 17.[[Чор-Бакр]] [[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]] 18.[[Шагаа]] 19.[[Танну-Ола]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 20.[[Сангариус көпірі]] 21.[[Сагалассос]] [[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]] 22.[[Саха пышағы]] 23.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]] [[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 24.[[Етулия]] 25.[[Чок-Майдан]] 26.[[Бешалма]] 27.[[Авдарма]] 28.[[Буджак (Ғағауызстан)]] | | |- |{{u|Dimash Kenesbek}} |{{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 1. [[Ішкі қала (Баку)]] 2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]] 4. [[Атешгях]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]],<br /> {{ту|Түрікменстан}} [[Түрікменстан]]<br /> 5. [[Жалаладдин Мәңгіберді]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 6. [[Құл Шәриф]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 7. [[Хайреддин Барбаросса]] 8. [[Ибраһим Шинаси]] | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |} ;Ұпайлар #{{u|?}} * {{multicol-break}} ; Ережелер # Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек. # <small>'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''</small> арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады. # Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады. # Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады. # Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек. # Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек. # Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек. # Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі. # 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек. {{multicol-end}} [[Санат:Уикипедия:Жобалар]] gnes67fbqi07ko2dlqwmsnm86equykx 3054015 3053914 2022-07-23T11:44:16Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki [[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]] '''<center><big> Түркі марафоны 2022</big></center> <center><big>1 - 31 шілде 2022</big>'''</center> <p></p> '''<small><center>Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]</small>'''</center><p></p> <big><center>'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!</center></big> '''<center>Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.</center>''' '''<center>Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.</center>''' <gallery mode=packed-hover heights=30px> File:Flag_of__Azerbaijan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан File:Flag_of__Bashkortostan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан File:Flag_of__East Turkestan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан File:Flag_of_Gagauzia.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз File:Flag_of__Kazakhstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан File:Flag of the crimeans.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары File:Flag_of_Tatarstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан File:Flag_of_Uzbekistan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан File:Flag_of__Tuva.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува File:Flag_of_Turkey.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия File:Flag of Sakha.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха </gallery> <br /> <center>''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}} </div> <center>''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} </div> <br /> {{multicol}} ; Сайысқа қатысу үшін # Төмендегі "қатысушылар" бөліміне өз атыңызды қосыңыз. # Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз. # Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. # Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз. ; Марапаттар * 1 орын: ; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар * Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы] * Әділқазы: # [[User:Mehman97|Mehman97]] # {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}} # {{u|Kaiyr|Kaiyr}} ;Қатысушылар [[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]] {| class="wikitable sortable" |- align="left" ! Қатысушы ! Мақала ! Талапқа сай мақала саны ! Ұпай |- |{{u|Мағыпар}} |{{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 2.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 3.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]] {{flag|Башқұртстан}} 4.[[Денис Шафиков]] 5.[[Тарихи Башқұртстан]] 6.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]] [[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 7.[[Қызыл үңгірлері]] 8.[[Ұйғыр әліпбиі]] 9.[[Сайфуддин Азизи]] {{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]] 10.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]] 11.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]] [[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 12.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]] 13.[[Исмаил Болатұлы Болатов]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 14.[[Әгерже ауданы]] 15.[[Татарстан халқы]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 16.[[Ичан-Қала]] 17.[[Чор-Бакр]] [[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]] 18.[[Шагаа]] 19.[[Танну-Ола]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 20.[[Сангариус көпірі]] 21.[[Сагалассос]] [[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]] 22.[[Саха пышағы]] 23.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]] [[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 24.[[Етулия]] 25.[[Чок-Майдан]] 26.[[Бешалма]] 27.[[Авдарма]] 28.[[Буджак (Ғағауызстан)]] 29.[[Комрат]] | | |- |{{u|Dimash Kenesbek}} |{{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 1. [[Ішкі қала (Баку)]] 2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]] 4. [[Атешгях]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]],<br /> {{ту|Түрікменстан}} [[Түрікменстан]]<br /> 5. [[Жалаладдин Мәңгіберді]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 6. [[Құл Шәриф]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 7. [[Хайреддин Барбаросса]] 8. [[Ибраһим Шинаси]] | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |} ;Ұпайлар #{{u|?}} * {{multicol-break}} ; Ережелер # Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек. # <small>'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''</small> арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады. # Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады. # Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады. # Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек. # Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек. # Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек. # Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі. # 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек. {{multicol-end}} [[Санат:Уикипедия:Жобалар]] a2qvnj611sr0yq8q67n0kbd6yh2m7of 3054020 3054015 2022-07-23T11:58:57Z Dimash Kenesbek 102199 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]] '''<center><big> Түркі марафоны 2022</big></center> <center><big>1 - 31 шілде 2022</big>'''</center> <p></p> '''<small><center>Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]</small>'''</center><p></p> <big><center>'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!</center></big> '''<center>Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.</center>''' '''<center>Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.</center>''' <gallery mode=packed-hover heights=30px> File:Flag_of__Azerbaijan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан File:Flag_of__Bashkortostan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан File:Flag_of__East Turkestan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан File:Flag_of_Gagauzia.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз File:Flag_of__Kazakhstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан File:Flag of the crimeans.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары File:Flag_of_Tatarstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан File:Flag_of_Uzbekistan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан File:Flag_of__Tuva.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува File:Flag_of_Turkey.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия File:Flag of Sakha.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха </gallery> <br /> <center>''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}} </div> <center>''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} </div> <br /> {{multicol}} ; Сайысқа қатысу үшін # Төмендегі "қатысушылар" бөліміне өз атыңызды қосыңыз. # Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз. # Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. # Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз. ; Марапаттар * 1 орын: ; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар * Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы] * Әділқазы: # [[User:Mehman97|Mehman97]] # {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}} # {{u|Kaiyr|Kaiyr}} ;Қатысушылар [[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]] {| class="wikitable sortable" |- align="left" ! Қатысушы ! Мақала ! Талапқа сай мақала саны ! Ұпай |- |{{u|Мағыпар}} |{{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 2.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 3.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]] {{flag|Башқұртстан}} 4.[[Денис Шафиков]] 5.[[Тарихи Башқұртстан]] 6.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]] [[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 7.[[Қызыл үңгірлері]] 8.[[Ұйғыр әліпбиі]] 9.[[Сайфуддин Азизи]] {{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]] 10.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]] 11.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]] [[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 12.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]] 13.[[Исмаил Болатұлы Болатов]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 14.[[Әгерже ауданы]] 15.[[Татарстан халқы]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 16.[[Ичан-Қала]] 17.[[Чор-Бакр]] [[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]] 18.[[Шагаа]] 19.[[Танну-Ола]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 20.[[Сангариус көпірі]] 21.[[Сагалассос]] [[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]] 22.[[Саха пышағы]] 23.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]] [[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 24.[[Етулия]] 25.[[Чок-Майдан]] 26.[[Бешалма]] 27.[[Авдарма]] 28.[[Буджак (Ғағауызстан)]] 29.[[Комрат]] | | |- |{{u|Dimash Kenesbek}} |{{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 1. [[Ішкі қала (Баку)]] 2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]] 4. [[Атешгях]] 5. [[Ширван-Абшерон сәулет мектебі]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]],<br /> {{ту|Түрікменстан}} [[Түрікменстан]]<br /> 6. [[Жалаладдин Мәңгіберді]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 7. [[Құл Шәриф]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 8. [[Хайреддин Барбаросса]] 9. [[Ибраһим Шинаси]] | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |} ;Ұпайлар #{{u|?}} * {{multicol-break}} ; Ережелер # Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек. # <small>'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''</small> арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады. # Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады. # Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады. # Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек. # Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек. # Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек. # Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі. # 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек. {{multicol-end}} [[Санат:Уикипедия:Жобалар]] qgavztand1swjbs10pt8tfchjf0147x 3 684442 3053856 3050107 2022-07-22T17:56:48Z Kasymov 10777 /* Қатесіз жазу */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=NusrTansj}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 05:09, 2022 ж. маусымның 26 (+06) == Qazaq tili == Nege? [[Қатысушы:NusrTansj|NusrTansj]] ([[Қатысушы талқылауы:NusrTansj|талқылауы]]) 01:30, 2022 ж. шілденің 7 (+06) == Қатесіз жазу == Саламатсыз, сөздерді қатесіз жазуды өтінемін. Мысалға ''нәтежиесі.'' [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:56, 2022 ж. шілденің 22 (+06) 0toxo5bw3x5fsag4aguz4txc6r21vjs 3053904 3053856 2022-07-22T19:34:10Z NusrTansj 121413 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=NusrTansj}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 05:09, 2022 ж. маусымның 26 (+06) == Qazaq tili == Nege? [[Қатысушы:NusrTansj|NusrTansj]] ([[Қатысушы талқылауы:NusrTansj|талқылауы]]) 01:30, 2022 ж. шілденің 7 (+06) == Қатесіз жазу == Саламатсыз, сөздерді қатесіз жазуды өтінемін. Мысалға ''нәтежиесі.'' [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:56, 2022 ж. шілденің 22 (+06) Саламатсыз, арасында байқамай кетіп қалып жатады. [[Қатысушы:NusrTansj|NusrTansj]] ([[Қатысушы талқылауы:NusrTansj|талқылауы]]) 01:34, 2022 ж. шілденің 23 (+06) adhk9vim2w0zpy2b2y61csvs42g7p3c 0 684497 3053918 3047767 2022-07-23T01:02:19Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Друкпа |төл атауы = бхотия |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 360 000 |аймақ = {{Байрақ|Бутан}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = дзонг-кэ |діні = [[анимизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Друкпа''', ''бхотия'' — [[Бутан]]дағы Гималай жоталарын мекендейтін туысқан халықтар тобы.<ref>Значения слов друкпа https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B4%D1%80%D1%83%D0%BA%D0%BF%D0%B0</ref> Олар үш топқа бөлінеді: галлон (батыс), бумтампа (орталық) және чангла (шығыс).<ref>Бутанцы https://ruwiki.press/ja/%E3%83%96%E3%83%BC%E3%82%BF%E3%83%B3%E4%BA%BA{{Deadlink|date=July 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Халық саны 360 мың адам.<ref>Друкпа https://fccland.ru/stati/15782-drukpa.html</ref> == Тілі == Олар қытай-тибет отбасының орталық тобының бірнеше жақын тілдерінде сөйлейді. == Діні == Көпшілігі ресми Бутан дінін ұстанады, діни азшылықтардың ([[мұсылман]]дар, индуистар) саны аз. Ресми дінмен қатар кейбір анимистік идеялар сақталған, мысалы, тау рухтарына табыну.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1788583</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсібі — қолмен атқарылатын [[егіншілік]] ([[бидай]] , [[арпа]], [[тары]], қарақұмық, [[картоп]], [[шалғам]]) және биік таулы жерлерде [[мал шаруашылығы]] ([[қодас]]тар, цзо — қодастардың сиырлармен қоспасы, [[қой]]лар, [[ешкі]]лер). Негізгі ауылшаруашылық жұмыстарын әйелдер атқарады. [[Тұз]], жүн, астықпен керуен саудасы дамыған. == Өмір салты == Тайпалық бөліну сақталған. Неке негізінен патрилокальды, [[полиандрия]] жиі кездеседі. Отбасы шағын. Друкпалар аңғарларында тегіс шатыры мен ауласы бар тастан жасалған көп отбасылық үйлерде тұрады. Беткейлердегі ғимараттар бір-бірінің үстінде, ал төменгі үйлердің төбелері жоғарғы жағы үшін аула ретінде қызмет етеді. Малшыларда жүннен жасалған қара тұсті лашықтар жиі кездеседі. Негізгі тағамы – цзамба (қуырылған арпа дәнінен, қайнаған суға немесе сүтке қайнатылған ұн), [[сүт өнімдері]], [[ет]], [[көкөністер]]. [[Сүт]] пен [[тұз]], жұмыртқа, сары май қосылған шай, ''чан'' (арпадан жасалған [[сыра]]) ішеді.<ref>Әлем халықтарының энциклопедиясы. Друкпа http://www.etnolog.ru/people.php?id=DRUK</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{stub}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Бутан халықтары]] cwe2nonwf007a5ikoz7zifacrkfvfil 0 685184 3053803 3053767 2022-07-22T12:32:57Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Индер ауданы */ wikitext text/x-wiki 1977 жылғы 1 қаңтардағы Атырау облысы аумағында жұмыс істеген кеңшарлар мен ұжымшарлар тізімі.<ref>[https://kazneb.kz/bookView/view/?brId=1158459 Атырау (Гурьев) облысының колхоздары мен совхоздары туралы тарихи анықтамалық (1928-1997 жж.)]</ref> == Балықшы ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Каспий» кеңшары || [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] к. || көкөніс || 1972 ж. №3 қосшар негізінде |- | «Соколок» кеңшары || || көкөніс || 1972 ж. кеңшарға айналған |- | Амангелді ат. ұжымшар || [[Дамба (ауыл)|Дамба]] а. || балық аулау || 1934 ж. |- | Жамбыл ат. ұжымшар || [[Жаңаталап (Атырау облысы)|Жамбыл]] а. || балық аулау || 1957 ж. |- | «Қызыл балық» ұжымшары || [[Қызыл балық (ауыл)|Қызыл балық]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Құрманғазы ат. ұжымшар || [[Құрманғазы (Атырау қалалық әкімдігі)|Соцжол]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Еркінқала]] а. || балық аулау || 1960 ж. |- | «Алғабас» ұжымшары || [[Тасқала (Атырау облысы)|Тасқала]] а. || мал өсіру || 1976 ж. |} == Теңіз ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Балқұдық» кеңшары || [[Балқұдық]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Жданов, Чкалов, XIX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | XXV Партсъезд ат. кеңшар || [[Жұмекен|Еңбекші]] а. || қой өсіру || 1976 ж. |- | Калинин ат. кеңшар || [[Орлы]] а. || қой өсіру || 1962 ж. «Еңбекші», «Жаңа жол», Калинин ат. ұжымшарлар мен «Красный Каспий» балық артелі негізінде |- | Киров ат. кеңшар || [[Хиуаз|Дәшін]] а. || ет || 1962 ж. Киров, XX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | "Коммунизм жолы" кеңшары || [[Алға (Құрманғазы ауданы)|Алға]] а. || қой өсіру || 1963 ж. |- | Құрманғазы ат. кеңшар || [[Жыланды (Атырау облысы)|Жыланды]] а. || қой өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. және «Правда» артельдері, «Память Ильича» балық ұжымшары негізінде |- | «Октябрь» кеңшары || [[Нұржау]] а. || ет || 1974 ж. |- | «Көптоғай» кеңшары || [[Көптоғай (Атырау облысы)|Көптоғай]] а. || көкөніс-сүт || 1977 ж. |- | «Сүйіндік» кеңшары || [[Сүйіндік (ауыл)|Сүйіндік]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Карл Маркс, Куйбышев ат., «Правда» ұжымшарлары негізінде |- | «Қызыл таң» ұжымшары || [[Бірлік (Құрманғазы ауданы)|Утеры]] а. || балық аулау || 1930 ж. (1958 ж. «1 Май», 1971 ж. Амангелді ат. ұжымшарлар қосылды) |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Кудряшов|Кудряшёво]] а. || балық аулау || 1954 ж. Сталин, Тельман ат. ұжымшарлар негізінде (1962 ж. «Новая Жизнь» ұжымшары қосылды) |- | «Память Ильича» ұжымшары || [[Котяевка]] а. || күріш-көкөніс || 1966 ж. «Жас талап», «Память Ильича», Панфилов ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Путь к Коммунизму» ұжымшары || [[Сафоновка]] а. || || 1930 ж. (1955 ж. «Красный моряк» ұжымшары қосылды) |} == Индер ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | Амангелді ат. кеңшар || [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1963 ж. || |- | Жамбыл ат. кеңшар || [[Жарсуат (Атырау облысы)|Жарсуат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Махамбет ат. және "Коммунизм таңы" ұжымшарлары негізінде || 1987 ж. М. Өтемісов ат. кеңшар болып өзгерді 1994 ж. «Махамбет» ұжымшарына айналды |- | «Индер» кеңшары || [[Бөдене (Атырау облысы)|Бөдене]] а. || көкөніс-сүт || 1963 ж. Жамбыл ат. кеңшардан бөліну негізінде || 1993 ж. «Қызыл Жар» ұжымшарына айналды |- | «Правда» кеңшары || [[Есбол (Индер ауданы)|Кулагино]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде || 1993 ж. «Есбол» АО болып өзгерді |- | «Передовик» кеңшары || [[Өрлік]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1964 ж. «Передовик» ауылшаруашылық артелі негізінде || 1993 ж. «Нарын» ұжымшарына айналды |} == Қызылқоға ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | Абай ат. кеңшар || [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Райгородок]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Ленин жолы» ұжымшары негізінде |- | Жангелдин ат. кеңшар || [[Жангелдин]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Қызылту» кеңшары || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Путь к Коммунизму» ұжымшары негізінде |- | «Комсомол» кеңшары || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. ұжымшар негізінде |- | Ленин ат. кеңшар || [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Тасшағыл» кеңшары || [[Тасшағыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1974 ж. |- | Энгельс ат. кеңшар || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. |- | «Гурьев» кеңшары || [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1930 ж. |} == Махамбет ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Ақжайық» кеңшары || [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]] а. || тұқым өсіру || 1976 ж. |- | «Заурал» кеңшары || [[Ортақшыл (Атырау облысы)|Ортақшыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Фурманов ат., «Зауральный МТС» ұжымшарлары негізінде |- | «Гурьев» кеңшары || [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]] а. || көкөніс-сүт || 1959 ж. |- | «Жалғансай» кеңшары || [[Жалғансай]] а. || картоп өсіру || 1966 ж. |- | XXI Партсъезд ат. кеңшар || [[Алға (Махамбет ауданы)|Алға]] а. || көкөніс-сүт || 1972 ж. XXI Партсъезд ат. балық аулау ұжымшары негізінде |- | «Первомай» кеңшары || [[Бейбарыс (ауыл)|Чкалово]] а. || көкөніс-сүт || 1960 ж. Чкалов ат., «1 Май» ұжымшарлары, «Вперёд» балық артелі негізінде |- | «Теңдік» кеңшары || [[Томарлы]] а. || көкөніс-сүт || 1957 ж. Гурьев ауданының «Теңдік», «Память Ильича», Бақсай ауданының Энгельс ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Орал» кеңшары || [[Сарытоғай (Атырау облысы)|Сарытоғай]] а. || көкөніс || 1972 ж. |- | Қазақ КСР-нің 60 жылдығы ат. кеңшар || [[Ақтоғай (Атырау облысы)|Ақтоғай]] а. || жемшөп || 1981 ж. |} == Новобогат ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Бақсай» кеңшары || [[Таңдай (ауыл)|Таңдай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1932 ж. «Гурьев» кеңшарынан бөліну негізінде |- | «Забурын» кеңшары || [[Жанбай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ленин, Фурманов ат., «Родина» ұжымшарлары негізінде |- | «Новобогат» кеңшары || [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ворошилов ат. ұжымшар негізінде |- | «Путь Ильича» кеңшары || [[Көктоғай (Атырау облысы)|Зелёный]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Есбол ауданының «Красный Октябрь» және Бақсай ауданының «Путь Ильича» ұжымшарлары негізінде |- | «Чапаев» кеңшары || [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаево]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Чапаев, Молотов ат. ұжымшарлар негізінде |} == Ембі ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Қазақстан» кеңшары || [[Шоқпартоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Қазақстан» ұжымшары негізінде |- | «Коммунизм таңы» кеңшары || [[Ақкиізтоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Ленин ат. ұжымшар негізінде |- | «Қосшағыл» кеңшары || [[Қосшағыл]] к. || қаракөл қойын өсіру || 1976 ж. |- | «Ембі» кеңшары || [[Тұрғызба (Жем ауылдық округі)|Тұрғызба]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Атырау облысы тарихы]] qs0dj5kgfk29dq8j8c8s7vlqby3q8ku 3053804 3053803 2022-07-22T12:33:14Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki 1977 жылғы 1 қаңтардағы Атырау облысы аумағында жұмыс істеген кеңшарлар мен ұжымшарлар тізімі.<ref>[https://kazneb.kz/bookView/view/?brId=1158459 Атырау (Гурьев) облысының колхоздары мен совхоздары туралы тарихи анықтамалық (1928-1997 жж.)]</ref> == Балықшы ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Каспий» кеңшары || [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] к. || көкөніс || 1972 ж. №3 қосшар негізінде |- | «Соколок» кеңшары || || көкөніс || 1972 ж. кеңшарға айналған |- | Амангелді ат. ұжымшар || [[Дамба (ауыл)|Дамба]] а. || балық аулау || 1934 ж. |- | Жамбыл ат. ұжымшар || [[Жаңаталап (Атырау облысы)|Жамбыл]] а. || балық аулау || 1957 ж. |- | «Қызыл балық» ұжымшары || [[Қызыл балық (ауыл)|Қызыл балық]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Құрманғазы ат. ұжымшар || [[Құрманғазы (Атырау қалалық әкімдігі)|Соцжол]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Еркінқала]] а. || балық аулау || 1960 ж. |- | «Алғабас» ұжымшары || [[Тасқала (Атырау облысы)|Тасқала]] а. || мал өсіру || 1976 ж. |} == Теңіз ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Балқұдық» кеңшары || [[Балқұдық]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Жданов, Чкалов, XIX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | XXV Партсъезд ат. кеңшар || [[Жұмекен|Еңбекші]] а. || қой өсіру || 1976 ж. |- | Калинин ат. кеңшар || [[Орлы]] а. || қой өсіру || 1962 ж. «Еңбекші», «Жаңа жол», Калинин ат. ұжымшарлар мен «Красный Каспий» балық артелі негізінде |- | Киров ат. кеңшар || [[Хиуаз|Дәшін]] а. || ет || 1962 ж. Киров, XX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | "Коммунизм жолы" кеңшары || [[Алға (Құрманғазы ауданы)|Алға]] а. || қой өсіру || 1963 ж. |- | Құрманғазы ат. кеңшар || [[Жыланды (Атырау облысы)|Жыланды]] а. || қой өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. және «Правда» артельдері, «Память Ильича» балық ұжымшары негізінде |- | «Октябрь» кеңшары || [[Нұржау]] а. || ет || 1974 ж. |- | «Көптоғай» кеңшары || [[Көптоғай (Атырау облысы)|Көптоғай]] а. || көкөніс-сүт || 1977 ж. |- | «Сүйіндік» кеңшары || [[Сүйіндік (ауыл)|Сүйіндік]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Карл Маркс, Куйбышев ат., «Правда» ұжымшарлары негізінде |- | «Қызыл таң» ұжымшары || [[Бірлік (Құрманғазы ауданы)|Утеры]] а. || балық аулау || 1930 ж. (1958 ж. «1 Май», 1971 ж. Амангелді ат. ұжымшарлар қосылды) |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Кудряшов|Кудряшёво]] а. || балық аулау || 1954 ж. Сталин, Тельман ат. ұжымшарлар негізінде (1962 ж. «Новая Жизнь» ұжымшары қосылды) |- | «Память Ильича» ұжымшары || [[Котяевка]] а. || күріш-көкөніс || 1966 ж. «Жас талап», «Память Ильича», Панфилов ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Путь к Коммунизму» ұжымшары || [[Сафоновка]] а. || || 1930 ж. (1955 ж. «Красный моряк» ұжымшары қосылды) |} == Индер ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | Амангелді ат. кеңшар || [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1963 ж. || |- | Жамбыл ат. кеңшар || [[Жарсуат (Атырау облысы)|Жарсуат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Махамбет ат. және "Коммунизм таңы" ұжымшарлары негізінде || 1987 ж. М. Өтемісов ат. кеңшар болып өзгерді 1994 ж. «Махамбет» ұжымшарына айналды |- | «Индер» кеңшары || [[Бөдене (Атырау облысы)|Бөдене]] а. || көкөніс-сүт || 1963 ж. Жамбыл ат. кеңшардан бөліну негізінде || 1993 ж. «Қызыл Жар» ұжымшарына айналды |- | «Правда» кеңшары || [[Есбол (Индер ауданы)|Кулагино]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде || 1993 ж. «Есбол» АО болып өзгерді |- | «Передовик» кеңшары || [[Өрлік]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1964 ж. «Передовик» ауылшаруашылық артелі негізінде || 1993 ж. «Нарын» ұжымшарына айналды |} == Қызылқоға ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | Абай ат. кеңшар || [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Райгородок]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Ленин жолы» ұжымшары негізінде |- | Жангелдин ат. кеңшар || [[Жангелдин]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Қызылту» кеңшары || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Путь к Коммунизму» ұжымшары негізінде |- | «Комсомол» кеңшары || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. ұжымшар негізінде |- | Ленин ат. кеңшар || [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Тасшағыл» кеңшары || [[Тасшағыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1974 ж. |- | Энгельс ат. кеңшар || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. |- | «Гурьев» кеңшары || [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1930 ж. |} == Махамбет ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Ақжайық» кеңшары || [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]] а. || тұқым өсіру || 1976 ж. |- | «Заурал» кеңшары || [[Ортақшыл (Атырау облысы)|Ортақшыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Фурманов ат., «Зауральный МТС» ұжымшарлары негізінде |- | «Гурьев» кеңшары || [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]] а. || көкөніс-сүт || 1959 ж. |- | «Жалғансай» кеңшары || [[Жалғансай]] а. || картоп өсіру || 1966 ж. |- | XXI Партсъезд ат. кеңшар || [[Алға (Махамбет ауданы)|Алға]] а. || көкөніс-сүт || 1972 ж. XXI Партсъезд ат. балық аулау ұжымшары негізінде |- | «Первомай» кеңшары || [[Бейбарыс (ауыл)|Чкалово]] а. || көкөніс-сүт || 1960 ж. Чкалов ат., «1 Май» ұжымшарлары, «Вперёд» балық артелі негізінде |- | «Теңдік» кеңшары || [[Томарлы]] а. || көкөніс-сүт || 1957 ж. Гурьев ауданының «Теңдік», «Память Ильича», Бақсай ауданының Энгельс ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Орал» кеңшары || [[Сарытоғай (Атырау облысы)|Сарытоғай]] а. || көкөніс || 1972 ж. |- | Қазақ КСР-нің 60 жылдығы ат. кеңшар || [[Ақтоғай (Атырау облысы)|Ақтоғай]] а. || жемшөп || 1981 ж. |} == Новобогат ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Бақсай» кеңшары || [[Таңдай (ауыл)|Таңдай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1932 ж. «Гурьев» кеңшарынан бөліну негізінде |- | «Забурын» кеңшары || [[Жанбай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ленин, Фурманов ат., «Родина» ұжымшарлары негізінде |- | «Новобогат» кеңшары || [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ворошилов ат. ұжымшар негізінде |- | «Чапаев» кеңшары || [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаево]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Чапаев, Молотов ат. ұжымшарлар негізінде |} == Ембі ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Қазақстан» кеңшары || [[Шоқпартоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Қазақстан» ұжымшары негізінде |- | «Коммунизм таңы» кеңшары || [[Ақкиізтоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Ленин ат. ұжымшар негізінде |- | «Қосшағыл» кеңшары || [[Қосшағыл]] к. || қаракөл қойын өсіру || 1976 ж. |- | «Ембі» кеңшары || [[Тұрғызба (Жем ауылдық округі)|Тұрғызба]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Атырау облысы тарихы]] l1exl1nqstifhqa9blqr93sg6lii51j 3053805 3053804 2022-07-22T12:34:43Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Индер ауданы */ wikitext text/x-wiki 1977 жылғы 1 қаңтардағы Атырау облысы аумағында жұмыс істеген кеңшарлар мен ұжымшарлар тізімі.<ref>[https://kazneb.kz/bookView/view/?brId=1158459 Атырау (Гурьев) облысының колхоздары мен совхоздары туралы тарихи анықтамалық (1928-1997 жж.)]</ref> == Балықшы ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Каспий» кеңшары || [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] к. || көкөніс || 1972 ж. №3 қосшар негізінде |- | «Соколок» кеңшары || || көкөніс || 1972 ж. кеңшарға айналған |- | Амангелді ат. ұжымшар || [[Дамба (ауыл)|Дамба]] а. || балық аулау || 1934 ж. |- | Жамбыл ат. ұжымшар || [[Жаңаталап (Атырау облысы)|Жамбыл]] а. || балық аулау || 1957 ж. |- | «Қызыл балық» ұжымшары || [[Қызыл балық (ауыл)|Қызыл балық]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Құрманғазы ат. ұжымшар || [[Құрманғазы (Атырау қалалық әкімдігі)|Соцжол]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Еркінқала]] а. || балық аулау || 1960 ж. |- | «Алғабас» ұжымшары || [[Тасқала (Атырау облысы)|Тасқала]] а. || мал өсіру || 1976 ж. |} == Теңіз ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Балқұдық» кеңшары || [[Балқұдық]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Жданов, Чкалов, XIX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | XXV Партсъезд ат. кеңшар || [[Жұмекен|Еңбекші]] а. || қой өсіру || 1976 ж. |- | Калинин ат. кеңшар || [[Орлы]] а. || қой өсіру || 1962 ж. «Еңбекші», «Жаңа жол», Калинин ат. ұжымшарлар мен «Красный Каспий» балық артелі негізінде |- | Киров ат. кеңшар || [[Хиуаз|Дәшін]] а. || ет || 1962 ж. Киров, XX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | "Коммунизм жолы" кеңшары || [[Алға (Құрманғазы ауданы)|Алға]] а. || қой өсіру || 1963 ж. |- | Құрманғазы ат. кеңшар || [[Жыланды (Атырау облысы)|Жыланды]] а. || қой өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. және «Правда» артельдері, «Память Ильича» балық ұжымшары негізінде |- | «Октябрь» кеңшары || [[Нұржау]] а. || ет || 1974 ж. |- | «Көптоғай» кеңшары || [[Көптоғай (Атырау облысы)|Көптоғай]] а. || көкөніс-сүт || 1977 ж. |- | «Сүйіндік» кеңшары || [[Сүйіндік (ауыл)|Сүйіндік]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Карл Маркс, Куйбышев ат., «Правда» ұжымшарлары негізінде |- | «Қызыл таң» ұжымшары || [[Бірлік (Құрманғазы ауданы)|Утеры]] а. || балық аулау || 1930 ж. (1958 ж. «1 Май», 1971 ж. Амангелді ат. ұжымшарлар қосылды) |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Кудряшов|Кудряшёво]] а. || балық аулау || 1954 ж. Сталин, Тельман ат. ұжымшарлар негізінде (1962 ж. «Новая Жизнь» ұжымшары қосылды) |- | «Память Ильича» ұжымшары || [[Котяевка]] а. || күріш-көкөніс || 1966 ж. «Жас талап», «Память Ильича», Панфилов ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Путь к Коммунизму» ұжымшары || [[Сафоновка]] а. || || 1930 ж. (1955 ж. «Красный моряк» ұжымшары қосылды) |} == Индер ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | Амангелді ат. кеңшар || [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1963 ж. || |- | Жамбыл ат. кеңшар || [[Жарсуат (Атырау облысы)|Жарсуат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Махамбет ат. және "Коммунизм таңы" ұжымшарлары негізінде || 1987 ж. М. Өтемісов ат. кеңшар болып өзгерді 1994 ж. «Махамбет» ұжымшарына айналды |- | «Индер» кеңшары || [[Бөдене (Атырау облысы)|Бөдене]] а. || көкөніс-сүт || 1963 ж. Жамбыл ат. кеңшардан бөліну негізінде || 1993 ж. «Қызыл Жар» ұжымшарына айналды |- | «Правда» кеңшары || [[Есбол (Индер ауданы)|Кулагино]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде || 1993 ж. «Есбол» АО болып өзгерді |- | «Передовик» кеңшары || [[Өрлік]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1964 ж. «Передовик» ауылшаруашылық артелі негізінде || 1993 ж. «Нарын» ұжымшарына айналды |- | «Путь Ильича» кеңшары || [[Көктоғай (Атырау облысы)|Зелёный]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Есбол ауданының «Красный Октябрь» және Бақсай ауданының «Путь Ильича» ұжымшарлары негізінде || 1994 ж. «Көктоғай» жеке шаруашылығына айналды |} == Қызылқоға ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | Абай ат. кеңшар || [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Райгородок]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Ленин жолы» ұжымшары негізінде |- | Жангелдин ат. кеңшар || [[Жангелдин]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Қызылту» кеңшары || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Путь к Коммунизму» ұжымшары негізінде |- | «Комсомол» кеңшары || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. ұжымшар негізінде |- | Ленин ат. кеңшар || [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Тасшағыл» кеңшары || [[Тасшағыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1974 ж. |- | Энгельс ат. кеңшар || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. |- | «Гурьев» кеңшары || [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1930 ж. |} == Махамбет ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Ақжайық» кеңшары || [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]] а. || тұқым өсіру || 1976 ж. |- | «Заурал» кеңшары || [[Ортақшыл (Атырау облысы)|Ортақшыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Фурманов ат., «Зауральный МТС» ұжымшарлары негізінде |- | «Гурьев» кеңшары || [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]] а. || көкөніс-сүт || 1959 ж. |- | «Жалғансай» кеңшары || [[Жалғансай]] а. || картоп өсіру || 1966 ж. |- | XXI Партсъезд ат. кеңшар || [[Алға (Махамбет ауданы)|Алға]] а. || көкөніс-сүт || 1972 ж. XXI Партсъезд ат. балық аулау ұжымшары негізінде |- | «Первомай» кеңшары || [[Бейбарыс (ауыл)|Чкалово]] а. || көкөніс-сүт || 1960 ж. Чкалов ат., «1 Май» ұжымшарлары, «Вперёд» балық артелі негізінде |- | «Теңдік» кеңшары || [[Томарлы]] а. || көкөніс-сүт || 1957 ж. Гурьев ауданының «Теңдік», «Память Ильича», Бақсай ауданының Энгельс ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Орал» кеңшары || [[Сарытоғай (Атырау облысы)|Сарытоғай]] а. || көкөніс || 1972 ж. |- | Қазақ КСР-нің 60 жылдығы ат. кеңшар || [[Ақтоғай (Атырау облысы)|Ақтоғай]] а. || жемшөп || 1981 ж. |} == Новобогат ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Бақсай» кеңшары || [[Таңдай (ауыл)|Таңдай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1932 ж. «Гурьев» кеңшарынан бөліну негізінде |- | «Забурын» кеңшары || [[Жанбай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ленин, Фурманов ат., «Родина» ұжымшарлары негізінде |- | «Новобогат» кеңшары || [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ворошилов ат. ұжымшар негізінде |- | «Чапаев» кеңшары || [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаево]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Чапаев, Молотов ат. ұжымшарлар негізінде |} == Ембі ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Қазақстан» кеңшары || [[Шоқпартоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Қазақстан» ұжымшары негізінде |- | «Коммунизм таңы» кеңшары || [[Ақкиізтоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Ленин ат. ұжымшар негізінде |- | «Қосшағыл» кеңшары || [[Қосшағыл]] к. || қаракөл қойын өсіру || 1976 ж. |- | «Ембі» кеңшары || [[Тұрғызба (Жем ауылдық округі)|Тұрғызба]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Атырау облысы тарихы]] sxpaq4th0j9l04eejsgy6ycuuefl7j6 3053813 3053805 2022-07-22T12:49:05Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Махамбет ауданы */ wikitext text/x-wiki 1977 жылғы 1 қаңтардағы Атырау облысы аумағында жұмыс істеген кеңшарлар мен ұжымшарлар тізімі.<ref>[https://kazneb.kz/bookView/view/?brId=1158459 Атырау (Гурьев) облысының колхоздары мен совхоздары туралы тарихи анықтамалық (1928-1997 жж.)]</ref> == Балықшы ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Каспий» кеңшары || [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] к. || көкөніс || 1972 ж. №3 қосшар негізінде |- | «Соколок» кеңшары || || көкөніс || 1972 ж. кеңшарға айналған |- | Амангелді ат. ұжымшар || [[Дамба (ауыл)|Дамба]] а. || балық аулау || 1934 ж. |- | Жамбыл ат. ұжымшар || [[Жаңаталап (Атырау облысы)|Жамбыл]] а. || балық аулау || 1957 ж. |- | «Қызыл балық» ұжымшары || [[Қызыл балық (ауыл)|Қызыл балық]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Құрманғазы ат. ұжымшар || [[Құрманғазы (Атырау қалалық әкімдігі)|Соцжол]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Еркінқала]] а. || балық аулау || 1960 ж. |- | «Алғабас» ұжымшары || [[Тасқала (Атырау облысы)|Тасқала]] а. || мал өсіру || 1976 ж. |} == Теңіз ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Балқұдық» кеңшары || [[Балқұдық]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Жданов, Чкалов, XIX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | XXV Партсъезд ат. кеңшар || [[Жұмекен|Еңбекші]] а. || қой өсіру || 1976 ж. |- | Калинин ат. кеңшар || [[Орлы]] а. || қой өсіру || 1962 ж. «Еңбекші», «Жаңа жол», Калинин ат. ұжымшарлар мен «Красный Каспий» балық артелі негізінде |- | Киров ат. кеңшар || [[Хиуаз|Дәшін]] а. || ет || 1962 ж. Киров, XX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | "Коммунизм жолы" кеңшары || [[Алға (Құрманғазы ауданы)|Алға]] а. || қой өсіру || 1963 ж. |- | Құрманғазы ат. кеңшар || [[Жыланды (Атырау облысы)|Жыланды]] а. || қой өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. және «Правда» артельдері, «Память Ильича» балық ұжымшары негізінде |- | «Октябрь» кеңшары || [[Нұржау]] а. || ет || 1974 ж. |- | «Көптоғай» кеңшары || [[Көптоғай (Атырау облысы)|Көптоғай]] а. || көкөніс-сүт || 1977 ж. |- | «Сүйіндік» кеңшары || [[Сүйіндік (ауыл)|Сүйіндік]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Карл Маркс, Куйбышев ат., «Правда» ұжымшарлары негізінде |- | «Қызыл таң» ұжымшары || [[Бірлік (Құрманғазы ауданы)|Утеры]] а. || балық аулау || 1930 ж. (1958 ж. «1 Май», 1971 ж. Амангелді ат. ұжымшарлар қосылды) |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Кудряшов|Кудряшёво]] а. || балық аулау || 1954 ж. Сталин, Тельман ат. ұжымшарлар негізінде (1962 ж. «Новая Жизнь» ұжымшары қосылды) |- | «Память Ильича» ұжымшары || [[Котяевка]] а. || күріш-көкөніс || 1966 ж. «Жас талап», «Память Ильича», Панфилов ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Путь к Коммунизму» ұжымшары || [[Сафоновка]] а. || || 1930 ж. (1955 ж. «Красный моряк» ұжымшары қосылды) |} == Индер ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | Амангелді ат. кеңшар || [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1963 ж. || |- | Жамбыл ат. кеңшар || [[Жарсуат (Атырау облысы)|Жарсуат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Махамбет ат. және "Коммунизм таңы" ұжымшарлары негізінде || 1987 ж. М. Өтемісов ат. кеңшар болып өзгерді 1994 ж. «Махамбет» ұжымшарына айналды |- | «Индер» кеңшары || [[Бөдене (Атырау облысы)|Бөдене]] а. || көкөніс-сүт || 1963 ж. Жамбыл ат. кеңшардан бөліну негізінде || 1993 ж. «Қызыл Жар» ұжымшарына айналды |- | «Правда» кеңшары || [[Есбол (Индер ауданы)|Кулагино]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде || 1993 ж. «Есбол» АО болып өзгерді |- | «Передовик» кеңшары || [[Өрлік]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1964 ж. «Передовик» ауылшаруашылық артелі негізінде || 1993 ж. «Нарын» ұжымшарына айналды |- | «Путь Ильича» кеңшары || [[Көктоғай (Атырау облысы)|Зелёный]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Есбол ауданының «Красный Октябрь» және Бақсай ауданының «Путь Ильича» ұжымшарлары негізінде || 1994 ж. «Көктоғай» жеке шаруашылығына айналды |} == Қызылқоға ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | Абай ат. кеңшар || [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Райгородок]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Ленин жолы» ұжымшары негізінде |- | Жангелдин ат. кеңшар || [[Жангелдин]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Қызылту» кеңшары || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Путь к Коммунизму» ұжымшары негізінде |- | «Комсомол» кеңшары || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. ұжымшар негізінде |- | Ленин ат. кеңшар || [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Тасшағыл» кеңшары || [[Тасшағыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1974 ж. |- | Энгельс ат. кеңшар || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. |- | «Гурьев» кеңшары || [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1930 ж. |} == Махамбет ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | «Ақжайық» кеңшары || [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]] а. || тұқым өсіру || 1976 ж. || 1996 ж. «Ақжайық» ӨК болып құрылды |- | «Заурал» кеңшары || [[Ортақшыл (Атырау облысы)|Ортақшыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Фурманов ат., «Зауральный МТС» ұжымшарлары негізінде || 1994 ж. «Ортақшыл» ұжымшары болып құрылды |- | «Гурьев» кеңшары || [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]] а. || көкөніс-сүт || 1959 ж. || 1996 ж. «Раушан» шаруа қожалығы болып қайта ұйымдастырылды |- | «Жалғансай» кеңшары || [[Жалғансай]] а. || картоп өсіру || 1966 ж. || 1982 ж. КСРО-ның 60 жылдығы ат. кеңшар болып өзгерді 1993 ж. таратылып, оның негізінде ұжымшарлар құрылды |- | XXI Партсъезд ат. кеңшар || [[Алға (Махамбет ауданы)|Алға]] а. || көкөніс-сүт || 1972 ж. XXI Партсъезд ат. балық аулау ұжымшары негізінде |- | «Первомай» кеңшары || [[Бейбарыс (ауыл)|Чкалово]] а. || көкөніс-сүт || 1960 ж. Чкалов ат., «1 Май» ұжымшарлары, «Вперёд» балық артелі негізінде || 1994 ж. «Первомай» АО болып құрылды |- | «Теңдік» кеңшары || [[Томарлы]] а. || көкөніс-сүт || 1957 ж. Гурьев ауданының «Теңдік», «Память Ильича», Бақсай ауданының Энгельс ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Орал» кеңшары || [[Сарытоғай (Атырау облысы)|Сарытоғай]] а. || көкөніс || 1972 ж. || 1993 ж. «Орал» ЖШС болып құрылды |- | Қазақ КСР-нің 60 жылдығы ат. кеңшар || [[Ақтоғай (Атырау облысы)|Ақтоғай]] а. || жемшөп дайындау || 1981 ж. «Бақсай», «Забурын» және «Путь Ильича» кеңшарларын бөлшектеу есебінен || 1992 ж. «Ақтоғай» АО болып құрылды |- | Гурьев облыстық тәжірибе станциясы || Опытное а. || || 1997 ж. «Сарайшық» ӨК болып құрылды |} == Новобогат ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Бақсай» кеңшары || [[Таңдай (ауыл)|Таңдай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1932 ж. «Гурьев» кеңшарынан бөліну негізінде |- | «Забурын» кеңшары || [[Жанбай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ленин, Фурманов ат., «Родина» ұжымшарлары негізінде |- | «Новобогат» кеңшары || [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ворошилов ат. ұжымшар негізінде |- | «Чапаев» кеңшары || [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаево]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Чапаев, Молотов ат. ұжымшарлар негізінде |} == Ембі ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Қазақстан» кеңшары || [[Шоқпартоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Қазақстан» ұжымшары негізінде |- | «Коммунизм таңы» кеңшары || [[Ақкиізтоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Ленин ат. ұжымшар негізінде |- | «Қосшағыл» кеңшары || [[Қосшағыл]] к. || қаракөл қойын өсіру || 1976 ж. |- | «Ембі» кеңшары || [[Тұрғызба (Жем ауылдық округі)|Тұрғызба]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Атырау облысы тарихы]] bxk7tm0z3c2w7yqvfbr5j526i6tp44j 3053818 3053813 2022-07-22T12:55:13Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Новобогат ауданы */ wikitext text/x-wiki 1977 жылғы 1 қаңтардағы Атырау облысы аумағында жұмыс істеген кеңшарлар мен ұжымшарлар тізімі.<ref>[https://kazneb.kz/bookView/view/?brId=1158459 Атырау (Гурьев) облысының колхоздары мен совхоздары туралы тарихи анықтамалық (1928-1997 жж.)]</ref> == Балықшы ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Каспий» кеңшары || [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] к. || көкөніс || 1972 ж. №3 қосшар негізінде |- | «Соколок» кеңшары || || көкөніс || 1972 ж. кеңшарға айналған |- | Амангелді ат. ұжымшар || [[Дамба (ауыл)|Дамба]] а. || балық аулау || 1934 ж. |- | Жамбыл ат. ұжымшар || [[Жаңаталап (Атырау облысы)|Жамбыл]] а. || балық аулау || 1957 ж. |- | «Қызыл балық» ұжымшары || [[Қызыл балық (ауыл)|Қызыл балық]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Құрманғазы ат. ұжымшар || [[Құрманғазы (Атырау қалалық әкімдігі)|Соцжол]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Еркінқала]] а. || балық аулау || 1960 ж. |- | «Алғабас» ұжымшары || [[Тасқала (Атырау облысы)|Тасқала]] а. || мал өсіру || 1976 ж. |} == Теңіз ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Балқұдық» кеңшары || [[Балқұдық]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Жданов, Чкалов, XIX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | XXV Партсъезд ат. кеңшар || [[Жұмекен|Еңбекші]] а. || қой өсіру || 1976 ж. |- | Калинин ат. кеңшар || [[Орлы]] а. || қой өсіру || 1962 ж. «Еңбекші», «Жаңа жол», Калинин ат. ұжымшарлар мен «Красный Каспий» балық артелі негізінде |- | Киров ат. кеңшар || [[Хиуаз|Дәшін]] а. || ет || 1962 ж. Киров, XX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | "Коммунизм жолы" кеңшары || [[Алға (Құрманғазы ауданы)|Алға]] а. || қой өсіру || 1963 ж. |- | Құрманғазы ат. кеңшар || [[Жыланды (Атырау облысы)|Жыланды]] а. || қой өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. және «Правда» артельдері, «Память Ильича» балық ұжымшары негізінде |- | «Октябрь» кеңшары || [[Нұржау]] а. || ет || 1974 ж. |- | «Көптоғай» кеңшары || [[Көптоғай (Атырау облысы)|Көптоғай]] а. || көкөніс-сүт || 1977 ж. |- | «Сүйіндік» кеңшары || [[Сүйіндік (ауыл)|Сүйіндік]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Карл Маркс, Куйбышев ат., «Правда» ұжымшарлары негізінде |- | «Қызыл таң» ұжымшары || [[Бірлік (Құрманғазы ауданы)|Утеры]] а. || балық аулау || 1930 ж. (1958 ж. «1 Май», 1971 ж. Амангелді ат. ұжымшарлар қосылды) |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Кудряшов|Кудряшёво]] а. || балық аулау || 1954 ж. Сталин, Тельман ат. ұжымшарлар негізінде (1962 ж. «Новая Жизнь» ұжымшары қосылды) |- | «Память Ильича» ұжымшары || [[Котяевка]] а. || күріш-көкөніс || 1966 ж. «Жас талап», «Память Ильича», Панфилов ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Путь к Коммунизму» ұжымшары || [[Сафоновка]] а. || || 1930 ж. (1955 ж. «Красный моряк» ұжымшары қосылды) |} == Индер ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | Амангелді ат. кеңшар || [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1963 ж. || |- | Жамбыл ат. кеңшар || [[Жарсуат (Атырау облысы)|Жарсуат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Махамбет ат. және "Коммунизм таңы" ұжымшарлары негізінде || 1987 ж. М. Өтемісов ат. кеңшар болып өзгерді 1994 ж. «Махамбет» ұжымшарына айналды |- | «Индер» кеңшары || [[Бөдене (Атырау облысы)|Бөдене]] а. || көкөніс-сүт || 1963 ж. Жамбыл ат. кеңшардан бөліну негізінде || 1993 ж. «Қызыл Жар» ұжымшарына айналды |- | «Правда» кеңшары || [[Есбол (Индер ауданы)|Кулагино]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде || 1993 ж. «Есбол» АО болып өзгерді |- | «Передовик» кеңшары || [[Өрлік]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1964 ж. «Передовик» ауылшаруашылық артелі негізінде || 1993 ж. «Нарын» ұжымшарына айналды |- | «Путь Ильича» кеңшары || [[Көктоғай (Атырау облысы)|Зелёный]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Есбол ауданының «Красный Октябрь» және Бақсай ауданының «Путь Ильича» ұжымшарлары негізінде || 1994 ж. «Көктоғай» жеке шаруашылығына айналды |} == Қызылқоға ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | Абай ат. кеңшар || [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Райгородок]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Ленин жолы» ұжымшары негізінде |- | Жангелдин ат. кеңшар || [[Жангелдин]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Қызылту» кеңшары || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Путь к Коммунизму» ұжымшары негізінде |- | «Комсомол» кеңшары || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. ұжымшар негізінде |- | Ленин ат. кеңшар || [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Тасшағыл» кеңшары || [[Тасшағыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1974 ж. |- | Энгельс ат. кеңшар || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. |- | «Гурьев» кеңшары || [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1930 ж. |} == Махамбет ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | «Ақжайық» кеңшары || [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]] а. || тұқым өсіру || 1976 ж. || 1996 ж. «Ақжайық» ӨК болып құрылды |- | «Заурал» кеңшары || [[Ортақшыл (Атырау облысы)|Ортақшыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Фурманов ат., «Зауральный МТС» ұжымшарлары негізінде || 1994 ж. «Ортақшыл» ұжымшары болып құрылды |- | «Гурьев» кеңшары || [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]] а. || көкөніс-сүт || 1959 ж. || 1996 ж. «Раушан» шаруа қожалығы болып қайта ұйымдастырылды |- | «Жалғансай» кеңшары || [[Жалғансай]] а. || картоп өсіру || 1966 ж. || 1982 ж. КСРО-ның 60 жылдығы ат. кеңшар болып өзгерді 1993 ж. таратылып, оның негізінде ұжымшарлар құрылды |- | XXI Партсъезд ат. кеңшар || [[Алға (Махамбет ауданы)|Алға]] а. || көкөніс-сүт || 1972 ж. XXI Партсъезд ат. балық аулау ұжымшары негізінде |- | «Первомай» кеңшары || [[Бейбарыс (ауыл)|Чкалово]] а. || көкөніс-сүт || 1960 ж. Чкалов ат., «1 Май» ұжымшарлары, «Вперёд» балық артелі негізінде || 1994 ж. «Первомай» АО болып құрылды |- | «Теңдік» кеңшары || [[Томарлы]] а. || көкөніс-сүт || 1957 ж. Гурьев ауданының «Теңдік», «Память Ильича», Бақсай ауданының Энгельс ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Орал» кеңшары || [[Сарытоғай (Атырау облысы)|Сарытоғай]] а. || көкөніс || 1972 ж. || 1993 ж. «Орал» ЖШС болып құрылды |- | Қазақ КСР-нің 60 жылдығы ат. кеңшар || [[Ақтоғай (Атырау облысы)|Ақтоғай]] а. || жемшөп дайындау || 1981 ж. «Бақсай», «Забурын» және «Путь Ильича» кеңшарларын бөлшектеу есебінен || 1992 ж. «Ақтоғай» АО болып құрылды |- | Гурьев облыстық тәжірибе станциясы || Опытное а. || || 1997 ж. «Сарайшық» ӨК болып құрылды |} == Новобогат ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Забурын» кеңшары || [[Жанбай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ленин, Фурманов ат., «Родина» ұжымшарлары негізінде |- | «Новобогат» кеңшары || [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ворошилов ат. ұжымшар негізінде |- | «Чапаев» кеңшары || [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаево]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Чапаев, Молотов ат. ұжымшарлар негізінде |} == Ембі ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Қазақстан» кеңшары || [[Шоқпартоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Қазақстан» ұжымшары негізінде |- | «Коммунизм таңы» кеңшары || [[Ақкиізтоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Ленин ат. ұжымшар негізінде |- | «Қосшағыл» кеңшары || [[Қосшағыл]] к. || қаракөл қойын өсіру || 1976 ж. |- | «Ембі» кеңшары || [[Тұрғызба (Жем ауылдық округі)|Тұрғызба]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Атырау облысы тарихы]] m7zmzglh87zsk89tj6vv98zed3zu3ne 3053819 3053818 2022-07-22T12:58:38Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Махамбет ауданы */ wikitext text/x-wiki 1977 жылғы 1 қаңтардағы Атырау облысы аумағында жұмыс істеген кеңшарлар мен ұжымшарлар тізімі.<ref>[https://kazneb.kz/bookView/view/?brId=1158459 Атырау (Гурьев) облысының колхоздары мен совхоздары туралы тарихи анықтамалық (1928-1997 жж.)]</ref> == Балықшы ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Каспий» кеңшары || [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] к. || көкөніс || 1972 ж. №3 қосшар негізінде |- | «Соколок» кеңшары || || көкөніс || 1972 ж. кеңшарға айналған |- | Амангелді ат. ұжымшар || [[Дамба (ауыл)|Дамба]] а. || балық аулау || 1934 ж. |- | Жамбыл ат. ұжымшар || [[Жаңаталап (Атырау облысы)|Жамбыл]] а. || балық аулау || 1957 ж. |- | «Қызыл балық» ұжымшары || [[Қызыл балық (ауыл)|Қызыл балық]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Құрманғазы ат. ұжымшар || [[Құрманғазы (Атырау қалалық әкімдігі)|Соцжол]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Еркінқала]] а. || балық аулау || 1960 ж. |- | «Алғабас» ұжымшары || [[Тасқала (Атырау облысы)|Тасқала]] а. || мал өсіру || 1976 ж. |} == Теңіз ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Балқұдық» кеңшары || [[Балқұдық]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Жданов, Чкалов, XIX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | XXV Партсъезд ат. кеңшар || [[Жұмекен|Еңбекші]] а. || қой өсіру || 1976 ж. |- | Калинин ат. кеңшар || [[Орлы]] а. || қой өсіру || 1962 ж. «Еңбекші», «Жаңа жол», Калинин ат. ұжымшарлар мен «Красный Каспий» балық артелі негізінде |- | Киров ат. кеңшар || [[Хиуаз|Дәшін]] а. || ет || 1962 ж. Киров, XX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | "Коммунизм жолы" кеңшары || [[Алға (Құрманғазы ауданы)|Алға]] а. || қой өсіру || 1963 ж. |- | Құрманғазы ат. кеңшар || [[Жыланды (Атырау облысы)|Жыланды]] а. || қой өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. және «Правда» артельдері, «Память Ильича» балық ұжымшары негізінде |- | «Октябрь» кеңшары || [[Нұржау]] а. || ет || 1974 ж. |- | «Көптоғай» кеңшары || [[Көптоғай (Атырау облысы)|Көптоғай]] а. || көкөніс-сүт || 1977 ж. |- | «Сүйіндік» кеңшары || [[Сүйіндік (ауыл)|Сүйіндік]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Карл Маркс, Куйбышев ат., «Правда» ұжымшарлары негізінде |- | «Қызыл таң» ұжымшары || [[Бірлік (Құрманғазы ауданы)|Утеры]] а. || балық аулау || 1930 ж. (1958 ж. «1 Май», 1971 ж. Амангелді ат. ұжымшарлар қосылды) |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Кудряшов|Кудряшёво]] а. || балық аулау || 1954 ж. Сталин, Тельман ат. ұжымшарлар негізінде (1962 ж. «Новая Жизнь» ұжымшары қосылды) |- | «Память Ильича» ұжымшары || [[Котяевка]] а. || күріш-көкөніс || 1966 ж. «Жас талап», «Память Ильича», Панфилов ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Путь к Коммунизму» ұжымшары || [[Сафоновка]] а. || || 1930 ж. (1955 ж. «Красный моряк» ұжымшары қосылды) |} == Индер ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | Амангелді ат. кеңшар || [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1963 ж. || |- | Жамбыл ат. кеңшар || [[Жарсуат (Атырау облысы)|Жарсуат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Махамбет ат. және "Коммунизм таңы" ұжымшарлары негізінде || 1987 ж. М. Өтемісов ат. кеңшар болып өзгерді 1994 ж. «Махамбет» ұжымшарына айналды |- | «Индер» кеңшары || [[Бөдене (Атырау облысы)|Бөдене]] а. || көкөніс-сүт || 1963 ж. Жамбыл ат. кеңшардан бөліну негізінде || 1993 ж. «Қызыл Жар» ұжымшарына айналды |- | «Правда» кеңшары || [[Есбол (Индер ауданы)|Кулагино]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде || 1993 ж. «Есбол» АО болып өзгерді |- | «Передовик» кеңшары || [[Өрлік]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1964 ж. «Передовик» ауылшаруашылық артелі негізінде || 1993 ж. «Нарын» ұжымшарына айналды |- | «Путь Ильича» кеңшары || [[Көктоғай (Атырау облысы)|Зелёный]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Есбол ауданының «Красный Октябрь» және Бақсай ауданының «Путь Ильича» ұжымшарлары негізінде || 1994 ж. «Көктоғай» жеке шаруашылығына айналды |} == Қызылқоға ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | Абай ат. кеңшар || [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Райгородок]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Ленин жолы» ұжымшары негізінде |- | Жангелдин ат. кеңшар || [[Жангелдин]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Қызылту» кеңшары || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Путь к Коммунизму» ұжымшары негізінде |- | «Комсомол» кеңшары || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. ұжымшар негізінде |- | Ленин ат. кеңшар || [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Тасшағыл» кеңшары || [[Тасшағыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1974 ж. |- | Энгельс ат. кеңшар || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. |- | «Гурьев» кеңшары || [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1930 ж. |} == Махамбет ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | «Ақжайық» кеңшары || [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]] а. || тұқым өсіру || 1976 ж. || 1996 ж. «Ақжайық» ӨК болып құрылды |- | «Заурал» кеңшары || [[Ортақшыл (Атырау облысы)|Ортақшыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Фурманов ат., «Зауральный МТС» ұжымшарлары негізінде || 1994 ж. «Ортақшыл» ұжымшары болып құрылды |- | «Гурьев» кеңшары || [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]] а. || көкөніс-сүт || 1959 ж. || 1996 ж. «Раушан» шаруа қожалығы болып қайта ұйымдастырылды |- | «Жалғансай» кеңшары || [[Жалғансай]] а. || картоп өсіру || 1966 ж. || 1982 ж. КСРО-ның 60 жылдығы ат. кеңшар болып өзгерді 1993 ж. таратылып, оның негізінде ұжымшарлар құрылды |- | XXI Партсъезд ат. кеңшар || [[Алға (Махамбет ауданы)|Алға]] а. || көкөніс-сүт || 1972 ж. XXI Партсъезд ат. балық аулау ұжымшары негізінде |- | «Первомай» кеңшары || [[Бейбарыс (ауыл)|Чкалово]] а. || көкөніс-сүт || 1960 ж. Чкалов ат., «1 Май» ұжымшарлары, «Вперёд» балық артелі негізінде || 1994 ж. «Первомай» АО болып құрылды |- | «Теңдік» кеңшары || [[Томарлы]] а. || көкөніс-сүт || 1957 ж. Гурьев ауданының «Теңдік», «Память Ильича», Бақсай ауданының Энгельс ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Бақсай» кеңшары || [[Таңдай (ауыл)|Таңдай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1932 ж. «Гурьев» кеңшарынан бөліну негізінде || 1995 ж. «Бақсай» АО болып құрылды |- | «Орал» кеңшары || [[Сарытоғай (Атырау облысы)|Сарытоғай]] а. || көкөніс || 1972 ж. || 1993 ж. «Орал» ЖШС болып құрылды |- | Қазақ КСР-нің 60 жылдығы ат. кеңшар || [[Ақтоғай (Атырау облысы)|Ақтоғай]] а. || жемшөп дайындау || 1981 ж. «Бақсай», «Забурын» және «Путь Ильича» кеңшарларын бөлшектеу есебінен || 1992 ж. «Ақтоғай» АО болып құрылды |- | Гурьев облыстық тәжірибе станциясы || Опытное а. || || 1997 ж. «Сарайшық» ӨК болып құрылды |} == Новобогат ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Забурын» кеңшары || [[Жанбай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ленин, Фурманов ат., «Родина» ұжымшарлары негізінде |- | «Новобогат» кеңшары || [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ворошилов ат. ұжымшар негізінде |- | «Чапаев» кеңшары || [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаево]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Чапаев, Молотов ат. ұжымшарлар негізінде |} == Ембі ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Қазақстан» кеңшары || [[Шоқпартоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Қазақстан» ұжымшары негізінде |- | «Коммунизм таңы» кеңшары || [[Ақкиізтоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Ленин ат. ұжымшар негізінде |- | «Қосшағыл» кеңшары || [[Қосшағыл]] к. || қаракөл қойын өсіру || 1976 ж. |- | «Ембі» кеңшары || [[Тұрғызба (Жем ауылдық округі)|Тұрғызба]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Атырау облысы тарихы]] ay9hzysta484snxfprgwto8gmoxmv6u 3053821 3053819 2022-07-22T13:04:53Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Қызылқоға ауданы */ wikitext text/x-wiki 1977 жылғы 1 қаңтардағы Атырау облысы аумағында жұмыс істеген кеңшарлар мен ұжымшарлар тізімі.<ref>[https://kazneb.kz/bookView/view/?brId=1158459 Атырау (Гурьев) облысының колхоздары мен совхоздары туралы тарихи анықтамалық (1928-1997 жж.)]</ref> == Балықшы ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Каспий» кеңшары || [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] к. || көкөніс || 1972 ж. №3 қосшар негізінде |- | «Соколок» кеңшары || || көкөніс || 1972 ж. кеңшарға айналған |- | Амангелді ат. ұжымшар || [[Дамба (ауыл)|Дамба]] а. || балық аулау || 1934 ж. |- | Жамбыл ат. ұжымшар || [[Жаңаталап (Атырау облысы)|Жамбыл]] а. || балық аулау || 1957 ж. |- | «Қызыл балық» ұжымшары || [[Қызыл балық (ауыл)|Қызыл балық]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Құрманғазы ат. ұжымшар || [[Құрманғазы (Атырау қалалық әкімдігі)|Соцжол]] а. || балық аулау || 1930 ж. |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Еркінқала]] а. || балық аулау || 1960 ж. |- | «Алғабас» ұжымшары || [[Тасқала (Атырау облысы)|Тасқала]] а. || мал өсіру || 1976 ж. |} == Теңіз ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Балқұдық» кеңшары || [[Балқұдық]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Жданов, Чкалов, XIX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | XXV Партсъезд ат. кеңшар || [[Жұмекен|Еңбекші]] а. || қой өсіру || 1976 ж. |- | Калинин ат. кеңшар || [[Орлы]] а. || қой өсіру || 1962 ж. «Еңбекші», «Жаңа жол», Калинин ат. ұжымшарлар мен «Красный Каспий» балық артелі негізінде |- | Киров ат. кеңшар || [[Хиуаз|Дәшін]] а. || ет || 1962 ж. Киров, XX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | "Коммунизм жолы" кеңшары || [[Алға (Құрманғазы ауданы)|Алға]] а. || қой өсіру || 1963 ж. |- | Құрманғазы ат. кеңшар || [[Жыланды (Атырау облысы)|Жыланды]] а. || қой өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. және «Правда» артельдері, «Память Ильича» балық ұжымшары негізінде |- | «Октябрь» кеңшары || [[Нұржау]] а. || ет || 1974 ж. |- | «Көптоғай» кеңшары || [[Көптоғай (Атырау облысы)|Көптоғай]] а. || көкөніс-сүт || 1977 ж. |- | «Сүйіндік» кеңшары || [[Сүйіндік (ауыл)|Сүйіндік]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Карл Маркс, Куйбышев ат., «Правда» ұжымшарлары негізінде |- | «Қызыл таң» ұжымшары || [[Бірлік (Құрманғазы ауданы)|Утеры]] а. || балық аулау || 1930 ж. (1958 ж. «1 Май», 1971 ж. Амангелді ат. ұжымшарлар қосылды) |- | Ленин ат. ұжымшар || [[Кудряшов|Кудряшёво]] а. || балық аулау || 1954 ж. Сталин, Тельман ат. ұжымшарлар негізінде (1962 ж. «Новая Жизнь» ұжымшары қосылды) |- | «Память Ильича» ұжымшары || [[Котяевка]] а. || күріш-көкөніс || 1966 ж. «Жас талап», «Память Ильича», Панфилов ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Путь к Коммунизму» ұжымшары || [[Сафоновка]] а. || || 1930 ж. (1955 ж. «Красный моряк» ұжымшары қосылды) |} == Индер ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | Амангелді ат. кеңшар || [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1963 ж. || |- | Жамбыл ат. кеңшар || [[Жарсуат (Атырау облысы)|Жарсуат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Махамбет ат. және "Коммунизм таңы" ұжымшарлары негізінде || 1987 ж. М. Өтемісов ат. кеңшар болып өзгерді 1994 ж. «Махамбет» ұжымшарына айналды |- | «Индер» кеңшары || [[Бөдене (Атырау облысы)|Бөдене]] а. || көкөніс-сүт || 1963 ж. Жамбыл ат. кеңшардан бөліну негізінде || 1993 ж. «Қызыл Жар» ұжымшарына айналды |- | «Правда» кеңшары || [[Есбол (Индер ауданы)|Кулагино]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде || 1993 ж. «Есбол» АО болып өзгерді |- | «Передовик» кеңшары || [[Өрлік]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1964 ж. «Передовик» ауылшаруашылық артелі негізінде || 1993 ж. «Нарын» ұжымшарына айналды |- | «Путь Ильича» кеңшары || [[Көктоғай (Атырау облысы)|Зелёный]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Есбол ауданының «Красный Октябрь» және Бақсай ауданының «Путь Ильича» ұжымшарлары негізінде || 1994 ж. «Көктоғай» жеке шаруашылығына айналды |} == Қызылқоға ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | Абай ат. кеңшар || [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Райгородок]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Ленин жолы» ұжымшары негізінде || 1994 ж. ұжымшар болып құрылды |- | Жангелдин ат. кеңшар || [[Жангелдин]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде || 1994 ж. ұжымшар болып құрылды |- | «Қызылту» кеңшары || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Путь к Коммунизму» ұжымшары негізінде || 1993 ж. Х. Досмұхамедов ат. асыл тұқымды зауыт болып өзгерді |- | «Комсомол» кеңшары || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. ұжымшар негізінде || 1994 ж. ұжымшар болып құрылды |- | Ленин ат. кеңшар || [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Тасшағыл» кеңшары || [[Тасшағыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1974 ж. || 1994 ж. ұжымшар болып құрылды |- | Энгельс ат. кеңшар || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. || 1994 ж. ұжымшар болып құрылды |- | «Гурьев» кеңшары || [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1930 ж. || 1993 ж. «Мұқыр» АО болып құрылды |} == Махамбет ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды !! Қайта ұйымдастырылды |- | «Ақжайық» кеңшары || [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]] а. || тұқым өсіру || 1976 ж. || 1996 ж. «Ақжайық» ӨК болып құрылды |- | «Заурал» кеңшары || [[Ортақшыл (Атырау облысы)|Ортақшыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Фурманов ат., «Зауральный МТС» ұжымшарлары негізінде || 1994 ж. «Ортақшыл» ұжымшары болып құрылды |- | «Гурьев» кеңшары || [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]] а. || көкөніс-сүт || 1959 ж. || 1996 ж. «Раушан» шаруа қожалығы болып қайта ұйымдастырылды |- | «Жалғансай» кеңшары || [[Жалғансай]] а. || картоп өсіру || 1966 ж. || 1982 ж. КСРО-ның 60 жылдығы ат. кеңшар болып өзгерді 1993 ж. таратылып, оның негізінде ұжымшарлар құрылды |- | XXI Партсъезд ат. кеңшар || [[Алға (Махамбет ауданы)|Алға]] а. || көкөніс-сүт || 1972 ж. XXI Партсъезд ат. балық аулау ұжымшары негізінде |- | «Первомай» кеңшары || [[Бейбарыс (ауыл)|Чкалово]] а. || көкөніс-сүт || 1960 ж. Чкалов ат., «1 Май» ұжымшарлары, «Вперёд» балық артелі негізінде || 1994 ж. «Первомай» АО болып құрылды |- | «Теңдік» кеңшары || [[Томарлы]] а. || көкөніс-сүт || 1957 ж. Гурьев ауданының «Теңдік», «Память Ильича», Бақсай ауданының Энгельс ат. ұжымшарлар негізінде |- | «Бақсай» кеңшары || [[Таңдай (ауыл)|Таңдай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1932 ж. «Гурьев» кеңшарынан бөліну негізінде || 1995 ж. «Бақсай» АО болып құрылды |- | «Орал» кеңшары || [[Сарытоғай (Атырау облысы)|Сарытоғай]] а. || көкөніс || 1972 ж. || 1993 ж. «Орал» ЖШС болып құрылды |- | Қазақ КСР-нің 60 жылдығы ат. кеңшар || [[Ақтоғай (Атырау облысы)|Ақтоғай]] а. || жемшөп дайындау || 1981 ж. «Бақсай», «Забурын» және «Путь Ильича» кеңшарларын бөлшектеу есебінен || 1992 ж. «Ақтоғай» АО болып құрылды |- | Гурьев облыстық тәжірибе станциясы || Опытное а. || || 1997 ж. «Сарайшық» ӨК болып құрылды |} == Новобогат ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Забурын» кеңшары || [[Жанбай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ленин, Фурманов ат., «Родина» ұжымшарлары негізінде |- | «Новобогат» кеңшары || [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ворошилов ат. ұжымшар негізінде |- | «Чапаев» кеңшары || [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаево]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Чапаев, Молотов ат. ұжымшарлар негізінде |} == Ембі ауданы == {| class="wikitable" |- ! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды |- | «Қазақстан» кеңшары || [[Шоқпартоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Қазақстан» ұжымшары негізінде |- | «Коммунизм таңы» кеңшары || [[Ақкиізтоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Ленин ат. ұжымшар негізінде |- | «Қосшағыл» кеңшары || [[Қосшағыл]] к. || қаракөл қойын өсіру || 1976 ж. |- | «Ембі» кеңшары || [[Тұрғызба (Жем ауылдық округі)|Тұрғызба]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Атырау облысы тарихы]] okxxhl3peilvxwhu6qzyx5r60dmscpo 0 685380 3053858 3053512 2022-07-22T18:01:37Z Kasymov 10777 +[[Санат:Әзірбайжандағы Әлемдік мұра]]; +[[Санат:Бакудегі көрікті орындар]] ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Otheruses|Ішкі қала}}{{ЮНЕСКО әлемдік мұрасы|KazName=Ішкі қала|Name=Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower<br/> Ширваншаһтар сарайы мен Қыз мұнарасы, Баку бекіністі қаласы|Image=[[image:İçərişəhər kollajı.jpg|220px]]|State Party={{AZE}}|imagecaption=Қыз мұнарасы, Қақпа, Базар алаңы, Ескі көше, Диванхан, Мұхаммед мешіті, Ширваншаһтар сарайы|Type=тарихи, мәдени|Criteria=iv|Link=https://whc.unesco.org/en/list/958|ID=958|Region=Кавказ|Coordinates={{coord|40|22|N|49|50|E|format=dms|display=title, inline|dim:550_scale:5500_region:AZ_type:city}}|Year=2000|Session=24|map=[[image:Azerbaijan relief location map.jpg|200px]]}} '''Ішкі қала''' ({{Lang-az|İçəri şəhər – Ичери шехер}}) сондай-ақ '''Ескі қала''' ({{Lang-az|Qədim şəhər}}), халық арасында '''Қалам''' немесе '''Қала''' ({{Lang-az|Qala}}) деп те аталады — [[Баку|Бакудің]] ең ежелгі бөлігі,<ref>Леонид Семенович Британицкий. Әзірбайжанның XII–XV ғасырлардағы сәулеті және оның алдыңғы Шығыс сәулетіндегі орны / Шығыс әдебиетінің негізгі редакциясы. — Ғылым, 1966.. — Б. 401. — 556 б.</ref> сонымен қатар тарихи және сәулет қорығы. Ол жақсы сақталған бекініс қабырғаларымен қоршалған. Ауданы 221 000 м2 болатын қорық аумағында 1300-ден астам адам тұрады.<ref name=":0">{{Cite web|title=Ішкі қалада (Ичери Шехер) бізді қандай жаңалықтар күтеді?|url=http://www.nedelya.az/article.php?mat_id=1943&id=12|author=Тимур Ханагаоғлы.}}</ref> Қорық аумағы қола дәуірінен бастап мекендеген.<ref name=":0" /> Археологиялық зерттеулер нәтижесінде VIII-IX ғасырларда Ішкі қаласының территориясы тығыз қоныстанғаны, қолөнер мен сауда дамығаны анықталды.<ref>Ширваншах мемлекеті / Шығыс әдебиетінің Бас редакциясы. — Элм, 1983.. — Б.111. — 341 Б. Сара Ашурбейли. ''Бұл қазба жұмыстары Ичери шехер территориясының тығыз қоныстануын және VIII — XI ғасырларда Бакуде қолөнер мен сауданың дамуын'' </ref> Ширваншаһтар өзінің резиденциясын 15 ғасырда Шамахиден Бакуге ауыстырғаннан кейін, ескі қаланың өмірінде "''кристалдану''" кезеңі басталды.<ref>Л.С. Бретеницкий, Б. В. Веймарн. IV–XVIII ғасырлардағы Әзірбайжан өнері. — М., 1976. 64 бет. ''Тек Баку тиімді жағдайда болды. Ширваншаһтың Шамаха қаласында резиденциясынан оның негізгі өзегі-Ичери-шехер немесе "бекініс"деп аталатын" ескі "қаланың" кристалдануына ықпал етті''</ref> 1748-1806 жылдары Баку және оның орталығы Баку хандығының астанасы болды. 1806 жылы Бакуді Ресей империясының әскерлері жаулап алғаннан кейін және мұнай бумы (19 ғасырдың аяғы-20 ғасырдың басы) қаланы дамыту және кеңейту процесі басталды, адамдар ескі қаланың қабырғаларына мықтап қоныстанды. Әзірбайжан сәулет өнерінің інжу-маржандары – Ішкі қаласында орналасқан әйгілі сәулет ескерткіштері, Қыз мұнарасы және [[Ширваншаһтар сарайы|Ширваншаһтардың сарайы]].<ref>{{Cite web|title="Ширваншаһтар сарайы мен Қыз мұнарасы, Баку бекіністі қаласы"|url=https://whc.unesco.org/en/list/958|language=en}}</ref> Олардан басқа, қорықта ондаған тарихи және сәулет ескерткіштері бар-мешіттер, керуен-сарайлар, моншалар, тұрғын үйлер, бірнеше мұражайлар, елшіліктер, қонақ үйлер, сауда орындары, кафелер мен мейрамханалар бар. 1977 жылы Ішкі қала тарихи-сәулет қорығы деп жарияланды.<ref name=":0" /> Ал 2000 жылы Қыз мұнарасы мен Ширваншаһтар сарайы кешенімен бірге [[ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдері|ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра]] тізіміне енген алғашқы нысан болды. == Тарихы == === Ерте тарих === Баку бекініс қабырғасы мен шұңқырымен қоршалған ежелгі қоныстардан пайда болған қалалардың бірі. Бакудің елді мекен және қала ретінде пайда болу уақыты туралы мәселе оның археологиялық тұрғыдан нашар зерттелуіне байланысты әлі анықталған жоқ. Бұл жерлерге адамдар Баку тұзының болуына және теңіз жағалауында әдемі табиғи айлағы бар пайдалы орынға тартылды деп саналады. Ширваншаһтар сарайының ауласындағы археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған б. з. д. ІІІ – І ғғ. құмыра, б. з. д. ІV – І ғғ. және б. з. д. І ғғ. қыш ыдыстардың сынықтары сияқты олжалар. Мұхаммед мешітінің аумағынан табылған темір жебелер, темір дәуіріндегі әйел саз мүсіні, Ішкі қала бағандарының ежелгі негіздері ескі Баку бекінісін ежелгі кезеңнің қаласы ретінде даталауға мүмкіндік береді. I ғасырда Баку шағын порт қаласы болды.<ref name=":1">Сара Ашурбейли. Баку қаласының тарихы. — Б.: Азернешр, 1992. — 5408 Б.</ref> === Орта ғасырлар кезеңінде === Сасанидтер кезінде де, Бакудегі орталығы бар Абшерон түбегі Ширван аймағына кіретін жеке әкімшілік бірлік – сасанид мемлекетінің жеке провинциясы болды. Арабтар жаулап алғаннан кейін Ширван облысының билеушілері (Бакуден басқа Шамахтар, Дербент және басқа қалалар) Ширваншаһтар болды. [[Сурет:Iceriseher999.jpg|нобай|275x275 нүкте|Ширваншаһтардың сарайы]] [[Әл-Белазури]], [[Әл-Масуди]] және басқа араб жазушылары Хосров Ануширван патшаларды таңдап, тағайындады, олардың әрқайсысына шахта берді. Олардың арасында Ширван патшасы, Ширван Шаһ деп аталады. Бакудегі VII – X ғасырлардағы оқиғалар туралы тек үзінді мәліметтер бар. Қала солтүстіктен түріктер мен рустар жасаған рейдтерге ұшырағаны белгілі. Сонымен, 914 жылы Баку жағалауына орыстар шабуыл жасады. Масудидің айтуынша, орыстар Баку деген атпен белгілі Ширваншаһ патшалығындағы мұнай жағалауына жетті. Каспий теңізінде флоты болмаған Ширваншаһ Әли ибн Хайсам оларға қарсы өз әскерін баркалар мен сауда кемелерінде жіберді. Рустар ширваншаһтың әскеріне шабуыл жасады және Масудидің айтуынша, мыңдаған мұсылмандар өлтіріліп, батып кетті. Баку мен Абшеронға жасалған рейдтер кейінірек қайталанды.<ref name=":1" /> [[Әл-Мұқаддаси]] X ғасырдағы Баку қаласы туралы "теңіздегі, Облыстың жалғыз айлағы" деп жазады. Бірақ VIII – IX ғасырдың басында Баку айтарлықтай теңіз айлағы болмағаны және елдің ірі сауда орталықтарының қатарына кірмегені белгілі. Бакудің басқа қалалармен сауда байланыстары туралы сасанидтердің (V – VII ғғ.) билік ету кезеңіне жататын, сондай-ақ Аббасидтер мен ширваншаһтар кезінде соғылған монеталар айтады. Араб жазушылары қаланы X ғасырдың аяғында ғана маңызды порт ретінде атап өте бастады. Төбеде орналасқан қала берік бекініс қабырғасымен қоршалған. Ширваншаһтар сарайының Оңтүстік – Шығыс қасбетінен табылған ортағасырлық қаланың қабаты VIII ғасырға жатады. Ішкі қаланың әртүрлі учаскелерінде табылған тостаған ойықтары VIII ғасырдан бұрын қоныс тепкенін көрсетеді. Қаланың алғашқы кезеңіне жататын жер үсті сәулет ескерткіштері сақталмаған.<ref name=":1" /> === Ширваншаһтар басқармасы === X – XI ғасырларда Араб халифатының ыдырауына байланысты бірқатар облыстардың билеушілері, соның ішінде ширваншахтар да дербес билік жүргізе бастады. Баку мен Шамахе бұл кезде бай қалалар болған және шетелдіктердің шабуылына ұшыраған. Сонымен, 1030 жылы Баку қаласында рустар мен ширваншаһ I Минучихра ибн Йазид әскері арасында шайқас болды. Рустардың жеңісі оларға Арас өзенінің бойымен жүріп, Байлаканды игеруге мүмкіндік берді. Бір жылдан кейін рустар Баку арқылы Ширванға тағы да шабуыл жасады, бірақ Шеддадидтер әулетінің Арран билеушісі Мұса ибн Фадл олармен күресіп, оларды елден қуып шығарды. XI ғасырдың 40-жылдарында ширваншаһтар оғыз-түріктерінің шабуылынан қорқып, қалалардың айналасында бекіністер сала бастады. Сонымен қатар, ақпарат көздері алғаш рет олардың енуі туралы хабарлайды. XI ғасырдың басында оғыздардың бір тармағы селжуктер күшті империя құрып, алдыңғы Азия елдеріне қауіп төндіре бастады. 1066 жылы қара тегин бастаған оғыздар Ширван мен Бакуге шабуыл жасады. Қара-тегіннен кейін Ширванға Қаймас және [[Алып Арслан]] сияқты салжұқтардың басқа жетекшілері жорықтар жасады. Ширваншаһтар әлі де тәуелсіз билеушілер ретінде билік етті. Ирак-араб және Парсы билеушісі Сау-тегін билікке келгеннен кейін ғана ширваншаһ Фарибуз салжұқтардың вассалы болды. XII ғасырдың екінші ширегінде Шамсуддин Елдегіз бүкіл Ширванды, соның ішінде Бакуды басып алды. XII ғасырдың соңында Ширваншаһтар номиналды түрде тәуелсіз болады, бірақ іс жүзінде Елдегізидтердің қол астында болады. 1191 жылы Шамахи қаласы жер сілкінісінен қатты жойылғаннан кейін, ширваншаһ I Ахситан өзінің резиденциясын Бакуге көшірді деп саналады. Ширваншаһтар қаланы бірқатар құрылымдармен безендіріп, оны нығайтты. XII ғасырдың бірінші жартысында қаланың бекініс қабырғалары тұрғызылып, бірқатар бекініс жұмыстары жүргізілді. Қорғаныс жүйесіне Қыз мұнарасы да кірді. Салжұқтарға қарсы күресте ширваншаһтар грузин билеушілерімен одақтас болғаны белгілі. Грузин шежіресі 1222 жылы Тамараның ұлы грузин патшасы IV Георгий Лаша Бакуге үйлену тойына қатысады деп хабарлайды. Қаланың Ширванның бай қалаларының бірі және Каспий теңізіндегі маңызды порт ретіндегі маңызы осы уақытта артып келеді. Парсы ақыны Хагани Ширвани ширваншаһ Ахситан ибн Минучихраны мадақтап, Бакуді бекініс және Шығыстың маңызды қаласы ретінде айтады, оны Хорасанның мықты бекіністі қаласы Бестаммен салыстырады.<ref name=":1" /> 1220 жылы моңғолдар Ширванға басып кірді. Сераб пен Байлаканды басып алып, олар Шамаханы жеңіп, Дербент өткелінен өтті. Моңғолдардың екінші шабуылы 1231 жылы болды. Гәнжә, Барда, Байлакан, Шабран сияқты ірі қалалар моңғолдардың жойқын шабуылынан кейін ұзақ уақыт қалпына келе алмады. [[Сурет:Bakukhanpalace.jpeg|солға|нобай|"''Баку ханның сарайы''" Григорий Гагарин, 1847.жыл]] XV ғасырдың араб географы Абд ар-Рәшид Әл-Бакуви моңғолдар ұзақ уақыт бойы теңізден қатты бекіністі – бакуды ала алмады, олардың тұрғындары оларға қатты қарсылық көрсетті. Бүкіл елді жаулап алғаннан кейін ғана қала бағынуға мәжбүр болды. 1258 жылы Шыңғысханның немересі Хулагу хан, [[Аббасилер халифаты|Аббасилердің халифатын]] аяқтап, Хулагуидтер әулетін құрып, Бағдатты басып алды. Елхандар Закавказьені басып алды және олар Жошыиттердің бұл жерлерге құқығын мойындамағандықтан, [[Елхан мемлекеті]] мен [[Алтын Орда]] арасында жүз жылға жуық қақтығыстар болды. Осы жылдар ішінде мемлекеттер арасындағы шекара Дербент маңында, Баку маңында өтті. Ширваншаһтар сол кезде өз иелігінде моңғолдардың вассалдары ретінде билік жүргізді, Елхан билеушілерінің жорықтарына қатысты. Елхандар тұсында Баку монғол егемендерінің қыстауы болған. 1297 жылы Бакуге қыстау ниетімен [[Газан хан]] келді. Итальяндық саяхатшы Одорико Порденоне хан туралы былай деп жазады:<ref name=":1" /> {{Дәйексөз|"Мұнда (сұлтанияда) жазда хан өмірін өткізеді, қыста Бакук (Bacuc) деп аталатын басқа қалаға көшеді"}} XIV ғасырдың басында моңғол билігі құлағаннан кейін Ширваншаһтар Елхан мемлекетінің аумағында құрылған Чобанидтермен, содан кейін [[Жалайыр сұлтандығы|Жалайырлармен]] күресті. Сұлтан Шейх Увейстің есімімен қалада табылған 1360 жылғы монеталар олардың Бакуді жаулап алуы туралы айтады. Ширван сонымен бірге [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] пен [[Әмір Темір|Әмір Темірдың]] шабуылына ұшырады, оның болуы туралы XIV ғасырдың аяғында оның атынан соғылған монеталар хабарлады. Ширваншаһ Шейх Ибраһим Әмір Темірдың жағында Османдық сұлтан [[Баязид І|Баязидке]] қарсы соғысқа қатысып, онымен бірге 1400 жылы Әмір Темір Сирияға кірген кезде Алеппоға келді. Әмір Темір қайтыс болғаннан кейін Ширван тәуелсіздік алады. Қара-Юсуф елін жаулап алғаннан кейін де ширваншах Ибраһим тек Қарақоюнлылар мемлекетінің билеушілерінің ресми вассалдар болды және Ширванның Шеке қаласынан Дербентке дейінгі билеушісі болды. XV ғасырдың басында Ширван шетелдік қамырдан босатылды және XVI ғасырдың басына дейін, жүз жыл бойы ел тәуелсіз мемлекет болды. Елді 1465 жылға дейін басқарған Ибраһимнің ұлы I Халилуллаһ тәуелсіз болып, Қарақоюнлылар егемендерімен күрескен Әмір Темірдің әулетіні қолдады. Халилуллаһ Қарабақтағы Шахрухтың ставкасына келгенде, соңғысы онымен бірге болғысы келді және оны Әмір Темірдың шөбересімен айналысты. Халилуллаһ Ширвана қалаларында, әсіресе Бакуде үлкен құрылыс жұмыстарын жүргізді, ол сол кезде мемлекеттің астанасы болды. Ол кезде Ширваншаһтар сарайы ансамблінің, керуен-сарайлар мен көпірлердің құрылысы басталды.<ref name=":1" /> {{Wide image|Baku Gippius.jpg|1200px|Баку қаласының панорамасы. Баку қаласының сәулетшісі Карл Гиппиус, акварель, шамамен 1865 ж.}} === Қазіргі кезең === 1952-1957 жылдары Ішкі қаланың бекініс қабырғалары қалпына келтірілді. 1977 жылы Ішкі қаласына тарихи-сәулет қорығы мәртебесі беріліп, 1985 жылы мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жарияланды. 2003 жылы 17 ақпанда Президент [[Хейдар Әлирзаұлы Әлиев|Хейдар Әлиев]] "''Баку қаласындағы Ішкі қаласы тарихи-сәулет қорығын қорғау және қалпына келтіру жөніндегі кейбір шаралар туралы''" бұйрыққа қол қойды.<ref>{{Cite web|title="Әзербайжан Республикасы Президентінің Өкімі (2003 жылғы 17 ақпан)"|url=https://web.archive.org/web/20110823052127/http://www.icherisheher.gov.az/fermanlar,58/lang,az/|lang=az|date=17.02.2003}}</ref> Жарлықтан кейін мұнда құрылыс жұмыстары тоқтатылып, қаланың тарихи келбетін сақтау үшін мақсатты шаралар жүзеге асырыла бастады. 2005 жылдың 10 ақпанында Президент [[Ильхам Хейдарұлы Әлиев|Ильхам Әлиев]] "''Әзірбайжан Республикасының Министрлер Кабинеті жанынан "Ішкі қала" мемлекеттік тарихи-сәулет қорығын құру туралы''" өкімге қол қойды.<ref>{{Cite web|title=Әзербайжан Республикасы Президентінің Өкімі (2005 жылғы 10 ақпан)|url=https://web.archive.org/web/20110823052230/http://www.icherisheher.gov.az/fermanlar,49/lang,az/|lang=az|date=10.02.2005}}</ref> Бұйрыққа сәйкес Ішкі қаласы мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы құрылды. 2009 жылғы 17 желтоқсанда Президенттің "Ішкі қала" мемлекеттік тарихи-сәулет қорығын дамыту жөніндегі шаралар туралы өкіміне сәйкес тарихи-сәулеттік маңызы жоқ бұзылған және бұзылу қаупі бар ғимараттардың орнында дәстүрлі көше желілерін сақтай отырып, туристік инфрақұрылым объектілерінің құрылысына, тұрғын үй ғимараттарын жөндеуге және инженерлік желілерді ауыстыруға қаражат бөлінді коммуникация, аумақты абаттандыру. "Ішкі қала" тарихи-сәулет қорығын қорғау, қалпына келтіру және онда археологиялық жұмыстар жүргізу мәселелері Әзірбайжан Республикасының тиісті нормативтік-құқықтық актілері мен халықаралық шарттарының талаптарына сәйкес шешіледі. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес қорық аумағындағы ғылыми, тарихи немесе мәдени маңызы бар барлық ескерткіштер мемлекеттің қорғауында болады, оларды жоюға, көшіруге және ауыстыруға тыйым салынады. Қазіргі уақытта қорық басқармасы Ішкі қаланы қорғаумен, зерттеумен және насихаттаумен айналысады.<ref>{{Cite web|title=«Ішкі қала» қорығы «Eurovision ән байқауы 2012» қонақтары үшін ерекше туристік бағдарламалар дайындады.|url=https://news.day.az/culture/333412.html|lang=ru}}</ref> Ішкі қаладағы Мұхаммед мешітін (сәулетші – Мұхаммед ибн Әбу бакр) неміс Remmers компаниясы мен аустриялық Atelier Erich pummer GmbH компаниясының мамандары қалпына келтірді.<ref>{{Cite web|title=Аустриялық және неміс мамандары Баку мешітін қалпына келтіруде|url=https://news.day.az/society/216799.html|lang=ru|date=30.06.2010}}</ref> 2011 жылдың ақпан айында Ішкі қалада Асаф Зейнолла көшесіндегі № 20 үй жөнделді, оның іргетасы нығайтылды, жаңа технологиялардың көмегімен ғимарат қасбетінің тарихи келбеті қалпына келтірілді. Ғимарат 1890 жылы салынған. Қалпына келтіру жұмыстары Әзірбайжан Республикасы Министрлер Кабинетінің Баку қаласының орталығын консервациялаудың егжей-тегжейлі жоспарына"сәйкес орындалды.<ref>{{Cite web|title=Ішкі қалада (Ичери-шехерде) 1890 жылғы тарихи ғимарат қалпына келтірілді|url=https://news.day.az/society/252077.html|lang=ru|date=08.02.2011}}</ref> == Ішкі қала мәдениетте == [[Сурет:10_manat_obv.jpg|нобай|302x302 нүкте|Ішкі қаласының Әзірбайжан Республикасының 10-Манат купюрасының бет жағындағы схемалық бейнесі]] Ішкі қала кешенінің үзінділері басқа мәдени және өнер ескерткіштерінде жиі кездеседі. Кешен сызықтары кілемдерде, картиналарда және өнер туындыларында кеңінен қолданылады. Кешен Әзірбайжанның халықаралық әлемде танылуының символдарының біріне айналды. Ішкі қаланың суреттері әрдайым тарих бойында осы аймақта болған мемлекеттердің монеталарында бейнеленген. Кешеннің құрамына кіретін қыз мұнарасы 1991 жылы мемлекеттік тәуелсіздік қалпына келтірілгеннен кейін Әзірбайжан Республикасының алғашқы қағаз ақшаларында көрініс тапты. Ескі қаланың схемалық бейнесі Әзірбайжан Республикасындағы 2005 жылғы ақша реформасынан кейін жаңа 10-Манат банкнотасында бейнеленген.<ref>{{Cite web|title=Әзірбайжан манаты|url=https://azerbaijan.az/portal/General/Currency/currency_a.html|lang=az}}</ref> === Кинематограф === Белгілі Әзірбайжан және кеңестік фильмдердің кейбір көріністері Ичери шехерде түсірілді. Бұл фильмдердің ішінде "''Гауһар қол''", "''Амфибиялық адам''", "''Айболит-66''", "''Тегеран-43''", "''Қорықпа, Мен сенімен біргемін''" және басқаларын атауға болады.<ref>{{Cite web|title="Блатной бакинец" және Юрий Никулин|url=https://zerkalo.az/culture/|lang=ru}}</ref> [[Сурет:Pharmacy_"CHICANUC".jpg|нобай|267x267 нүкте|«Гауһар қол» фильміндегі әйгілі көрініс түсірілген көше мен аптека Чиканук]] Леонид Гайдайдың шешімі бойынша "Гауһар қол" (бөтен қала — Ыстанбұлда) фильміндегі әйгілі оқиға Ішкі қалада түсірілді.<ref>{{Cite web|title=Гаухар қол|url=http://195.226.218.66/index/brilliantovaya-ruka-1969/|lang=ru}}</ref> Фильмде Ішкі қаланы ежелгі көшелері, Ширваншаһтар сарайы, мешіт мұнаралары және бекініс қабырғалары көрсетілген. Фильм түсірілген әйгілі орыс және кейіпкерге ғашық Юрий Никулин. Ол "''Черт побери''" деген сөзді айтқан жерде сүйікті актерге ескерткіш орнатылды.<ref>{{Cite web|title=Бакуде Юрий Никулинге ескерткіш орнатылды|url=https://www.epochtimes.ru/content/view/36652/63/|lang=ru|date=17.08.2017}}</ref> # "Аршин Мал Алан" (фильм, 1945) , режиссері: Рза Тахмасиб, Николай Лещенко # "Жоқ, солай болсын" (фильм, 1956) , реж. Гусейн Сеидзаде # "Телефоншы қыз" (фильм, 1962) , реж. Гасан Сейидбейли # "Ахмед Қайда?"(фильм, 1963), реж. Әділ Ескендіров # "Аршин Мал Алан" (фильм, 1965) , реж. Тофик Тагизаде # "Балалық шақтың соңғы түні"(фильм, 1968) , реж. Ариф Бабаев # "Оңтүстік қалада" (фильм, 1969) , реж. Эльдар Гүлиев # "Шариклимен нан" (фильм, 1969) , реж. Шәміл Махмұдбеков # "Күн өтті" (фильм, 1971) , реж. Ариф Бабаев # "Ең маңызды сұхбат" (фильм, 1971) , реж. Эльдар Гүлиев # "Амфибия адамы" (1961), реж. В. Чеботарев және Г. қазан ( Мосфильм ) # "Айболит-66" (1966 ж. Р. Быков(Мосфильм # "Гауһар қол" (фильм, 1968) , реж. Л. Гайдай (Мосфильм # "Тегеран-43" (1981), реж. А. Алов және В. Каюмов (Мосфильм) ==== Деректі фильмдер ==== # Ішкі қала (Ичери Шехер) (фильм, 1964), реж. Алибала Алекперов # Ішкі қала (Ичери Шехер) (фильм, 1978), реж. Никат Бакидзада # Ішкі қала бойынша серуендеу (2003), реж. Джавид Имамвердиев # "Бір бекіністің құпиясы "немесе" егер Ішкі қалада тіл болса... "<ref>{{Cite web|title=Ішкі қаланың жасырын жолдары қалай жойылды? — [Деректі Фильм 2013]|url=https://www.youtube.com/watch?v=p4LKH-LB78Q|lang=az|date=01.12.2016}}</ref> (фильм, 2013), реж. Вусала Алибейли == Көрнекті орындар == <gallery mode="packed"> Сурет:Qiz Qalasi.jpg|alt=|Қыз мұнарасы Сурет:Muhammad Mosque, Baku, 2006.jpg|alt=|Мұхаммед мешіті Сурет:Şirvanşahlar saray kompleksi.jpg|alt=|Ширваншаһтар сарайы Сурет:Şeyx İbrahim məscidi (1).JPG|alt=|Шейх Ибраһим мешіті Сурет:Baku JumaMosque 004 1295.jpg|alt=|Жұма мешіті Сурет:Bakı qalasının donjonu.JPG|alt=|Ішкі қаласының донжон Сурет:"Bazar Square" in Ichery Sheher.JPG|alt=|Базар алаңы Сурет:Hacı Bani hamamı 2016.jpg|alt=|Қажы Гаиб Моншасы </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Әзірбайжандағы Әлемдік мұра]] [[Санат:Бакудегі көрікті орындар]] kxjh0j2d5s5sg3r71a95qx509cepegy 0 685393 3053860 3053603 2022-07-22T18:02:57Z Kasymov 10777 «[[Санат:КОКП мүшелері|КОКП мүшелері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Саясаткер |Есімі = Сайфуддин Азизи |Шынайы есімі = {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}} |Сурет = Seypidin Azizi.jpg |Ені = |Атауы = |Туған кездегі есімі = |Лақап аты = |Туған күні = 12.03.1915 |Туған жері = [[Шәуешек]] [[Қытай]] |Қайтыс болған күні = 24.11.2003 |Қайтыс болған жері = [[Бейжің]] [[Қытай]] |Азаматтығы = [[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]], {{Байрақ|Қытай}} |Білімі = |Ғылыми дәрежесі = |Діні = |Партиясы = |Негізгі идеясы = |Мансабы = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Жұбайлары = |Балалары = |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Сайты = |Commons = }} '''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}, {{lang-zh|赛福鼎·艾则孜}}; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.<ref>Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html</ref> == Өмірбаяны == 1915 жылы 12 наурызда [[Шәуешек]] қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.<ref>АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737</ref> Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды. [[Сурет:Mao Zedong and Saifuddin Azizi.jpg |нобай|солға|250px|Мао Цзэдун және Сайфуддин]] Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды. Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты.<ref>Упавший самолет изменил историю целого государства http://baik-info.ru/upavshiy-samolet-izmenil-istoriyu-celogo-gosudarstva</ref> Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.<ref>Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin</ref> 1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды. 1949 жылдың желтоқсанынан 1950 жылдың қаңтарына дейін ол Мао Цзэдунмен бірге Мәскеуге Қытай-Кеңес достық шартын жасау үшін барған сапарында бірге болды. 1998 жылға дейін саяси қызметпен айналысты.<ref>Азизов, Сайфутдин https://www.peoplelife.ru/4923</ref> Сайфуддин Азизи науқастан 2003 жылы 24 қарашада [[Бейжің]]де 88 жасында қайтыс болды.<ref>Прощание с телом Сайфудина Азизи http://russian.people.com.cn/200311/27/rus20031127_84424.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қытай саясаткерлері]] [[Санат:КОКП мүшелері]] 5delocueow4p2ika013r17wnwnfyscd 0 685396 3053861 3053622 2022-07-22T18:05:52Z Kasymov 10777 «[[Санат:Баку мешіттері|Баку мешіттері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Мешіт|мешіт атауы=Мұхаммед мешіті|шынайы аты={{lang-az|Məhəmməd məscidi}}|суреті=Muhammad Mosque (Baku).JPG|ені=220px|мемлекет={{Байрақ|Әзірбайжан}}|қала=[[Баку]] ([[Ішкі қала (Баку)|Ішкі қала]])|ағымы=[[Ислам]] – [[Шииттер|Шиит]]|сәулет стилі=Ширван-Абшерон сәулет мектебі|сәулетшісі=Мұхаммед ибн Әбу бакр|құрылысы=1078 — 1079|құрылысы басталды=[[1078 жыл]]|құрылысы аяқталды=[[1079 жыл]]|статусы=қолданыстағы|мұнаралар саны=1|материал=тас|Commons=Muhammad Mosque|позициялық карта=Әзірбайжан|карта атауы=Ішкі қаласы|карта ені=200px|lat_dir=N|lat_deg=40.365406|lat_min=|lat_sec=|lon_dir=E|lon_deg=49.834698|lon_min=|lon_sec=|сайты=https://icherisheher.gov.az/ <br/> <br/> [[File:Sınıqqla məscidinin planı-001.jpg|240px|center]] Мұхаммед мешітінің жоспары|region=AZE}} {{ЮНЕСКО әлемдік мұрасы|KazName=Мұхаммед мешіті|Name=Muhammad Mosque|Type=мәдени|State Party={{AZE}}|Criteria=iv|Link=https://whc.unesco.org/en/list/958|ID=958|Region=Кавказ|Coordinates={{coord|40|21|55|N|49|50|05|E|region:AZ_type:landmark_source:kolossus-ruwiki|display=inline,title}}|Year=2000|Session=24|Image=[[Image:Baku MuhammadMosque 004 7285.jpg|200px]]}} '''Мұхаммед мешіті''' ({{Lang-az|Məhəmməd məscidi}}) немесе '''Сыныққала мешіті''' ({{Lang-az|Sınıqqala məscidi – бұзылған бекініс мешіт}}) — Баку қаласының тарихи бөлігінде орналасқан ([[Ішкі қала (Баку)|Ішкі қала]]) XI ғасырдағы мешіт.<ref>{{Cite web|title=Әзірбайжан Атабектердің мемлекеті|url=http://kitabxana.net/files/books/file/1276089008.pdf|lang=az|author=Зия Буниятов}}</ref> == Тарихы == «Сыныққала» мешіті 1723 жылы орыстардың Бакуге зеңбірекпен атуынан кейін осылай аталды. Сол жылдың 26 ​​маусымында Каспий жағалауында басқыншылық жорықтар жасаған I Петрдің артиллериясы Бакуге оқ жаудырғанда, қаладағы ең көне мешіттің мұнарасы да бүлінген. Тарихын зеңбірек снарядтарынан жасалған бекініс ретінде жалғастырған мұнараны халық арасында «сынған бекініс» деп атаған. Ескерткіштің бастапқы атауы белгісіз. Мешіттің солтүстік жағындағы куфи жазуымен жазылған жазуда былай делінген:<ref>Әбу Бәкір ибн әл-Заки. Раудат Әл-Куттаб және Хадикат әл-альбаб. Басылым Әли Севимин, Анкара, 1972 жыл</ref> {{Дәйексөз|"Қайырымды, рахымды Аллаһтың атымен бастаймын. Ол бұл мешітті 471 жылы шебер ар-Раис Мұхаммед ибн Әбу Бәкірге (салуға) бұйырды"}} Көптеген сарапшылар Мұхаммед Әбу Бәкірдің ұлын мешіттің сәулетшісі деп санайды. Белгілі ғұлама Джафар Ғияси хатшының мәтінінен мешіттің басқарушысы Мұхаммед Әбу Бәкір, ал бұл кісінің өзі қала басшысы болғаны шығатынын айтады.<ref name=":0">Қ.Гияси, Низами дәуіріндегі сәулет ескерткіштері, Баку, «Ишик» баспасы, 1991, 44-бет.</ref> Сыныққала Бакудегі ең көне мешіт, ал оның мұнарасы Солтүстік Әзірбайжандағы ең көне мешіт болып табылады. Сыныққала 20 ғасырдың басына дейін бір қабатты мешіт болған, оның сыйымдылығы биік мұнарамен салыстырғанда шағын болып көрінетін. Оған екі жағынан бекітілген ғимараттардан босатылғаннан кейін ескерткіштің түбі ашылды. Мұнара мен мешіт ғимаратының бастапқы бейімделуі қалпына келтірілді. == Сәулет == Мешіт салынған көлбеу рельефті шебер қолдана отырып, сәулетші ерекше кеңістіктік құрылымы бар екі қабатты, бір қабатты мешіт ғимаратын жасады. Бұл алты қабатты Арка төбесі, Оңтүстік қасбетке қарайтын есігі және екі кішкентай терезесі бар төртбұрышты бөлме. Терең тығыз жартастың астында кейбір археологиялық материалдар ежелгі дәуір мен ерте орта ғасырларға жатады. Жоғарғы қабаттағы намаз залы (ауданы 40 шаршы метр) жоспар мен техникалық шешім бойынша төменгі қабатты қайталайды. Залдың Солтүстік есігінің алдында кішкене тауашалар бар – терезе төсеніші, ал оның қысқа жағында кішкене терезе ішке қарай ашылады. Михраб доғасының бүйірлерінде оңтүстік қабырғаның ортасында үлкен терезелер бар. Осы себепті Мұхаммед мешітінің төбесі жабылған намаз залы жеткілікті түрде жарықтандырылған. Мешіт Ширван-Абшерон мектебі үлгісінде салынған. Ширван-Абшерон сәулет мектебінің негізгі қағидаларының бірі – ғимараттардың ішкі және сыртқы бірлігі Мұхаммед мешітіне де тән. Шағын көлемді болғанына қарамастан, сәулетші ғимаратты бір бөліктен, бір бөліктен құрастырмаған. Керісінше, ол ғимараттың функционалдық бөлінуін толық пайдалана отырып, динамикалық кеңістік құрылымын жасауға тырысты. Мазмұнды әдейі күрделеуде кейбір қарабайырлық сезілгенімен, бұл ескерткіштің идеясына ғана емес, сонымен қатар кеңістік құрылымына да көркем ойнақылық берді. Мұхаммед мешіті композициясының мәнерлілігі пішіннің пластикасы мен осы безендірілмеген жабық массаның өзара бейімделуімен жасалады. Сәулет массаларының өте қисынды және еркін орналасуы, сондай-ақ жартылай бағдарланған тастарды қалау мешітке бай жарық пен көлеңке эффектісі мен мүсіндік шеберлік берді. === Мұнарасы === Мұхаммед мешітінің композициялық үстемдігі – мұнара намазхананың сыйымдылығымен физикалық байланыста емес. Осыны негізге ала отырып, намазхананың шағындығымен қатар, кейбір зерттеушілер мешіт ғимараты мұнарадан кейін салынған деген пікір айтады.<ref name=":0" /> Мешіттің мұнарасы цилиндрлік пішінді және жоғары қарай тарылтады. Мамандардың айтуынша, бұл мұнара өзінің орналасуына байланысты бақылау орны ретінде пайдаланылған. Мұнараның жоғарғы бөлігін жауып тұрған үлкен сталактиттер сәндік элемент рөлін атқарып қана қоймайды, сонымен бірге конструктивті сипатқа ие тас балконды ұстайды. Балконның тастарына әдемі геометриялық ою-өрнектер қашалған. Мұнара 11 ғасырда салынған деген болжам бар. Ислам діні тараған алғашқы кезеңде мұнаралар қала құрылысында діннің басты белгісі болғандықтан мешіттердің мұнаралары өте үлкен және зәулім етіп салынған. Олардың үлкен өлшемдері ғимараттың құрылымына органикалық түрде сәйкес келуге мүмкіндік бермеді. Бұл жағы Самир қаласындағы Мутавакли мешітінің Малвия мұнарасында (IX ғ.), Орта Азиядағы Х-ХІІ ғасырлардағы мұнараларда айқын сезіледі. Салжұқ дәуірінен бізге белгілі Әзірбайжанның мұнаралары бөлек тұрды (Сава Жаме мешіті, Шамкир Жұма мешіті, Ардабил Жұма мешіті). Кейінірек ислам дінінің тұрақталуына байланысты мешіттердің жобалары эволюциялық үдеріске ұшырайды және бұл процесс мұнаралардың көлемі мен пішініне, сондай-ақ олардың құрылыс құрылымында орналасуына әсер етеді. Мұнаралар жіңішкеріп, мешіт композициясының ажырамас бөлігіне айналады. Сәндік элементтермен безендірілген бір бөлмелі намазхана солтүстік жағында шағын вестибюльге іргелес жатыр. Қамал қабырғасының орталық осінде таспен торлы өрнекпен қапталған жұп терезелер орналасқан. Ағаш оюларымен безендірілген зал шығыс және батыс жағындағы торлы терезелермен безендірілген. Бір қызығы, арка қаңқасының бойында Баку-Абшерон сәулетіне жат күйдірілген кірпіш таспа түріндегі ою-өрнек орналасқан. [[Сурет:Stamps_of_Azerbaijan,_2010-914.jpg|солға|нобай|240x240 нүкте|Әзірбайжанның пошта маркасы, 2010 ж.]] Мешітке іргелес цилиндрлік мұнара сталактитті карниздің үстінде орналасқан азаншының (муэдзин) тас торлы балконымен аяқталады. Мұнараның ішіне орнатылған бұрандалы (спиральды) тас баспалдақ намазхананың еденінен басталады. Мұнараның белгілі бір биіктігінде мешіттің төбесіне шығатын есік бар. Төбесі үлкен тас тақталармен жабылған. Мұнараның жоғарғы жағында сталактит белдеуінің бойында араб тілінде куфи жазуымен Құран аяты жазылған. Мұнараның өзі аласа және төртбұрышты. Мешіттің оңтүстік қасбеті михраб пен мың жылдық тас қабырғаның күрт өсіп келе жатқан жартылай цилиндрлік көлемінің фонында аспан жарығымен бейнеленген ұзартылған пропорциялар түрінде жанды. Мешіттің үш өлшемді композициясының динамикасы айналадағы ғимараттарды көлеңкелеп тұрған мұнарамен бейнеленген. Ескерткіште жүргізілген реставрация жұмыстары эпиграфикалық жазуы бар бұл көне мешіттің сәулеттік келбетін толық жаңғыртты. {{Multiple image|image1=Sınıqqala məscidinin kəsiyi-001.jpg|image2=Sınıqqala məscinin minarəsi deta-001.jpg|align=right|direction=vertical|width=220|caption1=Мешіттің қимасы|caption2=Мешіт мұнарасының қасбетін жоспарлау}} Мешіттің оңтүстік қасбеті мың жылдық қабырға фонында жартылай шеңберлі көлемді михраб және осьтік арка тәрізді терезелері бар ұзартылған пропорциялар түрінде көрінеді. Мешіттің динамикалық композициясы аясында көтерілген мұнара айналадағы ғимараттардың арасында басым орын алады. Қалпына келтіру жұмыстары кезінде Ширван-Абшерон сәулет мектебінің бүкіл болмысы осы мешіттің сыртқы келбетінен ашылды. Ішкі қала әлі күнге дейін ортағасырлық ескерткіштер түріндегі құнды сәулеттік мұралардың ашық қоймасы болып табылады. Сондықтан, бұл өте үлкен емес орындардың әрбір сантиметрінде жаңа құрылыс бөлшектері мен тосын сыйлар пайда болады. Барлық ортағасырлық Баку мешіттері сияқты, Мұхаммед мешітінің шағын көлемі қаланың өзінің көлемімен және мақсатымен байланысты болды. Мешіттің сәулет туындысынан гөрі тұтас массадан қашалған мүсінге ұқсайтын қатал ұлылығы 11 ғасырдағы бекіністі Баку қаласын көрсетеді. == Галерея == <gallery mode="packed"> Сурет:Muhammad Mosque, Baku, 2011 (3).jpg|alt=|Мешіттің мұнара Сурет:Baku MuhammadMosque 004 7355.jpg|alt=|Мешіттің артқы көрінісі Сурет:Baku MuhammadMosque 004 1036.jpg|alt=|Мұхаммед мешітінің алдыңғы көрінісі </gallery> == Дереккөздер == <references /> [[Санат:Баку мешіттері]] 0evnaiv1eugq6e938mtw4tkrbta961q 3053863 3053861 2022-07-22T18:06:05Z Kasymov 10777 /* Дереккөздер */ wikitext text/x-wiki {{Мешіт|мешіт атауы=Мұхаммед мешіті|шынайы аты={{lang-az|Məhəmməd məscidi}}|суреті=Muhammad Mosque (Baku).JPG|ені=220px|мемлекет={{Байрақ|Әзірбайжан}}|қала=[[Баку]] ([[Ішкі қала (Баку)|Ішкі қала]])|ағымы=[[Ислам]] – [[Шииттер|Шиит]]|сәулет стилі=Ширван-Абшерон сәулет мектебі|сәулетшісі=Мұхаммед ибн Әбу бакр|құрылысы=1078 — 1079|құрылысы басталды=[[1078 жыл]]|құрылысы аяқталды=[[1079 жыл]]|статусы=қолданыстағы|мұнаралар саны=1|материал=тас|Commons=Muhammad Mosque|позициялық карта=Әзірбайжан|карта атауы=Ішкі қаласы|карта ені=200px|lat_dir=N|lat_deg=40.365406|lat_min=|lat_sec=|lon_dir=E|lon_deg=49.834698|lon_min=|lon_sec=|сайты=https://icherisheher.gov.az/ <br/> <br/> [[File:Sınıqqla məscidinin planı-001.jpg|240px|center]] Мұхаммед мешітінің жоспары|region=AZE}} {{ЮНЕСКО әлемдік мұрасы|KazName=Мұхаммед мешіті|Name=Muhammad Mosque|Type=мәдени|State Party={{AZE}}|Criteria=iv|Link=https://whc.unesco.org/en/list/958|ID=958|Region=Кавказ|Coordinates={{coord|40|21|55|N|49|50|05|E|region:AZ_type:landmark_source:kolossus-ruwiki|display=inline,title}}|Year=2000|Session=24|Image=[[Image:Baku MuhammadMosque 004 7285.jpg|200px]]}} '''Мұхаммед мешіті''' ({{Lang-az|Məhəmməd məscidi}}) немесе '''Сыныққала мешіті''' ({{Lang-az|Sınıqqala məscidi – бұзылған бекініс мешіт}}) — Баку қаласының тарихи бөлігінде орналасқан ([[Ішкі қала (Баку)|Ішкі қала]]) XI ғасырдағы мешіт.<ref>{{Cite web|title=Әзірбайжан Атабектердің мемлекеті|url=http://kitabxana.net/files/books/file/1276089008.pdf|lang=az|author=Зия Буниятов}}</ref> == Тарихы == «Сыныққала» мешіті 1723 жылы орыстардың Бакуге зеңбірекпен атуынан кейін осылай аталды. Сол жылдың 26 ​​маусымында Каспий жағалауында басқыншылық жорықтар жасаған I Петрдің артиллериясы Бакуге оқ жаудырғанда, қаладағы ең көне мешіттің мұнарасы да бүлінген. Тарихын зеңбірек снарядтарынан жасалған бекініс ретінде жалғастырған мұнараны халық арасында «сынған бекініс» деп атаған. Ескерткіштің бастапқы атауы белгісіз. Мешіттің солтүстік жағындағы куфи жазуымен жазылған жазуда былай делінген:<ref>Әбу Бәкір ибн әл-Заки. Раудат Әл-Куттаб және Хадикат әл-альбаб. Басылым Әли Севимин, Анкара, 1972 жыл</ref> {{Дәйексөз|"Қайырымды, рахымды Аллаһтың атымен бастаймын. Ол бұл мешітті 471 жылы шебер ар-Раис Мұхаммед ибн Әбу Бәкірге (салуға) бұйырды"}} Көптеген сарапшылар Мұхаммед Әбу Бәкірдің ұлын мешіттің сәулетшісі деп санайды. Белгілі ғұлама Джафар Ғияси хатшының мәтінінен мешіттің басқарушысы Мұхаммед Әбу Бәкір, ал бұл кісінің өзі қала басшысы болғаны шығатынын айтады.<ref name=":0">Қ.Гияси, Низами дәуіріндегі сәулет ескерткіштері, Баку, «Ишик» баспасы, 1991, 44-бет.</ref> Сыныққала Бакудегі ең көне мешіт, ал оның мұнарасы Солтүстік Әзірбайжандағы ең көне мешіт болып табылады. Сыныққала 20 ғасырдың басына дейін бір қабатты мешіт болған, оның сыйымдылығы биік мұнарамен салыстырғанда шағын болып көрінетін. Оған екі жағынан бекітілген ғимараттардан босатылғаннан кейін ескерткіштің түбі ашылды. Мұнара мен мешіт ғимаратының бастапқы бейімделуі қалпына келтірілді. == Сәулет == Мешіт салынған көлбеу рельефті шебер қолдана отырып, сәулетші ерекше кеңістіктік құрылымы бар екі қабатты, бір қабатты мешіт ғимаратын жасады. Бұл алты қабатты Арка төбесі, Оңтүстік қасбетке қарайтын есігі және екі кішкентай терезесі бар төртбұрышты бөлме. Терең тығыз жартастың астында кейбір археологиялық материалдар ежелгі дәуір мен ерте орта ғасырларға жатады. Жоғарғы қабаттағы намаз залы (ауданы 40 шаршы метр) жоспар мен техникалық шешім бойынша төменгі қабатты қайталайды. Залдың Солтүстік есігінің алдында кішкене тауашалар бар – терезе төсеніші, ал оның қысқа жағында кішкене терезе ішке қарай ашылады. Михраб доғасының бүйірлерінде оңтүстік қабырғаның ортасында үлкен терезелер бар. Осы себепті Мұхаммед мешітінің төбесі жабылған намаз залы жеткілікті түрде жарықтандырылған. Мешіт Ширван-Абшерон мектебі үлгісінде салынған. Ширван-Абшерон сәулет мектебінің негізгі қағидаларының бірі – ғимараттардың ішкі және сыртқы бірлігі Мұхаммед мешітіне де тән. Шағын көлемді болғанына қарамастан, сәулетші ғимаратты бір бөліктен, бір бөліктен құрастырмаған. Керісінше, ол ғимараттың функционалдық бөлінуін толық пайдалана отырып, динамикалық кеңістік құрылымын жасауға тырысты. Мазмұнды әдейі күрделеуде кейбір қарабайырлық сезілгенімен, бұл ескерткіштің идеясына ғана емес, сонымен қатар кеңістік құрылымына да көркем ойнақылық берді. Мұхаммед мешіті композициясының мәнерлілігі пішіннің пластикасы мен осы безендірілмеген жабық массаның өзара бейімделуімен жасалады. Сәулет массаларының өте қисынды және еркін орналасуы, сондай-ақ жартылай бағдарланған тастарды қалау мешітке бай жарық пен көлеңке эффектісі мен мүсіндік шеберлік берді. === Мұнарасы === Мұхаммед мешітінің композициялық үстемдігі – мұнара намазхананың сыйымдылығымен физикалық байланыста емес. Осыны негізге ала отырып, намазхананың шағындығымен қатар, кейбір зерттеушілер мешіт ғимараты мұнарадан кейін салынған деген пікір айтады.<ref name=":0" /> Мешіттің мұнарасы цилиндрлік пішінді және жоғары қарай тарылтады. Мамандардың айтуынша, бұл мұнара өзінің орналасуына байланысты бақылау орны ретінде пайдаланылған. Мұнараның жоғарғы бөлігін жауып тұрған үлкен сталактиттер сәндік элемент рөлін атқарып қана қоймайды, сонымен бірге конструктивті сипатқа ие тас балконды ұстайды. Балконның тастарына әдемі геометриялық ою-өрнектер қашалған. Мұнара 11 ғасырда салынған деген болжам бар. Ислам діні тараған алғашқы кезеңде мұнаралар қала құрылысында діннің басты белгісі болғандықтан мешіттердің мұнаралары өте үлкен және зәулім етіп салынған. Олардың үлкен өлшемдері ғимараттың құрылымына органикалық түрде сәйкес келуге мүмкіндік бермеді. Бұл жағы Самир қаласындағы Мутавакли мешітінің Малвия мұнарасында (IX ғ.), Орта Азиядағы Х-ХІІ ғасырлардағы мұнараларда айқын сезіледі. Салжұқ дәуірінен бізге белгілі Әзірбайжанның мұнаралары бөлек тұрды (Сава Жаме мешіті, Шамкир Жұма мешіті, Ардабил Жұма мешіті). Кейінірек ислам дінінің тұрақталуына байланысты мешіттердің жобалары эволюциялық үдеріске ұшырайды және бұл процесс мұнаралардың көлемі мен пішініне, сондай-ақ олардың құрылыс құрылымында орналасуына әсер етеді. Мұнаралар жіңішкеріп, мешіт композициясының ажырамас бөлігіне айналады. Сәндік элементтермен безендірілген бір бөлмелі намазхана солтүстік жағында шағын вестибюльге іргелес жатыр. Қамал қабырғасының орталық осінде таспен торлы өрнекпен қапталған жұп терезелер орналасқан. Ағаш оюларымен безендірілген зал шығыс және батыс жағындағы торлы терезелермен безендірілген. Бір қызығы, арка қаңқасының бойында Баку-Абшерон сәулетіне жат күйдірілген кірпіш таспа түріндегі ою-өрнек орналасқан. [[Сурет:Stamps_of_Azerbaijan,_2010-914.jpg|солға|нобай|240x240 нүкте|Әзірбайжанның пошта маркасы, 2010 ж.]] Мешітке іргелес цилиндрлік мұнара сталактитті карниздің үстінде орналасқан азаншының (муэдзин) тас торлы балконымен аяқталады. Мұнараның ішіне орнатылған бұрандалы (спиральды) тас баспалдақ намазхананың еденінен басталады. Мұнараның белгілі бір биіктігінде мешіттің төбесіне шығатын есік бар. Төбесі үлкен тас тақталармен жабылған. Мұнараның жоғарғы жағында сталактит белдеуінің бойында араб тілінде куфи жазуымен Құран аяты жазылған. Мұнараның өзі аласа және төртбұрышты. Мешіттің оңтүстік қасбеті михраб пен мың жылдық тас қабырғаның күрт өсіп келе жатқан жартылай цилиндрлік көлемінің фонында аспан жарығымен бейнеленген ұзартылған пропорциялар түрінде жанды. Мешіттің үш өлшемді композициясының динамикасы айналадағы ғимараттарды көлеңкелеп тұрған мұнарамен бейнеленген. Ескерткіште жүргізілген реставрация жұмыстары эпиграфикалық жазуы бар бұл көне мешіттің сәулеттік келбетін толық жаңғыртты. {{Multiple image|image1=Sınıqqala məscidinin kəsiyi-001.jpg|image2=Sınıqqala məscinin minarəsi deta-001.jpg|align=right|direction=vertical|width=220|caption1=Мешіттің қимасы|caption2=Мешіт мұнарасының қасбетін жоспарлау}} Мешіттің оңтүстік қасбеті мың жылдық қабырға фонында жартылай шеңберлі көлемді михраб және осьтік арка тәрізді терезелері бар ұзартылған пропорциялар түрінде көрінеді. Мешіттің динамикалық композициясы аясында көтерілген мұнара айналадағы ғимараттардың арасында басым орын алады. Қалпына келтіру жұмыстары кезінде Ширван-Абшерон сәулет мектебінің бүкіл болмысы осы мешіттің сыртқы келбетінен ашылды. Ішкі қала әлі күнге дейін ортағасырлық ескерткіштер түріндегі құнды сәулеттік мұралардың ашық қоймасы болып табылады. Сондықтан, бұл өте үлкен емес орындардың әрбір сантиметрінде жаңа құрылыс бөлшектері мен тосын сыйлар пайда болады. Барлық ортағасырлық Баку мешіттері сияқты, Мұхаммед мешітінің шағын көлемі қаланың өзінің көлемімен және мақсатымен байланысты болды. Мешіттің сәулет туындысынан гөрі тұтас массадан қашалған мүсінге ұқсайтын қатал ұлылығы 11 ғасырдағы бекіністі Баку қаласын көрсетеді. == Галерея == <gallery mode="packed"> Сурет:Muhammad Mosque, Baku, 2011 (3).jpg|alt=|Мешіттің мұнара Сурет:Baku MuhammadMosque 004 7355.jpg|alt=|Мешіттің артқы көрінісі Сурет:Baku MuhammadMosque 004 1036.jpg|alt=|Мұхаммед мешітінің алдыңғы көрінісі </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Баку мешіттері]] eksmqhinmnvet8y1abbvzvkyv2mlcdh 0 685398 3053871 3053576 2022-07-22T18:14:24Z Kasymov 10777 +[[Санат:Әзірбайжандағы Әлемдік мұра]]; +[[Санат:Баку мұражайлары]] ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{ЮНЕСКО әлемдік мұрасы|KazName=Қыз мұнарасы|Name=Maiden Tower<br/> Walled City of Baku with the Shirvanshahs' Palace and Maiden Tower<br/> Ширваншаһтар сарайы мен Қыз мұнарасы, Баку бекіністі қаласы|Image=[[Image:Qız qalası ümumi 2016.jpg|220px]]|imagecaption=Қыз мұнарасы|State Party={{AZE}}|Type=мәдени|Criteria=iv|Link=https://whc.unesco.org/en/list/958|ID=958|Region=Кавказ|Coordinates={{coord|40.3661|49.8372|display=inline,title}}|Session=24|Year=2000}} '''Қыз мұнарасы''' ({{Lang-az|Qız qalası}}) — [[Ішкі қала (Баку)|Ішкі қаланың]] (Ичери-Шехердің) жағалау бөлігіндегі көне бекініс. Бұл теңіз жағалауындағы «қасбеттің» маңызды құрамдас бөліктерінің бірі және Бакудің сәулет ескерткіші. Ол феодалдық қаланың жағалық бөлігінде – бекініс немесе Ішкі қалада көтеріледі. Мұнара жартастың үстінде тұр, ішінара таза таспен қапталған және табанынан ең жоғарғы жағына дейін көтерілетін үлкен жарты шеңберлі қырлар жүйесі бар бекініс қабырғасымен қорғалған. Мұнара – ежелгі бекініс қабырғаларының оңтүстік-шығыс бөлігінде, теңіз жағасындағы саябақтың (бульвар) жанында орналасқан қорғаныс тарихи ескерткіші. Бұл сирек кездесетін мұнара тәрізді ескерткіштің шешілмеген тарихи-сәулет мәселелері көп. Оның биіктігі 28 м, бірінші қабат бойындағы диаметрі 16,5 м.Бірінші қабаттың қабырғасының қалыңдығы 5 м жетеді. Мұнараның іші 8 қабатқа бөлінген. Әр қабат ойылған тастан салынып, күмбезді төбемен жабылған. Мұнара 1964 жылдан бері мұражай қызметін атқарып, 2000 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енді. <ref>{{Cite web|title=Ширваншаһтар сарайы мен Қыз мұнарасы, Баку бекіністі қаласы. ЮНЕСКО, 958, 24|url=https://whc.unesco.org/en/list/958|lang=en}}</ref> == Тарихы == Қыз мұнарасының салынған күні белгісіз. Мұнарасын қабырғаларында араб тілінде бұл сөздер жазылған: {{Дәйексөз|"Дәуіттың ұлы Масуд мұнарасы"}} [[Сурет:Qız_qalasının_kitabəsi.JPG|солға|нобай|211x211 нүкте|Мұнараның қабырғасында жазу]] Кейбір зерттеушілер бұл адам қыз мұнарасын салған феодал болған деп санайды. Алайда, егер мұндай жазуларда сәулетшілердің есімдері жиі айтылатындығын ескеретін болсақ, онда "''Дәуіт Масудтың ұлы''" қыз мұнарасын салған сәулетші болған деп айтуға болады.<ref>{{Cite web|title=Қыз мұнарасы|url=https://web.archive.org/web/20120302042459/http://judoonline.info/az/article/get/62|lang=az|date=27.08.2010}}</ref> Жазу стилі мен жазу жолдары XII ғасырдың жазуына жақын болғандықтан, Қыз мұнарасы осы кезеңде салынған деп болжанады. Екінші жағынан, көптеген ғалымдар, оның пікірінше, куфикалық жазбалар 10-12 ғасырларда қолданылғандықтан, мұнарасы (жоғарғы қабат) сол ғасырларда салынған. Алайда, кейбір ғалымдар бұл идеялар қате деп санайды. Ілияс Бабаев пен Қара Мұхаммед Ахмедов сияқты археологтар тас қоспасын-әк қоспасын қолдану туралы нақты қорытындыға келді . Олар бірінші мыңжылдықтың бірінші ғасырларына жататын Габал қаласындағы ескерткішті негізге алды. Ескерткіш сол әк қоспасынан салынғандықтан, қыз сарайы ежелгі кезеңге жатқызылды. Бұл пікірді әзірбайжан тарихшы Сара Ашурбейли де растады.<ref>{{Cite web|title=Қыз мұнарасы неше жаста? (Азаттық Радиосы)|url=https://www.azadliq.org/a/2182488.html|lang=az|date=06.10.2010}}</ref> == Құрылым == 12 ғасырда Қыз мұнарасы Бакудің қорғаныс жүйесіне еніп, Ширваншаһтардың ең қуатты бекіністерінің біріне айналған Баку бекінісінің басты қорғанына айналды. [[Сурет:Jungfrauenbastei.png|нобай|Қыз мұнарасының жоспары. Теңіз көк түспен белгіленген.]] Бірақ кейінірек Қыз мұнарасын зерттеу оның қорғаныс мақсаты туралы барлық болжамдарды толығымен жоққа шығарды. Ол өзінің нысаны бойынша да, ішкі құрылымы бойынша да, орналасқан жері бойынша да қорғаныс міндеттеріне сәйкес келмеді, ол бұл үшін жай ғана жарамсыз болды. Мұның жақсы мысалы – терезелердің орналасуы: олардың бірнешеуі ғана бүкіл мұнарада және олар едендерде емес, жоғары көтерілетін баспалдақтардың бойында орналасқан және төмен емес, жоғары бағытталған. Сонымен қатар, шатырдың ауданы тым кішкентай, мұнда ешқандай қаруды орналастыру мүмкін емес. Сондай-ақ, бірінші және барлық басқа қабаттар арасында тұрақты байланыс жоқ. Яғни, бірінші қабаттан тұрақты баспалдақ емес, уақытша баспалдақ көтерілді, оны алып тастауға болады, содан кейін мұнараны қорғаушылар шын мәнінде жоғарғы қабаттарда қоршалады. Бұл Қыз мұнарасының діни мақсаты туралы бұрыннан қалыптасқан пікірді растайды. Бұл Сасанидтер тұсында тұрғызылған зороастриялық «тыныштық мұнарасы» болуы әбден мүмкін. Мұнараның ішкі кеңістігі жалпақ тас күмбездер арқылы 8 ярусқа бөлінген, бұрандалы баспалдақтармен жалғасқан және кертпенің оңтүстігінде орналасқан саңылау тәрізді терезелермен жарықтандырылған. Саны 200 адамға жететін мұнара тұрғындары терең құдық арқылы сумен қамтамасыз етілді. Өзінің өлшемдерімен (биіктігі – 28 м, диаметрі – 16-16,5 м)<ref>Бакудегі сәулет ескерткіштері / Редактор В. А. Веснин. - М.: КСРО Сәулет академиясының баспасы, 1946. — 111 Б. Дадашев С., Усейнов М.</ref> және қабырғаларының қалыңдығымен (іргесі 5 м, үстіңгі жағы 4 м) Қыз мұнарасы Абшерон құлыптарынан айтарлықтай асып түседі. Ешқандай ұқсастық пен оның жұмбақ кертпесі жоқ, ол тірек те, жасырынатын орын да, тас өзектерді көрсететін «шпор» да болмады. Қорғаныс құралдары, шамасы, сәулетінің сипаты құжатталмаған жоғарғы платформаға шоғырланған. Шығыңқы және ойық кірпіш қатарларының кезектесуінен пайда болған корпустың қырлы беті де ерекше. 20-ғасырдың басы мен одан бұрынғы Қыз мұнарасының сипаттамасында деңгейлер айтылмайды. == Функциясы == Функционалдық тұрғыдан алғанда, Қыз мұнарасы зиггураттың абшерондық нұсқасы, отты храм, тыныштық мұнарасы, көз мұнарасы, обсерватория, пассивті қорғаныс құрылымы және т.б. қарама-қайшы пікірлер айтылды. Бұл туралы Әзірбайжан Ұлттық ғылым академиясының профессоры Джафар Кияси атап өтті: <ref>Қ.Ғиясы – Низами дәуірінің сәулет ескерткіштері, Баку, «Ишик» баспасы, 1991, 163-бет.</ref> {{Quotation|«Қыз мұнарасын салудың бастапқы мақсатына тоқталмай-ақ, ескерткіште ұзақ мерзімді пассивті қорғаныс үшін салынған мұнара типті құлыптардың ерекшеліктері бар деп айта аламыз: қабырғалары өте қалың (төменде 5 м, жоғарыда 4 м), мұнараға шабуыл жасауды қиындату үшін бірінші және екінші қабаттар арасында баспалдақ орнатылмаған, қабырғаның ішіне үшінші қабатқа шығатын құдық салынған, қабырға мұнараға жанасатын және т.б.»}} === Мұнараның ішкі көрінісі === <gallery mode="packed" heights="170"> Сурет:Baku Maiden Tower floor.JPG|alt= Сурет:Баку Девичья Башня вид изнутри.jpg|alt= Сурет:Pleh.jpg|alt= Сурет:Baku 20170506 130544.jpg|alt= </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Әзірбайжандағы Әлемдік мұра]] [[Санат:Баку мұражайлары]] 5kxxqjttrsmogabhvsddmijcdblw6jc 0 685402 3053873 3053606 2022-07-22T18:17:51Z Kasymov 10777 +[[Санат:Хорезмшахтар]]; +[[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер|Қазақша есімі=Жалаладдин Мәңгіберді|Шынайы есімі={{Lang-tk|Jelaleddin Menguberdi}}<br/>{{Lang-uz|Jaloliddin Manguberdi}}|Суреті=Mingburnu.png|Атауы=Үргеніштегі Жалаладдиннің қазіргі мүсіні|Есімі=Жалал әд-Дүния вад-Дин Әбіл-Мұзаффар Мәңгіберді ибн Мұхаммед|Туған кездегі есімі=Жалал әд-Дүния вад-Дин Әбіл-Мұзаффар Мәңгіберді ибн Мұхаммед|Туған күні=1199|Туған жері=Гурганж, [[Хорезмшах мемлекеті]] (қазіргі [[Түрікменстан]])|Қайтыс болған күні=1231|Қайтыс болған жері=Сильван (қазіргі [[Түркия]])|Династия=[[Аныштегіндер]]|Әкесі=[[Мұхаммед Хорезмшах]]|Мемлекет=[[Хорезмшах мемлекеті]]|Титулы=Хорезмшах|Басқара бастады=[[1220 жыл|1220]]|Басқаруын аяқтады=[[1231 жыл|1231]]|Ізашары=[[Мұхаммед Хорезмшах]]|Ізбасары=Соңғы хорезмшах|Анасы=Айчичек|Жұбайы=Малика хатун|Балалары=Кайкамар-шах, Манкатуй-шах және т.б.|Діні=[[Ислам]], [[Сүннет|сүннет]]|Commons=Jalal al-Din Mangburni|Шайқасы=Паруан шайқасы, <br/> Инд өзеніндегі шайқасы}} '''Жалаладдин Мәңгіберді''' ({{Lang-tk|Jelaleddin Menguberdi}}; {{Lang-uz|Jaloliddin Manguberdi}}; шынайы есімі – ''Жалал әд-Дүния вад-Дин Әбіл-Мұзаффар Мәңгіберді ибн Мұхаммед'') — Аныштегіндер әулетінен шыққан соңғы Хорезмшах. [[Мұхаммед Хорезмшах|Мұхаммед Хорезмшахтың]] үлкен ұлы және мұрагері. Жалаладдин Хорезмнің бай астанасы Гурганж қаласында өсті. Қабілетті генерал, ол кем дегенде бір шайқаста әкесінің екінші командирі болды; бірақ ол кәнизактың ұлы болғандықтан, інісі оны мұрагер ретінде шақырды. Алайда, Моңғолдардың Хорезмшахтар мемлекетін жаулап алуынан кейін әкесі қашып, Каспий теңізіндегі аралда қайтыс болғаннан кейін, Жалаладдин хорезмдік адалдардың көпшілігінің адалдығына ие болды. == Өмірбаян == Жалаладдин – Аныштегіндер әулетінен шыққан Мұхаммед Хорезмшах пен оның әйелі Ай-Чичектің үлкен ұлы. Хорезмшах тарихшысы әл-Насауидің замандастарының айтуынша, ол өзін түрікпін деп есептеген, атап айтқанда: <ref>Шихаб ад-Дин Мұхаммед ибн Ахмад Ан-Насави. Сират ас-Сұлтан Жалал ад-Дин Манкбурны: (Сұлтан Жалал ад-Дин Манкбурнаның өмірбаяны). Критич. мәтін, араб тілінен аударылған., предисл., коммент..ескерту. және көрсеткіштер з. м. Буниятова. М.: "Шығыс әдебиеті" Баспа Компаниясы РҒА, 1996. Б.51.</ref> {{Дәйексөз|«Мен түрікпін, араб тілін аз білемін»}} Сұлтан Жалаладдиннің жеке хатшысы Шихабуддин Мұхаммед ибн Ахмад әл-Нәсәи оны былайша сипаттайды: <ref>Шихаб ад-Дин Мұхаммед ибн Ахмад Ан-Насави. Сират ас-Сұлтан Жалал ад-Дин Манкбурны: (Сұлтан Жалал ад-Дин Манкбурнаның өмірбаяны). Критич. мәтін, араб тілінен аударылған., предисл., коммент..ескерту. және көрсеткіштер з. м. Буниятова. М.: "Шығыс әдебиеті" Баспа Компаниясы РҒА, 1996, б. 288</ref> {{Дәйексөз|«Ол қарақұйрық, бойы кішкентай, сөзі мен сөзі түрік болған, бірақ парсыша да сөйлейтін. Оның батылдығы туралы айтсам, мен айтқан шайқастары да жеткілікті. Ол арыстандар арасында арыстан, ал батыл шабандоздарының ішіндегі ең батыл болды. Момын еді, ашуланбады, ұрыспады»}} Тарихшы [[Рашид әд-Дин]], Хорезмшах сұлтанның ата-бабасы Оғыз (түрікмен) бегдили тайпасынан шыққан Аныш-тегін Гарча болған деп жазды.<ref>Рашид әд-Динді қараңыз. Қара ханның ұлы Бұғра ханның падишахтығы және оның мемлекет тағына отыруы // Оғыз-наме / Парсы тілінен аударма, алғы сөз, түсініктемелер, жазбалар мен көрсеткіштер Р.М.Шүкүрова .. - Б .: «Елм», 1987. - 128 бірге. — (Әзербайжан тарихы бойынша дереккөздер).</ref><ref>Кононов, а. н. кіріспе / / түрікмен шежіресі. Әбу-л-Газидің, Хиуа ханы / Пер. а. н.Кононов. — М.; Л.: Басылым. КСРО ҒА [Ленингр. бөлім], 1958. — 193 Б. — (зерттеу, мәтіндер, аудармалар).</ref><ref>(«Түркіменстан және түркімендер тарихы бойынша материалдар» – 1 том – 501 б.); С.Атаниязовты қараңыз. Оғыз-түрікмен тайпасы Бегділі // Түркімен этнонимдерінің сөздігі / Ред. П.Азимова, М.Аннанепесова; ТССР ҒА, Ин-т яз. немесе Т. олар. Мақтымқұлы. – Ашхабад: Ылым, 1988. – 179 б.</ref> Түрік шығыстанушысы Кафесоглу Аныштегін Ауғанстаннан шыққан (Ғарчистан, Бадгис провинциясы) және қарлұқ немесе халаж тектес, ал шығыстанушы Тоган оның қыпшақ, қаңлы немесе ұйғыр тайпасына жататындығы туралы пікір білдірді.<ref>{{Cite web|title=Энциклопедия ираника.|url=https://iranicaonline.org/articles/anustigin-garcai-slave-commander|lang=en}}</ref> == Монғол шапқыншылығы == Ол 1221 жылы ақпанда әкесі қайтыс болғаннан кейін билікке келді. Хорезмнің моңғол шапқыншылығына қарсы күресін басқарды. 300 адал жауынгерді жинап алып, Жалаладдин Хорасанға аттанды. Ниса ауданында хорезмдіктер 700 адамнан тұратын моңғол отрядына шабуыл жасап, оны талқандады. Мұхаммед Хорезмшахтың кіші ұлдарының әскерімен соқтығысқан Шыңғыс хан Хорезм мен Хорасанға арнайы жасақ жіберуге мәжбүр болды. Қатты шайқаста Жалаладдиннің екі ағасы да қаза тапты.<ref>{{Cite web|title=Жалал Ад-дин Менкбурны // Түрікменстанның тарихи-мәдени мұрасы: энциклопедиялық сөздік / О.А.Гундогдыев пен Р.Г.Мурадовтың жалпы редакциясымен. – Стамбул, 2000. – 381 б.|url=http://turkmeniya.narod.ru/jelaladdin.html|author=Овез Гундогдыев|lang=ru}}</ref> Бұл кезде Жалаладдиннің өзі Газниге қарай жылжып келе жатқан еді. Мурғап өзенінің жоғарғы ағысында оған бұрынғы Мерв губернаторы Хан-Мәлік пен Түрікмен ханы Сейф әд-Дин қосылды. Ғазниге келген Жалаладдин көп ұзамай он мыңдық әскер жинап, өзімен бірге Қандағарды қоршап тұрған моңғол отрядына шабуыл жасап, оны талқандады. Жеңілген хорезм отрядтарының қолбасшылары өз билеушісінің табыстары туралы естіп, Газниге жинала бастады, көп ұзамай Жалаладдиннің қолбасшылығында 70 мыңға жуық сарбаз болды.<ref name=":0">{{Cite web|title=Моңғолдар мен түркілердің Қарулы ұйымының әскери өнері|url=http://militera.lib.ru/science/razin_ea/2/05.html|lang=ru}}</ref> Оның туының астына немере ағасы Әмин әл-Мүлк, қолбасшы Темір-Мәлік, қарлұқ ханы Азам-Мәлік және ауғандардың басшысы Мұзаффар-Мәлік келді. Хорезмшахтың әскерлері туралы әлі білмеген Шыңғыс хан өзіне қарсы Шиги-Кутуку қолбасшылығымен 30 000 әскер жібереді.<ref>{{Cite web|title=Жылнамалар жинағы|url=https://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_2/kniga2/frametext9.html|author=Рашид әд-Дин|lang=ru}}</ref> Жалаладдиннің өмірі туралы негізгі дерек көзі – Ән-Нәсәидің «''Сират ас-сұлтан Джелал-ад-дин Мангуберди''» («Сұлтан Жалаладдин Мәңгібердің өмірбаяны») еңбегі. === Паруан шайқасы === Көктемде Жалаладдин алға басып келе жатқан әскері Гори өзенінің бойындағы Валиан ауылы маңында Шиги-Кутуктың алдыңғы отрядына сүрінді. Моңғол отряды толығымен дерлік өлтірілді: тек жүз сарбаз қашып құтылды. Содан Жалаладдин шайқас күтіп тұрған сайға барды. Шиги-Кутуку бүкіл әскерін осы жерге көшірді. Екі әскер де тік жартастармен қысылған жартасты шатқалға жиналды. Жер бедері атты әскер үшін қолайсыз болғандықтан, екі жақ та маневр жасаудан бас тартуға мәжбүр болды. Жалал ад-Дин Темурмаликке жаяу садақшылармен алға жылжуын бұйырды. Хорезмдіктер жаудың осал тұсын тауып, жартастарға өрмелеп, моңғол әскеріне жоғарыдан оқ жаудырғанына қарамастан, Шиги-Кутуку бірінші күні шыдамдылық танытты. Келесі күні таңертең Жалаладдиннің сарбаздары шатқалды аралап, моңғол әскерінің көбейгенін көрді. Шындығында, Шиги-Кутуку шүберекпен оралған сабаннан жасалған мүсіндерді қосалқы аттарға отырғызуды бұйырды. Хорезмшах қолбасшыларын тыныштандырып, әскерінің бірінші сапын түгелдей аттан түсіруді бұйырды. Жаудың сол қанатындағы моңғол шабуылы оқ жаудырды. Сонда Шигі-Құтук жауға бүкіл майдан бойына шабуыл жасауға бұйрық берді. Алайда, бұршақ жауған жебе мен тасты жер моңғолдарға табысқа жетуге мүмкіндік бермеді. Жалаладдин жауынгерлерін мініп, қарсы шабуылға шықты. Бұған таң қалған моңғолдар қашып кетті. Хорезмшахтың сарбаздары шегінген жауға шабуыл жасап, Шиги-Кутуку әскерінің жартысынан айырылды. Көптеген зерттеушілер моңғол әскерлерінің Паруандағы жеңілісі Шыңғыс ханның Батысқа жорығы кезінде Орта Азия, Иран және Ауғанстандағы әскери қимылдарының бүкіл кезеңінде моңғолдардың бірден-бір ірі жеңілісі болғанын атап өтеді. === Үнді өзеніндегі шайқасы === [[Сурет:Jalal al-Din Khwarazm-Shah crossing the rapid Indus river, escaping Chinggis Khan and his army.jpg|нобай|Жалаладдин Мәңгіберді Үнді өзенінен өтіп бара жатыр]] Паруан маңында моңғолдар жеңілгеннен кейін Шыңғыс хан негізгі күштердің басында өзі Жалаладдинге көшті. Оны 1221 жылы 9 желтоқсанда Үнді өзенінің жағасында қуып жетті. Хорезмшах екі қапталын өзенге тіреп, жарты айдың ішінде әскер құрады. Монғолдар қапталдарға шабуыл жасап, көп ұзамай жеңіліс тапты. Орталық бұзып өтуге тырысты, бірақ жауынгерлердің көпшілігі жойылды. Жалаладдин өзінің бүкіл гаремін өзенге батып жіберуді бұйырды, содан кейін басып қалмас үшін ол үлкен жардан атымен бірге Инд өзенінің суына қарай жүгірді. Хорезмшах 4 мың атты әскерімен Үнді өзенінің арғы бетіне жетіп, тіпті моңғолдарды қылышпен қорқытады. Шайқаста Жалаладдиннің отбасы тұтқынға алынып, өлім жазасына кесілді, оның өзі Үндістанға аттанды. Аңыз бойынша, Шыңғыс хан жас сұлтанның батылдығына сүйсініп, ұлдарына: {{Дәйексөз|«Әкенің баласы осылай болуы керек» – депті.}} Шыңғыс хан ізіне түсу үшін Бала-Черби мен Дорбо-Доқшин түмен басшылар басқарған отрядты бөліп алды. Бірақ Мултан қаласына жетіп, моңғолдар сұлтанның ізін жоғалтты.<ref name=":0" /> === Үндістандағы баспана === Жалаладдин Үндістанда үш жыл қуғында болды. Хохарлармен одақтаса отырып, ол Лахор мен Пенджабқа шабуыл жасады. Осы кезеңде ол Дели сұлтандығы түркі мәмлүктері Шамсуддин Илтутмиштен моңғолдарға қарсы одақ құруды сұрады. Дели сұлтаны Шыңғыс ханмен қақтығысты болдырмаудан бас тартып, үлкен әскердің басында Лахорға қарай аттанды. Жалаладдин Лахордан шегініп, Уччуға қарай жүрді, оның билеушісі Сұлтан Насируддин Кабачені ауыр жеңіліске ұшыратты және 1224 жылы Парсыға қайтып оралмас бұрын Синд пен солтүстік Гуджаратты талқандады. == Өлім == Жалаладдин ұзақ жылдар бойы Шыңғыс хан әскерлеріне қарсы сәтті шайқасты, алайда моңғолдарға қарсы біріккен қарсылық майданын ұйымдастыра алмай, Күрдістан тауларында қаза тапты. Аламут билеушісі арқылы моңғолдар Жалаладдиннің жақында жеңіліске ұшырап әлсірегенін білді. Сол жылы Чормаған бастаған 30 мыңдық моңғол әскері Жалал ад-Динді талқандап, Солтүстік Иранды басып алды. Хорезмшах Гянджаға шегінді. Моңғолдар оның соңынан еріп, Арранды басып алды. Жалаладдин Кіші Азия тауларын паналады да, сол жылдың тамыз айында оны салжұқтар жалдаған белгісіз біреу өлтірді. == Жад == Өзбекстанда Жалаладдин Мәңгіберді – халық қаһармандарының бірі. 1999 жылы Жалаладдин Мәңгібердінің 800 жылдығы кең көлемде аталып өтілді. Өзбекстанда оған бірнеше ескерткіштер орнатылды, Хорезм облысында Жалаладдин Мәңгібердіге арналған мемориалдық кешен салынды. 1999 жылы Жалаладдиннің 800 жылдығына арналған 25 сумдық естелік монета шығарылды.<ref>Джордж С.Кухай - Әлем монеталарының стандартты каталогы (1901-2000) 2012 (39-шы басылым)</ref> 2000 жылы 30 тамызда «Жалолиддин Мангуберди» ордені бекітілді. Орден жарғысына сәйкес, ел тәуелсіздігін, шекарасының мызғымастығын қорғауда жауынгерлік дарынды, ерлік пен қаһармандық үлгісін көрсеткен, сондай-ақ Отанымыздың нығаюына зор үлес қосқан әскери офицерлер марапатталады. мемлекеттің қорғаныс қабілеті. 2003 жылы 22 тамызда Хорезм облысы осы орденмен марапатталды. 2021 жылдың қыркүйегінде Түркіменстанның Бас драма театры Жалаладдин Мәңгібердіге арналған «Жалаладдин Сұлтан – мәңгілік Отан мақтанышы» спектаклін қойды.<ref>{{Cite web|title=«Жалаладдин Сұлтан – мәңгілік Отан мақтанышы»|url=https://turkmenistan.gov.tm/tk/habar/57282/dzhelaletdin-sultan-vechnaya-gordost-otchizny|lang=ru|date=24.09.2021}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Хорезмшахтар]] [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] 4kp8nwviqkfzb78xwsfljt7varo0g4q 0 685404 3053876 3053620 2022-07-22T18:21:03Z Kasymov 10777 +[[Санат:Ислам дінтанушылары]]; +[[Санат:Татар ақындары]] ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Құл Шәриф|Шынайы есімі={{Lang-tt|Колшәриф/Qolşärif}}|Туған күні=белгісіз; XVI ғасыр|Қайтыс болған күні=02.10.1552|Туған жері=белгісіз; [[Қазан хандығы]]|Қайтыс болған жері=[[Қазан (қала)|Қазан]], [[Қазан хандығы]]|Азаматтығы=[[Қазан хандығы]]|Ұлты=[[Татарлар|Татар]]|Мансабы=Имамы, ақын, теолог, батыр, мемлекет және дін қайраткері|Әкесі=Мансұр|Commons=Kul Sharif}} '''Құл Шәриф''' ({{Lang-tt|Колшәриф/Qolşärif;}}) — татар имамы, ақын, теолог, батыр, мемлекет және дін қайраткері. 1552 жылы қазанда [[IV Иван]] әскерлеріне қарсы Қазанның бір бөлігінің қорғанысын басқарған татарлардың ұлттық батыры. Шабуыл кезінде ол әріптестерімен бірге қайтыс болды. 1996 – 2005 жылдары Қазан Кремлінде қираған ескі мешіттің орнына салынған [[Құл-Шәриф мешіті]] оның есімімен аталады. == Өмірбаян == Тарихи деректерде Құл Шәрифтің жақсы тәрбиеленген, текті текті болғаны айтылады. Құл Шәриф Мұхаммед пайғамбардың ұрпақтарының әулетіне жататын [[сәийд]] болып саналды. Мұны Қасым хандығынан шыққан сейіт Шақұловтардың шежіресін жариялаған қазіргі тарихшылар да растайды. <ref name=":0">{{Cite web|title=Құл Шәриф деген кім|url=http://www.kul-sharif.com/index/kto_takoj_kul_sharif/0-6|lang=ru}}</ref> 1546 жылы әкесі Мансұр қайтыс болғаннан кейін Қазан қаласының рухани басшысы болып сайланды.<ref name=":0" /> == Қазан қаласының қоршауы == [[Сурет:Firinat_xalikov_war.jpg|нобай|325x325 нүкте|Құл Шәриф өзінің серіктерімен басқыншыларға қарсы тұрады, салған суреті Фиринат Халиков.]] Қазан хандығының осынау қиын, тартысты, апатқа дейінгі жылдары. Құл Шәриф елде тыныштық орнатуға, Қазан мен Мәскеу арасындағы қарым-қатынасты бейбіт, саяси жолмен реттеуге тырысуда. Алайда IV Иван үкіметі оның ұсыныстарын қабылдамай, Қазанға қарсы қанды соғыс бастады. Басқа амалы қалмаған Құл Шәриф өзге азаматтармен бірге елінің, халқының тәуелсіздігі үшін күреске шықты. Осы оқиғалардың куәгері кінәз Курбский Құл Шәриф пен оның төңірегіндегі басқа да татар асылдарының ерлікпен қаза тапқанын мойындауға мәжбүр болды. == Өлім == Құл Шәриф 1552 жылы қазанды басып алу кезінде қайтыс болды. Философ және тарихшы Маржани, Құл Шәриф пен оның ізбасарлары белгілі бір әскери бөлімге біріктіріліп, шайқаста қаза тапты деп жазды. Құл Шәрифтің өзі мешіттің төбесіне көтеріліп, оны өлтіріп, денесін төмен түсірді.<ref name=":0" /> Сөйтіп, 1552 жылы 2 қазанда елмен бірге оның рухани ұстазы Құл Шәриф тақтан тайып, қайтыс болды. == Еңбектері == Өкінішке орай, Құл Шәриф шығармаларының біразы ғана сақталған. Алайда, әдебиеттанушы Марсель Ахметзянов Құл Шәрифтің "Зафернаме-и вилайет-и Казан" (1550) шығармаларының, "Шариф Хаджитархани" және "Құл Шәриф" өлеңдерінің авторы деген болжам жасады. Шығармалар мен өлеңдерге талдау жасай отырып, Ахметзянов олардың авторы өте білімді, астрономия, тарих және басқа ғылымдарда білімі бар екенін атап өтті.<ref name=":0" /> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Әдебиет == * Құл Шариф және оның заманы: Татар және орыс тілдеріндегі мақалалар жинағы. – Қазан: Татар кітап баспасы, 2005. – 192 б. [[Санат:Ислам дінтанушылары]] [[Санат:Татар ақындары]] 2501sbiwg3ndki838hmhmjbd5rkckgo 0 685413 3053877 3053666 2022-07-22T18:23:54Z Kasymov 10777 +[[Санат:Османлы империясы адмиралдары]]; +[[Санат:Алжир қарақшылары]] ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер|Қазақша есімі=Хайреддин Барбаросса|Шынайы есімі={{Lang-tr|Hayreddin Barbarossa}}|Суреті=Barbarossa Hayreddin Pasha.jpg|Атауы=Хайреддин Барбароссаның портреті|Сурет ені=200|Титулы=Осман империясының 25-ші капитаны|Мемлекет=Осман империясы|Басқара бастады=[[6 сәуір]] [[1534 жыл]]|Басқаруын аяқтады=[[28 маусым]] [[1546 жыл]]|Монарх=[[I Сүлеймен]]|Ізашары=Кеманкеш Ахмет паша|Ізбасары=Соколлу Мехмет паша|Лақап аты=Хайреддин Барбаросса|Титулы_2=Алжир сұлтаны ([[Осман империясы|Осман империясына]] бағынышты)|Туған кездегі есімі=Хызыр Рейс Жақыпұлы|Туған күні=1478|Туған жері=Мидили, Лесбос аралы, [[Осман империясы]]|Азаматтығы={{Байрақ|Осман империясы}}|Діні=[[Ислам]], [[Сүннет|сүннет]]|Қайтыс болған күні=05.07.1546|Қайтыс болған жері={{Қайтысболғанжері|Ыстанбұл|Ыстанбұлда}}, [[Осман империясы]]|Жерленді=Барбарос Хайреддин Пашаның қабірі (Бесіктас)|Әкесі=Жақып-аға|Анасы=Катерина|Балалары=Хасан паша|Басқарды=Осман флоты|Қызмет еткен жылдары=1498 – 1546|Әскер түрі=Әскери-теңіз күштері|Атағы=Капитан|Шайқасы=Алжирді басып алу (1516.ж)<br/> Тунисті жаулап алу (1534.ж)<br/> Превез шайқасы (1538.ж)<br/> Ниццаны қоршау (1543.ж)|Ізашары_2=III Мұса әбу хамми|Ізбасары_2=лауазым жойылған; <br/> (Өзі Алжирдің беклер бегі ретінде)|Commons=Hayreddin Barbarossa}} '''Хайреддин Барбаросса паша''' ({{Lang-tr|Barbaros Hayreddin Paşa}}) оның шынайы есімі '''Хызыр рейс''' ({{Lang-tr|Hızır Reis}}) — Осман империясының тұңғыш паша капитаны және теңіз капитаны атағы бар Осман империясының 25-ші капитаны болды. 16 ғасырда ол басқарған жорықтар Османлылардың Жерорта теңізіндегі үстемдігін нығайтты. Ол Осман империясының теңіз саясатын да реттеді. Сонымен бірге Хайреддин Барбаросса Алжирдің соңғы сұлтаны болды. Хайреддиннің шын аты – Хызыр Рейс. [[I Сәлім|Сұлтан Сәлім]] оған Осман империясына қызмет еткені үшін «дінге қолайлы» деген мағынаны білдіретін Хайреддин есімін берді.<ref>TDV Ислам энциклопедиясы, том: 5, беттер: 65-67</ref> Барбаросса есімі шын мәнінде оның үлкен ағасы Орудж Рейске тиесілі; бірақ ол қайтыс болғаннан кейін де қолданды. Кейбір тарихшылар бұл есімнің Орудж Рейстің қызыл сақалына байланысты берілгенін айтады (''barba – сақал, rossa – қызыл''). == Өмірбаян == Хызыр-рейс 1478 жылы Лесбос аралында түрік<ref>Британ энциклопедиясы, бет 147, 1963 жыл.</ref><ref>Балқандағы Ислам: Еуропа мен араб әлемі арасындағы дін және қоғам, х.т. Норрис, 201, 1993 беттер.</ref><ref>Пири Рейс және Колумбтан кейінгі түрік картасы: Атлас Халили Портолан, Сватопольк Соучек, Мухассат Нұр әл-Хусейн, 11-бет, 1996.</ref> немесе албан<ref>Митилиниде шамамен 1466 жылы албаннан шыққан Хайреддин отбасында дүниеге келген, ол кезде Хизир деп аталған.. Никколо Каппони, Батыстың жеңісі: Лепанто шайқасындағы Ұлы христиан-мұсылман қақтығысы, да Капо Пресс, 2007, 30 бет.</ref> тегінің атты әскері, және грек әйелінің отбасында дүниеге келген. Әкесі Жақып аға Осман империясының Лесбосты жаулауына (1462) қатысып, Лесбос ауылындағы Боновадан жер алып, православиелік діни қызметкердің жесірі Катерина деген грек әйелге үйленеді.<ref>Кейінірек Алжирдің билеушісі, содан кейін Осман флотының адмиралы болған Хайреддин Барбаросса грек болған және Байезидтің ұлы Коркудтың атынан Анадолының оңтүстік және Батыс жағалауларына шабуыл жасай бастаған.... Вирджиния х. Аксан және Даниэль Гоффман, ерте заманауи османдықтар: империяны қайта бөлу, Кембридж университетінің баспасы, 2007, 106 бет.</ref><ref>Олардың әкесі бұрынғы мұсылман сарбазы болған, мүмкін жақында еуропалық провинциялардан шыққан. Олардың анасы грек діни қызметкерінің жесірі болған дейді., Фрэнк Рональд Чарльз Багли және басқалар, соңғы ұлы мұсылман империялары: мұсылман әлемінің тарихы, Брилл академиялық басылымдары, 1997, 114 бет.</ref> Орудж Рейс жас кезінде ағасы Ілияспен теңіз саудасымен айналысқанда, оны Эгейдегі Родоста госпитальерлер тұтқынға алады. Бостандыққа шыққаннан кейін ол тәжірибесінің әсерінен көпес емес, қарақшы болуды шешті. Біраз уақыттан кейін ағасы Хызыр Рейс сауданы тастап, оған қосылды. Олар Жерорта теңізінің жағаларына теңіз жорықтарын жасап, олжа алды. Тунистегі Джерба ​​аралын база ретінде пайдаланған Хизир Рейс пен оның үлкен ағасы Оруч Рейстің атағы Жерорта теңізіне тарады. Екі ағайынды Тунис сұлтан Мұхаммедпен келісіп, Тунистегі Халкул-Ваад (Ла Голетт) порттық бекінісін пайдалана бастады. Хызыр мен Орудж қолдарына түскен олжаның бестен бір бөлігін Тунис сұлтанына берді, ал қалған тауарлар Тунис базарында сатылды. Алжир сұлтанының үлкен ағасы Арудж Барбаросса, бірнеше мың адамнан тұратын үлкен флотилия испандықтармен шайқаста қаза тапқаннан кейін, Хызыр-Рей 1518 жылы өзін II Барбаросса сұлтан деп жариялап, Осман империясының билеушісі [[I Сәлім|I Сәлім-нің]] жоғарғы билігін мойындады. Ол ағасының жұмысын жалғастырып, жаңа жерлерді басып алуды жалғастырды. Испандықтар Алжирге шабуыл жасауға дайындалып жатқан еді, Хайреддин істің мұндай бұрылысын алдын ала білген. 1518 жылы 17 тамызда Сицилияның вице-корольі Уго де Монкада басқарған үлкен испан әскері Алжир қаласының қабырғаларына жақындады. Испандықтар тез арада берілуді талап етті. Хайреддин соңына дейін тұруды ұйғарып, бас тартты. Монкада бекініске шабуыл жасауға дайын болды, бірақ артиллерия командирі Тлемцена сұлтаны жіберген күшейтуді күтуді ұсынып, оны көндірді. Кенеттен соққан қатты жел 26 испандық кемені қиратты. Төрт мыңға жуық жауынгер қаза тапты. Хайреддин көп күш жұмсамай, испан әскерінің қалдықтарымен күресті. Осман сұлтаны І Сүлеймен оны өзінің бүкіл флоты мен Африкадағы беклер бегілердің (''«әмірлердің әмірі»'') бас қолбасшысы етіп тағайындады. Осман империясы сол кезде Франциямен ашық одаққа кіргендіктен, Барбаросса сарбаздары француз патшасы I Франциск қарсыластарының флотына, ең алдымен Қасиетті Рим империясына қарсы операциялар жүргізді. Барбароссаның жетекшілігімен қарақшылардың белсенді қызметі 1538 жылы Генуядан келген көрнекті теңіз қолбасшысы Андреа Дорияның басшылығымен оларға қарсы күшті флот жіберген император Карл V-ден айтарлықтай күш-жігерді қажет етті. Венеция Республикасынан, Генуя Республикасынан, Папа облыстының әскери кемелерінен және әулие иоанн орденінің қарақшыларынан тұратын флоттың Біріккен альянсы 157 кеме мен 60 мың сарбаздан тұрды. Бұл тарих әлі белгісіз ең үлкен флотилия болды. Османлы флоты 122 галерея мен 22 мың әскерден тұрды. 1538 жылы 28 қыркүйекте Превеза шайқасында Хайреддин Барбаросса жау флотилиясын толығымен талқандады, ал адмирал Андреа Дория ұрыс даласынан қашып кетті. Нәтижесінде, Тунис жорығында басқа да бірқатар жеңістерге қарамастан, испандықтар соғыста Барбароссаға жеңілді.<ref>{{Cite web|title=Алжирдегі ескі Касбах|url=http://www.bibliotekar.ru/100zamkov/78.htm|lang=ru}}</ref> 1538-1540 жылдары Барбаросса Ион және Адриатика теңіздерінің жағалауында сәтті жұмысын жалғастырды, ол үшін сұлтаннан Хайр-ед-Дин (''Сенім сақтаушысы'') құрметті атағын алды. 1543 жылы Барбаросса император V Карл-мен соғысып жатқан француз королі I Франциск-ке көмекке жіберілді, ал 1543 жылы 22 тамызда Франциске Ниццаны басып алуға көмектесті, бұл үшін француздар оған Тулон портын берді. 1544 жылы бейбітшілік аяқталғаннан кейін, қайтар жолда Барбаросса Эльба аралын, Таламоне, Монтиано, Порту-Эроколь, Орбетелло қалаларын, Гиглио, Иския, Просида, Липари аралдарын және Поликастро шығанағы жағалауын тонады. 1545 жылы ол өзінің көмекшісі Драгуттың ақысын төледі, оны генуалықтар тұтқынға алды. == Соңғы жылдары == Хайреддин Барбаросса өмірінің соңғы жылдарын Ыстанбұлда өткізді, ол жерде Босфор бойындағы сарайында қайтыс болды. Ол өзі салған мешітте жерленген. Ұзақ уақыт бойы Алтын Мүйіз шығанағынан шыққан әрбір Османлы кемесі өз кесенесінің алдында Османлы теңізінің көрнекті теңізшілерінің бірі және Мағрибтың қуатты корсарының құрметіне сәлем берді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Османлы империясы адмиралдары]] [[Санат:Алжир қарақшылары]] pkrttihepcouk8ywqkjqu8zebwxvzrd 0 685423 3053880 3053753 2022-07-22T18:29:29Z Kasymov 10777 wikitext text/x-wiki {{Кинематограф |есімі = Милош Форман |шынайы есімі = |сурет =Milos Forman.jpg |сурет ені = |сурет атауы = |туған кездегі есімі = Ян Томаш Форман |туған күні =18.02.1932 |туған жері =[[Часлав]], [[Чехословакия]] |қайтыс болған күні =13.04.2018 |қайтыс болған жері =[[Данбюри (Коннектикут)|Данбюри]], [[Коннектикут]], [[АҚШ]] |мамандығы = {{кинорежиссёр|XX ғасыр|Чехословакия|АҚШ}}, {{сценарийші|XX ғасыр|Чехословакия|АҚШ}} |азаматтығы ={{TCH}}<br>{{USA}} |белсенді жылдары =[[1953]]—[[2011]] |бағыты = |киностудия = |марапаттары =[[Оскар марапаты|Оскар]] (1976, 1985)<br>[[Алтын глобус]] (1976, 1985, 1997)<br>[[BAFTA]] (1977)<br>[[Сезар (киножүлде)|Сезар]] (1985)<br>Алтын аю (1997) |imdb_id =0001232 |сайты = |ортаққор=Miloš Forman}} '''Милош Форман''' ({{lang-cz|Miloš Forman}}) — чех және америкалық [[кинорежиссёр]]. Оның әке-шешесі Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде фашистік [[концлагер]]лерде қайтыс болған. Соғыстан кейін ол Подебрадыдағы мектеп-интернатта білім алады, оның сыныптастары арасында болашақ президент [[Вацлав Гавел]] болды. 1968 жылы орын алған «Прага көктемінен» кейін Форман [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ-қа]] көшеді.<ref>[https://grapevine.is/mag/feature/2009/10/06/issue-16-feature-interview-with-milos-forman/ Milos Forman’s Masterclass]</ref> == Фильмдері == {| class="wikitable" |- ! Жыл ! !! Қазақ тілінде !! Түпнұсқасы !! Қызметі |- | 1955 |&nbsp;ф | || Nechte to na mně || сценарийші |- | 1960 |д/ф | || Laterna magika II || режиссёр, сценарийші |- | 1963 |д/ф | Мұнда музыка ойнамағанда || Kdyby ty muziky nebyly || режиссёр, сценарийші |- | 1963 |д/ф | Сайыс || Konkurs || режиссёр, сценарийші |- | 1964 |&nbsp;ф | Қара Пётр || Černý Petr || режиссёр, сценарийші |- | 1965 |&nbsp;ф | || Lásky jedné plavovlásky || режиссёр, сценарийші |- | 1966 |т/ф | || Dobře placená procházka || режиссёр |- | 1967 |&nbsp;ф | Өрт сөндірушілердің балы || Hoří, má panenko || режиссёр, сценарийші |- | 1971 |&nbsp;ф | || Taking off || режиссёр, сценарийші |- | 1973 |д/ф | || Visions of Eight || 8 режиссёрдің бірі |- | 1975 |&nbsp;ф | [[Көкек ұясының үстінен ұшқанда]] || One Flew Over the Cuckoo's Nest || режиссёр |- |1979 |&nbsp;ф | Шаштар || Hair || режиссёр |- |1981 |&nbsp;ф | Рэгтайм || Ragtime || режиссёр |- |1984 |&nbsp;ф | [[Амадей (фильм)|Амадей]] || Amadeus || режиссёр |- |1986 |&nbsp;ф | || Heartburn || актёр |- |1989 |&nbsp;ф | [[Вальмон (фильм)|Вальмон]] || Valmont || режиссёр, сценарийші |- |1996 |&nbsp;ф | [[Халық Ларри Флинтке қарсы]] || The People vs. Larry Flynt || режиссёр |- |1999 |&nbsp;ф | [[Айдағы адам]] || Man on the Moon || режиссёр |- |2000 |&nbsp;ф | [[Сенімді сақтай отырып]] || Keeping the Faith || актёр |- |2006 |&nbsp;ф | [[Гойяның елестері]] || Goya's Ghosts || режиссёр, сценарийші |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Оскар сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Алтын глобус сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Давид ди Донателло сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Сезар сыйлығының иегерлері]] [[Санат:BAFTA марапаты иегерлері]] rljra9cbq120wwfmi3lgnpeqqxrk33s 0 685427 3053781 3053778 2022-07-22T12:00:44Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га. 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} qhrceu1a8xw8l1ukzn9mctznlzu3399 3053783 3053781 2022-07-22T12:03:40Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га. 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref>Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} efiqa30wh94tkf9p3u2k3wabzagdxxs 3053784 3053783 2022-07-22T12:06:30Z Мағыпар 100137 /* Сипаттама */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га. 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref>Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} sy8a012erwy86q3t4nuayrzf65t5ak7 3053788 3053784 2022-07-22T12:14:17Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ll1ne0en6iwftbaolwiq9tz8f8sbxth 3053789 3053788 2022-07-22T12:16:45Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} pndbxarj8vzbe0usy7fhh8qf4f2roho 3053790 3053789 2022-07-22T12:17:17Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Молдова елді мекендері|Молдова елді мекендері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] dmbsc68xkhxg9vcs4tr85bvv3nim7hc 3053797 3053790 2022-07-22T12:25:26Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Инфрақұрылымы == Ауылда 67 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде: *27 ауылшаруашылық кәсіпорны, *9 сауда кәсіпорны, *2 азық-түлік дүкені, *2 жанармай құю бекеті, т.б. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] jca3z8l8o9mi3ksot5dcvp28tlfhv1e 3053798 3053797 2022-07-22T12:26:58Z Мағыпар 100137 /* Инфрақұрылымы */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Инфрақұрылымы == Ауылда 67 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде: *27 ауылшаруашылық кәсіпорны, *9 сауда кәсіпорны, *2 азық-түлік дүкені, *2 жанармай құю бекеті, т.б. Ауыл аумағында әлеуметтік сала объектілері: *1 – мектепке дейінгі мекеме, *1 гимназия, мәдениет үйі, *2 кітапхана, *медициналық пункт *Православие шіркеуі бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] oc70vpmv2k3zrvw0ym8u2ka0aw30l1d 3053799 3053798 2022-07-22T12:28:41Z Мағыпар 100137 /* Инфрақұрылымы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Инфрақұрылымы == Ауылда 67 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде: *27 ауылшаруашылық кәсіпорны, *9 сауда кәсіпорны, *2 азық-түлік дүкені, *2 жанармай құю бекеті, т.б. Ауыл аумағында әлеуметтік сала объектілері: *1 мектепке дейінгі мекеме, *1 гимназия, мәдениет үйі, *2 кітапхана, *медициналық пункт *Православие шіркеуі бар.<ref>Примария с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-budzhak.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] m6moc6snvwo1w96jkf3nbcbmj5fzomm 3053802 3053799 2022-07-22T12:31:49Z Мағыпар 100137 /* Инфрақұрылымы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Инфрақұрылымы == Ауылда 67 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде: *27 ауылшаруашылық кәсіпорны, *9 сауда кәсіпорны, *2 азық-түлік дүкені, *2 жанармай құю бекеті, т.б.<ref>Метановая АЗС в Буджаке возобновила свою деятельность. Сколько стоит газ? https://news.myseldon.com/ru/news/index/261539893</ref> Ауыл аумағында әлеуметтік сала объектілері: *1 мектепке дейінгі мекеме, *1 гимназия, мәдениет үйі, *2 кітапхана, *медициналық пункт *Православие шіркеуі бар.<ref>Примария с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-budzhak.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] sn1r1j54bdzwev50c40pyz5mwwchd2a 3053806 3053802 2022-07-22T12:36:19Z Мағыпар 100137 /* Инфрақұрылымы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Инфрақұрылымы == Ауылда 67 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде: *27 ауылшаруашылық кәсіпорны, *9 сауда кәсіпорны, *2 азық-түлік дүкені, *2 жанармай құю бекеті, т.б.<ref>Метановая АЗС в Буджаке возобновила свою деятельность. Сколько стоит газ? https://news.myseldon.com/ru/news/index/261539893</ref> Ауыл аумағында әлеуметтік сала объектілері: *1 мектепке дейінгі мекеме,<ref>Учреждение раннего образования села Буджак https://guogagauzii.md/uchrezhdenie-rannego-obrazovaniya-sela-budzhak</ref> *1 гимназия, мәдениет үйі, *2 кітапхана, *медициналық пункт *Православие шіркеуі бар.<ref>Примария с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-budzhak.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] nsfnhx3qq69rtvil52k755kfmmt5gfn 3053807 3053806 2022-07-22T12:38:21Z Мағыпар 100137 /* Инфрақұрылымы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Инфрақұрылымы == Ауылда 67 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде: *27 ауылшаруашылық кәсіпорны, *9 сауда кәсіпорны, *2 азық-түлік дүкені, *2 жанармай құю бекеті, т.б.<ref>Метановая АЗС в Буджаке возобновила свою деятельность. Сколько стоит газ? https://news.myseldon.com/ru/news/index/261539893</ref> Ауыл аумағында әлеуметтік сала объектілері: *1 мектепке дейінгі мекеме,<ref>Учреждение раннего образования села Буджак https://guogagauzii.md/uchrezhdenie-rannego-obrazovaniya-sela-budzhak</ref> *1 гимназия,<ref>Гимназия села Буджак https://guogagauzii.md/gimnaziya-sela-budzhak</ref> *мәдениет үйі, *2 кітапхана, *медициналық пункт *Православие шіркеуі бар.<ref>Примария с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-budzhak.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] qndtupfztoguagaz8j2ixp93iarnzho 3053808 3053807 2022-07-22T12:39:43Z Мағыпар 100137 /* Инфрақұрылымы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Инфрақұрылымы == Ауылда 67 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде: *27 ауылшаруашылық кәсіпорны, *9 сауда кәсіпорны, *2 азық-түлік дүкені, *2 жанармай құю бекеті, т.б.<ref>Метановая АЗС в Буджаке возобновила свою деятельность. Сколько стоит газ? https://news.myseldon.com/ru/news/index/261539893</ref> Ауыл аумағында әлеуметтік сала объектілері: *1 мектепке дейінгі мекеме,<ref>Учреждение раннего образования села Буджак https://guogagauzii.md/uchrezhdenie-rannego-obrazovaniya-sela-budzhak</ref> *1 гимназия,<ref>Гимназия села Буджак https://guogagauzii.md/gimnaziya-sela-budzhak</ref> *мәдениет үйі,<ref>В селе Буджак после реконструкции открыли Дом культуры https://news.myseldon.com/ru/news/index/201374505</ref> *2 кітапхана, *медициналық пункт *Православие шіркеуі бар.<ref>Примария с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-budzhak.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] 907nc7fvdhsxseg92bby9hq7pxugpij 3053809 3053808 2022-07-22T12:42:10Z Мағыпар 100137 /* Инфрақұрылымы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Инфрақұрылымы == Ауылда 67 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде: *27 ауылшаруашылық кәсіпорны, *9 сауда кәсіпорны, *2 азық-түлік дүкені, *2 жанармай құю бекеті, т.б.<ref>Метановая АЗС в Буджаке возобновила свою деятельность. Сколько стоит газ? https://news.myseldon.com/ru/news/index/261539893</ref> Ауыл аумағында әлеуметтік сала объектілері: *1 мектепке дейінгі мекеме,<ref>Учреждение раннего образования села Буджак https://guogagauzii.md/uchrezhdenie-rannego-obrazovaniya-sela-budzhak</ref> *1 гимназия,<ref>Гимназия села Буджак https://guogagauzii.md/gimnaziya-sela-budzhak</ref> *мәдениет үйі,<ref>В селе Буджак после реконструкции открыли Дом культуры https://news.myseldon.com/ru/news/index/201374505</ref> *2 кітапхана,<ref>Сельская библиотека https://spglobi.ru/selskaia-biblioteka-1</ref> *медициналық пункт *Православие шіркеуі бар.<ref>Примария с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-budzhak.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] k3kv7zi4s1d0kqj31ejx8bajobi3r6k 3053812 3053809 2022-07-22T12:47:37Z Мағыпар 100137 /* Инфрақұрылымы */ нақтылау wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Инфрақұрылымы == Ауылда 67 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде: *27 ауылшаруашылық кәсіпорны, *9 сауда кәсіпорны, *2 азық-түлік дүкені, *2 жанармай құю бекеті, т.б.<ref>Метановая АЗС в Буджаке возобновила свою деятельность. Сколько стоит газ? https://news.myseldon.com/ru/news/index/261539893</ref> Ауыл аумағында әлеуметтік сала объектілері:<ref>Примария с.Буджак https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-budzhak.html</ref> *1 мектепке дейінгі мекеме,<ref>Учреждение раннего образования села Буджак https://guogagauzii.md/uchrezhdenie-rannego-obrazovaniya-sela-budzhak</ref> *1 гимназия,<ref>Гимназия села Буджак https://guogagauzii.md/gimnaziya-sela-budzhak</ref> *мәдениет үйі,<ref>В селе Буджак после реконструкции открыли Дом культуры https://news.myseldon.com/ru/news/index/201374505</ref> *2 кітапхана,<ref>Сельская библиотека https://spglobi.ru/selskaia-biblioteka-1</ref> *медициналық пункт *Православие шіркеуі бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] h2gxp13d3xoz7yavl0q304xfml8yatp 3053814 3053812 2022-07-22T12:49:24Z Мағыпар 100137 /* Инфрақұрылымы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Инфрақұрылымы == Ауылда 67 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде: *27 ауылшаруашылық кәсіпорны, *9 сауда кәсіпорны, *2 азық-түлік дүкені, *2 жанармай құю бекеті, т.б.<ref>Метановая АЗС в Буджаке возобновила свою деятельность. Сколько стоит газ? https://news.myseldon.com/ru/news/index/261539893</ref> Ауыл аумағында әлеуметтік сала объектілері:<ref>Примария с.Буджак https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-budzhak.html</ref> *1 мектепке дейінгі мекеме,<ref>Учреждение раннего образования села Буджак https://guogagauzii.md/uchrezhdenie-rannego-obrazovaniya-sela-budzhak</ref> *1 гимназия,<ref>Гимназия села Буджак https://guogagauzii.md/gimnaziya-sela-budzhak</ref> *мәдениет үйі,<ref>В селе Буджак после реконструкции открыли Дом культуры https://news.myseldon.com/ru/news/index/201374505</ref> *2 кітапхана,<ref>Сельская библиотека https://spglobi.ru/selskaia-biblioteka-1</ref> *медициналық пункт *Православие шіркеуі бар.<ref>"ГАГАУЗИЯ ПРАВОСЛАВНАЯ". Церковный сайт из Конгаза http://klise.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=333:29052011-2008-&catid=53:2011-01-19-15-11-57&Itemid=209</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] 62xkas0cbotpts6be83ke9z3jhd98ft 3053817 3053814 2022-07-22T12:55:06Z Мағыпар 100137 үлгі wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Буджак |шынайы атауы = {{lang-gag|Bucak, Буҗак}} |сурет = |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Молдова |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =21 |lat_sec =57 |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =39 |lon_sec =48 |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = |аймағы = Ғағауызстан |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = Комрат |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = коммуна |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1978 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 23,6 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1 525 |санақ жылы = 2004 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = 942 ғағауыз, 305 молдаван, 115 орыс т.б. |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +2:00 |DST = |телефон коды = +373 298 ----- |пошта индексі = MD-3812 |пошта индекстері = |автомобиль коды = GE XX yyy |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.<ref>с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html</ref><ref>Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac</ref><ref>Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f</ref><ref>Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703</ref><ref>село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/</ref><ref>Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633</ref> == Сипаттама == Буджак ауылы ауданның орталық бөлігінде, Ялпуг өзенінің бойында, Комрат қаласының орталығынан 9 шақырым жерде орналасқан. Ол аздап төбелі жазық, жыралар мен сайлармен бөлінген. Эрозиялық процестер дамыған. Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 43 метр. Ауылда Комрат теміржол вокзалы бар. Табиғи дала өсімдіктері күні бүгінге дейін сақталған, [[бидай]], [[жүгері]], [[сұлы]], қара бидай, [[күнбағыс]] сияқты дәнді дақылдар егіледі. Буджак ауылы аумағындағы барлық жерлер - 2360 га , ауыл шаруашылығы алқаптары-1873 га, егістік-1191 га.<ref name="Reference1">Комратский район https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-buzhdak/</ref> == Халқы == 2004 жылғы санақ бойынша ауылда 1525 адам тұрады. *942 ғағауыз, *305 молдаван, *115 орыс, *85 украин, *56 болгар, *4 сыған.<ref name="Reference1"/> == Тарихы == Буджак қалалық үлгідегі кенті (пгт) 1978 жылы 31 Мамырда Молдавия КСР Комрат ауданындағы "Буджак" совхоз-зауыты жанындағы елді мекеннен құрылды. Тәуелсіз Молдовада пгт ұғымы жойылғаннан кейін және халық санының азаюына байланысты Буджак ауылдар санатына ауыстырылды. 1977-78 жылдары шарап жасау бағытындағы "Буджак" кеңшар –зауыты құрылып, оған 250 га жүзімдік пен 100 га бақ отырғызылды. 1978 жылдың мамыр айында Үкіметтің қаулысына сәйкес Буджак қалалық типтегі кентін құру туралы шешім қабылданды. 07.12.1994 ж. № 310 - XII "жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңның негізінде Буджак кенттік Кеңесінің Атқарушы комитеті Буджак ауылының примэриясы болып қайта құрылды.<ref>ИСТОРИЯ https://bugeac.md/istoriya/</ref> == Инфрақұрылымы == Ауылда 67 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде: *27 ауылшаруашылық кәсіпорны, *9 сауда кәсіпорны, *2 азық-түлік дүкені, *2 жанармай құю бекеті, т.б.<ref>Метановая АЗС в Буджаке возобновила свою деятельность. Сколько стоит газ? https://news.myseldon.com/ru/news/index/261539893</ref> Ауыл аумағында әлеуметтік сала объектілері:<ref>Примария с.Буджак https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-budzhak.html</ref> *1 мектепке дейінгі мекеме,<ref>Учреждение раннего образования села Буджак https://guogagauzii.md/uchrezhdenie-rannego-obrazovaniya-sela-budzhak</ref> *1 гимназия,<ref>Гимназия села Буджак https://guogagauzii.md/gimnaziya-sela-budzhak</ref> *мәдениет үйі,<ref>В селе Буджак после реконструкции открыли Дом культуры https://news.myseldon.com/ru/news/index/201374505</ref> *2 кітапхана,<ref>Сельская библиотека https://spglobi.ru/selskaia-biblioteka-1</ref> *медициналық пункт *Православие шіркеуі бар.<ref>"ГАГАУЗИЯ ПРАВОСЛАВНАЯ". Церковный сайт из Конгаза http://klise.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=333:29052011-2008-&catid=53:2011-01-19-15-11-57&Itemid=209</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] 8vp6wx7fu9sfah3ehd5qi7eorotfood 3 685428 3053786 2022-07-22T12:09:02Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Arthur Maghakyan}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 18:09, 2022 ж. шілденің 22 (+06) 4hcl7ixrk2csjol4n3i06y8cz32mbaj 3 685429 3053792 2022-07-22T12:21:43Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Bairal}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 18:21, 2022 ж. шілденің 22 (+06) 18l2f6p0cho564yoyaj10kut069bajz 3 685430 3053823 2022-07-22T13:54:34Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Pek}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 19:54, 2022 ж. шілденің 22 (+06) 08qqbmm5c4ks4qfnobtwb7thxmtgce8 0 685431 3053827 2022-07-22T14:41:05Z Dimash Kenesbek 102199 Dimash Kenesbek [[Апшерон түбегі]] бетін [[Абшерон түбегі]] бетіне жылжытты: әзірбайжан тілінде архипелагтың атауы"б" әрпі бар wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Абшерон түбегі]] 51915stenx5lq4xh7cmj9es2ace307j 3 685432 3053828 2022-07-22T14:50:07Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Deldred}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 20:50, 2022 ж. шілденің 22 (+06) rrmd8p5e0f8jehcrjn81i6nbbb3u68u 3 685433 3053832 2022-07-22T16:16:19Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Bakyt sheripbaev}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 22:16, 2022 ж. шілденің 22 (+06) nqoeqpw231qq96lsp3mzkete3hc60cv 3 685434 3053836 2022-07-22T17:05:17Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Қатысушы Апельсин}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 23:05, 2022 ж. шілденің 22 (+06) 8ff5ikgiqr3mc7kv0o5b5c7jlo8awoh 6 685435 3053838 2022-07-22T17:15:09Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 wikitext text/x-wiki == Лицензияландыруы == {{self|CC-Zero}} m9llpnyiys58ysxq6y5bhjdt0e58jcj 2 685436 3053883 2022-07-22T18:38:31Z Hiqque 40086 Жаңа бетте: Қазақ жұртының баласымын. Украин, орыс, ағылшын, испан тілдерін жетік білемін. Уикипедияға өз көмегімді беруге қуаныштымын. wikitext text/x-wiki Қазақ жұртының баласымын. Украин, орыс, ағылшын, испан тілдерін жетік білемін. Уикипедияға өз көмегімді беруге қуаныштымын. ce7vdj62naqh2z0wxrol7m8ff05uak4 3 685437 3053884 2022-07-22T18:42:33Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Омарова 21}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 00:42, 2022 ж. шілденің 23 (+06) 2eoprabhbjyt6indrxjusng43ql0oc3 10 685438 3053888 2022-07-22T18:54:23Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: 2017 - Київ - Місячний вечір на Замковій горі.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> wikitext text/x-wiki 2017 - Київ - Місячний вечір на Замковій горі.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> rgp4ay2s931okccoze5iramcmx557b1 10 685439 3053889 2022-07-22T18:55:09Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Guard at the Prague castle, Prague - 7620 (cropped).jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> wikitext text/x-wiki Guard at the Prague castle, Prague - 7620 (cropped).jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> g49ujwllkforqwd7mssfdoc3edow923 10 685440 3053890 2022-07-22T18:55:49Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Esslingen aN - Altstadt - Altes Rathaus - nördlicher Giebel und Glockenspiel mit Abendsonne.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> wikitext text/x-wiki Esslingen aN - Altstadt - Altes Rathaus - nördlicher Giebel und Glockenspiel mit Abendsonne.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> nsh8vkclg00johan4pxteercg0jdd0h 10 685441 3053891 2022-07-22T18:56:51Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Zhuravlyne ozero.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> wikitext text/x-wiki Zhuravlyne ozero.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> h44rrt86c32xqsmg95bsa8c0ottht7x 10 685442 3053892 2022-07-22T18:57:48Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Escale à Sète 2022 G.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> wikitext text/x-wiki Escale à Sète 2022 G.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> ptjhitmhykpirvitro5frb5w3vmutj0 10 685443 3053893 2022-07-22T18:58:25Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Newly eclosed individual of Pachliopta aristolochiae – Common Rose.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> wikitext text/x-wiki Newly eclosed individual of Pachliopta aristolochiae – Common Rose.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> fndl93pw195tzinv7wtxf2513iuohuh 10 685444 3053894 2022-07-22T18:58:54Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Close wing Mud puddle of Delias agostina (Hewitson, 1852) – Yellow Jezebel (Male) WLB IMG 2640.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> wikitext text/x-wiki Close wing Mud puddle of Delias agostina (Hewitson, 1852) – Yellow Jezebel (Male) WLB IMG 2640.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> tjmula55ymb7kwa4auxbikzfridpu2a 10 685445 3053895 2022-07-22T18:59:34Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Tree-climbing lions (Panthera leo).jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> wikitext text/x-wiki Tree-climbing lions (Panthera leo).jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> g63gkiutwn4v7gd7k25ggu5i2t8hk1s 10 685446 3053896 2022-07-22T19:00:03Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Yellow-bellied sapsucker in CP (40484).jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> wikitext text/x-wiki Yellow-bellied sapsucker in CP (40484).jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> q4cpnzaccozhk7x1zjcy1esso4elugx 3 685447 3053897 2022-07-22T19:14:02Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=SERVERKARATEPE}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 01:14, 2022 ж. шілденің 23 (+06) d7qwmknvpi29l3udk6hhyw923cxe590 0 685448 3053906 2022-07-22T21:00:50Z Dimash Kenesbek 102199 Жаңа бетте: '''Атешгях''' ({{Lang-az|Atəşgah}}) — Әзірбайжанда, Бакуден 30 шақырым жерде орналасқан от ғибадатханасы. Түрлі уақытта зороастрийлер, индустар және сикхтер киелі орын ретінде пайдаланған.<ref name=":0">Әзірбайжанның құрылыс өнері (көне дәуірден 19 ғасырға дейін), Баку, 1983 ж. К.М.Мамедзаде.... wikitext text/x-wiki {{Ғимарат|ғимараттың аты=Атешгях|шынайы аты={{Lang-az|Atəşgah}}|суреті=Ateshgah Fire Temple.jpg|ені=300px|сурет атауы=Орталық өрт ғибадатханасы|Статусы=Мемлекеттік-тарихи сәулет ескерткіші;<br/> Ашық аспан астындағы мұражай|ғимарат түрі=Зороастрлық ғибадатхана|сәулет стилі=Ширван-Абшерон сәулет мектебі|орналасуы=Сураханы|мемлекет={{Байрақ|Әзірбайжан}}|қала=[[Баку]]|позициялық карта=Әзірбайжан|region=Caucas|құрылысы басталды=I немесе XVII ғасыр|ашылған уақыты=1975.ж|бұзылған уақыты=1925.ж|жөнделген уақыты=2007.ж|құрылыс материалы=тас}} '''Атешгях''' ({{Lang-az|Atəşgah}}) — Әзірбайжанда, Бакуден 30 шақырым жерде орналасқан от ғибадатханасы. Түрлі уақытта зороастрийлер, индустар және сикхтер киелі орын ретінде пайдаланған.<ref name=":0">Әзірбайжанның құрылыс өнері (көне дәуірден 19 ғасырға дейін), Баку, 1983 ж. К.М.Мамедзаде.</ref> {{ЮНЕСКО әлемдік мұрасы|KazName=Атешгях|Name=The Ateshgah at Surakhany, Baku|State Party={{AZE}}|Type=тарихи-мәдени|Criteria=i, iii|Link=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1172/|ID=1172|Region=Кавказ|Coordinates={{coord|40|24|56|N|50|0|31|E|region:AZ_type:landmark_source:kolossus-ruwiki|display=inline,title}}|Year=1998|Session=22}} 17-18 ғасырларда табиғи газ бөлінетін сөнбейтін жалынның орнына салынған ғибадатхананың атауы «''жалын үйі''» немесе «''жалын орны''» дегенді білдіреді. Архитектуралық кешен бес қырлы кертпелі қорғаныс қабырғалары мен жоспардағы үлкен кіреберіс пен аумақтың ортасында орналасқан төртбұрышты құрбандық үстелі - жалын ғибадатханасынан тұрады. Кіреберістің үстінде Ширван-Абшерон сәулет мектебіне тән тұрғын үй-жайлар салынды – Балахандар.<!-- Балахана - бірқатар шығыс елдеріндегі тұрғын үйлердің үстінде орналасқан бөлме. Балахана жазғы маусымда қонақтарға және демалуға арналған бөлме болды, сондықтан мұндай бөлменің іші де, сырты да безендірілген. Әзірбайжан аумағында балахана Нахичеванда, Ордубадта, Апшеронда (Баку) және Лэнкарандағы үйлерге таратылды, сонымен қатар керуен сарайлар қақпаларының үстіне салынды. --> Кешеннің құрылысы 1713 жылдан басталады. Ғибадатхананың өзі ежелгі дәуірден бері өмір сүрген және өзінің бастапқы құрылымын сақтай отырып, біздің уақытқа дейін сақталған. Жалынның құрбандық ошағы Мидия заманынан бері Әзірбайжан аумағында таралған құрбандық үстелінің ежелгі дәстүрлерін бейнелейді. Сонымен қатар күмбезбен көмкерілген және төрт жағынан ашық төрт бұрыштық бағандармен бекітілген жалынның құрбандық үстелінің дәстүрлі формасы.<ref name=":0" /> Әзірбайжан Президентінің бұйрығына сәйкес, кешеннің айналасында ашық аспан астындағы мұражай құрылды, кешен мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жарияланды.<ref>{{Cite web|title=Әзірбайжан Республикасы Президентінің «Әзербайжан Республикасы Баку қаласының Сурахани ауданындағы Атешгах ғибадатханың аумағын «Атешгах ғибадатханасы» мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жариялау туралы» Жарлығы|url=http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/dekabr/medeniyyet2007_dekabr_367.htm|lang=ru|date=19.12.2007|location=Баку}}</ref> Жыл сайын мұражайға орташа есеппен 145 000 адам келеді. 1998 жылы Атешгях [[ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдері|ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра]] тізіміне қосылуға үміткерлер тізіміне енгізілді. == Тарихы == === Ерте орта ғасыр кезеңі === Баку төңірегі дереккөздерде ерте орта ғасырлардан бастап Өшпейтін оттың орны ретінде аталған. Сара Ашурбейли бұл құбылыс туралы ең алғашқы ақпаратты Византия тарихшысы [[Приск Паний]] бергенін айтады.<ref>Ашурбейлі, С.А. Баку қаласының тарихы (408). Баку: Әзірнешр. 1992. 327. Атешгхты жергілікті шеберлер салған болса керек, бұл ескерткішке тапсырыс берген үндістердің жоспары бойынша. Баку аймағы ерте орта ғасырларда сөнбейтін өрттер жанған аймақ ретінде дереккөздерде атап өтілгені белгілі. Бұл туралы ең алғашқы ескерту біздің эрамызға дейінгі 5 ғасырдағы византиялық авторда кездеседі. Паниискийдің Прискасы. Жанғыш газдың жарылыстарын 7-10 ғасырлардағы ортағасырлық армян және араб авторлары атап өтті. әл-Истахри, Масуди, т.б. және одан кейінгі шығыс және батыс еуропалық дереккөздер Абшерон түбегінде – Пир-Аллахи аралында, ауылда. Сураханы, Баку шығанағында, Шубаны тауында. Дегенмен, газдың ең күшті ағыны Сураханы ауылдарда болды.</ref> Приск Паний кейіннен Скифиядан Мидияға дейінгі жолды "''Римге одақ құру үшін келген''" ғұн басшыларының сөзімен сипаттаған, парсылар қудалаған ғұн әскерлері елді Мидиядан Скифияға басқа жолмен тонады дейді "...''су астындағы жартастардан жалын''... ''(ex Petra maritim tlamma ardet)''". олар қайтып келді. Н. Ханиковтың айтуынша, бұл ақпарат сөзсіз "''Бакудегі мәңгілік алауға қатысты''".<ref>Х.О.Ханыков, Каспий теңізі деңгейінің мезгіл-мезгіл өзгеруі туралы. Тбилиси: Батыс Кавказ. т.б. Имп. орыс. геоф. туралы. 1853. 86–89.</ref> Бұл аумақтарда жанған газдың шығуы туралы ақпарат VII–X ғасырларда жұмыс істеген армян және араб тарихшыларының еңбектерінде де кездеседі. Оңтүстік Кавказда зороастризмге табыну дәстүрлері осында от ғибадатханаларын салған сасанидтердің кезінде тарала бастады.<ref>{{Cite web|title=Заратуштра: миф-хабарлама-тарих. FriesenPress.|url=https://books.google.az/books?redir_esc=y&hl=ru&id=UkEVCwAAQBAJ&q=baku#v=onepage&q=baku&f=false|author=Аболхассем Хамнейпур|year=2015|pages=504}}</ref> Кабея зороастриялық Картирдің (III ғасыр) кітабынан ол Оңтүстік Кавказдағы қасиетті от үшін ғибадатхана салуды тапсырып, осы ғибадатханаларда ғибадат ету үшін діни қызметкерлерді тағайындағаны белгілі: <ref>{{Cite web|title=Картирдің Накши-Рустамдағы «Зәрдушт Қағбасындағы» жазуы (3-7 ғасырлардағы Әзірбайжан. Этно-мәдени және әлеуметтік-экономикалық тарих).|url=https://www.ebooks.az/view/nrMj0LOq.pdf|lang=ru|year=1993|format=PDF|author=Касумова, С. Ю.}}</ref> {{Дәйексөз|"бүкіл елден....Албания мен Баласаканда мен сиқыршылар мен шамдарды ретке келтірдім...Албания қақпасы ретінде мен олардың ренжуіне және тоналуына жол бермедім, мен оларға алған барлық нәрселерін қайтардым; мен олардың кейбірін біздің елге алып келдім және жақсы магтарды керемет және құрметті магтарға айналдырып, Маздакқа деген сенімімді осында әкелдім."}}{{Фотоқатар|Ateshgah by Moynet.jpg|Guebre ceremony in Ateshgah.jpg|align=left|мәтін=Суретшінің ұсынысында Атешгяхты қайта құру}} Армян тарихшы, Мовсес Каганкатваци өзінің "''Албан елінің тарихы''"<!-- Қазіргі Әзірбайжанның аумағы мен аймағы «Албания» және «Кавказ Албаниясы» деп аталды. --> атты еңбегінде "''Атли Багаван''" топонимін қолданады<ref>Пepeв. Дayceттa, кн.З,гл.I9, c.214 Мовсес Каганкатваци.</ref>, Патканов<ref>Армян географиясы, 50–51 б</ref> және Сара Ашурбейли<ref>С.Ашурбейли – Ширваншаһтар мемлекеті, Баку, 2007, 38-бет.</ref> бұл топоним Аташи-Багаван атауының бұрмалануы нәтижесінде пайда болды деп санайды. Мовсес Каганкатваци Багаван провинциясын сипаттаған кезде, ол оны "''Атли багаван''" деп атады және шахиншаһ I Ардаширдің (227-241) нұсқауымен багаванда өрт ғибадатханасы салынды дейді.<ref>{{Cite web|title=Армения тарихы. Аударма. ежелгі армян|url=http://www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/02.html#_ftnref330|year=1990 ж|lang=ru|location=Ереван|author=Хоренский.М, Г. Саркисян}}</ref> 624 жылы Бакуге басып кірген Византия императоры Ираклий "''парсылар жанып жатқан отқа табынатын көптеген ғибадатханаларды қиратты''"<ref>{{Cite web|title="Г.Харт. Венециандық Марко Поло. М., 1956, 114-бет"|url=https://web.archive.org/web/20170907122747/http://www.litmir.info/br/?b=232463&p=24|lang=ru}}</ref> Ашурбейлидің айтуынша, бұл отқа табынушылар ғибадатханасына байланысты.<ref>С.Ашурбейлі – Баку қаласының тарихы, Баку, 2007, 32 б.</ref> VIII ғасырдағы армян тарихшысы Гевонд өз еңбегінде өшпес алау жағылатын "Атши-Багуан" қаласын атап өтеді.<ref>{{Cite web|title=Халифтардың тарихы|url=https://www.vostlit.info/Texts/rus11/Gewond/frametext2.htm|lang=ru|author=Армян тарихшы - Гевонд}}</ref> Кейбір зерттеушілердің пікірінше, "''атши''" – "''от''" сөзінің өзгертілген түрі және "''Атши-Багуан''" — "''қасиетті шамдардың орны''" дегенді білдіреді,<ref>С.Б.Ашурбейли. Ортағасырлық Баку тарихының очеркі (VIII – XIX ғ. басы), Әзірбайжан Ғылым академиясының баспасы. ССР, Баку 1964. 336 бет (21 парақ)</ref> және бұл атау Баку қаласын білдірді.<ref>Ахмад Касрави Табризи. Намха-йе шахрха ва дейеха-йе Иран, I, Тегеран, 1929 ж. (نام شهرها و ديه‌هاي ايران)</ref> 930 жылы [[Әл-Истахри]] "''Жолдар мен жерлер кітаб''"-ында Бакудің жанында зороастрлықтар тұратын ауылдар бар деп жазды.<ref>{{Cite web|title=«Масалик әл-Мамалик» кітабы. BGA, 1, ред. M. J. De Goeje.|url=https://archive.org/download/BibliothecaGeographorumArabicorum1927Vol1ViaeRegnorumDescriptio/Istakhri-Leiden1927Ed.pdf|year=1927|authorlink=Әл-Истахри|author=Әл-Истахри|format=PDF}}</ref> Кейінірек дәл осындай ақпаратты араб географы Әбілфада қайталайды.<ref>{{Cite web|title=Geographie d’Aboulfeda traduite de Parabe en francais et accompagnee de notes et d’eclaircissements par M. Reinaud, t. I–II, Paris, 1848–1883|url=https://archive.org/download/gographiedabou00abal/gographiedabou00abal.pdf|format=PDF}}</ref> "''Картлис Цховреба''" атты грузин шежіресінде Баку қаласы XIII ғасырға дейін Багаван деген атпен аталған.<ref>Картлис Цховреба, I том, Тбилиси, 1955, б. 371 (француз тілінде); II том, Тбилиси, 1959 ж., б. 166 (грузин тілінде)</ref> === XVII-XVIII ғасырларда === XV – XVI ғасырлар шамасында Ширван мен Үндістан арасындағы дипломатиялық және сауда қатынастары кеңейе бастады. Сол уақытта Солтүстік Үндістаннан келген мата және дәмдеуіштер саудагерлері, сондай-ақ шиваизм сектасының мүшелері мен сикх монахтары<ref>Сара Ашурбейли. Сураханның отқа табынушылар ғибадатханасының тарихы туралы</ref> Сурахани ғибадатхананың қайта салып, оны индуизм мен сикх ғибадатхана ретінде пайдаланды.<ref>{{Cite web|title="Ежелгі бақылаулар", Azerbaijan International 11 (2): "тарихи деректерге сүйенсек, 17 ғасырдың аяғында Сураханда Үнді от ғибадатханасы (Аташгах) салынғанға дейін жергілікті тұрғындар да осы жерде ғибадат еткен, өйткені "жанып тұрған жеті тесіктен"."|url=http://azeri.org/Azeri/az_latin/manuscripts/land_of_fire/english/112_observations_farid.html|author=Фарид Алакбаров|lang=en|year=2003}}</ref><ref>{{Cite web|title=Орта Азиядағы Үнді диаспорасы және оның саудасы, 1550-1900|url=https://books.google.kz/books?id=9qVkNBge8mIC&redir_esc=y|lang=en|author=Джордж Фостер}}</ref><ref>{{Cite web|title=Менің Бомбей сыртындағы саяхаттарым: Иран, Әзірбайжан, Баку|url=http://www.avesta.org/modi/baku.htm|lang=en|author=доктор Эрвад Шамс-Ул-Улама. Аударған Соли Дастур (1926)}}</ref> XVII ғасырдағы дереккөздерде Бакудегі отқа табынуға келген индус қажылары туралы мәліметтер бар. Ғибадатхана аймағындағы ең көне ғимарат 1713 жылдан басталады, ал ең жаңа ғимарат жазуға сәйкес 1810 жылы көпес Канчанагараның қаражатына салынған орталық құрбандық үстелі болып табылады. [[Сурет:MEK-Schaudepot Kiesewetter-32.tif|нобай|283x283 нүкте|"''Атешгях''", суретші Виллем Кизеветтер. Еуропалық мәдениеттер мұражайы, Берлин]] 18 ғасырда капелланың айналасында көршілес намазханалар, камералар мен керуен сарай салынды. Ұяшықтарда давангари және гумруки үнді әліпбиінде жасалған әртүрлі мазмұндағы жазулар біздің заманымызға дейін жеткен. 19 ғасырдың басында ғибадатхана кешені біздің уақытқа дейін жеткен пішінге ие болды. Жергілікті сәулет дәстүрлері негізінде салынған Атешгада ежелгі өрт құрбандық орындарының ерекшеліктері біріктірілген. Архитектуралық кешен бесбұрышты кертпелі және үлкен кіреберіс порталы бар қорғаныс қабырғаларынан, сондай-ақ алаңның ортасында орналасқан төрт бұрышты құрбандық үстелінен – ​​от ғибадатханасынан тұрады. Ғибадатхананың жанында қазір тастармен жабылған төртбұрышты терең құдық болды. Бұрын бұл құдықта өлген сенушілердің денелері қасиетті отқа жағылатын. Монастырь аумағында өмір сүрген ондаған тақуа монахтар оңаша өмір салтын ұстанып, мүбәрәк оттың көмегімен тәні мен жанын тазартты. Олар мойындарына салмағы 30 келіге дейінгі шынжырларды іліп, дененің әртүрлі бөліктері жанып кеткенше кальций оксидінің үстінде жатты. Ғибадатхананың діни қызметкерлері жұмыс істемеді және қажылардың садақаларына өмір сүрді. Олар өлгеннен кейін адамның жаны тіріліп, жерге қайтады деп сенген. Жанның құрметті адам немесе жануар кейпінде қайта оралуы адамның өмір бойы жинаған оң кармасының мөлшеріне байланысты. Сонымен қатар, бірқатар дереккөздер ғибадатхананы индустар мен сикхтердің, сондай-ақ зороастрийлердің (парсилер<!-- Парсылармен шатастырмау керек. Парсилер – зороастризм дінін ұстанатын халықтың аты. --> мен гебралар) пайдаланғаны туралы мәліметтерді қамтиды. 17 ғасырдың 60-жылдарында француз саяхатшысы Жан Шарден Шамахи қаласынан, яғни Абшерон түбегінде екі күндік жерде болған мәңгілік оттарға табынатын гебра парсылары туралы баяндаған.<ref>{{Cite web|title=Шарден Дж. Перс және Шығыстың басқа елдері арқылы саяхат. Көлемі. II. Амстердам,. б. 311|url=https://books.google.kz/books?id=tpQOAAAAQAAJ&vq=Igmcoles&dq=related:OXFORD555089148&hl=ru&pg=PA311&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|author=Жан Шарден|lang=fr|year=1735|location=Амстердам}}</ref> 1689 жылы Әзірбайжанда өмір сүрген француз иезуиті Вийо Атешгяхқа ежелгі парсилердың мұрагерлері болып табылатын индустар мен гебралар келетінін хабарлайды.<ref>{{Cite web|title="Миссионердің Иса қоғамынан Түркияға, Персияға, Арменияға, Арабияға саяхаты".|url=https://books.google.az/books?id=MQsPAAAAQAAJ&printsec=frontcover&dq=Voyage+d%25E2%2580%2599un+missionnaire+de+la+Compagnie+de+J%25C3%25A9sus+en+Turquie&source=bl&ots=BBnluidwBi&sig=fnBZSnJwTj1BgKN-e8TtdImCI_I&hl=ru&ei=Ce9XTYCiL4O88gaKoKCZBw&sa=X&oi=book_result&ct=r#v=onepage&q&f=false|author=Вийо|lang=fr|year=1730 ж.|location=Париж}}</ref> 1733 жылы ғибадатханаға барған неміс саяхатшысы Леркс мұнда «12 гебралар немесе отты жақсы көретін ежелгі парсилер» өмір сүрген деп жазды.<ref>Джон Леркс. Джон Леркстің 1733-1735 жылдар аралығында Мәскеуден Астраханға, одан Каспий теңізінің батыс жағалауындағы елдер арқылы өткен саяхатынан үзінді. «Жаңа айлық шығармалар», XLIV бөлім, ақпан, Петербург, 1790, б. 75</ref> 1747 жылы Бакуге келген Джонас Хенвей де Атешгях туралы мәлімет беріп, мұнда қызмет еткен діни қызметкерлерді индустар, парсилер және гебралар деп атайды.<ref>{{Cite web|title=Ағылшындардың Каспий теңізі арқылы өткен саудасының тарихи есебі.|url=https://books.google.kz/books?id=etApAAAAYAAJ&redir_esc=y|author=Джонас Хенвей|year=1753 ж|lang=en}}</ref> 1770 жылы Атешгаға барған Самуил Готтлиб Гмелин ғибадатханада индустар мен ежелгі гебрлердің мұрагерлері тұратынын жазады.<ref>{{Cite web|title="Табиғат әлемінің үш патшалығын зерттеу үшін Ресей арқылы саяхат", б. 45|url=https://books.google.az/books?id=X5AaAAAAYAAJ&printsec=frontcover&dq=Reise+durch+Russland+zur+Untersuchung+der+drey+Natur-Reiche&source=bl&ots=ckkAWDAx4D&sig=VCXNEJ5Q-bP3EAq9yu2tLLAF1Vk&hl=ru&ei=NUZWTYHsGoH78Ab08PnwBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1#v=onepage&q=Reise%20durch%20Russland%20zur%20Untersuchung%20der%20drey%20Natur-Reiche&f=false|author=Самуэль Готтлиб Гмелин|lang=de}}</ref> === XIX-XX ғасырларда === XIX ғасырда Ресей-Иран соғысы аяқталып, бізге қол қойылғаннан кейін Оңтүстік Кавказ Ресей империясына толық қосылғаннан кейін Сурахани Ресейде танымалболды, Атешгях ғибадатханасына еуропалық және орыс саяхатшылары жиі болды. 1820 жылы ғибадатханаға француз консулы Жак Франсуа Гамба келді.<ref>{{Cite web|title=Ресей арқылы саяхат|url=https://books.google.az/books?id=ZUJCAAAAcAAJ&dq=related:HARVARD32044004538021&hl=ru&pg=PA299#v=onepage&q&f=false|author=Жак Франсуа Гамба|lang=fr}}</ref> Осыдан кейін Атешгяхке көптеген еуропалық саяхатшылар келді, олардың арасында [[Александр Дюма]] да болды.<ref>{{Cite web|title="Саяхат әсерлері: Кавказ"|url=https://archive.org/details/impressionsdevo53dumagoog|author=Александр Дюма|authorlink=Александр Дюма|lang=fr|year=1866.ж}}</ref> Мұнай және газ өнеркәсібі дами бастаған кезде-1855 жылы Атешгях маңында зауыт салынып, ғибадатхананың табиғи жалыны біртіндеп әлсірей бастады. 1887 жылы ғибадатханаға жалын әлсіреген Ресей императоры III Александр келді. [[Сурет:Gagarin. Bakou. Ateseh-Gah, Indiens adonnes au culte du feu.jpg|нобай|304x304 нүкте|"''Атешгяхдегі үнділік ғибадат''", суретші Григорий Гагарин. 1847 жыл. Нью-Йорк көпшілік кітапханасы.]] 1902 жылы 6 қаңтарда Баку ғибадатханасының соңғы табиғи алауы жойылды.<ref>Сысоев В., Садиги Г. Атешях немесе Сураханидегі отқа табынушылардың ғибадатханасы және Садиги Г. Шихово ауылының көне жәдігерлері Әзірбайжан археологиялық комитетінің еңбектері, 1-санынан бөлек басылым. Баку Слово 1925. 32б.</ref> XX ғасырдың басында зерттеуші М.С.Саяпин Сураханадан 11 км қашықтықта орналасқан Говсан тұрғынынан алған ақпаратты атап өтіп, XIX ғасырдың екінші жартысында ғибадатханада отқа табынған қарттар әлі де айналасында өмір сүргенін және олардың балалары қазірдің өзінде мұсылман болғанын айтты.<ref>Саяпин М.С. "Баку көне заттары (Тұрғынның көзқарасы)". Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясы кітапханасының ФП-328 қолжазбасы, 1930 ж.</ref> 1925 жылы парси профессоры С.С.Моди Бакуге "''Әзірбайжан ғылыми-зерттеу қоғамының''" шақыруымен келді. Моди Әзірбайжанның сол кездегі басшысы [[Сәмәд Аға Ағамалыоғлы|Сәмәд Аға Ағамалыоғлымен]] кездеседі. Кездесу барысында ғалым парси дәстүрі әрдайым Әзірбайжанды Мәңгілік от елі деп атайды және ол бұл сапарды Мәңгілік от ғибадатханасына бару деп санайды. Ғалым сонымен қатар парси қолжазбаларында "Каспий теңізінің батыс жағалауындағы от ғибадатхана" туралы ақпарат бар деп мәлімдейді.<ref>(«Ағарту және мәдениет»), № 2, 1925, Баку, 2-бет. 37–38</ref> 1925 жылдан кейін ғибадатхана елу жыл бойы қараусыз қалды. 1975 жылы егжей-тегжейлі қалпына келтіру жұмыстары аяқталғаннан кейін Атешгах көпшілікке қайта ашылды. 2007 жылы ғибадатханада қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. 1998 жылы Атешгях ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізуге ұсынылды.<ref>{{Cite web|title=Атешгях, Сурахандар (отқа табынушылар, Сурахандағы ғибадатхана — мұражай). ЮНЕСКО|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1172/|lang=en}}</ref> Қазірдің өзінде Атешгях парсилер мен зороастрийлер ғұрыптар мен ғибадат үшін пайдаланады.<ref>{{Cite web|title=Атешгяхтағы ирандық зороастриялықтар|url=https://avesta-ru.livejournal.com/82834.html#cutid1|lang=ru}}</ref> == Жазулар == Кейбір ұяшықтардың кіреберіс есіктерінде тасқа жазылған арнау жазбалары бар. Ескерткіш аумағында бүгінгі күнге дейін 14 үнділік, 2 сикх және 1 зороастризм жазулары сақталған. XX ғасырдың басында ескерткішке барған Джексон 18 жазуды санағанын жазады.<ref>Джексон, А. В. Уильямс (Абрахам Валентайн Уильямс). Константинопольден Омар Хайямның үйіне</ref> Олардың ең ертесі 1770 (б. з. 1713) Самваттан келеді.<gallery mode="packed"> Сурет:Персидская надпись в храме огня Атешгях.jpg|alt=|Зороастрлық жазба Сурет:Atəşgah altarında sankrit və hindistani dillərində kitabə.jpg|alt=|Құрбандық үстеліндегі санскрит пен хинди тіліндегі жазу Сурет:Ateshgah door 18 inscription.png|alt=|Сикхтардың жазуы </gallery> == Ғибадатхананың құрылымы == [[Сурет:Suraxanı atəşgahının planı.jpg|нобай|236x236 нүкте|кешенді жоспар]] Кешеннің бесбұрышты жоспары орталықта ғибадатхана орналасқан керуен сарайға ұқсайды. және қабырғалардың периметрі бойынша камералар мен шіркеулер салынды. 19 ғасырдың басында ғибадатхананың аумағында бүгінгі күнге дейін жеткен барлық ғимараттар болды. Атешгях жергілікті сәулет дәстүрлеріне сәйкес салынған және ежелгі өрт құрбандықтарының барлық ерекшеліктерін бойына сіңірген. Аумағы қырлы сыртқы қабырғамен қоршалған және Оның кіреберіс порталы бар, оның үстінде Абшерондағы дәстүрлі қонақ бөлмесі – балахана орналасқан. Кешен бір-біріне іргелес жатқан әртүрлі мақсаттағы 26 ғимараттан және төртбұрышты чахартагтың ортасында бөлек орналасқан, төртбұрышты күмбезбен жабылған бас киелі ғибадатханадан тұрады. Киелі жердің ортасында газ келетін шұңқыр бар. Ғимараттарда екі қора, тұрғын камералар және екі дұға оқу бөлмелері бар. Бесбұрышты ауланың ортасында чахартаг болып табылатын ғибадатхана-ғибадатхана орналасқан. Қабырғалары жергілікті әктастардан қаланған.<ref>{{Cite web|title="Атешгях" Ғибадатхана кешенін қалпына келтіру Баку қаласының сурахан ауылында|url=https://marhi.ru/AMIT/2014/4kvart14/kerimli/kerimli.pdf|lang=ru|author=Тельман Керимли|format=PDF|publisher="АЗЕРБЕРПА" ғылыми-зерттеу жобалау институты, Әзірбайжан}}</ref><gallery mode="packed"> Сурет:Absheron Ateshgah 004 9912.jpg|alt=|Кіру порталындағы Балахана Сурет:Templo de fuego, Baku, Azerbaiyán, 2016-09-27, DD 28-31 PAN.jpg|alt=|Ғибадатхананың ауласының жалпы көрінісі Сурет:Absheron Ateshgah 004 9841.jpg|alt=|Орталық от құрбандық шалатын орын-чахартаг Сурет:Atesgah 13 02 36 849000.jpeg|alt=|бөлмелердің бірінің ішінен Сурет:Absheron Ateshgah 004 9927.jpg|alt=|От шұңқырына кіру көрінісі Сурет:Atəşgah.JPG|alt=|Ғибадатхана ішіндегі от Сурет:Templo de fuego, Baku, Azerbaiyán, 2016-09-27, DD 34.jpg|alt=|Ғибадатхананың қабырғалары </gallery> == Дереккөздер == a5gfzkkroqoj62b7tpfqhuf4f2ldl8t 3053907 3053906 2022-07-22T21:02:55Z Dimash Kenesbek 102199 «[[Санат:Әзірбайжанның көрікті жерлері|Әзірбайжанның көрікті жерлері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Ғимарат|ғимараттың аты=Атешгях|шынайы аты={{Lang-az|Atəşgah}}|суреті=Ateshgah Fire Temple.jpg|ені=300px|сурет атауы=Орталық өрт ғибадатханасы|Статусы=Мемлекеттік-тарихи сәулет ескерткіші;<br/> Ашық аспан астындағы мұражай|ғимарат түрі=Зороастрлық ғибадатхана|сәулет стилі=Ширван-Абшерон сәулет мектебі|орналасуы=Сураханы|мемлекет={{Байрақ|Әзірбайжан}}|қала=[[Баку]]|позициялық карта=Әзірбайжан|region=Caucas|құрылысы басталды=I немесе XVII ғасыр|ашылған уақыты=1975.ж|бұзылған уақыты=1925.ж|жөнделген уақыты=2007.ж|құрылыс материалы=тас}} '''Атешгях''' ({{Lang-az|Atəşgah}}) — Әзірбайжанда, Бакуден 30 шақырым жерде орналасқан от ғибадатханасы. Түрлі уақытта зороастрийлер, индустар және сикхтер киелі орын ретінде пайдаланған.<ref name=":0">Әзірбайжанның құрылыс өнері (көне дәуірден 19 ғасырға дейін), Баку, 1983 ж. К.М.Мамедзаде.</ref> {{ЮНЕСКО әлемдік мұрасы|KazName=Атешгях|Name=The Ateshgah at Surakhany, Baku|State Party={{AZE}}|Type=тарихи-мәдени|Criteria=i, iii|Link=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1172/|ID=1172|Region=Кавказ|Coordinates={{coord|40|24|56|N|50|0|31|E|region:AZ_type:landmark_source:kolossus-ruwiki|display=inline,title}}|Year=1998|Session=22}} 17-18 ғасырларда табиғи газ бөлінетін сөнбейтін жалынның орнына салынған ғибадатхананың атауы «''жалын үйі''» немесе «''жалын орны''» дегенді білдіреді. Архитектуралық кешен бес қырлы кертпелі қорғаныс қабырғалары мен жоспардағы үлкен кіреберіс пен аумақтың ортасында орналасқан төртбұрышты құрбандық үстелі - жалын ғибадатханасынан тұрады. Кіреберістің үстінде Ширван-Абшерон сәулет мектебіне тән тұрғын үй-жайлар салынды – Балахандар.<!-- Балахана - бірқатар шығыс елдеріндегі тұрғын үйлердің үстінде орналасқан бөлме. Балахана жазғы маусымда қонақтарға және демалуға арналған бөлме болды, сондықтан мұндай бөлменің іші де, сырты да безендірілген. Әзірбайжан аумағында балахана Нахичеванда, Ордубадта, Апшеронда (Баку) және Лэнкарандағы үйлерге таратылды, сонымен қатар керуен сарайлар қақпаларының үстіне салынды. --> Кешеннің құрылысы 1713 жылдан басталады. Ғибадатхананың өзі ежелгі дәуірден бері өмір сүрген және өзінің бастапқы құрылымын сақтай отырып, біздің уақытқа дейін сақталған. Жалынның құрбандық ошағы Мидия заманынан бері Әзірбайжан аумағында таралған құрбандық үстелінің ежелгі дәстүрлерін бейнелейді. Сонымен қатар күмбезбен көмкерілген және төрт жағынан ашық төрт бұрыштық бағандармен бекітілген жалынның құрбандық үстелінің дәстүрлі формасы.<ref name=":0" /> Әзірбайжан Президентінің бұйрығына сәйкес, кешеннің айналасында ашық аспан астындағы мұражай құрылды, кешен мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жарияланды.<ref>{{Cite web|title=Әзірбайжан Республикасы Президентінің «Әзербайжан Республикасы Баку қаласының Сурахани ауданындағы Атешгах ғибадатханың аумағын «Атешгах ғибадатханасы» мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жариялау туралы» Жарлығы|url=http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/dekabr/medeniyyet2007_dekabr_367.htm|lang=ru|date=19.12.2007|location=Баку}}</ref> Жыл сайын мұражайға орташа есеппен 145 000 адам келеді. 1998 жылы Атешгях [[ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдері|ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра]] тізіміне қосылуға үміткерлер тізіміне енгізілді. == Тарихы == === Ерте орта ғасыр кезеңі === Баку төңірегі дереккөздерде ерте орта ғасырлардан бастап Өшпейтін оттың орны ретінде аталған. Сара Ашурбейли бұл құбылыс туралы ең алғашқы ақпаратты Византия тарихшысы [[Приск Паний]] бергенін айтады.<ref>Ашурбейлі, С.А. Баку қаласының тарихы (408). Баку: Әзірнешр. 1992. 327. Атешгхты жергілікті шеберлер салған болса керек, бұл ескерткішке тапсырыс берген үндістердің жоспары бойынша. Баку аймағы ерте орта ғасырларда сөнбейтін өрттер жанған аймақ ретінде дереккөздерде атап өтілгені белгілі. Бұл туралы ең алғашқы ескерту біздің эрамызға дейінгі 5 ғасырдағы византиялық авторда кездеседі. Паниискийдің Прискасы. Жанғыш газдың жарылыстарын 7-10 ғасырлардағы ортағасырлық армян және араб авторлары атап өтті. әл-Истахри, Масуди, т.б. және одан кейінгі шығыс және батыс еуропалық дереккөздер Абшерон түбегінде – Пир-Аллахи аралында, ауылда. Сураханы, Баку шығанағында, Шубаны тауында. Дегенмен, газдың ең күшті ағыны Сураханы ауылдарда болды.</ref> Приск Паний кейіннен Скифиядан Мидияға дейінгі жолды "''Римге одақ құру үшін келген''" ғұн басшыларының сөзімен сипаттаған, парсылар қудалаған ғұн әскерлері елді Мидиядан Скифияға басқа жолмен тонады дейді "...''су астындағы жартастардан жалын''... ''(ex Petra maritim tlamma ardet)''". олар қайтып келді. Н. Ханиковтың айтуынша, бұл ақпарат сөзсіз "''Бакудегі мәңгілік алауға қатысты''".<ref>Х.О.Ханыков, Каспий теңізі деңгейінің мезгіл-мезгіл өзгеруі туралы. Тбилиси: Батыс Кавказ. т.б. Имп. орыс. геоф. туралы. 1853. 86–89.</ref> Бұл аумақтарда жанған газдың шығуы туралы ақпарат VII–X ғасырларда жұмыс істеген армян және араб тарихшыларының еңбектерінде де кездеседі. Оңтүстік Кавказда зороастризмге табыну дәстүрлері осында от ғибадатханаларын салған сасанидтердің кезінде тарала бастады.<ref>{{Cite web|title=Заратуштра: миф-хабарлама-тарих. FriesenPress.|url=https://books.google.az/books?redir_esc=y&hl=ru&id=UkEVCwAAQBAJ&q=baku#v=onepage&q=baku&f=false|author=Аболхассем Хамнейпур|year=2015|pages=504}}</ref> Кабея зороастриялық Картирдің (III ғасыр) кітабынан ол Оңтүстік Кавказдағы қасиетті от үшін ғибадатхана салуды тапсырып, осы ғибадатханаларда ғибадат ету үшін діни қызметкерлерді тағайындағаны белгілі: <ref>{{Cite web|title=Картирдің Накши-Рустамдағы «Зәрдушт Қағбасындағы» жазуы (3-7 ғасырлардағы Әзірбайжан. Этно-мәдени және әлеуметтік-экономикалық тарих).|url=https://www.ebooks.az/view/nrMj0LOq.pdf|lang=ru|year=1993|format=PDF|author=Касумова, С. Ю.}}</ref> {{Дәйексөз|"бүкіл елден....Албания мен Баласаканда мен сиқыршылар мен шамдарды ретке келтірдім...Албания қақпасы ретінде мен олардың ренжуіне және тоналуына жол бермедім, мен оларға алған барлық нәрселерін қайтардым; мен олардың кейбірін біздің елге алып келдім және жақсы магтарды керемет және құрметті магтарға айналдырып, Маздакқа деген сенімімді осында әкелдім."}}{{Фотоқатар|Ateshgah by Moynet.jpg|Guebre ceremony in Ateshgah.jpg|align=left|мәтін=Суретшінің ұсынысында Атешгяхты қайта құру}} Армян тарихшы, Мовсес Каганкатваци өзінің "''Албан елінің тарихы''"<!-- Қазіргі Әзірбайжанның аумағы мен аймағы «Албания» және «Кавказ Албаниясы» деп аталды. --> атты еңбегінде "''Атли Багаван''" топонимін қолданады<ref>Пepeв. Дayceттa, кн.З,гл.I9, c.214 Мовсес Каганкатваци.</ref>, Патканов<ref>Армян географиясы, 50–51 б</ref> және Сара Ашурбейли<ref>С.Ашурбейли – Ширваншаһтар мемлекеті, Баку, 2007, 38-бет.</ref> бұл топоним Аташи-Багаван атауының бұрмалануы нәтижесінде пайда болды деп санайды. Мовсес Каганкатваци Багаван провинциясын сипаттаған кезде, ол оны "''Атли багаван''" деп атады және шахиншаһ I Ардаширдің (227-241) нұсқауымен багаванда өрт ғибадатханасы салынды дейді.<ref>{{Cite web|title=Армения тарихы. Аударма. ежелгі армян|url=http://www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/02.html#_ftnref330|year=1990 ж|lang=ru|location=Ереван|author=Хоренский.М, Г. Саркисян}}</ref> 624 жылы Бакуге басып кірген Византия императоры Ираклий "''парсылар жанып жатқан отқа табынатын көптеген ғибадатханаларды қиратты''"<ref>{{Cite web|title="Г.Харт. Венециандық Марко Поло. М., 1956, 114-бет"|url=https://web.archive.org/web/20170907122747/http://www.litmir.info/br/?b=232463&p=24|lang=ru}}</ref> Ашурбейлидің айтуынша, бұл отқа табынушылар ғибадатханасына байланысты.<ref>С.Ашурбейлі – Баку қаласының тарихы, Баку, 2007, 32 б.</ref> VIII ғасырдағы армян тарихшысы Гевонд өз еңбегінде өшпес алау жағылатын "Атши-Багуан" қаласын атап өтеді.<ref>{{Cite web|title=Халифтардың тарихы|url=https://www.vostlit.info/Texts/rus11/Gewond/frametext2.htm|lang=ru|author=Армян тарихшы - Гевонд}}</ref> Кейбір зерттеушілердің пікірінше, "''атши''" – "''от''" сөзінің өзгертілген түрі және "''Атши-Багуан''" — "''қасиетті шамдардың орны''" дегенді білдіреді,<ref>С.Б.Ашурбейли. Ортағасырлық Баку тарихының очеркі (VIII – XIX ғ. басы), Әзірбайжан Ғылым академиясының баспасы. ССР, Баку 1964. 336 бет (21 парақ)</ref> және бұл атау Баку қаласын білдірді.<ref>Ахмад Касрави Табризи. Намха-йе шахрха ва дейеха-йе Иран, I, Тегеран, 1929 ж. (نام شهرها و ديه‌هاي ايران)</ref> 930 жылы [[Әл-Истахри]] "''Жолдар мен жерлер кітаб''"-ында Бакудің жанында зороастрлықтар тұратын ауылдар бар деп жазды.<ref>{{Cite web|title=«Масалик әл-Мамалик» кітабы. BGA, 1, ред. M. J. De Goeje.|url=https://archive.org/download/BibliothecaGeographorumArabicorum1927Vol1ViaeRegnorumDescriptio/Istakhri-Leiden1927Ed.pdf|year=1927|authorlink=Әл-Истахри|author=Әл-Истахри|format=PDF}}</ref> Кейінірек дәл осындай ақпаратты араб географы Әбілфада қайталайды.<ref>{{Cite web|title=Geographie d’Aboulfeda traduite de Parabe en francais et accompagnee de notes et d’eclaircissements par M. Reinaud, t. I–II, Paris, 1848–1883|url=https://archive.org/download/gographiedabou00abal/gographiedabou00abal.pdf|format=PDF}}</ref> "''Картлис Цховреба''" атты грузин шежіресінде Баку қаласы XIII ғасырға дейін Багаван деген атпен аталған.<ref>Картлис Цховреба, I том, Тбилиси, 1955, б. 371 (француз тілінде); II том, Тбилиси, 1959 ж., б. 166 (грузин тілінде)</ref> === XVII-XVIII ғасырларда === XV – XVI ғасырлар шамасында Ширван мен Үндістан арасындағы дипломатиялық және сауда қатынастары кеңейе бастады. Сол уақытта Солтүстік Үндістаннан келген мата және дәмдеуіштер саудагерлері, сондай-ақ шиваизм сектасының мүшелері мен сикх монахтары<ref>Сара Ашурбейли. Сураханның отқа табынушылар ғибадатханасының тарихы туралы</ref> Сурахани ғибадатхананың қайта салып, оны индуизм мен сикх ғибадатхана ретінде пайдаланды.<ref>{{Cite web|title="Ежелгі бақылаулар", Azerbaijan International 11 (2): "тарихи деректерге сүйенсек, 17 ғасырдың аяғында Сураханда Үнді от ғибадатханасы (Аташгах) салынғанға дейін жергілікті тұрғындар да осы жерде ғибадат еткен, өйткені "жанып тұрған жеті тесіктен"."|url=http://azeri.org/Azeri/az_latin/manuscripts/land_of_fire/english/112_observations_farid.html|author=Фарид Алакбаров|lang=en|year=2003}}</ref><ref>{{Cite web|title=Орта Азиядағы Үнді диаспорасы және оның саудасы, 1550-1900|url=https://books.google.kz/books?id=9qVkNBge8mIC&redir_esc=y|lang=en|author=Джордж Фостер}}</ref><ref>{{Cite web|title=Менің Бомбей сыртындағы саяхаттарым: Иран, Әзірбайжан, Баку|url=http://www.avesta.org/modi/baku.htm|lang=en|author=доктор Эрвад Шамс-Ул-Улама. Аударған Соли Дастур (1926)}}</ref> XVII ғасырдағы дереккөздерде Бакудегі отқа табынуға келген индус қажылары туралы мәліметтер бар. Ғибадатхана аймағындағы ең көне ғимарат 1713 жылдан басталады, ал ең жаңа ғимарат жазуға сәйкес 1810 жылы көпес Канчанагараның қаражатына салынған орталық құрбандық үстелі болып табылады. [[Сурет:MEK-Schaudepot Kiesewetter-32.tif|нобай|283x283 нүкте|"''Атешгях''", суретші Виллем Кизеветтер. Еуропалық мәдениеттер мұражайы, Берлин]] 18 ғасырда капелланың айналасында көршілес намазханалар, камералар мен керуен сарай салынды. Ұяшықтарда давангари және гумруки үнді әліпбиінде жасалған әртүрлі мазмұндағы жазулар біздің заманымызға дейін жеткен. 19 ғасырдың басында ғибадатхана кешені біздің уақытқа дейін жеткен пішінге ие болды. Жергілікті сәулет дәстүрлері негізінде салынған Атешгада ежелгі өрт құрбандық орындарының ерекшеліктері біріктірілген. Архитектуралық кешен бесбұрышты кертпелі және үлкен кіреберіс порталы бар қорғаныс қабырғаларынан, сондай-ақ алаңның ортасында орналасқан төрт бұрышты құрбандық үстелінен – ​​от ғибадатханасынан тұрады. Ғибадатхананың жанында қазір тастармен жабылған төртбұрышты терең құдық болды. Бұрын бұл құдықта өлген сенушілердің денелері қасиетті отқа жағылатын. Монастырь аумағында өмір сүрген ондаған тақуа монахтар оңаша өмір салтын ұстанып, мүбәрәк оттың көмегімен тәні мен жанын тазартты. Олар мойындарына салмағы 30 келіге дейінгі шынжырларды іліп, дененің әртүрлі бөліктері жанып кеткенше кальций оксидінің үстінде жатты. Ғибадатхананың діни қызметкерлері жұмыс істемеді және қажылардың садақаларына өмір сүрді. Олар өлгеннен кейін адамның жаны тіріліп, жерге қайтады деп сенген. Жанның құрметті адам немесе жануар кейпінде қайта оралуы адамның өмір бойы жинаған оң кармасының мөлшеріне байланысты. Сонымен қатар, бірқатар дереккөздер ғибадатхананы индустар мен сикхтердің, сондай-ақ зороастрийлердің (парсилер<!-- Парсылармен шатастырмау керек. Парсилер – зороастризм дінін ұстанатын халықтың аты. --> мен гебралар) пайдаланғаны туралы мәліметтерді қамтиды. 17 ғасырдың 60-жылдарында француз саяхатшысы Жан Шарден Шамахи қаласынан, яғни Абшерон түбегінде екі күндік жерде болған мәңгілік оттарға табынатын гебра парсылары туралы баяндаған.<ref>{{Cite web|title=Шарден Дж. Перс және Шығыстың басқа елдері арқылы саяхат. Көлемі. II. Амстердам,. б. 311|url=https://books.google.kz/books?id=tpQOAAAAQAAJ&vq=Igmcoles&dq=related:OXFORD555089148&hl=ru&pg=PA311&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|author=Жан Шарден|lang=fr|year=1735|location=Амстердам}}</ref> 1689 жылы Әзірбайжанда өмір сүрген француз иезуиті Вийо Атешгяхқа ежелгі парсилердың мұрагерлері болып табылатын индустар мен гебралар келетінін хабарлайды.<ref>{{Cite web|title="Миссионердің Иса қоғамынан Түркияға, Персияға, Арменияға, Арабияға саяхаты".|url=https://books.google.az/books?id=MQsPAAAAQAAJ&printsec=frontcover&dq=Voyage+d%25E2%2580%2599un+missionnaire+de+la+Compagnie+de+J%25C3%25A9sus+en+Turquie&source=bl&ots=BBnluidwBi&sig=fnBZSnJwTj1BgKN-e8TtdImCI_I&hl=ru&ei=Ce9XTYCiL4O88gaKoKCZBw&sa=X&oi=book_result&ct=r#v=onepage&q&f=false|author=Вийо|lang=fr|year=1730 ж.|location=Париж}}</ref> 1733 жылы ғибадатханаға барған неміс саяхатшысы Леркс мұнда «12 гебралар немесе отты жақсы көретін ежелгі парсилер» өмір сүрген деп жазды.<ref>Джон Леркс. Джон Леркстің 1733-1735 жылдар аралығында Мәскеуден Астраханға, одан Каспий теңізінің батыс жағалауындағы елдер арқылы өткен саяхатынан үзінді. «Жаңа айлық шығармалар», XLIV бөлім, ақпан, Петербург, 1790, б. 75</ref> 1747 жылы Бакуге келген Джонас Хенвей де Атешгях туралы мәлімет беріп, мұнда қызмет еткен діни қызметкерлерді индустар, парсилер және гебралар деп атайды.<ref>{{Cite web|title=Ағылшындардың Каспий теңізі арқылы өткен саудасының тарихи есебі.|url=https://books.google.kz/books?id=etApAAAAYAAJ&redir_esc=y|author=Джонас Хенвей|year=1753 ж|lang=en}}</ref> 1770 жылы Атешгаға барған Самуил Готтлиб Гмелин ғибадатханада индустар мен ежелгі гебрлердің мұрагерлері тұратынын жазады.<ref>{{Cite web|title="Табиғат әлемінің үш патшалығын зерттеу үшін Ресей арқылы саяхат", б. 45|url=https://books.google.az/books?id=X5AaAAAAYAAJ&printsec=frontcover&dq=Reise+durch+Russland+zur+Untersuchung+der+drey+Natur-Reiche&source=bl&ots=ckkAWDAx4D&sig=VCXNEJ5Q-bP3EAq9yu2tLLAF1Vk&hl=ru&ei=NUZWTYHsGoH78Ab08PnwBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1#v=onepage&q=Reise%20durch%20Russland%20zur%20Untersuchung%20der%20drey%20Natur-Reiche&f=false|author=Самуэль Готтлиб Гмелин|lang=de}}</ref> === XIX-XX ғасырларда === XIX ғасырда Ресей-Иран соғысы аяқталып, бізге қол қойылғаннан кейін Оңтүстік Кавказ Ресей империясына толық қосылғаннан кейін Сурахани Ресейде танымалболды, Атешгях ғибадатханасына еуропалық және орыс саяхатшылары жиі болды. 1820 жылы ғибадатханаға француз консулы Жак Франсуа Гамба келді.<ref>{{Cite web|title=Ресей арқылы саяхат|url=https://books.google.az/books?id=ZUJCAAAAcAAJ&dq=related:HARVARD32044004538021&hl=ru&pg=PA299#v=onepage&q&f=false|author=Жак Франсуа Гамба|lang=fr}}</ref> Осыдан кейін Атешгяхке көптеген еуропалық саяхатшылар келді, олардың арасында [[Александр Дюма]] да болды.<ref>{{Cite web|title="Саяхат әсерлері: Кавказ"|url=https://archive.org/details/impressionsdevo53dumagoog|author=Александр Дюма|authorlink=Александр Дюма|lang=fr|year=1866.ж}}</ref> Мұнай және газ өнеркәсібі дами бастаған кезде-1855 жылы Атешгях маңында зауыт салынып, ғибадатхананың табиғи жалыны біртіндеп әлсірей бастады. 1887 жылы ғибадатханаға жалын әлсіреген Ресей императоры III Александр келді. [[Сурет:Gagarin. Bakou. Ateseh-Gah, Indiens adonnes au culte du feu.jpg|нобай|304x304 нүкте|"''Атешгяхдегі үнділік ғибадат''", суретші Григорий Гагарин. 1847 жыл. Нью-Йорк көпшілік кітапханасы.]] 1902 жылы 6 қаңтарда Баку ғибадатханасының соңғы табиғи алауы жойылды.<ref>Сысоев В., Садиги Г. Атешях немесе Сураханидегі отқа табынушылардың ғибадатханасы және Садиги Г. Шихово ауылының көне жәдігерлері Әзірбайжан археологиялық комитетінің еңбектері, 1-санынан бөлек басылым. Баку Слово 1925. 32б.</ref> XX ғасырдың басында зерттеуші М.С.Саяпин Сураханадан 11 км қашықтықта орналасқан Говсан тұрғынынан алған ақпаратты атап өтіп, XIX ғасырдың екінші жартысында ғибадатханада отқа табынған қарттар әлі де айналасында өмір сүргенін және олардың балалары қазірдің өзінде мұсылман болғанын айтты.<ref>Саяпин М.С. "Баку көне заттары (Тұрғынның көзқарасы)". Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясы кітапханасының ФП-328 қолжазбасы, 1930 ж.</ref> 1925 жылы парси профессоры С.С.Моди Бакуге "''Әзірбайжан ғылыми-зерттеу қоғамының''" шақыруымен келді. Моди Әзірбайжанның сол кездегі басшысы [[Сәмәд Аға Ағамалыоғлы|Сәмәд Аға Ағамалыоғлымен]] кездеседі. Кездесу барысында ғалым парси дәстүрі әрдайым Әзірбайжанды Мәңгілік от елі деп атайды және ол бұл сапарды Мәңгілік от ғибадатханасына бару деп санайды. Ғалым сонымен қатар парси қолжазбаларында "Каспий теңізінің батыс жағалауындағы от ғибадатхана" туралы ақпарат бар деп мәлімдейді.<ref>(«Ағарту және мәдениет»), № 2, 1925, Баку, 2-бет. 37–38</ref> 1925 жылдан кейін ғибадатхана елу жыл бойы қараусыз қалды. 1975 жылы егжей-тегжейлі қалпына келтіру жұмыстары аяқталғаннан кейін Атешгах көпшілікке қайта ашылды. 2007 жылы ғибадатханада қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. 1998 жылы Атешгях ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізуге ұсынылды.<ref>{{Cite web|title=Атешгях, Сурахандар (отқа табынушылар, Сурахандағы ғибадатхана — мұражай). ЮНЕСКО|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1172/|lang=en}}</ref> Қазірдің өзінде Атешгях парсилер мен зороастрийлер ғұрыптар мен ғибадат үшін пайдаланады.<ref>{{Cite web|title=Атешгяхтағы ирандық зороастриялықтар|url=https://avesta-ru.livejournal.com/82834.html#cutid1|lang=ru}}</ref> == Жазулар == Кейбір ұяшықтардың кіреберіс есіктерінде тасқа жазылған арнау жазбалары бар. Ескерткіш аумағында бүгінгі күнге дейін 14 үнділік, 2 сикх және 1 зороастризм жазулары сақталған. XX ғасырдың басында ескерткішке барған Джексон 18 жазуды санағанын жазады.<ref>Джексон, А. В. Уильямс (Абрахам Валентайн Уильямс). Константинопольден Омар Хайямның үйіне</ref> Олардың ең ертесі 1770 (б. з. 1713) Самваттан келеді.<gallery mode="packed"> Сурет:Персидская надпись в храме огня Атешгях.jpg|alt=|Зороастрлық жазба Сурет:Atəşgah altarında sankrit və hindistani dillərində kitabə.jpg|alt=|Құрбандық үстеліндегі санскрит пен хинди тіліндегі жазу Сурет:Ateshgah door 18 inscription.png|alt=|Сикхтардың жазуы </gallery> == Ғибадатхананың құрылымы == [[Сурет:Suraxanı atəşgahının planı.jpg|нобай|236x236 нүкте|кешенді жоспар]] Кешеннің бесбұрышты жоспары орталықта ғибадатхана орналасқан керуен сарайға ұқсайды. және қабырғалардың периметрі бойынша камералар мен шіркеулер салынды. 19 ғасырдың басында ғибадатхананың аумағында бүгінгі күнге дейін жеткен барлық ғимараттар болды. Атешгях жергілікті сәулет дәстүрлеріне сәйкес салынған және ежелгі өрт құрбандықтарының барлық ерекшеліктерін бойына сіңірген. Аумағы қырлы сыртқы қабырғамен қоршалған және Оның кіреберіс порталы бар, оның үстінде Абшерондағы дәстүрлі қонақ бөлмесі – балахана орналасқан. Кешен бір-біріне іргелес жатқан әртүрлі мақсаттағы 26 ғимараттан және төртбұрышты чахартагтың ортасында бөлек орналасқан, төртбұрышты күмбезбен жабылған бас киелі ғибадатханадан тұрады. Киелі жердің ортасында газ келетін шұңқыр бар. Ғимараттарда екі қора, тұрғын камералар және екі дұға оқу бөлмелері бар. Бесбұрышты ауланың ортасында чахартаг болып табылатын ғибадатхана-ғибадатхана орналасқан. Қабырғалары жергілікті әктастардан қаланған.<ref>{{Cite web|title="Атешгях" Ғибадатхана кешенін қалпына келтіру Баку қаласының сурахан ауылында|url=https://marhi.ru/AMIT/2014/4kvart14/kerimli/kerimli.pdf|lang=ru|author=Тельман Керимли|format=PDF|publisher="АЗЕРБЕРПА" ғылыми-зерттеу жобалау институты, Әзірбайжан}}</ref><gallery mode="packed"> Сурет:Absheron Ateshgah 004 9912.jpg|alt=|Кіру порталындағы Балахана Сурет:Templo de fuego, Baku, Azerbaiyán, 2016-09-27, DD 28-31 PAN.jpg|alt=|Ғибадатхананың ауласының жалпы көрінісі Сурет:Absheron Ateshgah 004 9841.jpg|alt=|Орталық от құрбандық шалатын орын-чахартаг Сурет:Atesgah 13 02 36 849000.jpeg|alt=|бөлмелердің бірінің ішінен Сурет:Absheron Ateshgah 004 9927.jpg|alt=|От шұңқырына кіру көрінісі Сурет:Atəşgah.JPG|alt=|Ғибадатхана ішіндегі от Сурет:Templo de fuego, Baku, Azerbaiyán, 2016-09-27, DD 34.jpg|alt=|Ғибадатхананың қабырғалары </gallery> == Дереккөздер == [[Санат:Әзірбайжанның көрікті жерлері]] 5kfjyxtjiw3qpsg7q0brdh5o2p3ud1z 3053908 3053907 2022-07-22T21:03:16Z Dimash Kenesbek 102199 wikitext text/x-wiki {{Ғимарат|ғимараттың аты=Атешгях|шынайы аты={{Lang-az|Atəşgah}}|суреті=Ateshgah Fire Temple.jpg|ені=300px|сурет атауы=Орталық өрт ғибадатханасы|Статусы=Мемлекеттік-тарихи сәулет ескерткіші;<br/> Ашық аспан астындағы мұражай|ғимарат түрі=Зороастрлық ғибадатхана|сәулет стилі=Ширван-Абшерон сәулет мектебі|орналасуы=Сураханы ауылы|мемлекет={{Байрақ|Әзірбайжан}}|қала=[[Баку]]|позициялық карта=Әзірбайжан|region=Caucas|құрылысы басталды=I немесе XVII ғасыр|ашылған уақыты=1975.ж|бұзылған уақыты=1925.ж|жөнделген уақыты=2007.ж|құрылыс материалы=тас}} '''Атешгях''' ({{Lang-az|Atəşgah}}) — Әзірбайжанда, Бакуден 30 шақырым жерде орналасқан от ғибадатханасы. Түрлі уақытта зороастрийлер, индустар және сикхтер киелі орын ретінде пайдаланған.<ref name=":0">Әзірбайжанның құрылыс өнері (көне дәуірден 19 ғасырға дейін), Баку, 1983 ж. К.М.Мамедзаде.</ref> {{ЮНЕСКО әлемдік мұрасы|KazName=Атешгях|Name=The Ateshgah at Surakhany, Baku|State Party={{AZE}}|Type=тарихи-мәдени|Criteria=i, iii|Link=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1172/|ID=1172|Region=Кавказ|Coordinates={{coord|40|24|56|N|50|0|31|E|region:AZ_type:landmark_source:kolossus-ruwiki|display=inline,title}}|Year=1998|Session=22}} 17-18 ғасырларда табиғи газ бөлінетін сөнбейтін жалынның орнына салынған ғибадатхананың атауы «''жалын үйі''» немесе «''жалын орны''» дегенді білдіреді. Архитектуралық кешен бес қырлы кертпелі қорғаныс қабырғалары мен жоспардағы үлкен кіреберіс пен аумақтың ортасында орналасқан төртбұрышты құрбандық үстелі - жалын ғибадатханасынан тұрады. Кіреберістің үстінде Ширван-Абшерон сәулет мектебіне тән тұрғын үй-жайлар салынды – Балахандар.<!-- Балахана - бірқатар шығыс елдеріндегі тұрғын үйлердің үстінде орналасқан бөлме. Балахана жазғы маусымда қонақтарға және демалуға арналған бөлме болды, сондықтан мұндай бөлменің іші де, сырты да безендірілген. Әзірбайжан аумағында балахана Нахичеванда, Ордубадта, Апшеронда (Баку) және Лэнкарандағы үйлерге таратылды, сонымен қатар керуен сарайлар қақпаларының үстіне салынды. --> Кешеннің құрылысы 1713 жылдан басталады. Ғибадатхананың өзі ежелгі дәуірден бері өмір сүрген және өзінің бастапқы құрылымын сақтай отырып, біздің уақытқа дейін сақталған. Жалынның құрбандық ошағы Мидия заманынан бері Әзірбайжан аумағында таралған құрбандық үстелінің ежелгі дәстүрлерін бейнелейді. Сонымен қатар күмбезбен көмкерілген және төрт жағынан ашық төрт бұрыштық бағандармен бекітілген жалынның құрбандық үстелінің дәстүрлі формасы.<ref name=":0" /> Әзірбайжан Президентінің бұйрығына сәйкес, кешеннің айналасында ашық аспан астындағы мұражай құрылды, кешен мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жарияланды.<ref>{{Cite web|title=Әзірбайжан Республикасы Президентінің «Әзербайжан Республикасы Баку қаласының Сурахани ауданындағы Атешгах ғибадатханың аумағын «Атешгах ғибадатханасы» мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жариялау туралы» Жарлығы|url=http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/dekabr/medeniyyet2007_dekabr_367.htm|lang=ru|date=19.12.2007|location=Баку}}</ref> Жыл сайын мұражайға орташа есеппен 145 000 адам келеді. 1998 жылы Атешгях [[ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдері|ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра]] тізіміне қосылуға үміткерлер тізіміне енгізілді. == Тарихы == === Ерте орта ғасыр кезеңі === Баку төңірегі дереккөздерде ерте орта ғасырлардан бастап Өшпейтін оттың орны ретінде аталған. Сара Ашурбейли бұл құбылыс туралы ең алғашқы ақпаратты Византия тарихшысы [[Приск Паний]] бергенін айтады.<ref>Ашурбейлі, С.А. Баку қаласының тарихы (408). Баку: Әзірнешр. 1992. 327. Атешгхты жергілікті шеберлер салған болса керек, бұл ескерткішке тапсырыс берген үндістердің жоспары бойынша. Баку аймағы ерте орта ғасырларда сөнбейтін өрттер жанған аймақ ретінде дереккөздерде атап өтілгені белгілі. Бұл туралы ең алғашқы ескерту біздің эрамызға дейінгі 5 ғасырдағы византиялық авторда кездеседі. Паниискийдің Прискасы. Жанғыш газдың жарылыстарын 7-10 ғасырлардағы ортағасырлық армян және араб авторлары атап өтті. әл-Истахри, Масуди, т.б. және одан кейінгі шығыс және батыс еуропалық дереккөздер Абшерон түбегінде – Пир-Аллахи аралында, ауылда. Сураханы, Баку шығанағында, Шубаны тауында. Дегенмен, газдың ең күшті ағыны Сураханы ауылдарда болды.</ref> Приск Паний кейіннен Скифиядан Мидияға дейінгі жолды "''Римге одақ құру үшін келген''" ғұн басшыларының сөзімен сипаттаған, парсылар қудалаған ғұн әскерлері елді Мидиядан Скифияға басқа жолмен тонады дейді "...''су астындағы жартастардан жалын''... ''(ex Petra maritim tlamma ardet)''". олар қайтып келді. Н. Ханиковтың айтуынша, бұл ақпарат сөзсіз "''Бакудегі мәңгілік алауға қатысты''".<ref>Х.О.Ханыков, Каспий теңізі деңгейінің мезгіл-мезгіл өзгеруі туралы. Тбилиси: Батыс Кавказ. т.б. Имп. орыс. геоф. туралы. 1853. 86–89.</ref> Бұл аумақтарда жанған газдың шығуы туралы ақпарат VII–X ғасырларда жұмыс істеген армян және араб тарихшыларының еңбектерінде де кездеседі. Оңтүстік Кавказда зороастризмге табыну дәстүрлері осында от ғибадатханаларын салған сасанидтердің кезінде тарала бастады.<ref>{{Cite web|title=Заратуштра: миф-хабарлама-тарих. FriesenPress.|url=https://books.google.az/books?redir_esc=y&hl=ru&id=UkEVCwAAQBAJ&q=baku#v=onepage&q=baku&f=false|author=Аболхассем Хамнейпур|year=2015|pages=504}}</ref> Кабея зороастриялық Картирдің (III ғасыр) кітабынан ол Оңтүстік Кавказдағы қасиетті от үшін ғибадатхана салуды тапсырып, осы ғибадатханаларда ғибадат ету үшін діни қызметкерлерді тағайындағаны белгілі: <ref>{{Cite web|title=Картирдің Накши-Рустамдағы «Зәрдушт Қағбасындағы» жазуы (3-7 ғасырлардағы Әзірбайжан. Этно-мәдени және әлеуметтік-экономикалық тарих).|url=https://www.ebooks.az/view/nrMj0LOq.pdf|lang=ru|year=1993|format=PDF|author=Касумова, С. Ю.}}</ref> {{Дәйексөз|"бүкіл елден....Албания мен Баласаканда мен сиқыршылар мен шамдарды ретке келтірдім...Албания қақпасы ретінде мен олардың ренжуіне және тоналуына жол бермедім, мен оларға алған барлық нәрселерін қайтардым; мен олардың кейбірін біздің елге алып келдім және жақсы магтарды керемет және құрметті магтарға айналдырып, Маздакқа деген сенімімді осында әкелдім."}}{{Фотоқатар|Ateshgah by Moynet.jpg|Guebre ceremony in Ateshgah.jpg|align=left|мәтін=Суретшінің ұсынысында Атешгяхты қайта құру}} Армян тарихшы, Мовсес Каганкатваци өзінің "''Албан елінің тарихы''"<!-- Қазіргі Әзірбайжанның аумағы мен аймағы «Албания» және «Кавказ Албаниясы» деп аталды. --> атты еңбегінде "''Атли Багаван''" топонимін қолданады<ref>Пepeв. Дayceттa, кн.З,гл.I9, c.214 Мовсес Каганкатваци.</ref>, Патканов<ref>Армян географиясы, 50–51 б</ref> және Сара Ашурбейли<ref>С.Ашурбейли – Ширваншаһтар мемлекеті, Баку, 2007, 38-бет.</ref> бұл топоним Аташи-Багаван атауының бұрмалануы нәтижесінде пайда болды деп санайды. Мовсес Каганкатваци Багаван провинциясын сипаттаған кезде, ол оны "''Атли багаван''" деп атады және шахиншаһ I Ардаширдің (227-241) нұсқауымен багаванда өрт ғибадатханасы салынды дейді.<ref>{{Cite web|title=Армения тарихы. Аударма. ежелгі армян|url=http://www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/02.html#_ftnref330|year=1990 ж|lang=ru|location=Ереван|author=Хоренский.М, Г. Саркисян}}</ref> 624 жылы Бакуге басып кірген Византия императоры Ираклий "''парсылар жанып жатқан отқа табынатын көптеген ғибадатханаларды қиратты''"<ref>{{Cite web|title="Г.Харт. Венециандық Марко Поло. М., 1956, 114-бет"|url=https://web.archive.org/web/20170907122747/http://www.litmir.info/br/?b=232463&p=24|lang=ru}}</ref> Ашурбейлидің айтуынша, бұл отқа табынушылар ғибадатханасына байланысты.<ref>С.Ашурбейлі – Баку қаласының тарихы, Баку, 2007, 32 б.</ref> VIII ғасырдағы армян тарихшысы Гевонд өз еңбегінде өшпес алау жағылатын "Атши-Багуан" қаласын атап өтеді.<ref>{{Cite web|title=Халифтардың тарихы|url=https://www.vostlit.info/Texts/rus11/Gewond/frametext2.htm|lang=ru|author=Армян тарихшы - Гевонд}}</ref> Кейбір зерттеушілердің пікірінше, "''атши''" – "''от''" сөзінің өзгертілген түрі және "''Атши-Багуан''" — "''қасиетті шамдардың орны''" дегенді білдіреді,<ref>С.Б.Ашурбейли. Ортағасырлық Баку тарихының очеркі (VIII – XIX ғ. басы), Әзірбайжан Ғылым академиясының баспасы. ССР, Баку 1964. 336 бет (21 парақ)</ref> және бұл атау Баку қаласын білдірді.<ref>Ахмад Касрави Табризи. Намха-йе шахрха ва дейеха-йе Иран, I, Тегеран, 1929 ж. (نام شهرها و ديه‌هاي ايران)</ref> 930 жылы [[Әл-Истахри]] "''Жолдар мен жерлер кітаб''"-ында Бакудің жанында зороастрлықтар тұратын ауылдар бар деп жазды.<ref>{{Cite web|title=«Масалик әл-Мамалик» кітабы. BGA, 1, ред. M. J. De Goeje.|url=https://archive.org/download/BibliothecaGeographorumArabicorum1927Vol1ViaeRegnorumDescriptio/Istakhri-Leiden1927Ed.pdf|year=1927|authorlink=Әл-Истахри|author=Әл-Истахри|format=PDF}}</ref> Кейінірек дәл осындай ақпаратты араб географы Әбілфада қайталайды.<ref>{{Cite web|title=Geographie d’Aboulfeda traduite de Parabe en francais et accompagnee de notes et d’eclaircissements par M. Reinaud, t. I–II, Paris, 1848–1883|url=https://archive.org/download/gographiedabou00abal/gographiedabou00abal.pdf|format=PDF}}</ref> "''Картлис Цховреба''" атты грузин шежіресінде Баку қаласы XIII ғасырға дейін Багаван деген атпен аталған.<ref>Картлис Цховреба, I том, Тбилиси, 1955, б. 371 (француз тілінде); II том, Тбилиси, 1959 ж., б. 166 (грузин тілінде)</ref> === XVII-XVIII ғасырларда === XV – XVI ғасырлар шамасында Ширван мен Үндістан арасындағы дипломатиялық және сауда қатынастары кеңейе бастады. Сол уақытта Солтүстік Үндістаннан келген мата және дәмдеуіштер саудагерлері, сондай-ақ шиваизм сектасының мүшелері мен сикх монахтары<ref>Сара Ашурбейли. Сураханның отқа табынушылар ғибадатханасының тарихы туралы</ref> Сурахани ғибадатхананың қайта салып, оны индуизм мен сикх ғибадатхана ретінде пайдаланды.<ref>{{Cite web|title="Ежелгі бақылаулар", Azerbaijan International 11 (2): "тарихи деректерге сүйенсек, 17 ғасырдың аяғында Сураханда Үнді от ғибадатханасы (Аташгах) салынғанға дейін жергілікті тұрғындар да осы жерде ғибадат еткен, өйткені "жанып тұрған жеті тесіктен"."|url=http://azeri.org/Azeri/az_latin/manuscripts/land_of_fire/english/112_observations_farid.html|author=Фарид Алакбаров|lang=en|year=2003}}</ref><ref>{{Cite web|title=Орта Азиядағы Үнді диаспорасы және оның саудасы, 1550-1900|url=https://books.google.kz/books?id=9qVkNBge8mIC&redir_esc=y|lang=en|author=Джордж Фостер}}</ref><ref>{{Cite web|title=Менің Бомбей сыртындағы саяхаттарым: Иран, Әзірбайжан, Баку|url=http://www.avesta.org/modi/baku.htm|lang=en|author=доктор Эрвад Шамс-Ул-Улама. Аударған Соли Дастур (1926)}}</ref> XVII ғасырдағы дереккөздерде Бакудегі отқа табынуға келген индус қажылары туралы мәліметтер бар. Ғибадатхана аймағындағы ең көне ғимарат 1713 жылдан басталады, ал ең жаңа ғимарат жазуға сәйкес 1810 жылы көпес Канчанагараның қаражатына салынған орталық құрбандық үстелі болып табылады. [[Сурет:MEK-Schaudepot Kiesewetter-32.tif|нобай|283x283 нүкте|"''Атешгях''", суретші Виллем Кизеветтер. Еуропалық мәдениеттер мұражайы, Берлин]] 18 ғасырда капелланың айналасында көршілес намазханалар, камералар мен керуен сарай салынды. Ұяшықтарда давангари және гумруки үнді әліпбиінде жасалған әртүрлі мазмұндағы жазулар біздің заманымызға дейін жеткен. 19 ғасырдың басында ғибадатхана кешені біздің уақытқа дейін жеткен пішінге ие болды. Жергілікті сәулет дәстүрлері негізінде салынған Атешгада ежелгі өрт құрбандық орындарының ерекшеліктері біріктірілген. Архитектуралық кешен бесбұрышты кертпелі және үлкен кіреберіс порталы бар қорғаныс қабырғаларынан, сондай-ақ алаңның ортасында орналасқан төрт бұрышты құрбандық үстелінен – ​​от ғибадатханасынан тұрады. Ғибадатхананың жанында қазір тастармен жабылған төртбұрышты терең құдық болды. Бұрын бұл құдықта өлген сенушілердің денелері қасиетті отқа жағылатын. Монастырь аумағында өмір сүрген ондаған тақуа монахтар оңаша өмір салтын ұстанып, мүбәрәк оттың көмегімен тәні мен жанын тазартты. Олар мойындарына салмағы 30 келіге дейінгі шынжырларды іліп, дененің әртүрлі бөліктері жанып кеткенше кальций оксидінің үстінде жатты. Ғибадатхананың діни қызметкерлері жұмыс істемеді және қажылардың садақаларына өмір сүрді. Олар өлгеннен кейін адамның жаны тіріліп, жерге қайтады деп сенген. Жанның құрметті адам немесе жануар кейпінде қайта оралуы адамның өмір бойы жинаған оң кармасының мөлшеріне байланысты. Сонымен қатар, бірқатар дереккөздер ғибадатхананы индустар мен сикхтердің, сондай-ақ зороастрийлердің (парсилер<!-- Парсылармен шатастырмау керек. Парсилер – зороастризм дінін ұстанатын халықтың аты. --> мен гебралар) пайдаланғаны туралы мәліметтерді қамтиды. 17 ғасырдың 60-жылдарында француз саяхатшысы Жан Шарден Шамахи қаласынан, яғни Абшерон түбегінде екі күндік жерде болған мәңгілік оттарға табынатын гебра парсылары туралы баяндаған.<ref>{{Cite web|title=Шарден Дж. Перс және Шығыстың басқа елдері арқылы саяхат. Көлемі. II. Амстердам,. б. 311|url=https://books.google.kz/books?id=tpQOAAAAQAAJ&vq=Igmcoles&dq=related:OXFORD555089148&hl=ru&pg=PA311&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|author=Жан Шарден|lang=fr|year=1735|location=Амстердам}}</ref> 1689 жылы Әзірбайжанда өмір сүрген француз иезуиті Вийо Атешгяхқа ежелгі парсилердың мұрагерлері болып табылатын индустар мен гебралар келетінін хабарлайды.<ref>{{Cite web|title="Миссионердің Иса қоғамынан Түркияға, Персияға, Арменияға, Арабияға саяхаты".|url=https://books.google.az/books?id=MQsPAAAAQAAJ&printsec=frontcover&dq=Voyage+d%25E2%2580%2599un+missionnaire+de+la+Compagnie+de+J%25C3%25A9sus+en+Turquie&source=bl&ots=BBnluidwBi&sig=fnBZSnJwTj1BgKN-e8TtdImCI_I&hl=ru&ei=Ce9XTYCiL4O88gaKoKCZBw&sa=X&oi=book_result&ct=r#v=onepage&q&f=false|author=Вийо|lang=fr|year=1730 ж.|location=Париж}}</ref> 1733 жылы ғибадатханаға барған неміс саяхатшысы Леркс мұнда «12 гебралар немесе отты жақсы көретін ежелгі парсилер» өмір сүрген деп жазды.<ref>Джон Леркс. Джон Леркстің 1733-1735 жылдар аралығында Мәскеуден Астраханға, одан Каспий теңізінің батыс жағалауындағы елдер арқылы өткен саяхатынан үзінді. «Жаңа айлық шығармалар», XLIV бөлім, ақпан, Петербург, 1790, б. 75</ref> 1747 жылы Бакуге келген Джонас Хенвей де Атешгях туралы мәлімет беріп, мұнда қызмет еткен діни қызметкерлерді индустар, парсилер және гебралар деп атайды.<ref>{{Cite web|title=Ағылшындардың Каспий теңізі арқылы өткен саудасының тарихи есебі.|url=https://books.google.kz/books?id=etApAAAAYAAJ&redir_esc=y|author=Джонас Хенвей|year=1753 ж|lang=en}}</ref> 1770 жылы Атешгаға барған Самуил Готтлиб Гмелин ғибадатханада индустар мен ежелгі гебрлердің мұрагерлері тұратынын жазады.<ref>{{Cite web|title="Табиғат әлемінің үш патшалығын зерттеу үшін Ресей арқылы саяхат", б. 45|url=https://books.google.az/books?id=X5AaAAAAYAAJ&printsec=frontcover&dq=Reise+durch+Russland+zur+Untersuchung+der+drey+Natur-Reiche&source=bl&ots=ckkAWDAx4D&sig=VCXNEJ5Q-bP3EAq9yu2tLLAF1Vk&hl=ru&ei=NUZWTYHsGoH78Ab08PnwBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1#v=onepage&q=Reise%20durch%20Russland%20zur%20Untersuchung%20der%20drey%20Natur-Reiche&f=false|author=Самуэль Готтлиб Гмелин|lang=de}}</ref> === XIX-XX ғасырларда === XIX ғасырда Ресей-Иран соғысы аяқталып, бізге қол қойылғаннан кейін Оңтүстік Кавказ Ресей империясына толық қосылғаннан кейін Сурахани Ресейде танымалболды, Атешгях ғибадатханасына еуропалық және орыс саяхатшылары жиі болды. 1820 жылы ғибадатханаға француз консулы Жак Франсуа Гамба келді.<ref>{{Cite web|title=Ресей арқылы саяхат|url=https://books.google.az/books?id=ZUJCAAAAcAAJ&dq=related:HARVARD32044004538021&hl=ru&pg=PA299#v=onepage&q&f=false|author=Жак Франсуа Гамба|lang=fr}}</ref> Осыдан кейін Атешгяхке көптеген еуропалық саяхатшылар келді, олардың арасында [[Александр Дюма]] да болды.<ref>{{Cite web|title="Саяхат әсерлері: Кавказ"|url=https://archive.org/details/impressionsdevo53dumagoog|author=Александр Дюма|authorlink=Александр Дюма|lang=fr|year=1866.ж}}</ref> Мұнай және газ өнеркәсібі дами бастаған кезде-1855 жылы Атешгях маңында зауыт салынып, ғибадатхананың табиғи жалыны біртіндеп әлсірей бастады. 1887 жылы ғибадатханаға жалын әлсіреген Ресей императоры III Александр келді. [[Сурет:Gagarin. Bakou. Ateseh-Gah, Indiens adonnes au culte du feu.jpg|нобай|304x304 нүкте|"''Атешгяхдегі үнділік ғибадат''", суретші Григорий Гагарин. 1847 жыл. Нью-Йорк көпшілік кітапханасы.]] 1902 жылы 6 қаңтарда Баку ғибадатханасының соңғы табиғи алауы жойылды.<ref>Сысоев В., Садиги Г. Атешях немесе Сураханидегі отқа табынушылардың ғибадатханасы және Садиги Г. Шихово ауылының көне жәдігерлері Әзірбайжан археологиялық комитетінің еңбектері, 1-санынан бөлек басылым. Баку Слово 1925. 32б.</ref> XX ғасырдың басында зерттеуші М.С.Саяпин Сураханадан 11 км қашықтықта орналасқан Говсан тұрғынынан алған ақпаратты атап өтіп, XIX ғасырдың екінші жартысында ғибадатханада отқа табынған қарттар әлі де айналасында өмір сүргенін және олардың балалары қазірдің өзінде мұсылман болғанын айтты.<ref>Саяпин М.С. "Баку көне заттары (Тұрғынның көзқарасы)". Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясы кітапханасының ФП-328 қолжазбасы, 1930 ж.</ref> 1925 жылы парси профессоры С.С.Моди Бакуге "''Әзірбайжан ғылыми-зерттеу қоғамының''" шақыруымен келді. Моди Әзірбайжанның сол кездегі басшысы [[Сәмәд Аға Ағамалыоғлы|Сәмәд Аға Ағамалыоғлымен]] кездеседі. Кездесу барысында ғалым парси дәстүрі әрдайым Әзірбайжанды Мәңгілік от елі деп атайды және ол бұл сапарды Мәңгілік от ғибадатханасына бару деп санайды. Ғалым сонымен қатар парси қолжазбаларында "Каспий теңізінің батыс жағалауындағы от ғибадатхана" туралы ақпарат бар деп мәлімдейді.<ref>(«Ағарту және мәдениет»), № 2, 1925, Баку, 2-бет. 37–38</ref> 1925 жылдан кейін ғибадатхана елу жыл бойы қараусыз қалды. 1975 жылы егжей-тегжейлі қалпына келтіру жұмыстары аяқталғаннан кейін Атешгах көпшілікке қайта ашылды. 2007 жылы ғибадатханада қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. 1998 жылы Атешгях ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізуге ұсынылды.<ref>{{Cite web|title=Атешгях, Сурахандар (отқа табынушылар, Сурахандағы ғибадатхана — мұражай). ЮНЕСКО|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1172/|lang=en}}</ref> Қазірдің өзінде Атешгях парсилер мен зороастрийлер ғұрыптар мен ғибадат үшін пайдаланады.<ref>{{Cite web|title=Атешгяхтағы ирандық зороастриялықтар|url=https://avesta-ru.livejournal.com/82834.html#cutid1|lang=ru}}</ref> == Жазулар == Кейбір ұяшықтардың кіреберіс есіктерінде тасқа жазылған арнау жазбалары бар. Ескерткіш аумағында бүгінгі күнге дейін 14 үнділік, 2 сикх және 1 зороастризм жазулары сақталған. XX ғасырдың басында ескерткішке барған Джексон 18 жазуды санағанын жазады.<ref>Джексон, А. В. Уильямс (Абрахам Валентайн Уильямс). Константинопольден Омар Хайямның үйіне</ref> Олардың ең ертесі 1770 (б. з. 1713) Самваттан келеді.<gallery mode="packed"> Сурет:Персидская надпись в храме огня Атешгях.jpg|alt=|Зороастрлық жазба Сурет:Atəşgah altarında sankrit və hindistani dillərində kitabə.jpg|alt=|Құрбандық үстеліндегі санскрит пен хинди тіліндегі жазу Сурет:Ateshgah door 18 inscription.png|alt=|Сикхтардың жазуы </gallery> == Ғибадатхананың құрылымы == [[Сурет:Suraxanı atəşgahının planı.jpg|нобай|236x236 нүкте|кешенді жоспар]] Кешеннің бесбұрышты жоспары орталықта ғибадатхана орналасқан керуен сарайға ұқсайды. және қабырғалардың периметрі бойынша камералар мен шіркеулер салынды. 19 ғасырдың басында ғибадатхананың аумағында бүгінгі күнге дейін жеткен барлық ғимараттар болды. Атешгях жергілікті сәулет дәстүрлеріне сәйкес салынған және ежелгі өрт құрбандықтарының барлық ерекшеліктерін бойына сіңірген. Аумағы қырлы сыртқы қабырғамен қоршалған және Оның кіреберіс порталы бар, оның үстінде Абшерондағы дәстүрлі қонақ бөлмесі – балахана орналасқан. Кешен бір-біріне іргелес жатқан әртүрлі мақсаттағы 26 ғимараттан және төртбұрышты чахартагтың ортасында бөлек орналасқан, төртбұрышты күмбезбен жабылған бас киелі ғибадатханадан тұрады. Киелі жердің ортасында газ келетін шұңқыр бар. Ғимараттарда екі қора, тұрғын камералар және екі дұға оқу бөлмелері бар. Бесбұрышты ауланың ортасында чахартаг болып табылатын ғибадатхана-ғибадатхана орналасқан. Қабырғалары жергілікті әктастардан қаланған.<ref>{{Cite web|title="Атешгях" Ғибадатхана кешенін қалпына келтіру Баку қаласының сурахан ауылында|url=https://marhi.ru/AMIT/2014/4kvart14/kerimli/kerimli.pdf|lang=ru|author=Тельман Керимли|format=PDF|publisher="АЗЕРБЕРПА" ғылыми-зерттеу жобалау институты, Әзірбайжан}}</ref><gallery mode="packed"> Сурет:Absheron Ateshgah 004 9912.jpg|alt=|Кіру порталындағы Балахана Сурет:Templo de fuego, Baku, Azerbaiyán, 2016-09-27, DD 28-31 PAN.jpg|alt=|Ғибадатхананың ауласының жалпы көрінісі Сурет:Absheron Ateshgah 004 9841.jpg|alt=|Орталық от құрбандық шалатын орын-чахартаг Сурет:Atesgah 13 02 36 849000.jpeg|alt=|бөлмелердің бірінің ішінен Сурет:Absheron Ateshgah 004 9927.jpg|alt=|От шұңқырына кіру көрінісі Сурет:Atəşgah.JPG|alt=|Ғибадатхана ішіндегі от Сурет:Templo de fuego, Baku, Azerbaiyán, 2016-09-27, DD 34.jpg|alt=|Ғибадатхананың қабырғалары </gallery> == Дереккөздер == [[Санат:Әзірбайжанның көрікті жерлері]] ei2uvt04ihkxdw43zfdapb6yhii6xst 3053909 3053908 2022-07-22T21:06:08Z Dimash Kenesbek 102199 wikitext text/x-wiki {{Ғимарат|ғимараттың аты=Атешгях|шынайы аты={{Lang-az|Atəşgah}}|суреті=Ateshgah Fire Temple.jpg|ені=300px|сурет атауы=Орталық өрт ғибадатханасы|Статусы=Мемлекеттік-тарихи сәулет ескерткіші;<br/> Ашық аспан астындағы мұражай|ғимарат түрі=Зороастрлық ғибадатхана|сәулет стилі=Ширван-Абшерон сәулет мектебі|орналасуы=Сураханы ауылы|мемлекет={{Байрақ|Әзірбайжан}}|қала=[[Баку]]|позициялық карта=Әзірбайжан|region=Caucas|құрылысы басталды=I немесе XVII ғасыр|ашылған уақыты=1975.ж|бұзылған уақыты=1925.ж|жөнделген уақыты=2007.ж|құрылыс материалы=тас}} '''Атешгях''' ({{Lang-az|Atəşgah}}) — Әзірбайжанда, Бакуден 30 шақырым жерде орналасқан от ғибадатханасы. Түрлі уақытта зороастрийлер, индустар және сикхтер киелі орын ретінде пайдаланған.<ref name=":0">Әзірбайжанның құрылыс өнері (көне дәуірден 19 ғасырға дейін), Баку, 1983 ж. К.М.Мамедзаде.</ref> {{ЮНЕСКО әлемдік мұрасы|KazName=Атешгях|Name=The Ateshgah at Surakhany, Baku|State Party={{AZE}}|Type=тарихи-мәдени|Criteria=i, iii|Link=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1172/|ID=1172|Region=Кавказ|Coordinates={{coord|40|24|56|N|50|0|31|E|region:AZ_type:landmark_source:kolossus-ruwiki|display=inline,title}}|Year=1998|Session=22}} 17-18 ғасырларда табиғи газ бөлінетін сөнбейтін жалынның орнына салынған ғибадатхананың атауы «''жалын үйі''» немесе «''жалын орны''» дегенді білдіреді. Архитектуралық кешен бес қырлы кертпелі қорғаныс қабырғалары мен жоспардағы үлкен кіреберіс пен аумақтың ортасында орналасқан төртбұрышты құрбандық үстелі - жалын ғибадатханасынан тұрады. Кіреберістің үстінде Ширван-Абшерон сәулет мектебіне тән тұрғын үй-жайлар салынды – Балахандар.<!-- Балахана - бірқатар шығыс елдеріндегі тұрғын үйлердің үстінде орналасқан бөлме. Балахана жазғы маусымда қонақтарға және демалуға арналған бөлме болды, сондықтан мұндай бөлменің іші де, сырты да безендірілген. Әзірбайжан аумағында балахана Нахичеванда, Ордубадта, Апшеронда (Баку) және Лэнкарандағы үйлерге таратылды, сонымен қатар керуен сарайлар қақпаларының үстіне салынды. --> Кешеннің құрылысы 1713 жылдан басталады. Ғибадатхананың өзі ежелгі дәуірден бері өмір сүрген және өзінің бастапқы құрылымын сақтай отырып, біздің уақытқа дейін сақталған. Жалынның құрбандық ошағы Мидия заманынан бері Әзірбайжан аумағында таралған құрбандық үстелінің ежелгі дәстүрлерін бейнелейді. Сонымен қатар күмбезбен көмкерілген және төрт жағынан ашық төрт бұрыштық бағандармен бекітілген жалынның құрбандық үстелінің дәстүрлі формасы.<ref name=":0" /> Әзірбайжан Президентінің бұйрығына сәйкес, кешеннің айналасында ашық аспан астындағы мұражай құрылды, кешен мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жарияланды.<ref>{{Cite web|title=Әзірбайжан Республикасы Президентінің «Әзербайжан Республикасы Баку қаласының Сурахани ауданындағы Атешгах ғибадатханың аумағын «Атешгах ғибадатханасы» мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жариялау туралы» Жарлығы|url=http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/dekabr/medeniyyet2007_dekabr_367.htm|lang=ru|date=19.12.2007|location=Баку}}</ref> Жыл сайын мұражайға орташа есеппен 145 000 адам келеді. 1998 жылы Атешгях [[ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдері|ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра]] тізіміне қосылуға үміткерлер тізіміне енгізілді. == Тарихы == === Ерте орта ғасыр кезеңі === Баку төңірегі дереккөздерде ерте орта ғасырлардан бастап Өшпейтін оттың орны ретінде аталған. Сара Ашурбейли бұл құбылыс туралы ең алғашқы ақпаратты Византия тарихшысы [[Приск Паний]] бергенін айтады.<ref>Ашурбейлі, С.А. Баку қаласының тарихы (408). Баку: Әзірнешр. 1992. 327. Атешгхты жергілікті шеберлер салған болса керек, бұл ескерткішке тапсырыс берген үндістердің жоспары бойынша. Баку аймағы ерте орта ғасырларда сөнбейтін өрттер жанған аймақ ретінде дереккөздерде атап өтілгені белгілі. Бұл туралы ең алғашқы ескерту біздің эрамызға дейінгі 5 ғасырдағы византиялық авторда кездеседі. Паниискийдің Прискасы. Жанғыш газдың жарылыстарын 7-10 ғасырлардағы ортағасырлық армян және араб авторлары атап өтті. әл-Истахри, Масуди, т.б. және одан кейінгі шығыс және батыс еуропалық дереккөздер Абшерон түбегінде – Пир-Аллахи аралында, ауылда. Сураханы, Баку шығанағында, Шубаны тауында. Дегенмен, газдың ең күшті ағыны Сураханы ауылдарда болды.</ref> Приск Паний кейіннен Скифиядан Мидияға дейінгі жолды "''Римге одақ құру үшін келген''" ғұн басшыларының сөзімен сипаттаған, парсылар қудалаған ғұн әскерлері елді Мидиядан Скифияға басқа жолмен тонады дейді "...''су астындағы жартастардан жалын''... ''(ex Petra maritim tlamma ardet)''". олар қайтып келді. Н. Ханиковтың айтуынша, бұл ақпарат сөзсіз "''Бакудегі мәңгілік алауға қатысты''".<ref>Х.О.Ханыков, Каспий теңізі деңгейінің мезгіл-мезгіл өзгеруі туралы. Тбилиси: Батыс Кавказ. т.б. Имп. орыс. геоф. туралы. 1853. 86–89.</ref> Бұл аумақтарда жанған газдың шығуы туралы ақпарат VII–X ғасырларда жұмыс істеген армян және араб тарихшыларының еңбектерінде де кездеседі. Оңтүстік Кавказда зороастризмге табыну дәстүрлері осында от ғибадатханаларын салған сасанидтердің кезінде тарала бастады.<ref>{{Cite web|title=Заратуштра: миф-хабарлама-тарих. FriesenPress.|url=https://books.google.az/books?redir_esc=y&hl=ru&id=UkEVCwAAQBAJ&q=baku#v=onepage&q=baku&f=false|author=Аболхассем Хамнейпур|year=2015|pages=504}}</ref> Кабея зороастриялық Картирдің (III ғасыр) кітабынан ол Оңтүстік Кавказдағы қасиетті от үшін ғибадатхана салуды тапсырып, осы ғибадатханаларда ғибадат ету үшін діни қызметкерлерді тағайындағаны белгілі: <ref>{{Cite web|title=Картирдің Накши-Рустамдағы «Зәрдушт Қағбасындағы» жазуы (3-7 ғасырлардағы Әзірбайжан. Этно-мәдени және әлеуметтік-экономикалық тарих).|url=https://www.ebooks.az/view/nrMj0LOq.pdf|lang=ru|year=1993|format=PDF|author=Касумова, С. Ю.}}</ref> {{Дәйексөз|"бүкіл елден....Албания мен Баласаканда мен сиқыршылар мен шамдарды ретке келтірдім...Албания қақпасы ретінде мен олардың ренжуіне және тоналуына жол бермедім, мен оларға алған барлық нәрселерін қайтардым; мен олардың кейбірін біздің елге алып келдім және жақсы магтарды керемет және құрметті магтарға айналдырып, Маздакқа деген сенімімді осында әкелдім."}}{{Фотоқатар|Ateshgah by Moynet.jpg|Guebre ceremony in Ateshgah.jpg|align=left|мәтін=Суретшінің ұсынысында Атешгяхты қайта құру}} Армян тарихшы, Мовсес Каганкатваци өзінің "''Албан елінің тарихы''"<!-- Қазіргі Әзірбайжанның аумағы мен аймағы «Албания» және «Кавказ Албаниясы» деп аталды. --> атты еңбегінде "''Атли Багаван''" топонимін қолданады<ref>Пepeв. Дayceттa, кн.З,гл.I9, c.214 Мовсес Каганкатваци.</ref>, Патканов<ref>Армян географиясы, 50–51 б</ref> және Сара Ашурбейли<ref>С.Ашурбейли – Ширваншаһтар мемлекеті, Баку, 2007, 38-бет.</ref> бұл топоним Аташи-Багаван атауының бұрмалануы нәтижесінде пайда болды деп санайды. Мовсес Каганкатваци Багаван провинциясын сипаттаған кезде, ол оны "''Атли багаван''" деп атады және шахиншаһ I Ардаширдің (227-241) нұсқауымен багаванда өрт ғибадатханасы салынды дейді.<ref>{{Cite web|title=Армения тарихы. Аударма. ежелгі армян|url=http://www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/02.html#_ftnref330|year=1990 ж|lang=ru|location=Ереван|author=Хоренский.М, Г. Саркисян}}</ref> 624 жылы Бакуге басып кірген Византия императоры Ираклий "''парсылар жанып жатқан отқа табынатын көптеген ғибадатханаларды қиратты''"<ref>{{Cite web|title="Г.Харт. Венециандық Марко Поло. М., 1956, 114-бет"|url=https://web.archive.org/web/20170907122747/http://www.litmir.info/br/?b=232463&p=24|lang=ru}}</ref> Ашурбейлидің айтуынша, бұл отқа табынушылар ғибадатханасына байланысты.<ref>С.Ашурбейлі – Баку қаласының тарихы, Баку, 2007, 32 б.</ref> VIII ғасырдағы армян тарихшысы Гевонд өз еңбегінде өшпес алау жағылатын "Атши-Багуан" қаласын атап өтеді.<ref>{{Cite web|title=Халифтардың тарихы|url=https://www.vostlit.info/Texts/rus11/Gewond/frametext2.htm|lang=ru|author=Армян тарихшы - Гевонд}}</ref> Кейбір зерттеушілердің пікірінше, "''атши''" – "''от''" сөзінің өзгертілген түрі және "''Атши-Багуан''" — "''қасиетті шамдардың орны''" дегенді білдіреді,<ref>С.Б.Ашурбейли. Ортағасырлық Баку тарихының очеркі (VIII – XIX ғ. басы), Әзірбайжан Ғылым академиясының баспасы. ССР, Баку 1964. 336 бет (21 парақ)</ref> және бұл атау Баку қаласын білдірді.<ref>Ахмад Касрави Табризи. Намха-йе шахрха ва дейеха-йе Иран, I, Тегеран, 1929 ж. (نام شهرها و ديه‌هاي ايران)</ref> 930 жылы [[Әл-Истахри]] "''Жолдар мен жерлер кітаб''"-ында Бакудің жанында зороастрлықтар тұратын ауылдар бар деп жазды.<ref>{{Cite web|title=«Масалик әл-Мамалик» кітабы. BGA, 1, ред. M. J. De Goeje.|url=https://archive.org/download/BibliothecaGeographorumArabicorum1927Vol1ViaeRegnorumDescriptio/Istakhri-Leiden1927Ed.pdf|year=1927|authorlink=Әл-Истахри|author=Әл-Истахри|format=PDF}}</ref> Кейінірек дәл осындай ақпаратты араб географы Әбілфада қайталайды.<ref>{{Cite web|title=Geographie d’Aboulfeda traduite de Parabe en francais et accompagnee de notes et d’eclaircissements par M. Reinaud, t. I–II, Paris, 1848–1883|url=https://archive.org/download/gographiedabou00abal/gographiedabou00abal.pdf|format=PDF}}</ref> "''Картлис Цховреба''" атты грузин шежіресінде Баку қаласы XIII ғасырға дейін Багаван деген атпен аталған.<ref>Картлис Цховреба, I том, Тбилиси, 1955, б. 371 (француз тілінде); II том, Тбилиси, 1959 ж., б. 166 (грузин тілінде)</ref> === XVII-XVIII ғасырларда === XV – XVI ғасырлар шамасында Ширван мен Үндістан арасындағы дипломатиялық және сауда қатынастары кеңейе бастады. Сол уақытта Солтүстік Үндістаннан келген мата және дәмдеуіштер саудагерлері, сондай-ақ шиваизм сектасының мүшелері мен сикх монахтары<ref>Сара Ашурбейли. Сураханның отқа табынушылар ғибадатханасының тарихы туралы</ref> Сурахани ғибадатхананың қайта салып, оны индуизм мен сикх ғибадатхана ретінде пайдаланды.<ref>{{Cite web|title="Ежелгі бақылаулар", Azerbaijan International 11 (2): "тарихи деректерге сүйенсек, 17 ғасырдың аяғында Сураханда Үнді от ғибадатханасы (Аташгах) салынғанға дейін жергілікті тұрғындар да осы жерде ғибадат еткен, өйткені "жанып тұрған жеті тесіктен"."|url=http://azeri.org/Azeri/az_latin/manuscripts/land_of_fire/english/112_observations_farid.html|author=Фарид Алакбаров|lang=en|year=2003}}</ref><ref>{{Cite web|title=Орта Азиядағы Үнді диаспорасы және оның саудасы, 1550-1900|url=https://books.google.kz/books?id=9qVkNBge8mIC&redir_esc=y|lang=en|author=Джордж Фостер}}</ref><ref>{{Cite web|title=Менің Бомбей сыртындағы саяхаттарым: Иран, Әзірбайжан, Баку|url=http://www.avesta.org/modi/baku.htm|lang=en|author=доктор Эрвад Шамс-Ул-Улама. Аударған Соли Дастур (1926)}}</ref> XVII ғасырдағы дереккөздерде Бакудегі отқа табынуға келген индус қажылары туралы мәліметтер бар. Ғибадатхана аймағындағы ең көне ғимарат 1713 жылдан басталады, ал ең жаңа ғимарат жазуға сәйкес 1810 жылы көпес Канчанагараның қаражатына салынған орталық құрбандық үстелі болып табылады. [[Сурет:MEK-Schaudepot Kiesewetter-32.tif|нобай|283x283 нүкте|"''Атешгях''", суретші Виллем Кизеветтер. Еуропалық мәдениеттер мұражайы, Берлин]] 18 ғасырда капелланың айналасында көршілес намазханалар, камералар мен керуен сарай салынды. Ұяшықтарда давангари және гумруки үнді әліпбиінде жасалған әртүрлі мазмұндағы жазулар біздің заманымызға дейін жеткен. 19 ғасырдың басында ғибадатхана кешені біздің уақытқа дейін жеткен пішінге ие болды. Жергілікті сәулет дәстүрлері негізінде салынған Атешгада ежелгі өрт құрбандық орындарының ерекшеліктері біріктірілген. Архитектуралық кешен бесбұрышты кертпелі және үлкен кіреберіс порталы бар қорғаныс қабырғаларынан, сондай-ақ алаңның ортасында орналасқан төрт бұрышты құрбандық үстелінен – ​​от ғибадатханасынан тұрады. Ғибадатхананың жанында қазір тастармен жабылған төртбұрышты терең құдық болды. Бұрын бұл құдықта өлген сенушілердің денелері қасиетті отқа жағылатын. Монастырь аумағында өмір сүрген ондаған тақуа монахтар оңаша өмір салтын ұстанып, мүбәрәк оттың көмегімен тәні мен жанын тазартты. Олар мойындарына салмағы 30 келіге дейінгі шынжырларды іліп, дененің әртүрлі бөліктері жанып кеткенше кальций оксидінің үстінде жатты. Ғибадатхананың діни қызметкерлері жұмыс істемеді және қажылардың садақаларына өмір сүрді. Олар өлгеннен кейін адамның жаны тіріліп, жерге қайтады деп сенген. Жанның құрметті адам немесе жануар кейпінде қайта оралуы адамның өмір бойы жинаған оң кармасының мөлшеріне байланысты. Сонымен қатар, бірқатар дереккөздер ғибадатхананы индустар мен сикхтердің, сондай-ақ зороастрийлердің (парсилер<!-- Парсылармен шатастырмау керек. Парсилер – зороастризм дінін ұстанатын халықтың аты. --> мен гебралар) пайдаланғаны туралы мәліметтерді қамтиды. 17 ғасырдың 60-жылдарында француз саяхатшысы Жан Шарден Шамахи қаласынан, яғни Абшерон түбегінде екі күндік жерде болған мәңгілік оттарға табынатын гебра парсылары туралы баяндаған.<ref>{{Cite web|title=Шарден Дж. Перс және Шығыстың басқа елдері арқылы саяхат. Көлемі. II. Амстердам,. б. 311|url=https://books.google.kz/books?id=tpQOAAAAQAAJ&vq=Igmcoles&dq=related:OXFORD555089148&hl=ru&pg=PA311&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|author=Жан Шарден|lang=fr|year=1735|location=Амстердам}}</ref> 1689 жылы Әзірбайжанда өмір сүрген француз иезуиті Вийо Атешгяхқа ежелгі парсилердың мұрагерлері болып табылатын индустар мен гебралар келетінін хабарлайды.<ref>{{Cite web|title="Миссионердің Иса қоғамынан Түркияға, Персияға, Арменияға, Арабияға саяхаты".|url=https://books.google.az/books?id=MQsPAAAAQAAJ&printsec=frontcover&dq=Voyage+d%25E2%2580%2599un+missionnaire+de+la+Compagnie+de+J%25C3%25A9sus+en+Turquie&source=bl&ots=BBnluidwBi&sig=fnBZSnJwTj1BgKN-e8TtdImCI_I&hl=ru&ei=Ce9XTYCiL4O88gaKoKCZBw&sa=X&oi=book_result&ct=r#v=onepage&q&f=false|author=Вийо|lang=fr|year=1730 ж.|location=Париж}}</ref> 1733 жылы ғибадатханаға барған неміс саяхатшысы Леркс мұнда «12 гебралар немесе отты жақсы көретін ежелгі парсилер» өмір сүрген деп жазды.<ref>Джон Леркс. Джон Леркстің 1733-1735 жылдар аралығында Мәскеуден Астраханға, одан Каспий теңізінің батыс жағалауындағы елдер арқылы өткен саяхатынан үзінді. «Жаңа айлық шығармалар», XLIV бөлім, ақпан, Петербург, 1790, б. 75</ref> 1747 жылы Бакуге келген Джонас Хенвей де Атешгях туралы мәлімет беріп, мұнда қызмет еткен діни қызметкерлерді индустар, парсилер және гебралар деп атайды.<ref>{{Cite web|title=Ағылшындардың Каспий теңізі арқылы өткен саудасының тарихи есебі.|url=https://books.google.kz/books?id=etApAAAAYAAJ&redir_esc=y|author=Джонас Хенвей|year=1753 ж|lang=en}}</ref> 1770 жылы Атешгаға барған Самуил Готтлиб Гмелин ғибадатханада индустар мен ежелгі гебрлердің мұрагерлері тұратынын жазады.<ref>{{Cite web|title="Табиғат әлемінің үш патшалығын зерттеу үшін Ресей арқылы саяхат", б. 45|url=https://books.google.az/books?id=X5AaAAAAYAAJ&printsec=frontcover&dq=Reise+durch+Russland+zur+Untersuchung+der+drey+Natur-Reiche&source=bl&ots=ckkAWDAx4D&sig=VCXNEJ5Q-bP3EAq9yu2tLLAF1Vk&hl=ru&ei=NUZWTYHsGoH78Ab08PnwBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1#v=onepage&q=Reise%20durch%20Russland%20zur%20Untersuchung%20der%20drey%20Natur-Reiche&f=false|author=Самуэль Готтлиб Гмелин|lang=de}}</ref> === XIX-XX ғасырларда === XIX ғасырда Ресей-Иран соғысы аяқталып, бізге қол қойылғаннан кейін Оңтүстік Кавказ Ресей империясына толық қосылғаннан кейін Сурахани Ресейде танымалболды, Атешгях ғибадатханасына еуропалық және орыс саяхатшылары жиі болды. 1820 жылы ғибадатханаға француз консулы Жак Франсуа Гамба келді.<ref>{{Cite web|title=Ресей арқылы саяхат|url=https://books.google.az/books?id=ZUJCAAAAcAAJ&dq=related:HARVARD32044004538021&hl=ru&pg=PA299#v=onepage&q&f=false|author=Жак Франсуа Гамба|lang=fr}}</ref> Осыдан кейін Атешгяхке көптеген еуропалық саяхатшылар келді, олардың арасында [[Александр Дюма]] да болды.<ref>{{Cite web|title="Саяхат әсерлері: Кавказ"|url=https://archive.org/details/impressionsdevo53dumagoog|author=Александр Дюма|authorlink=Александр Дюма|lang=fr|year=1866.ж}}</ref> Мұнай және газ өнеркәсібі дами бастаған кезде-1855 жылы Атешгях маңында зауыт салынып, ғибадатхананың табиғи жалыны біртіндеп әлсірей бастады. 1887 жылы ғибадатханаға жалын әлсіреген Ресей императоры III Александр келді. [[Сурет:Gagarin. Bakou. Ateseh-Gah, Indiens adonnes au culte du feu.jpg|нобай|304x304 нүкте|"''Атешгяхдегі үнділік ғибадат''", суретші Григорий Гагарин. 1847 жыл. Нью-Йорк көпшілік кітапханасы.]] 1902 жылы 6 қаңтарда Баку ғибадатханасының соңғы табиғи алауы жойылды.<ref>Сысоев В., Садиги Г. Атешях немесе Сураханидегі отқа табынушылардың ғибадатханасы және Садиги Г. Шихово ауылының көне жәдігерлері Әзірбайжан археологиялық комитетінің еңбектері, 1-санынан бөлек басылым. Баку Слово 1925. 32б.</ref> XX ғасырдың басында зерттеуші М.С.Саяпин Сураханадан 11 км қашықтықта орналасқан Говсан тұрғынынан алған ақпаратты атап өтіп, XIX ғасырдың екінші жартысында ғибадатханада отқа табынған қарттар әлі де айналасында өмір сүргенін және олардың балалары қазірдің өзінде мұсылман болғанын айтты.<ref>Саяпин М.С. "Баку көне заттары (Тұрғынның көзқарасы)". Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясы кітапханасының ФП-328 қолжазбасы, 1930 ж.</ref> 1925 жылы парси профессоры С.С.Моди Бакуге "''Әзірбайжан ғылыми-зерттеу қоғамының''" шақыруымен келді. Моди Әзірбайжанның сол кездегі басшысы [[Сәмәд Аға Ағамалыоғлы|Сәмәд Аға Ағамалыоғлымен]] кездеседі. Кездесу барысында ғалым парси дәстүрі әрдайым Әзірбайжанды Мәңгілік от елі деп атайды және ол бұл сапарды Мәңгілік от ғибадатханасына бару деп санайды. Ғалым сонымен қатар парси қолжазбаларында "Каспий теңізінің батыс жағалауындағы от ғибадатхана" туралы ақпарат бар деп мәлімдейді.<ref>(«Ағарту және мәдениет»), № 2, 1925, Баку, 2-бет. 37–38</ref> 1925 жылдан кейін ғибадатхана елу жыл бойы қараусыз қалды. 1975 жылы егжей-тегжейлі қалпына келтіру жұмыстары аяқталғаннан кейін Атешгах көпшілікке қайта ашылды. 2007 жылы ғибадатханада қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. 1998 жылы Атешгях ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізуге ұсынылды.<ref>{{Cite web|title=Атешгях, Сурахандар (отқа табынушылар, Сурахандағы ғибадатхана — мұражай). ЮНЕСКО|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1172/|lang=en}}</ref> Қазірдің өзінде Атешгях парсилер мен зороастрийлер ғұрыптар мен ғибадат үшін пайдаланады.<ref>{{Cite web|title=Атешгяхтағы ирандық зороастриялықтар|url=https://avesta-ru.livejournal.com/82834.html#cutid1|lang=ru}}</ref> == Жазулар == Кейбір ұяшықтардың кіреберіс есіктерінде тасқа жазылған арнау жазбалары бар. Ескерткіш аумағында бүгінгі күнге дейін 14 үнділік, 2 сикх және 1 зороастризм жазулары сақталған. XX ғасырдың басында ескерткішке барған Джексон 18 жазуды санағанын жазады.<ref>Джексон, А. В. Уильямс (Абрахам Валентайн Уильямс). Константинопольден Омар Хайямның үйіне</ref> Олардың ең ертесі 1770 (б. з. 1713) Самваттан келеді.<gallery mode="packed"> Сурет:Персидская надпись в храме огня Атешгях.jpg|alt=|Зороастрлық жазба Сурет:Atəşgah altarında sankrit və hindistani dillərində kitabə.jpg|alt=|Құрбандық үстеліндегі санскрит пен хинди тіліндегі жазу Сурет:Ateshgah door 18 inscription.png|alt=|Сикхтардың жазуы </gallery> == Ғибадатхананың құрылымы == [[Сурет:Suraxanı atəşgahının planı.jpg|нобай|236x236 нүкте|кешенді жоспар]] Кешеннің бесбұрышты жоспары орталықта ғибадатхана орналасқан керуен сарайға ұқсайды. және қабырғалардың периметрі бойынша камералар мен шіркеулер салынды. 19 ғасырдың басында ғибадатхананың аумағында бүгінгі күнге дейін жеткен барлық ғимараттар болды. Атешгях жергілікті сәулет дәстүрлеріне сәйкес салынған және ежелгі өрт құрбандықтарының барлық ерекшеліктерін бойына сіңірген. Аумағы қырлы сыртқы қабырғамен қоршалған және Оның кіреберіс порталы бар, оның үстінде Абшерондағы дәстүрлі қонақ бөлмесі – балахана орналасқан. Кешен бір-біріне іргелес жатқан әртүрлі мақсаттағы 26 ғимараттан және төртбұрышты чахартагтың ортасында бөлек орналасқан, төртбұрышты күмбезбен жабылған бас киелі ғибадатханадан тұрады. Киелі жердің ортасында газ келетін шұңқыр бар. Ғимараттарда екі қора, тұрғын камералар және екі дұға оқу бөлмелері бар. Бесбұрышты ауланың ортасында чахартаг болып табылатын ғибадатхана-ғибадатхана орналасқан. Қабырғалары жергілікті әктастардан қаланған.<ref>{{Cite web|title="Атешгях" Ғибадатхана кешенін қалпына келтіру Баку қаласының сурахан ауылында|url=https://marhi.ru/AMIT/2014/4kvart14/kerimli/kerimli.pdf|lang=ru|author=Тельман Керимли|format=PDF|publisher="АЗЕРБЕРПА" ғылыми-зерттеу жобалау институты, Әзірбайжан}}</ref><gallery mode="packed"> Сурет:Absheron Ateshgah 004 9912.jpg|alt=|Кіру порталындағы Балахана Сурет:Templo de fuego, Baku, Azerbaiyán, 2016-09-27, DD 28-31 PAN.jpg|alt=|Ғибадатхананың ауласының жалпы көрінісі Сурет:Absheron Ateshgah 004 9841.jpg|alt=|Орталық от құрбандық шалатын орын-чахартаг Сурет:Atesgah 13 02 36 849000.jpeg|alt=|бөлмелердің бірінің ішінен Сурет:Absheron Ateshgah 004 9927.jpg|alt=|От шұңқырына кіру көрінісі Сурет:Atəşgah.JPG|alt=|Ғибадатхана ішіндегі от Сурет:Templo de fuego, Baku, Azerbaiyán, 2016-09-27, DD 34.jpg|alt=|Ғибадатхананың қабырғалары </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Әзірбайжанның көрікті жерлері]] slz7n0vspo8fmollo30244mvac3r6d3 0 685449 3053911 2022-07-22T21:59:54Z Dimash Kenesbek 102199 Жаңа бетте: '''Ибраһим Шинаси''' ({{Lang-ota|ابراهيم شناسى}}; [[5 тамыз]] [[1826 жыл]] – [[13 қыркүйек|13 Қыркүйек]] [[1871 жыл]]) — түрік журналисті, жазушы, баспагері, ақын және драматург ... wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Ибраһим Шинаси|Шынайы есімі={{Lang-tr|İbrahim Şinasi}}|Сурет=Ibrahim-shinassi-effendi.jpg|ені=200px|Туған күні=05.08.1826|Қайтыс болған күні=13.09.1871|Туған жері={{Туғанжері|Ыстанбұл|Ыстанбұлда}}, [[Осман империясы]]|Қайтыс болған жері={{Қайтысболғанжері|Ыстанбұл|Ыстанбұлда}}, [[Осман империясы]]|Азаматтығы={{Байрақ|Осман империясы}}|Ұлты=[[Түріктер|Түрік]] (болжам бойынша, рутулдан шыққан)|Мансабы=жазушы, журналист, баспагер, ақын және драматург|Әкесі=Мехмет аға|Анасы=Эсма Ханым|Commons=İbrahim Şinasi}} '''Ибраһим Шинаси''' ({{Lang-ota|ابراهيم شناسى}}; [[5 тамыз]] [[1826 жыл]] – [[13 қыркүйек|13 Қыркүйек]] [[1871 жыл]]) — түрік журналисті, жазушы, баспагері, ақын және драматург.<ref>Ибраһим Ага Чубукчу, Түрік ойы тарихындағы философиялық қозғалыстар (басылым: 2, Түрік тарих қоғамы баспасөзі, Анкара: 1991), шамамен. 174 - 1986 - 247 б.</ref> Ол түрік қоғамында Танзиматты жариялаудан Ол бірнеше салада жаңашыл болды: ол осман пьесасының ең алғашқы үлгілерінің бірін жазды, поэзияны француз тілінен түрік тіліне аудару үрдісін ынталандырды, осман түрікшесінің жазуын жеңілдетеді және алғашқылардың бірі болды. қалың жұртшылық үшін арнайы жазған османлы жазушылары. Шинаси «''Тержуман-и Ахвал''» және «''Тасвир-и Эфкар''» газеттерін Танзимат дәуірінде Еуропалық ағартушылық идеяларын тарату үшін пайдаланды және сауатты Османлы жұртшылығын тәрбиелеуді өзінің жеке міндетіне айналдырды. Шинасидің көптеген жобалары ол қайтыс болған кезде аяқталмағанымен. Шинаси империя Конституциясының алғашқы жақтаушыларының бірі болды.<ref name=":0">Түркиядағы зайырлылықтың дамуы. Ниязи Беркес, Монреаль;</ref> Өзінің әріптесі және досы Намык Кемал Шинасимен бірге, "Жас османдықтардың" жетекші жетекшілерінің бірі болды, Осман түрік зиялыларының құпия қоғамы Танзиматтан кейін Осман империясында оны модернизациялауды және жандандыруды жақтап, оны Еуропаның қалған бөлігіне сәйкес келтірді. Шинаси олардың реформалық мақсаттары жүзеге асырылғанға дейін қайтыс болғанына қарамастан, жас османдықтардың күш-жігері 1876 жылы империяда конституциялық монархия құрудың алғашқы әрекетін тудырды, сол кезде қысқа мерзімді алғашқы конституциялық дәуір Осман Конституциясын жазуға және құруға негіз болды палаталы парламент. Саяси қайраткер және өз заманының көрнекті әдеби қайраткерлерінің бірі ретіндегі жұмысының арқасында Шинаси Османлы империясындағы, содан кейін қазіргі Түркия Республикасындағы қазіргі және кейінгі реформалардың негізін қалады. == Өмірбаян == Ибрахим Шинаси 1826 жылы Ыстамбұлда дүниеге келген.<ref name=":1">Салжұқ Ақшын Сомел. т.б. Осман империясы А-дан З. Ланхамға дейін, MD: 2010. Басып шығару.</ref> Шинасидің әкесі Османлы армиясында артиллерия капитаны болып қызмет еткен және орыс-түрік соғыстарының бірінде қайтыс болған. Анасы мен туған-туыстарының қолында өскен ол жергілікті мектепте білім ала бастаған.<ref name=":2">{{Cite web|title=Ибраһим Шинаси. Өмірбаяны. NP, 2011 ж.|url=https://www.biyografi.info/kisi/ibrahim-sinasi|lang=tr}}</ref> Шинаси әскерде клерк болу ниетімен бастауыш мектепке барды.<ref name=":3">«Ибраһим Шинаси [1826–1871]». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясында. Ред. Филип Матер. 2-ші басылым. Көлемі. 4. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамалығы, 2004. 2068–2069. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы. Захари Карабелл. </ref> Ол араб, парсы және француз тілдерінен сабақ алып жүріп, қару-жарақ қоймасына жұмысқа орналасты.<ref name=":2" /> Жас кезінде ол әйгілі реформатор [[Қожа Мұстафа Рәшіт паша|Мұстафа Рәшіт пашамен]] тығыз қарым-қатынас орнатып, оған Парижде қаржы саласы бойынша оқуға мемлекеттік грант алуға көмектесті.<ref name=":1" /> Парижде болған кезде Шинаси математиканы, ғылымды және тарихты зерттеді, бірақ ол әдебиетке өмір бойына жақын болатын нәрсені дамыта бастады. Онда Шинаси француз әдебиетімен және зиялыларымен танысады; ол ағартушылық идеяларына тәнті болды және Ламартинмен, Эрнест Ренанмен және басқа француз зиялыларымен қарым-қатынаста болды.<ref name=":2" /> Басқа нәрселермен қатар, ол (''Société Asiatique'') мүшесі болды. Парижде болған кезінде француз тілінен осман түрік тіліне бірнеше шығармаларды аударған. == Мемлекеттік мансап == Шинасидің мемлекеттік қызметкер ретіндегі қысқаша жұмысы Білім комитетіндегі лауазымды қамтыды. Бұл топ Османлы мектептерін бағалау мен қайта құрылымдауға жауапты болды. Ол 1853 жылы Парижден оралған соң жұмыстан шығарылғанға дейін осы ұйымның мүшесі болды. Ол қалпына келтірілді, тек 1863 жылы қайтадан қызметінен босатылады. Оның жұмыстан босатылуы оның журналистік белсенділігінің артуы, билікті сынап, «еуропалық» идеяларды алға тартуының нәтижесі болса керек. Шинаси білім комитетінен екінші рет жұмыстан босатылар алдында бір күн бұрын ол «өкілдіксіз салық салуға болмайды» деген қағиданы жақтайтын мақала жазды. Мемлекеттік қызметтен босатылғаннан кейін Шинаси Парижге қайтып оралып, жазу және лингвистикалық зерттеулермен айналысады.<ref name=":4">«Ибраһим Шинаси». Ислам әлемінің Оксфорд энциклопедиясында. Джон Л. Эспозито өңдеген. 5-том. Нью-Йорк: Оксфорд университетінің баспасы, 2009 ж.</ref> Мехмед Эмин Әли паша және Мехмед Фуад паша сияқты кейбір танзимат реформаторларымен қақтығыстар Шинасиді елден кетуге итермеледі деген болжам бар.<ref name=":3" /> == Реформалар == === Тіл === Шинасидің реформаларға, осман және түрік мәдениетіне қосқан зор үлесі оның тілді қолдануының нәтижесі болды. Чинаси, Намық Кемал және Зия пашаға дейін Османлы жазуы негізінен элиталық әдебиет пен халық әдебиеті болып екіге бөлінді. Элитаның жазуы тек қана қатаң формадағы, метрлік және рифмадағы поэзия (диван сири) болды. Ол қатал түрде Осман-түрік тілінде жазылған, оған араб және парсы тілдерінен енген қарапайым халық түсінбейтін (қазіргі түрік тіліне көбірек ұқсайтын «тұрқы түрік» (''kaba Türkçe'') сөйлейтін) сөздік сөздер кірді; ол қарым-қатынастан гөрі көркемдік шеберлікке баса назар аударды. Элита қарапайым халық үшін емес, бір-біріне жазды. Элистік әдебиет те, халықтық әдебиет те ислам дәстүрінің элементтерін қамтыды, бірақ танымал әдебиет Османлылардың Орта Азиялық тамырларына көп сүйенді. Ол поэзияны да, прозаны да пайдаланды, бірақ элита өкілдері оны байыппен қабылдамады.<ref>Беррилл, Кэтлин Р.Ф. «Әдебиет: түрік тілі». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясы. Ред. Филип Маттар. 2-ші басылым. Т. 3. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамасы, 2004. 1437–1440. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы. 2013 жылғы 16 желтоқсан.</ref> Шинаси Осман империясындағы жазу парадигмасын өзгертіп, тілді жеңілдетіп, сауаттылығы артып келе жатқан жұртшылықпен әдейі тікелей араласып, қалың бұқараға еуропалық жаңа жанрларды енгізді. Шығармасының мазмұны мен стилін тартымды және түсінікті ету үшін басқа тілдерден алынған сөздерді алып тастап, таза түрік тілін (''öz Türkçe'') жасауға тырысты. Ол қайтыс болған кезде Чинаси тілді ресмилендіруге көмектесу үшін ірі түрік сөздігін жасаумен айналысты. Ол сондай-ақ араб негізіндегі осман-түрік жазуын наск пен куфи каллиграфиясын біріктіру арқылы жеңілдетеді, бірақ ол «Мутеферрика өзінің жазуын 112-ге дейін қысқартқаннан бері қолданыста болған бес жүзден астам таңбаны ғана қысқартуға қол жеткізді».<ref name=":0" /> === Әдебиет === Шинаси журналистік жұмысымен қатар ақын, аудармашы және драматург болды. 1853 жылы «''Диван-и шинасы''» атты өлеңдер жинағын шығарды. Оны көбінесе «''османлы әдебиетінің қазіргі мектебінің негізін салушы''» деп атайды.<ref name=":5">«Шинаси, Ибраһим». Мерриам Вебстер әдеби энциклопедиясы. Спрингфилд, MA: Merriam-Webster, 1995. Шекспирдің онлайн сыны. Желі. 2013 жылғы 16 желтоқсан</ref> Ол бұл атақты түрік өлеңін француз үлгісіне жақсырақ сай етіп өзгертуі және көптеген француз өлеңдерін түрік тіліне аударуы негізінде алды. «Ол Еуропа әдебиетіне назар аударып, одан аудармалар жасау қажеттігін жариялап, қазіргі түрік әдебиетінің батыс әдебиеті үлгілерінде туады деген ақиқат болжамға айналған сенімін таратқан». <ref name=":5" /> Оның поэзиялық аудармалары Ағартушы ойшылдарының француз тілінен түрік тіліне аудармаларымен қатар, басқаларды еуропалық ойшылдардың маңызды шығармаларын аударуға шақырып, Осман империясының батыстануына үлес қосты.<ref>Каяли, Хасан. «Жас Османдықтар». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясында. Ред. Филип Матер. 2-ші басылым. Көлемі. 4. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамалығы, 2004. 2405–2407. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы.</ref> == Соңғы жылдары == Шинаси 1869 жылы Ыстамбұлға оралып, онда қаржылық қиындықтарға тап болды.<ref name=":4" /> Ол баспахана ашып, өз жұмысын басып шығара бастады. Көп ұзамай, 1871 жылы 13 қыркүйекте ол 45 жасында ми ісігінен қайтыс болды. == Еңбектері == * Тержуме-и Манзуме (1859, Лафонтен, Ламартин, Гилберт және Расиннің француз тілінен поэзиясының аудармасы) * Шаир Эвленмеси (1859, Османлы дәуірінің бірінші пьесасы «Ақынның үйленуі») * Дуруб-и Эмсал-и Османие (1863, түрік мақал-мәтелдерінің бірінші кітабы) * «Мунтахабат-и Эшар» (1863, өлеңдер жинағы) == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} ppwtlpezt7he4gaaxgo7u8vf9vmbl0g 3053912 3053911 2022-07-22T22:02:17Z Dimash Kenesbek 102199 «[[Санат:Түрік жазушылары|Түрік жазушылары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Ибраһим Шинаси|Шынайы есімі={{Lang-tr|İbrahim Şinasi}}|Сурет=Ibrahim-shinassi-effendi.jpg|ені=200px|Туған күні=05.08.1826|Қайтыс болған күні=13.09.1871|Туған жері={{Туғанжері|Ыстанбұл|Ыстанбұлда}}, [[Осман империясы]]|Қайтыс болған жері={{Қайтысболғанжері|Ыстанбұл|Ыстанбұлда}}, [[Осман империясы]]|Азаматтығы={{Байрақ|Осман империясы}}|Ұлты=[[Түріктер|Түрік]] (болжам бойынша, рутулдан шыққан)|Мансабы=жазушы, журналист, баспагер, ақын және драматург|Әкесі=Мехмет аға|Анасы=Эсма Ханым|Commons=İbrahim Şinasi}} '''Ибраһим Шинаси''' ({{Lang-ota|ابراهيم شناسى}}; [[5 тамыз]] [[1826 жыл]] – [[13 қыркүйек|13 Қыркүйек]] [[1871 жыл]]) — түрік журналисті, жазушы, баспагері, ақын және драматург.<ref>Ибраһим Ага Чубукчу, Түрік ойы тарихындағы философиялық қозғалыстар (басылым: 2, Түрік тарих қоғамы баспасөзі, Анкара: 1991), шамамен. 174 - 1986 - 247 б.</ref> Ол түрік қоғамында Танзиматты жариялаудан Ол бірнеше салада жаңашыл болды: ол осман пьесасының ең алғашқы үлгілерінің бірін жазды, поэзияны француз тілінен түрік тіліне аудару үрдісін ынталандырды, осман түрікшесінің жазуын жеңілдетеді және алғашқылардың бірі болды. қалың жұртшылық үшін арнайы жазған османлы жазушылары. Шинаси «''Тержуман-и Ахвал''» және «''Тасвир-и Эфкар''» газеттерін Танзимат дәуірінде Еуропалық ағартушылық идеяларын тарату үшін пайдаланды және сауатты Османлы жұртшылығын тәрбиелеуді өзінің жеке міндетіне айналдырды. Шинасидің көптеген жобалары ол қайтыс болған кезде аяқталмағанымен. Шинаси империя Конституциясының алғашқы жақтаушыларының бірі болды.<ref name=":0">Түркиядағы зайырлылықтың дамуы. Ниязи Беркес, Монреаль;</ref> Өзінің әріптесі және досы Намык Кемал Шинасимен бірге, "Жас османдықтардың" жетекші жетекшілерінің бірі болды, Осман түрік зиялыларының құпия қоғамы Танзиматтан кейін Осман империясында оны модернизациялауды және жандандыруды жақтап, оны Еуропаның қалған бөлігіне сәйкес келтірді. Шинаси олардың реформалық мақсаттары жүзеге асырылғанға дейін қайтыс болғанына қарамастан, жас османдықтардың күш-жігері 1876 жылы империяда конституциялық монархия құрудың алғашқы әрекетін тудырды, сол кезде қысқа мерзімді алғашқы конституциялық дәуір Осман Конституциясын жазуға және құруға негіз болды палаталы парламент. Саяси қайраткер және өз заманының көрнекті әдеби қайраткерлерінің бірі ретіндегі жұмысының арқасында Шинаси Османлы империясындағы, содан кейін қазіргі Түркия Республикасындағы қазіргі және кейінгі реформалардың негізін қалады. == Өмірбаян == Ибрахим Шинаси 1826 жылы Ыстамбұлда дүниеге келген.<ref name=":1">Салжұқ Ақшын Сомел. т.б. Осман империясы А-дан З. Ланхамға дейін, MD: 2010. Басып шығару.</ref> Шинасидің әкесі Османлы армиясында артиллерия капитаны болып қызмет еткен және орыс-түрік соғыстарының бірінде қайтыс болған. Анасы мен туған-туыстарының қолында өскен ол жергілікті мектепте білім ала бастаған.<ref name=":2">{{Cite web|title=Ибраһим Шинаси. Өмірбаяны. NP, 2011 ж.|url=https://www.biyografi.info/kisi/ibrahim-sinasi|lang=tr}}</ref> Шинаси әскерде клерк болу ниетімен бастауыш мектепке барды.<ref name=":3">«Ибраһим Шинаси [1826–1871]». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясында. Ред. Филип Матер. 2-ші басылым. Көлемі. 4. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамалығы, 2004. 2068–2069. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы. Захари Карабелл. </ref> Ол араб, парсы және француз тілдерінен сабақ алып жүріп, қару-жарақ қоймасына жұмысқа орналасты.<ref name=":2" /> Жас кезінде ол әйгілі реформатор [[Қожа Мұстафа Рәшіт паша|Мұстафа Рәшіт пашамен]] тығыз қарым-қатынас орнатып, оған Парижде қаржы саласы бойынша оқуға мемлекеттік грант алуға көмектесті.<ref name=":1" /> Парижде болған кезде Шинаси математиканы, ғылымды және тарихты зерттеді, бірақ ол әдебиетке өмір бойына жақын болатын нәрсені дамыта бастады. Онда Шинаси француз әдебиетімен және зиялыларымен танысады; ол ағартушылық идеяларына тәнті болды және Ламартинмен, Эрнест Ренанмен және басқа француз зиялыларымен қарым-қатынаста болды.<ref name=":2" /> Басқа нәрселермен қатар, ол (''Société Asiatique'') мүшесі болды. Парижде болған кезінде француз тілінен осман түрік тіліне бірнеше шығармаларды аударған. == Мемлекеттік мансап == Шинасидің мемлекеттік қызметкер ретіндегі қысқаша жұмысы Білім комитетіндегі лауазымды қамтыды. Бұл топ Османлы мектептерін бағалау мен қайта құрылымдауға жауапты болды. Ол 1853 жылы Парижден оралған соң жұмыстан шығарылғанға дейін осы ұйымның мүшесі болды. Ол қалпына келтірілді, тек 1863 жылы қайтадан қызметінен босатылады. Оның жұмыстан босатылуы оның журналистік белсенділігінің артуы, билікті сынап, «еуропалық» идеяларды алға тартуының нәтижесі болса керек. Шинаси білім комитетінен екінші рет жұмыстан босатылар алдында бір күн бұрын ол «өкілдіксіз салық салуға болмайды» деген қағиданы жақтайтын мақала жазды. Мемлекеттік қызметтен босатылғаннан кейін Шинаси Парижге қайтып оралып, жазу және лингвистикалық зерттеулермен айналысады.<ref name=":4">«Ибраһим Шинаси». Ислам әлемінің Оксфорд энциклопедиясында. Джон Л. Эспозито өңдеген. 5-том. Нью-Йорк: Оксфорд университетінің баспасы, 2009 ж.</ref> Мехмед Эмин Әли паша және Мехмед Фуад паша сияқты кейбір танзимат реформаторларымен қақтығыстар Шинасиді елден кетуге итермеледі деген болжам бар.<ref name=":3" /> == Реформалар == === Тіл === Шинасидің реформаларға, осман және түрік мәдениетіне қосқан зор үлесі оның тілді қолдануының нәтижесі болды. Чинаси, Намық Кемал және Зия пашаға дейін Османлы жазуы негізінен элиталық әдебиет пен халық әдебиеті болып екіге бөлінді. Элитаның жазуы тек қана қатаң формадағы, метрлік және рифмадағы поэзия (диван сири) болды. Ол қатал түрде Осман-түрік тілінде жазылған, оған араб және парсы тілдерінен енген қарапайым халық түсінбейтін (қазіргі түрік тіліне көбірек ұқсайтын «тұрқы түрік» (''kaba Türkçe'') сөйлейтін) сөздік сөздер кірді; ол қарым-қатынастан гөрі көркемдік шеберлікке баса назар аударды. Элита қарапайым халық үшін емес, бір-біріне жазды. Элистік әдебиет те, халықтық әдебиет те ислам дәстүрінің элементтерін қамтыды, бірақ танымал әдебиет Османлылардың Орта Азиялық тамырларына көп сүйенді. Ол поэзияны да, прозаны да пайдаланды, бірақ элита өкілдері оны байыппен қабылдамады.<ref>Беррилл, Кэтлин Р.Ф. «Әдебиет: түрік тілі». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясы. Ред. Филип Маттар. 2-ші басылым. Т. 3. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамасы, 2004. 1437–1440. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы. 2013 жылғы 16 желтоқсан.</ref> Шинаси Осман империясындағы жазу парадигмасын өзгертіп, тілді жеңілдетіп, сауаттылығы артып келе жатқан жұртшылықпен әдейі тікелей араласып, қалың бұқараға еуропалық жаңа жанрларды енгізді. Шығармасының мазмұны мен стилін тартымды және түсінікті ету үшін басқа тілдерден алынған сөздерді алып тастап, таза түрік тілін (''öz Türkçe'') жасауға тырысты. Ол қайтыс болған кезде Чинаси тілді ресмилендіруге көмектесу үшін ірі түрік сөздігін жасаумен айналысты. Ол сондай-ақ араб негізіндегі осман-түрік жазуын наск пен куфи каллиграфиясын біріктіру арқылы жеңілдетеді, бірақ ол «Мутеферрика өзінің жазуын 112-ге дейін қысқартқаннан бері қолданыста болған бес жүзден астам таңбаны ғана қысқартуға қол жеткізді».<ref name=":0" /> === Әдебиет === Шинаси журналистік жұмысымен қатар ақын, аудармашы және драматург болды. 1853 жылы «''Диван-и шинасы''» атты өлеңдер жинағын шығарды. Оны көбінесе «''османлы әдебиетінің қазіргі мектебінің негізін салушы''» деп атайды.<ref name=":5">«Шинаси, Ибраһим». Мерриам Вебстер әдеби энциклопедиясы. Спрингфилд, MA: Merriam-Webster, 1995. Шекспирдің онлайн сыны. Желі. 2013 жылғы 16 желтоқсан</ref> Ол бұл атақты түрік өлеңін француз үлгісіне жақсырақ сай етіп өзгертуі және көптеген француз өлеңдерін түрік тіліне аударуы негізінде алды. «Ол Еуропа әдебиетіне назар аударып, одан аудармалар жасау қажеттігін жариялап, қазіргі түрік әдебиетінің батыс әдебиеті үлгілерінде туады деген ақиқат болжамға айналған сенімін таратқан». <ref name=":5" /> Оның поэзиялық аудармалары Ағартушы ойшылдарының француз тілінен түрік тіліне аудармаларымен қатар, басқаларды еуропалық ойшылдардың маңызды шығармаларын аударуға шақырып, Осман империясының батыстануына үлес қосты.<ref>Каяли, Хасан. «Жас Османдықтар». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясында. Ред. Филип Матер. 2-ші басылым. Көлемі. 4. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамалығы, 2004. 2405–2407. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы.</ref> == Соңғы жылдары == Шинаси 1869 жылы Ыстамбұлға оралып, онда қаржылық қиындықтарға тап болды.<ref name=":4" /> Ол баспахана ашып, өз жұмысын басып шығара бастады. Көп ұзамай, 1871 жылы 13 қыркүйекте ол 45 жасында ми ісігінен қайтыс болды. == Еңбектері == * Тержуме-и Манзуме (1859, Лафонтен, Ламартин, Гилберт және Расиннің француз тілінен поэзиясының аудармасы) * Шаир Эвленмеси (1859, Османлы дәуірінің бірінші пьесасы «Ақынның үйленуі») * Дуруб-и Эмсал-и Османие (1863, түрік мақал-мәтелдерінің бірінші кітабы) * «Мунтахабат-и Эшар» (1863, өлеңдер жинағы) == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Түрік жазушылары]] c7edi7jlbqlr702h91rar4yxtymobnq 3053913 3053912 2022-07-22T22:02:28Z Dimash Kenesbek 102199 «[[Санат:Түрік ақындары|Түрік ақындары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Ибраһим Шинаси|Шынайы есімі={{Lang-tr|İbrahim Şinasi}}|Сурет=Ibrahim-shinassi-effendi.jpg|ені=200px|Туған күні=05.08.1826|Қайтыс болған күні=13.09.1871|Туған жері={{Туғанжері|Ыстанбұл|Ыстанбұлда}}, [[Осман империясы]]|Қайтыс болған жері={{Қайтысболғанжері|Ыстанбұл|Ыстанбұлда}}, [[Осман империясы]]|Азаматтығы={{Байрақ|Осман империясы}}|Ұлты=[[Түріктер|Түрік]] (болжам бойынша, рутулдан шыққан)|Мансабы=жазушы, журналист, баспагер, ақын және драматург|Әкесі=Мехмет аға|Анасы=Эсма Ханым|Commons=İbrahim Şinasi}} '''Ибраһим Шинаси''' ({{Lang-ota|ابراهيم شناسى}}; [[5 тамыз]] [[1826 жыл]] – [[13 қыркүйек|13 Қыркүйек]] [[1871 жыл]]) — түрік журналисті, жазушы, баспагері, ақын және драматург.<ref>Ибраһим Ага Чубукчу, Түрік ойы тарихындағы философиялық қозғалыстар (басылым: 2, Түрік тарих қоғамы баспасөзі, Анкара: 1991), шамамен. 174 - 1986 - 247 б.</ref> Ол түрік қоғамында Танзиматты жариялаудан Ол бірнеше салада жаңашыл болды: ол осман пьесасының ең алғашқы үлгілерінің бірін жазды, поэзияны француз тілінен түрік тіліне аудару үрдісін ынталандырды, осман түрікшесінің жазуын жеңілдетеді және алғашқылардың бірі болды. қалың жұртшылық үшін арнайы жазған османлы жазушылары. Шинаси «''Тержуман-и Ахвал''» және «''Тасвир-и Эфкар''» газеттерін Танзимат дәуірінде Еуропалық ағартушылық идеяларын тарату үшін пайдаланды және сауатты Османлы жұртшылығын тәрбиелеуді өзінің жеке міндетіне айналдырды. Шинасидің көптеген жобалары ол қайтыс болған кезде аяқталмағанымен. Шинаси империя Конституциясының алғашқы жақтаушыларының бірі болды.<ref name=":0">Түркиядағы зайырлылықтың дамуы. Ниязи Беркес, Монреаль;</ref> Өзінің әріптесі және досы Намык Кемал Шинасимен бірге, "Жас османдықтардың" жетекші жетекшілерінің бірі болды, Осман түрік зиялыларының құпия қоғамы Танзиматтан кейін Осман империясында оны модернизациялауды және жандандыруды жақтап, оны Еуропаның қалған бөлігіне сәйкес келтірді. Шинаси олардың реформалық мақсаттары жүзеге асырылғанға дейін қайтыс болғанына қарамастан, жас османдықтардың күш-жігері 1876 жылы империяда конституциялық монархия құрудың алғашқы әрекетін тудырды, сол кезде қысқа мерзімді алғашқы конституциялық дәуір Осман Конституциясын жазуға және құруға негіз болды палаталы парламент. Саяси қайраткер және өз заманының көрнекті әдеби қайраткерлерінің бірі ретіндегі жұмысының арқасында Шинаси Османлы империясындағы, содан кейін қазіргі Түркия Республикасындағы қазіргі және кейінгі реформалардың негізін қалады. == Өмірбаян == Ибрахим Шинаси 1826 жылы Ыстамбұлда дүниеге келген.<ref name=":1">Салжұқ Ақшын Сомел. т.б. Осман империясы А-дан З. Ланхамға дейін, MD: 2010. Басып шығару.</ref> Шинасидің әкесі Османлы армиясында артиллерия капитаны болып қызмет еткен және орыс-түрік соғыстарының бірінде қайтыс болған. Анасы мен туған-туыстарының қолында өскен ол жергілікті мектепте білім ала бастаған.<ref name=":2">{{Cite web|title=Ибраһим Шинаси. Өмірбаяны. NP, 2011 ж.|url=https://www.biyografi.info/kisi/ibrahim-sinasi|lang=tr}}</ref> Шинаси әскерде клерк болу ниетімен бастауыш мектепке барды.<ref name=":3">«Ибраһим Шинаси [1826–1871]». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясында. Ред. Филип Матер. 2-ші басылым. Көлемі. 4. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамалығы, 2004. 2068–2069. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы. Захари Карабелл. </ref> Ол араб, парсы және француз тілдерінен сабақ алып жүріп, қару-жарақ қоймасына жұмысқа орналасты.<ref name=":2" /> Жас кезінде ол әйгілі реформатор [[Қожа Мұстафа Рәшіт паша|Мұстафа Рәшіт пашамен]] тығыз қарым-қатынас орнатып, оған Парижде қаржы саласы бойынша оқуға мемлекеттік грант алуға көмектесті.<ref name=":1" /> Парижде болған кезде Шинаси математиканы, ғылымды және тарихты зерттеді, бірақ ол әдебиетке өмір бойына жақын болатын нәрсені дамыта бастады. Онда Шинаси француз әдебиетімен және зиялыларымен танысады; ол ағартушылық идеяларына тәнті болды және Ламартинмен, Эрнест Ренанмен және басқа француз зиялыларымен қарым-қатынаста болды.<ref name=":2" /> Басқа нәрселермен қатар, ол (''Société Asiatique'') мүшесі болды. Парижде болған кезінде француз тілінен осман түрік тіліне бірнеше шығармаларды аударған. == Мемлекеттік мансап == Шинасидің мемлекеттік қызметкер ретіндегі қысқаша жұмысы Білім комитетіндегі лауазымды қамтыды. Бұл топ Османлы мектептерін бағалау мен қайта құрылымдауға жауапты болды. Ол 1853 жылы Парижден оралған соң жұмыстан шығарылғанға дейін осы ұйымның мүшесі болды. Ол қалпына келтірілді, тек 1863 жылы қайтадан қызметінен босатылады. Оның жұмыстан босатылуы оның журналистік белсенділігінің артуы, билікті сынап, «еуропалық» идеяларды алға тартуының нәтижесі болса керек. Шинаси білім комитетінен екінші рет жұмыстан босатылар алдында бір күн бұрын ол «өкілдіксіз салық салуға болмайды» деген қағиданы жақтайтын мақала жазды. Мемлекеттік қызметтен босатылғаннан кейін Шинаси Парижге қайтып оралып, жазу және лингвистикалық зерттеулермен айналысады.<ref name=":4">«Ибраһим Шинаси». Ислам әлемінің Оксфорд энциклопедиясында. Джон Л. Эспозито өңдеген. 5-том. Нью-Йорк: Оксфорд университетінің баспасы, 2009 ж.</ref> Мехмед Эмин Әли паша және Мехмед Фуад паша сияқты кейбір танзимат реформаторларымен қақтығыстар Шинасиді елден кетуге итермеледі деген болжам бар.<ref name=":3" /> == Реформалар == === Тіл === Шинасидің реформаларға, осман және түрік мәдениетіне қосқан зор үлесі оның тілді қолдануының нәтижесі болды. Чинаси, Намық Кемал және Зия пашаға дейін Османлы жазуы негізінен элиталық әдебиет пен халық әдебиеті болып екіге бөлінді. Элитаның жазуы тек қана қатаң формадағы, метрлік және рифмадағы поэзия (диван сири) болды. Ол қатал түрде Осман-түрік тілінде жазылған, оған араб және парсы тілдерінен енген қарапайым халық түсінбейтін (қазіргі түрік тіліне көбірек ұқсайтын «тұрқы түрік» (''kaba Türkçe'') сөйлейтін) сөздік сөздер кірді; ол қарым-қатынастан гөрі көркемдік шеберлікке баса назар аударды. Элита қарапайым халық үшін емес, бір-біріне жазды. Элистік әдебиет те, халықтық әдебиет те ислам дәстүрінің элементтерін қамтыды, бірақ танымал әдебиет Османлылардың Орта Азиялық тамырларына көп сүйенді. Ол поэзияны да, прозаны да пайдаланды, бірақ элита өкілдері оны байыппен қабылдамады.<ref>Беррилл, Кэтлин Р.Ф. «Әдебиет: түрік тілі». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясы. Ред. Филип Маттар. 2-ші басылым. Т. 3. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамасы, 2004. 1437–1440. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы. 2013 жылғы 16 желтоқсан.</ref> Шинаси Осман империясындағы жазу парадигмасын өзгертіп, тілді жеңілдетіп, сауаттылығы артып келе жатқан жұртшылықпен әдейі тікелей араласып, қалың бұқараға еуропалық жаңа жанрларды енгізді. Шығармасының мазмұны мен стилін тартымды және түсінікті ету үшін басқа тілдерден алынған сөздерді алып тастап, таза түрік тілін (''öz Türkçe'') жасауға тырысты. Ол қайтыс болған кезде Чинаси тілді ресмилендіруге көмектесу үшін ірі түрік сөздігін жасаумен айналысты. Ол сондай-ақ араб негізіндегі осман-түрік жазуын наск пен куфи каллиграфиясын біріктіру арқылы жеңілдетеді, бірақ ол «Мутеферрика өзінің жазуын 112-ге дейін қысқартқаннан бері қолданыста болған бес жүзден астам таңбаны ғана қысқартуға қол жеткізді».<ref name=":0" /> === Әдебиет === Шинаси журналистік жұмысымен қатар ақын, аудармашы және драматург болды. 1853 жылы «''Диван-и шинасы''» атты өлеңдер жинағын шығарды. Оны көбінесе «''османлы әдебиетінің қазіргі мектебінің негізін салушы''» деп атайды.<ref name=":5">«Шинаси, Ибраһим». Мерриам Вебстер әдеби энциклопедиясы. Спрингфилд, MA: Merriam-Webster, 1995. Шекспирдің онлайн сыны. Желі. 2013 жылғы 16 желтоқсан</ref> Ол бұл атақты түрік өлеңін француз үлгісіне жақсырақ сай етіп өзгертуі және көптеген француз өлеңдерін түрік тіліне аударуы негізінде алды. «Ол Еуропа әдебиетіне назар аударып, одан аудармалар жасау қажеттігін жариялап, қазіргі түрік әдебиетінің батыс әдебиеті үлгілерінде туады деген ақиқат болжамға айналған сенімін таратқан». <ref name=":5" /> Оның поэзиялық аудармалары Ағартушы ойшылдарының француз тілінен түрік тіліне аудармаларымен қатар, басқаларды еуропалық ойшылдардың маңызды шығармаларын аударуға шақырып, Осман империясының батыстануына үлес қосты.<ref>Каяли, Хасан. «Жас Османдықтар». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясында. Ред. Филип Матер. 2-ші басылым. Көлемі. 4. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамалығы, 2004. 2405–2407. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы.</ref> == Соңғы жылдары == Шинаси 1869 жылы Ыстамбұлға оралып, онда қаржылық қиындықтарға тап болды.<ref name=":4" /> Ол баспахана ашып, өз жұмысын басып шығара бастады. Көп ұзамай, 1871 жылы 13 қыркүйекте ол 45 жасында ми ісігінен қайтыс болды. == Еңбектері == * Тержуме-и Манзуме (1859, Лафонтен, Ламартин, Гилберт және Расиннің француз тілінен поэзиясының аудармасы) * Шаир Эвленмеси (1859, Османлы дәуірінің бірінші пьесасы «Ақынның үйленуі») * Дуруб-и Эмсал-и Османие (1863, түрік мақал-мәтелдерінің бірінші кітабы) * «Мунтахабат-и Эшар» (1863, өлеңдер жинағы) == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Түрік жазушылары]] [[Санат:Түрік ақындары]] exo2r6p7rdghi1mswt7n0cne8wp1t90 3053915 3053913 2022-07-22T22:05:03Z Dimash Kenesbek 102199 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Ибраһим Шинаси|Шынайы есімі={{Lang-ota|ابراهيم شناسى}}|Сурет=Ibrahim-shinassi-effendi.jpg|ені=200px|Туған күні=05.08.1826|Қайтыс болған күні=13.09.1871|Туған жері={{Туғанжері|Ыстанбұл|Ыстанбұлда}}, [[Осман империясы]]|Қайтыс болған жері={{Қайтысболғанжері|Ыстанбұл|Ыстанбұлда}}, [[Осман империясы]]|Азаматтығы={{Байрақ|Осман империясы}}|Ұлты=[[Түріктер|Түрік]] (болжам бойынша, рутулдан шыққан)|Мансабы=жазушы, журналист, баспагер, ақын және драматург|Әкесі=Мехмет аға|Анасы=Эсма Ханым|Commons=İbrahim Şinasi}} '''Ибраһим Шинаси''' ({{Lang-ota|ابراهيم شناسى}}; [[5 тамыз]] [[1826 жыл]] – [[13 қыркүйек|13 Қыркүйек]] [[1871 жыл]]) — түрік журналисті, жазушы, баспагері, ақын және драматург.<ref>Ибраһим Ага Чубукчу, Түрік ойы тарихындағы философиялық қозғалыстар (басылым: 2, Түрік тарих қоғамы баспасөзі, Анкара: 1991), шамамен. 174 - 1986 - 247 б.</ref> Ол түрік қоғамында Танзиматты жариялаудан Ол бірнеше салада жаңашыл болды: ол осман пьесасының ең алғашқы үлгілерінің бірін жазды, поэзияны француз тілінен түрік тіліне аудару үрдісін ынталандырды, осман түрікшесінің жазуын жеңілдетеді және алғашқылардың бірі болды. қалың жұртшылық үшін арнайы жазған османлы жазушылары. Шинаси «''Тержуман-и Ахвал''» және «''Тасвир-и Эфкар''» газеттерін Танзимат дәуірінде Еуропалық ағартушылық идеяларын тарату үшін пайдаланды және сауатты Османлы жұртшылығын тәрбиелеуді өзінің жеке міндетіне айналдырды. Шинасидің көптеген жобалары ол қайтыс болған кезде аяқталмағанымен. Шинаси империя Конституциясының алғашқы жақтаушыларының бірі болды.<ref name=":0">Түркиядағы зайырлылықтың дамуы. Ниязи Беркес, Монреаль;</ref> Өзінің әріптесі және досы Намык Кемал Шинасимен бірге, "Жас османдықтардың" жетекші жетекшілерінің бірі болды, Осман түрік зиялыларының құпия қоғамы Танзиматтан кейін Осман империясында оны модернизациялауды және жандандыруды жақтап, оны Еуропаның қалған бөлігіне сәйкес келтірді. Шинаси олардың реформалық мақсаттары жүзеге асырылғанға дейін қайтыс болғанына қарамастан, жас османдықтардың күш-жігері 1876 жылы империяда конституциялық монархия құрудың алғашқы әрекетін тудырды, сол кезде қысқа мерзімді алғашқы конституциялық дәуір Осман Конституциясын жазуға және құруға негіз болды палаталы парламент. Саяси қайраткер және өз заманының көрнекті әдеби қайраткерлерінің бірі ретіндегі жұмысының арқасында Шинаси Османлы империясындағы, содан кейін қазіргі Түркия Республикасындағы қазіргі және кейінгі реформалардың негізін қалады. == Өмірбаян == Ибрахим Шинаси 1826 жылы Ыстамбұлда дүниеге келген.<ref name=":1">Салжұқ Ақшын Сомел. т.б. Осман империясы А-дан З. Ланхамға дейін, MD: 2010. Басып шығару.</ref> Шинасидің әкесі Османлы армиясында артиллерия капитаны болып қызмет еткен және орыс-түрік соғыстарының бірінде қайтыс болған. Анасы мен туған-туыстарының қолында өскен ол жергілікті мектепте білім ала бастаған.<ref name=":2">{{Cite web|title=Ибраһим Шинаси. Өмірбаяны. NP, 2011 ж.|url=https://www.biyografi.info/kisi/ibrahim-sinasi|lang=tr}}</ref> Шинаси әскерде клерк болу ниетімен бастауыш мектепке барды.<ref name=":3">«Ибраһим Шинаси [1826–1871]». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясында. Ред. Филип Матер. 2-ші басылым. Көлемі. 4. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамалығы, 2004. 2068–2069. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы. Захари Карабелл. </ref> Ол араб, парсы және француз тілдерінен сабақ алып жүріп, қару-жарақ қоймасына жұмысқа орналасты.<ref name=":2" /> Жас кезінде ол әйгілі реформатор [[Қожа Мұстафа Рәшіт паша|Мұстафа Рәшіт пашамен]] тығыз қарым-қатынас орнатып, оған Парижде қаржы саласы бойынша оқуға мемлекеттік грант алуға көмектесті.<ref name=":1" /> Парижде болған кезде Шинаси математиканы, ғылымды және тарихты зерттеді, бірақ ол әдебиетке өмір бойына жақын болатын нәрсені дамыта бастады. Онда Шинаси француз әдебиетімен және зиялыларымен танысады; ол ағартушылық идеяларына тәнті болды және Ламартинмен, Эрнест Ренанмен және басқа француз зиялыларымен қарым-қатынаста болды.<ref name=":2" /> Басқа нәрселермен қатар, ол (''Société Asiatique'') мүшесі болды. Парижде болған кезінде француз тілінен осман түрік тіліне бірнеше шығармаларды аударған. == Мемлекеттік мансап == Шинасидің мемлекеттік қызметкер ретіндегі қысқаша жұмысы Білім комитетіндегі лауазымды қамтыды. Бұл топ Османлы мектептерін бағалау мен қайта құрылымдауға жауапты болды. Ол 1853 жылы Парижден оралған соң жұмыстан шығарылғанға дейін осы ұйымның мүшесі болды. Ол қалпына келтірілді, тек 1863 жылы қайтадан қызметінен босатылады. Оның жұмыстан босатылуы оның журналистік белсенділігінің артуы, билікті сынап, «еуропалық» идеяларды алға тартуының нәтижесі болса керек. Шинаси білім комитетінен екінші рет жұмыстан босатылар алдында бір күн бұрын ол «өкілдіксіз салық салуға болмайды» деген қағиданы жақтайтын мақала жазды. Мемлекеттік қызметтен босатылғаннан кейін Шинаси Парижге қайтып оралып, жазу және лингвистикалық зерттеулермен айналысады.<ref name=":4">«Ибраһим Шинаси». Ислам әлемінің Оксфорд энциклопедиясында. Джон Л. Эспозито өңдеген. 5-том. Нью-Йорк: Оксфорд университетінің баспасы, 2009 ж.</ref> Мехмед Эмин Әли паша және Мехмед Фуад паша сияқты кейбір танзимат реформаторларымен қақтығыстар Шинасиді елден кетуге итермеледі деген болжам бар.<ref name=":3" /> == Реформалар == === Тіл === Шинасидің реформаларға, осман және түрік мәдениетіне қосқан зор үлесі оның тілді қолдануының нәтижесі болды. Чинаси, Намық Кемал және Зия пашаға дейін Османлы жазуы негізінен элиталық әдебиет пен халық әдебиеті болып екіге бөлінді. Элитаның жазуы тек қана қатаң формадағы, метрлік және рифмадағы поэзия (диван сири) болды. Ол қатал түрде Осман-түрік тілінде жазылған, оған араб және парсы тілдерінен енген қарапайым халық түсінбейтін (қазіргі түрік тіліне көбірек ұқсайтын «тұрқы түрік» (''kaba Türkçe'') сөйлейтін) сөздік сөздер кірді; ол қарым-қатынастан гөрі көркемдік шеберлікке баса назар аударды. Элита қарапайым халық үшін емес, бір-біріне жазды. Элистік әдебиет те, халықтық әдебиет те ислам дәстүрінің элементтерін қамтыды, бірақ танымал әдебиет Османлылардың Орта Азиялық тамырларына көп сүйенді. Ол поэзияны да, прозаны да пайдаланды, бірақ элита өкілдері оны байыппен қабылдамады.<ref>Беррилл, Кэтлин Р.Ф. «Әдебиет: түрік тілі». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясы. Ред. Филип Маттар. 2-ші басылым. Т. 3. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамасы, 2004. 1437–1440. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы. 2013 жылғы 16 желтоқсан.</ref> Шинаси Осман империясындағы жазу парадигмасын өзгертіп, тілді жеңілдетіп, сауаттылығы артып келе жатқан жұртшылықпен әдейі тікелей араласып, қалың бұқараға еуропалық жаңа жанрларды енгізді. Шығармасының мазмұны мен стилін тартымды және түсінікті ету үшін басқа тілдерден алынған сөздерді алып тастап, таза түрік тілін (''öz Türkçe'') жасауға тырысты. Ол қайтыс болған кезде Чинаси тілді ресмилендіруге көмектесу үшін ірі түрік сөздігін жасаумен айналысты. Ол сондай-ақ араб негізіндегі осман-түрік жазуын наск пен куфи каллиграфиясын біріктіру арқылы жеңілдетеді, бірақ ол «Мутеферрика өзінің жазуын 112-ге дейін қысқартқаннан бері қолданыста болған бес жүзден астам таңбаны ғана қысқартуға қол жеткізді».<ref name=":0" /> === Әдебиет === Шинаси журналистік жұмысымен қатар ақын, аудармашы және драматург болды. 1853 жылы «''Диван-и шинасы''» атты өлеңдер жинағын шығарды. Оны көбінесе «''османлы әдебиетінің қазіргі мектебінің негізін салушы''» деп атайды.<ref name=":5">«Шинаси, Ибраһим». Мерриам Вебстер әдеби энциклопедиясы. Спрингфилд, MA: Merriam-Webster, 1995. Шекспирдің онлайн сыны. Желі. 2013 жылғы 16 желтоқсан</ref> Ол бұл атақты түрік өлеңін француз үлгісіне жақсырақ сай етіп өзгертуі және көптеген француз өлеңдерін түрік тіліне аударуы негізінде алды. «Ол Еуропа әдебиетіне назар аударып, одан аудармалар жасау қажеттігін жариялап, қазіргі түрік әдебиетінің батыс әдебиеті үлгілерінде туады деген ақиқат болжамға айналған сенімін таратқан». <ref name=":5" /> Оның поэзиялық аудармалары Ағартушы ойшылдарының француз тілінен түрік тіліне аудармаларымен қатар, басқаларды еуропалық ойшылдардың маңызды шығармаларын аударуға шақырып, Осман империясының батыстануына үлес қосты.<ref>Каяли, Хасан. «Жас Османдықтар». Қазіргі Таяу Шығыс және Солтүстік Африка энциклопедиясында. Ред. Филип Матер. 2-ші басылым. Көлемі. 4. Нью-Йорк: Макмиллан анықтамалығы, 2004. 2405–2407. Gale виртуалды анықтамалық кітапханасы.</ref> == Соңғы жылдары == Шинаси 1869 жылы Ыстамбұлға оралып, онда қаржылық қиындықтарға тап болды.<ref name=":4" /> Ол баспахана ашып, өз жұмысын басып шығара бастады. Көп ұзамай, 1871 жылы 13 қыркүйекте ол 45 жасында ми ісігінен қайтыс болды. == Еңбектері == * Тержуме-и Манзуме (1859, Лафонтен, Ламартин, Гилберт және Расиннің француз тілінен поэзиясының аудармасы) * Шаир Эвленмеси (1859, Османлы дәуірінің бірінші пьесасы «Ақынның үйленуі») * Дуруб-и Эмсал-и Османие (1863, түрік мақал-мәтелдерінің бірінші кітабы) * «Мунтахабат-и Эшар» (1863, өлеңдер жинағы) == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Түрік жазушылары]] [[Санат:Түрік ақындары]] d06tgd71o4ufw4w5ybw3jweipu8t2w9 3 685450 3053919 2022-07-23T01:55:20Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kasım Şişman}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 07:55, 2022 ж. шілденің 23 (+06) g7u7ak0ceq16t5wfwltojghsa75qlg0 3 685451 3053920 2022-07-23T03:44:26Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Nikolay Yeriomin}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 09:44, 2022 ж. шілденің 23 (+06) 86p5zxrjyoahivx15k86kib01w1h7e7 3 685452 3053930 2022-07-23T05:31:34Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Tise exists (cool)}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 11:31, 2022 ж. шілденің 23 (+06) kaqhipz6cl5cs42jsnp5egrxcead5n5 0 685453 3053931 2022-07-23T05:40:23Z Мағыпар 100137 Жаңа бетте: '''Комрат''' (молд. Комрат, Comrat, ғағ. Komrat) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі, Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және... wikitext text/x-wiki '''Комрат''' (молд. Комрат, Comrat, ғағ. Komrat) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі, Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 0gmaajwez7zprypaa8yoys7p89da74c 3053933 3053931 2022-07-23T05:44:23Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' (молд. Комрат, Comrat, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} jmy97q4kisudnolcyg39cns3fw3aljf 3053934 3053933 2022-07-23T05:45:15Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' (молд. Комрат, Comrat, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} sivjdofs16t86bj46fr1hp72dltd3ko 3053936 3053934 2022-07-23T05:46:04Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' (молд. Комрат, Comrat, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} l706f2yz4zffdfkrdflyogdcg6e43zw 3053937 3053936 2022-07-23T05:47:28Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' (молд. Комрат, Comrat, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 7qqgxcs8es7zexe8xwhkkrcsrpvny9i 3053938 3053937 2022-07-23T05:48:38Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' (молд. Комрат, Comrat, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 1sx2ewvcwa4uns3gdgtxqcoyzyxc2m6 3053947 3053938 2022-07-23T08:05:41Z Мағыпар 100137 толықтыру, дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' (молд. Комрат, Comrat, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Қала елдің оңтүстігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} d32ivovthx9d3m065cprbyxa09vm1p3 3053948 3053947 2022-07-23T08:25:49Z Мағыпар 100137 /* Сипаттама */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Комрат''' (молд. Комрат, Comrat, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: 8,92% - молдовандар, 4,80% - украиндар, 7,33% - орыстар, 72,85% - гагауздар, 4,56% - болгарлар, 0,06% - поляктар, 0,03% - еврейлер, 0,46% - 9 сығандар, 0,7% басқа ұлт өкілдері. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} nwleyag5kxlntduuqy0qepwrreq17ab 3053949 3053948 2022-07-23T08:31:36Z Мағыпар 100137 толықтыру, уикилендіру wikitext text/x-wiki '''Комрат''' (молд. Комрат, Comrat, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 59571yjh50e0ig1smhak8wmzumxx3ts 3053950 3053949 2022-07-23T08:33:14Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' (молд. Комрат, Comrat, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} lmo07wnjccpcblarza4nfi6eieppaya 3053951 3053950 2022-07-23T08:43:40Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ei95brpu85lwas426rfxx71u8pyp6ax 3053952 3053951 2022-07-23T08:44:21Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} aczeswyietqhvvs07fw8ppdwlj65oms 3053953 3053952 2022-07-23T08:49:59Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру, дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 7omu74jvwshuj1t4x2iyx6grn9i9sy5 3053955 3053953 2022-07-23T09:12:22Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} bhyr80cbwzvbsupeyfv7mw72ax3s9z4 3053956 3053955 2022-07-23T09:14:41Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} a3ml85r8l08sqwuznicil4cw5787yvg 3053957 3053956 2022-07-23T09:17:09Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} b9d2g9lqkq2rfyqgi28u7obzw4f0azn 3053958 3053957 2022-07-23T09:17:43Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 04rek59cg0k8czmrn9y5djbuttbumav 3053960 3053958 2022-07-23T09:30:42Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} f1doehz0ownkvftwtf6la33auc4lal4 3053961 3053960 2022-07-23T09:31:10Z Мағыпар 100137 /* Экономикасы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} qaivepy1d9u173y2ys8kh6e0p1vh9sm 3053962 3053961 2022-07-23T09:38:37Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} iiqyqrde6b7o6is5gqymlnf29my01t4 3053963 3053962 2022-07-23T09:39:19Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 6lsgdwqqikfoykhgiwzh1efnpz8xihu 3053964 3053963 2022-07-23T09:44:07Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы *Өлкетану мұражайы, *Ғағауыз өнер галереясы. *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы. *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы. *Азат етушілерге арналған ескерткіш *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш *Танкшілерге арналған ескерткіш. *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ftbfhlew592aqsnrloeudzrf75lilju 3053965 3053964 2022-07-23T09:45:16Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Молдова елді мекендері|Молдова елді мекендері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы *Өлкетану мұражайы, *Ғағауыз өнер галереясы. *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы. *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы. *Азат етушілерге арналған ескерткіш *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш *Танкшілерге арналған ескерткіш. *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] 6pfim73od9syigm6dvj5ji21058zk84 3053966 3053965 2022-07-23T09:47:50Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Молдова қалалары|Молдова қалалары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы *Өлкетану мұражайы, *Ғағауыз өнер галереясы. *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы. *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы. *Азат етушілерге арналған ескерткіш *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш *Танкшілерге арналған ескерткіш. *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 0ri164udbdygjj1v8ak3qe31jhheyb3 3053967 3053966 2022-07-23T09:50:11Z Мағыпар 100137 /* Қаланың назар аударарлық орындары */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары<ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> == *Православие соборы *Өлкетану мұражайы, *Ғағауыз өнер галереясы. *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы. *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы. *Азат етушілерге арналған ескерткіш *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш *Танкшілерге арналған ескерткіш. *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 07o7wviobtigr7c8k0kk192ffb3dcg7 3053968 3053967 2022-07-23T09:52:53Z Мағыпар 100137 /* Қаланың назар аударарлық орындарыДостопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары<ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref> *Өлкетану мұражайы, *Ғағауыз өнер галереясы, *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы, *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы, *Азат етушілерге арналған ескерткіш, *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш, *Танкшілерге арналған ескерткіш, *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 8ijka9w2mwwv4a8wy8bq5rvqqk1yszp 3053969 3053968 2022-07-23T09:54:27Z Мағыпар 100137 /* Қаланың назар аударарлық орындарыДостопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары<ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы, *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы, *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы, *Азат етушілерге арналған ескерткіш, *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш, *Танкшілерге арналған ескерткіш, *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] ohl8za1esdeak8c44gvh4erkr4dpxls 3053970 3053969 2022-07-23T10:04:14Z Мағыпар 100137 /* Қаланың назар аударарлық орындарыДостопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html */ wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары<ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы, *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы, *Азат етушілерге арналған ескерткіш, *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш, *Танкшілерге арналған ескерткіш, *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] tsnlvrq09iv5dcx8wku19r0n6oy74pu 3053971 3053970 2022-07-23T10:06:47Z Мағыпар 100137 /* Қаланың назар аударарлық орындарыДостопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html */ wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы, *Азат етушілерге арналған ескерткіш, *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш, *Танкшілерге арналған ескерткіш, *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] cwojaxgq23gqzyos2wvkrfh62si43fj 3053972 3053971 2022-07-23T10:08:14Z Мағыпар 100137 /* Қаланың назар аударарлық орындары */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш, *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш, *Танкшілерге арналған ескерткіш, *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] l8r1bqexhp8iai4w305onyqax136cno 3053973 3053972 2022-07-23T10:10:10Z Мағыпар 100137 /* Қаланың назар аударарлық орындары */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш, *Танкшілерге арналған ескерткіш, *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 9p2ak3ehq8siev9ua7scju2um624774 3053974 3053973 2022-07-23T10:11:13Z Мағыпар 100137 /* Қаланың назар аударарлық орындары */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш, *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] fgc6yuyws2rjtu2g5140bvqk1dzrxax 3053975 3053974 2022-07-23T10:13:00Z Мағыпар 100137 /* Қаланың назар аударарлық орындары */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] t38fxeli3973ozat72kav4rebfj0bje 3053976 3053975 2022-07-23T10:14:14Z Мағыпар 100137 /* Қаланың назар аударарлық орындары */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]], 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] h0kqjm7jhi04805owilmxlh18mxytcm 3053978 3053976 2022-07-23T10:31:04Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]], 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] ao0v6yjpredfe4v3zp0sv1gc1uhckdx 3053979 3053978 2022-07-23T10:36:43Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]], педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 9vnyyon40pv14b2fmpf1ja2d45baua5 3053980 3053979 2022-07-23T10:51:22Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref> педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] j6fa8kymjmdiupwiyyzu6aonpez1g4o 3053981 3053980 2022-07-23T10:53:16Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref> педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] o8c184ehjphnxs3ifsghtvhjma40rqy 3053982 3053981 2022-07-23T10:55:14Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]] және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] sbg0jefyc71gxbul564r08n1vrq37wv 3053983 3053982 2022-07-23T10:59:00Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 9rbwqxz63nl5rirymd1pnxfmhgd0cbv 3053984 3053983 2022-07-23T11:00:35Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында облыстық [[кітапхана]], түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 6nja8mwzxdt4c06zftbebwjyhdknfqg 3053985 3053984 2022-07-23T11:03:17Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдавандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] g3kj58q1r0b2r5ez4x3phpqz54m83me 3053986 3053985 2022-07-23T11:04:13Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдовандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы, [[мұражай]], көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] aj8n267ycrtpqaqbstcaj0qnzmf3ur3 3053988 3053986 2022-07-23T11:09:11Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдовандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы,<ref>ДОМ КУЛЬТУРЫ В КОМРАТЕ https://rutraveller.ru/place/161817</ref> [[мұражай]],<ref>Комратский региональный историко-краеведческий музей https://www.prospect.md/ru/history/muzei-istoriya-muzeev/komratskiy-regionalinyy-istoriko-kraevedcheskiy-muzey.html</ref> көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]], екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] ms4cvycidwkwh03f345r0m2szj6csei 3053989 3053988 2022-07-23T11:12:17Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдовандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы,<ref>ДОМ КУЛЬТУРЫ В КОМРАТЕ https://rutraveller.ru/place/161817</ref> [[мұражай]],<ref>Комратский региональный историко-краеведческий музей https://www.prospect.md/ru/history/muzei-istoriya-muzeev/komratskiy-regionalinyy-istoriko-kraevedcheskiy-muzey.html</ref> көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]],<ref>Комратский театр https://gagauz-teatr.com/index.php/komratskij-teatr</ref> екі ансамбль көрсетеді қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава» кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 1g4niw3u56nyc87p8vqgvxuvtxe6hzn 3053990 3053989 2022-07-23T11:14:49Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдовандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы,<ref>ДОМ КУЛЬТУРЫ В КОМРАТЕ https://rutraveller.ru/place/161817</ref> [[мұражай]],<ref>Комратский региональный историко-краеведческий музей https://www.prospect.md/ru/history/muzei-istoriya-muzeev/komratskiy-regionalinyy-istoriko-kraevedcheskiy-muzey.html</ref> көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]],<ref>Комратский театр https://gagauz-teatr.com/index.php/komratskij-teatr</ref> екі ансамбль қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава»<ref>Ansamblul "Diuz-Ava" a primit titlul de "Colectiv artistic emerit" al Republicii Moldova https://noi.md/md/societate/ansamblul-diuz-ava-a-primit-titlul-de-colectiv-artistic-emerit-al-republicii-moldova</ref> кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]], отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] of2gzgsthztgdhn3yx2xayawzophv5u 3053991 3053990 2022-07-23T11:16:00Z Мағыпар 100137 /* Әлеуметтік сала */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдовандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы,<ref>ДОМ КУЛЬТУРЫ В КОМРАТЕ https://rutraveller.ru/place/161817</ref> [[мұражай]],<ref>Комратский региональный историко-краеведческий музей https://www.prospect.md/ru/history/muzei-istoriya-muzeev/komratskiy-regionalinyy-istoriko-kraevedcheskiy-muzey.html</ref> көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]],<ref>Комратский театр https://gagauz-teatr.com/index.php/komratskij-teatr</ref> екі ансамбль қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава»<ref>Ansamblul "Diuz-Ava" a primit titlul de "Colectiv artistic emerit" al Republicii Moldova https://noi.md/md/societate/ansamblul-diuz-ava-a-primit-titlul-de-colectiv-artistic-emerit-al-republicii-moldova</ref> кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]],<ref>Комратская Центральная Районная Больница https://adresglob.ru/komratskaia-tsentralnaia-raionnaia-bolnitsa</ref> отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] crbg59k4anlj04zg526a3umqgm51oa7 3053994 3053991 2022-07-23T11:19:48Z Мағыпар 100137 /* Экономикасы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдовандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк<ref>Банки в Комрат (Молдова) Поиск банка https://perevody-deneg.ru/country/MDA/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82/banks/</ref> пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы,<ref>ДОМ КУЛЬТУРЫ В КОМРАТЕ https://rutraveller.ru/place/161817</ref> [[мұражай]],<ref>Комратский региональный историко-краеведческий музей https://www.prospect.md/ru/history/muzei-istoriya-muzeev/komratskiy-regionalinyy-istoriko-kraevedcheskiy-muzey.html</ref> көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]],<ref>Комратский театр https://gagauz-teatr.com/index.php/komratskij-teatr</ref> екі ансамбль қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава»<ref>Ansamblul "Diuz-Ava" a primit titlul de "Colectiv artistic emerit" al Republicii Moldova https://noi.md/md/societate/ansamblul-diuz-ava-a-primit-titlul-de-colectiv-artistic-emerit-al-republicii-moldova</ref> кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]],<ref>Комратская Центральная Районная Больница https://adresglob.ru/komratskaia-tsentralnaia-raionnaia-bolnitsa</ref> отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 77z87vqn8ssqlv6yhccbdo4vjq1p80y 3053997 3053994 2022-07-23T11:28:51Z Мағыпар 100137 үлгі wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Комрат |шынайы атауы = {{lang-gag|Komrat}} |сурет = |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Молдова |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =18 |lat_sec =01 |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =39 |lon_sec =26 |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = |аймағы = Ғағауызстан |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = Комрат |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1789 |алғашқы дерек = 1750 |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 23 327 |санақ жылы = 2004 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = 72,85% - [[ғағауыздар]], 8,92% - [[молдовандар]], 7,33% - [[орыстар]] |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +2:00 |DST = |телефон коды = +373 298 ----- |пошта индексі = MD-3801, 3802, 3805 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдовандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк<ref>Банки в Комрат (Молдова) Поиск банка https://perevody-deneg.ru/country/MDA/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82/banks/</ref> пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы,<ref>ДОМ КУЛЬТУРЫ В КОМРАТЕ https://rutraveller.ru/place/161817</ref> [[мұражай]],<ref>Комратский региональный историко-краеведческий музей https://www.prospect.md/ru/history/muzei-istoriya-muzeev/komratskiy-regionalinyy-istoriko-kraevedcheskiy-muzey.html</ref> көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]],<ref>Комратский театр https://gagauz-teatr.com/index.php/komratskij-teatr</ref> екі ансамбль қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава»<ref>Ansamblul "Diuz-Ava" a primit titlul de "Colectiv artistic emerit" al Republicii Moldova https://noi.md/md/societate/ansamblul-diuz-ava-a-primit-titlul-de-colectiv-artistic-emerit-al-republicii-moldova</ref> кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]],<ref>Комратская Центральная Районная Больница https://adresglob.ru/komratskaia-tsentralnaia-raionnaia-bolnitsa</ref> отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] lf3kr11zavlq0wqewytkpemzi8flan5 3054000 3053997 2022-07-23T11:30:28Z Мағыпар 100137 үлгі, сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Комрат |шынайы атауы = {{lang-gag|Komrat}} |сурет = MD.GE.Comrat - Catedrala Sf. Ioan Botezătorul - jun 2017.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Молдова |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =18 |lat_sec =01 |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =39 |lon_sec =26 |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = |аймағы = Ғағауызстан |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = Комрат |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1789 |алғашқы дерек = 1750 |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 23 327 |санақ жылы = 2004 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = 72,85% - [[ғағауыздар]], 8,92% - [[молдовандар]], 7,33% - [[орыстар]] |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +2:00 |DST = |телефон коды = +373 298 ----- |пошта индексі = MD-3801, 3802, 3805 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдовандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк<ref>Банки в Комрат (Молдова) Поиск банка https://perevody-deneg.ru/country/MDA/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82/banks/</ref> пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы,<ref>ДОМ КУЛЬТУРЫ В КОМРАТЕ https://rutraveller.ru/place/161817</ref> [[мұражай]],<ref>Комратский региональный историко-краеведческий музей https://www.prospect.md/ru/history/muzei-istoriya-muzeev/komratskiy-regionalinyy-istoriko-kraevedcheskiy-muzey.html</ref> көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]],<ref>Комратский театр https://gagauz-teatr.com/index.php/komratskij-teatr</ref> екі ансамбль қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава»<ref>Ansamblul "Diuz-Ava" a primit titlul de "Colectiv artistic emerit" al Republicii Moldova https://noi.md/md/societate/ansamblul-diuz-ava-a-primit-titlul-de-colectiv-artistic-emerit-al-republicii-moldova</ref> кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]],<ref>Комратская Центральная Районная Больница https://adresglob.ru/komratskaia-tsentralnaia-raionnaia-bolnitsa</ref> отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 0z09mcuuzejwfvp2fdvj694k4y4txq5 3054010 3054000 2022-07-23T11:37:36Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Комрат |шынайы атауы = {{lang-gag|Komrat}} |сурет = MD.GE.Comrat - Catedrala Sf. Ioan Botezătorul - jun 2017.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Молдова |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =18 |lat_sec =01 |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =39 |lon_sec =26 |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = |аймағы = Ғағауызстан |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = Комрат |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1789 |алғашқы дерек = 1750 |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 23 327 |санақ жылы = 2004 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = 72,85% - [[ғағауыздар]], 8,92% - [[молдовандар]], 7,33% - [[орыстар]] |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +2:00 |DST = |телефон коды = +373 298 ----- |пошта индексі = MD-3801, 3802, 3805 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдовандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. [[Сурет:Девятиэтажка. Ул. Ленина.jpg |нобай|оңға|200px|Көп қабатты үй]] Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк<ref>Банки в Комрат (Молдова) Поиск банка https://perevody-deneg.ru/country/MDA/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82/banks/</ref> пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == [[Сурет:Comrat State University.jpg |нобай|оңға|200px|Комрат мемлекеттік университеті]] Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы,<ref>ДОМ КУЛЬТУРЫ В КОМРАТЕ https://rutraveller.ru/place/161817</ref> [[мұражай]],<ref>Комратский региональный историко-краеведческий музей https://www.prospect.md/ru/history/muzei-istoriya-muzeev/komratskiy-regionalinyy-istoriko-kraevedcheskiy-muzey.html</ref> көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]],<ref>Комратский театр https://gagauz-teatr.com/index.php/komratskij-teatr</ref> екі ансамбль қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава»<ref>Ansamblul "Diuz-Ava" a primit titlul de "Colectiv artistic emerit" al Republicii Moldova https://noi.md/md/societate/ansamblul-diuz-ava-a-primit-titlul-de-colectiv-artistic-emerit-al-republicii-moldova</ref> кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]],<ref>Комратская Центральная Районная Больница https://adresglob.ru/komratskaia-tsentralnaia-raionnaia-bolnitsa</ref> отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 2hujrcsy721zxx06fkw90xvk9q5qnqs 3054013 3054010 2022-07-23T11:40:44Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Комрат |шынайы атауы = {{lang-gag|Komrat}} |сурет = MD.GE.Comrat - Catedrala Sf. Ioan Botezătorul - jun 2017.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Молдова |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =18 |lat_sec =01 |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =39 |lon_sec =26 |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = |аймағы = Ғағауызстан |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = Комрат |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1789 |алғашқы дерек = 1750 |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 23 327 |санақ жылы = 2004 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = 72,85% - [[ғағауыздар]], 8,92% - [[молдовандар]], 7,33% - [[орыстар]] |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +2:00 |DST = |телефон коды = +373 298 ----- |пошта индексі = MD-3801, 3802, 3805 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдовандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. [[Сурет:Девятиэтажка. Ул. Ленина.jpg |нобай|оңға|200px|Көп қабатты үй]] [[Сурет:Comrat State University.jpg |нобай|оңға|200px|Комрат мемлекеттік университеті]] [[Сурет:Центральная площадь Комрата.jpg |нобай|оңға|200px|Орталық алаң]] Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк<ref>Банки в Комрат (Молдова) Поиск банка https://perevody-deneg.ru/country/MDA/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82/banks/</ref> пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы,<ref>ДОМ КУЛЬТУРЫ В КОМРАТЕ https://rutraveller.ru/place/161817</ref> [[мұражай]],<ref>Комратский региональный историко-краеведческий музей https://www.prospect.md/ru/history/muzei-istoriya-muzeev/komratskiy-regionalinyy-istoriko-kraevedcheskiy-muzey.html</ref> көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]],<ref>Комратский театр https://gagauz-teatr.com/index.php/komratskij-teatr</ref> екі ансамбль қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава»<ref>Ansamblul "Diuz-Ava" a primit titlul de "Colectiv artistic emerit" al Republicii Moldova https://noi.md/md/societate/ansamblul-diuz-ava-a-primit-titlul-de-colectiv-artistic-emerit-al-republicii-moldova</ref> кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]],<ref>Комратская Центральная Районная Больница https://adresglob.ru/komratskaia-tsentralnaia-raionnaia-bolnitsa</ref> отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] 61lrqwg7kg42ltbn9n4c6p4m29z92ue 3054014 3054013 2022-07-23T11:42:59Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Комрат |шынайы атауы = {{lang-gag|Komrat}} |сурет = MD.GE.Comrat - Catedrala Sf. Ioan Botezătorul - jun 2017.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Молдова |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =18 |lat_sec =01 |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =39 |lon_sec =26 |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = |аймағы = Ғағауызстан |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = Комрат |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1789 |алғашқы дерек = 1750 |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 23 327 |санақ жылы = 2004 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = 72,85% - [[ғағауыздар]], 8,92% - [[молдовандар]], 7,33% - [[орыстар]] |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +2:00 |DST = |телефон коды = +373 298 ----- |пошта индексі = MD-3801, 3802, 3805 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Комрат''' ({{lang-mo|Комрат, Comrat}}, {{lang-gag|Komrat}}) — қала және муниципалитет Молдова Республикасының оңтүстігіндегі [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігінің]] астанасы. Автономияның халық саны бойынша ең ірі қаласы, маңызды көлік торабы, саяси, экономикалық, мәдени және ғылыми орталығы. Комрат ауданының әкімшілік орталығы.<ref>Комрат (Республика Молдова, Гагаузия) https://cmefy.3dn.ru/publ/gegraficheskie_obekty/goroda/komra_respublika_moldova_gagauzija/70-1-0-397</ref><ref>Комрат на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/78050</ref><ref>КОМРАТ НА СПУТНИКОВОЙ КАРТЕ https://time365.info/city/komrat-moldova</ref><ref>Город Комрат (Молдавия) © https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya https://geogoroda.ru/gorod/komrat-moldaviya</ref><ref>https://comrat.md/karta.html</ref> == Сипаттама == Комрат Молдованың әкімшілік бөлінісінде ерекше мәртебеге ие. Қала елдің оңтүстігінде, Буджак даласының орталық бөлігінде, Үлкен Ялпуг өзенінің аңғарында, [[Кишинев]]тен 100 шақырым жерде орналасқан.<ref>Столица маленькой, но гордой Гагаузии. Не слыхали про такую? https://turbina.ru/guide/Komrat-Moldova-84408/Zametki/Stolitsa-malenkoy-no-gordoy-Gagauzii-Ne-slykhali-pro-takuyu-42943/</ref> == Халқы == 2004 жылғы халық санағы бойынша Комрат халқының саны 23327 адам: 46,91% ерлер, 53,09% әйелдер. Этникалық құрамы: *72,85% - [[ғағауыздар]], *8,92% - [[молдовандар]], *7,33% - [[орыстар]], *4,80% - [[украиндар]], *4,56% - [[бұлғарлар]], *0,06% - [[поляктар]], *0,46% - [[сығандар]], *0,03% - [[еврейлер]], *0,7% - басқа ұлт өкілдері.<ref name="Reference1">Комрат, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/87#topicHeader</ref> == Тарихы == Ғалымдар қала атауын «қара ат» деп аударуға болатын түрік тіліндегі «комур ат» деген екі терминнен шығарады. Аңыз бойынша, бәйге кезінде бір бай саудагердің қара тұлпары жеңіске жетіп, ол қуаныштан сол кездегі шағын ауылды оның құрметіне атайды. Атаудың шығу тегінің тағы бір нұсқасы, оның негізінде бұл атау ежелгі дәуірден, осында тұратын көшпелі тайпалардан шыққан.<ref>Комрат https://chrontime.com/city-md-Comrat</ref> Комрат туралы алғашқы ресми деректер 1750 жылы Буджак төңірегінде қоныстанушылар: [[ғағауыздар]], [[молдовандар]], [[украиндар]], [[орыстар]], [[бұлғарлар]] т.б. шағын қоныстары пайда болған кезден басталады. Комраттың негізі 1789 жылы құрылған.<ref>КОМРАТ https://tochka-na-karte.ru/Goroda-i-Gosudarstva/1896-Komrat.html</ref> 1812 жылы [[Бессарабия]] (Комратпен бірге) [[Ресей]]дің құрамына кірді. 1819 жылы Комратқа [[Осман империясы]]нан қоныс аударушылардың екінші толқыны келді. 20 ғасырдың аяғында Комрат тұрғындарының 1819 жылға дейінгі азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптары табылды. 1906 жылы Бендеры уезіндегі Комрат ауылының шаруалары помещиктердің жерлерін бөлу үшін күресті бастап, жергілікті билік өкілдерін тұтқындап, Комрат республикасын жариялады, ол небәрі 5 күнге созылды. Бұл көтерілісті патша әскерлері басып тастады. [[Сурет:Девятиэтажка. Ул. Ленина.jpg |нобай|оңға|200px|Көп қабатты үй]] [[Сурет:Comrat State University.jpg |нобай|оңға|200px|Комрат мемлекеттік университеті]] [[Сурет:Центральная площадь Комрата.jpg |нобай|оңға|200px|Орталық алаң]] [[Сурет: Altin palas.jpg|нобай|оңға|200px|"Алтын палас" қонақ үйі]] Комрат 1918 жылдан 1940 жылға дейін Румынияның құрамында болды. 1932 жылы Комрат алғаш рет елтаңба алды. Бұл үш мұнарасы бар күміс тәжі бар қалқан, ортасында «еркін ат» (ер-тоқымсыз) болды. Комрат (барлық Гагаузиямен бірге) КСРО-ға қосылып, 1940 жылы Молдаван КСР-інің құрамына енді. 1941 жылдан 1944 жылға дейін румын және неміс әскерлері басып алды. 1957 жылы 13 қыркүйекте Ескі және Жаңа Комрат ауылдарының қосылуы нәтижесінде Комрат қаласы құрылды. Кейіннен осы аттас теміржол вокзалындағы елді мекен қала құрамына енді. 1995 жылы [[Ғағауызстан]] халқының шешімімен Комрат Ғағауыз автономиясының астанасы болды.<ref>г. Комрат https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/g.-komrat.html</ref> == Экономикасы == Экономикалық әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарына негізделген. Жергілікті экономиканың жетекші саласының бірі – [[жүзім шаруашылығы]] мен шарап жасау. «ComratVin» АҚ 8 өндірістік желісі бар және жылына 17,6 мың тонна жүзімді өңдеуге қабілетті. Зауыт жоғары сапалы шараптардың 18 маркасын шығарады: Cabernet Sauvignon, Roșu de Comrat, Comrat, Cahors және т.б. Қаланың сауда желісін 150 дүкен және 2 базар құрайды. Комратта жеті коммерциялық банк<ref>Банки в Комрат (Молдова) Поиск банка https://perevody-deneg.ru/country/MDA/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82/banks/</ref> пен екі сақтандыру компаниясының филиалдары бар.<ref name="Reference1"/> == Әлеуметтік сала == Білім беру жүйесіне 6 [[мектепке дейінгі мекеме]]<ref>Дошкольные учреждения https://guogagauzii.md/doshkolnye-uchrezhdeniya</ref>, 8 [[орта мектеп]],<ref>БАЗА ДАННЫХ ШКОЛ В ГОРОДЕ КОМРАТ, МОЛДОВА https://levardo.com/schools/moldova/komrat/ </ref> 3 [[лицей]],<ref>Теоретический лицея им. Н. Третьякова м. Комрат https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litseya-im-n-tretyakova-m-komrat</ref><ref>Молдавский лицей имени Михая Эминеску https://spglobi.ru/moldavskii-litsei-imeni-mihaia-eminesku</ref><ref>Лицей им. Д.Мавроди м.Комрат https://comrat.md/2781-licej-im-dmavrodi-mkomrat-otmetil-50letnij-jubilej.html</ref> педагогикалық [[колледж]]<ref>Колледж имени Михаила Чакира, http://cpcomrat.educ.md/</ref> және Комрат мемлекеттік [[университет]]і<ref>КОМРАТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ https://kdu.md/ru/</ref> кіреді. Мәдениет саласында өңірлік [[кітапхана]],<ref>Региональная библиотека https://comrat.md/biblioteki.html</ref> түрік кітапханасы, мәдениет сарайы,<ref>ДОМ КУЛЬТУРЫ В КОМРАТЕ https://rutraveller.ru/place/161817</ref> [[мұражай]],<ref>Комратский региональный историко-краеведческий музей https://www.prospect.md/ru/history/muzei-istoriya-muzeev/komratskiy-regionalinyy-istoriko-kraevedcheskiy-muzey.html</ref> көркемсурет галереясы, муниципалдық [[театр]],<ref>Комратский театр https://gagauz-teatr.com/index.php/komratskij-teatr</ref> екі ансамбль қызмет көрсетеді. Қалада ғағауыз мәдениеті мен дәстүрін насихаттап келе жатқан «Диуз-Ава»<ref>Ansamblul "Diuz-Ava" a primit titlul de "Colectiv artistic emerit" al Republicii Moldova https://noi.md/md/societate/ansamblul-diuz-ava-a-primit-titlul-de-colectiv-artistic-emerit-al-republicii-moldova</ref> кәсіби ғағауыз ансамблі бар. Қаланың денсаулық сақтау жүйесіне орталық [[аурухана]],<ref>Комратская Центральная Районная Больница https://adresglob.ru/komratskaia-tsentralnaia-raionnaia-bolnitsa</ref> отбасылық дәрігерлік пункт, жедел жәрдем станциясы және профилактикалық емдеу орталығы кіреді.<ref name="Reference1"/> == Қаланың назар аударарлық орындары == *Православие соборы,<ref>Свято-Иоанно-Предтеченский Кафедральный Собор мун. Комрат https://pravoslavie.md/svyato-ioanno-predtechenskij-kafedralnyj-sobor-mun-komrat/</ref><ref>Достопримечательности в Комрате https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g777848-Activities-Comrat_Gagauzia.html</ref> *Өлкетану мұражайы,<ref>ИСТОРИКО–КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, КОМРАТ https://discovergagauzia.md/ru/attractions/kraevedcheskij-muzej-komrat/</ref> *Ғағауыз өнер галереясы,<ref>Региональная художественная галерея г. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%8F/</ref> *Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы түрік кітапханасы,<ref>Турецкая библиотека им. М. К. Ататюрка https://spglobi.ru/turetskaia-biblioteka-im-m-k-atatiurka</ref> *Ғағауыз халқының Даңқ аллеясы,<ref>«Аллея славы» в Комрате https://traveltimes.ru/%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B-%D0%B2-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5/</ref> *Азат етушілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятники и мемориалы | Молдова. Часть 3 https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82/</ref> *Ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш,<ref>Памятник воинам – интернационалистам, мун.Комрат https://econutag.md/pamyatnik-voinam-internaczionalistam-mun-komrat/</ref> *Танкшілерге арналған ескерткіш,<ref>Памятник танкистам- освободителям мун. Комрат https://visitgagauzia.com/2020/10/13/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC-%D0%B3-%D0%BA/</ref> *Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш.<ref>МОЛДОВА, г. Комрат https://www.sakharov-center.ru/asfcd/pam/?t=pam&id=1871</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдова елді мекендері]] [[Санат:Молдова қалалары]] dhl71snisj684ye7vi6a5rp5v21upug 0 685454 3053939 2022-07-23T06:01:32Z Салиха 17167 Жаңа бетте: {{Көл |Атауы = Аралсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары =49/2/7/N/48/17/40/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі =1,6 |Ұзындығы = 34,3 |Ені = 13,0 |Ауданы = 124,1 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы =117,4 |Терең... wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Аралсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары =49/2/7/N/48/17/40/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі =1,6 |Ұзындығы = 34,3 |Ені = 13,0 |Ауданы = 124,1 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы =117,4 |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = [[Ащыөзек (БҚО)|Ащыөзек]] өзені |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Батыс Қазақстан облысы |Аудан = Бөкей ордасы ауданы |Позициялық карта = Қазақстан |Позициялық карта 1 = Қазақстан Батыс Қазақстан облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Аралсор''' – [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Бөкей ордасы ауданы]] [[Бисен]] ауылының шығысында 35 км жердегі ащы көл. == Гидрографикасы == Аумағы 124,1 км². Көл теңіз деңгейінен 1,6 м биіктікте жатыр. Ұзындығы 34,3 км, енді жері 13,0 км, жағалау бойының ұзындығы 117,4 км. Орта тұсында ұзындығы 7 км, ені 4 км-ге жуық сор басқан арал орналасқан. Жаз айларында көл суы тартылғанда арал жағалауымен (солтүстігінде) жалғасып жатады. Шығыс жағалауынан басқа бөлігі жарқабақты келеді. Солтүстігінен [[Ащыөзек (БҚО)|Ащыөзек]] өзені құяды. Жағалауының шығысындағы ашық бөлігін қамыс, құрақ басқан.<ref> АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Батыс Қазақстан облысы көлдері]] n39hdfui9fk6aed5ym4fsyg8wt8ufqc 3053940 3053939 2022-07-23T06:02:11Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Аралсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары =49/2/7/N/48/17/40/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі =1,6 |Ұзындығы = 34,3 |Ені = 13,0 |Ауданы = 124,1 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы =117,4 |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = [[Ащыөзек (БҚО)|Ащыөзек]] өзені |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Батыс Қазақстан облысы |Аудан = Бөкей ордасы ауданы |Позициялық карта = Қазақстан |Позициялық карта 1 = Қазақстан Батыс Қазақстан облысы |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Аралсор}} '''Аралсор''' – [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Бөкей ордасы ауданы]] [[Бисен]] ауылының шығысында 35 км жердегі ащы көл. == Гидрографикасы == Аумағы 124,1 км². Көл теңіз деңгейінен 1,6 м биіктікте жатыр. Ұзындығы 34,3 км, енді жері 13,0 км, жағалау бойының ұзындығы 117,4 км. Орта тұсында ұзындығы 7 км, ені 4 км-ге жуық сор басқан арал орналасқан. Жаз айларында көл суы тартылғанда арал жағалауымен (солтүстігінде) жалғасып жатады. Шығыс жағалауынан басқа бөлігі жарқабақты келеді. Солтүстігінен [[Ащыөзек (БҚО)|Ащыөзек]] өзені құяды. Жағалауының шығысындағы ашық бөлігін қамыс, құрақ басқан.<ref> АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Батыс Қазақстан облысы көлдері]] 8y95m1pwzpr5jyg5st4qp9lfn3ggtac 0 685455 3053941 2022-07-23T06:20:21Z Салиха 17167 Жаңа бетте: {{Көл |Атауы = Аралсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі =6,3 төмен |Ұзындығы = 3,2 |Ені = 2,5 |Ауданы = 5,9 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы =9,6 |Тереңдігі =... wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Аралсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі =6,3 төмен |Ұзындығы = 3,2 |Ені = 2,5 |Ауданы = 5,9 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы =9,6 |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Батыс Қазақстан облысы |Аудан = Ақжайық ауданы |Позициялық карта = Қазақстан |Позициялық карта 1 = Қазақстан Батыс Қазақстан облысы |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Аралсор}} '''Аралсор''' – [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Ақжайық ауданы]] Мыңтас қыстауынан оңтүстік-шығысқа қарай 46 км жердегі көл. == Гидрографикасы == Аумағы 5,9 км². Көл теңіз деңгейінен 6,3 м төмен жатыр. Ұзындығы 3,2 км, енді жері 2,5 км, жағалау бойының ұзындығы 9,6 км. Көл көктемгі жауын-шашында шығысында жатқан өзімен аттас көлмен ұласып кетеді. Жазда құрғап, сор батпаққа айналады.<ref> АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Батыс Қазақстан облысы көлдері]] 7aygieiein02yl47nmxn520gemg6oz1 0 685456 3053943 2022-07-23T06:33:47Z Салиха 17167 Жаңа бетте: {{Көл |Атауы = Аралсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары =48/42/36/N/52/21/45/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі =11 төмен |Ұзындығы = |Ені = |Ауданы = 200 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңді... wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Аралсор |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары =48/42/36/N/52/21/45/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі =11 төмен |Ұзындығы = |Ені = |Ауданы = 200 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = 50 |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Батыс Қазақстан облысы |Аудан = Ақжайық ауданы |Позициялық карта = Қазақстан |Позициялық карта 1 = Қазақстан Батыс Қазақстан облысы |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Аралсор}} '''Аралсор''' – [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] алабындағы тұзды көл. == Географиялық орны == [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Ақжайық ауданы]]ның оңтүстік-шығысында, Ойыл сағасында орналасқан. == Гидрографикасы == Теңіз деңгейінен 11 м төмен жатыр. Аумағы 200 км², тереңдігі 30 – 50 см. жағалауы жазық, тегіс келген. Су құрамында ас тұзы, калий, йод, бром, т.б. элементтер бар. Жауын-шашын және Ойыл өзені суымен толысады. Қарашаның аяғында суы қатып, сәуірдің аяғында ериді. Көл балшығы түрлі ауруларға шипа.<ref> АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Батыс Қазақстан облысы көлдері]] fuw4inqztmdr7edxa2dhgh7kqtlfuid 3 685457 3053946 2022-07-23T07:26:32Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Вадим Аникин}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 13:26, 2022 ж. шілденің 23 (+06) hrozpbbwdqx9h9amvjjl5az5w0l4dxm 3 685458 3053959 2022-07-23T09:30:07Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Horezmshakh}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 15:30, 2022 ж. шілденің 23 (+06) 7gv3agd7777sngwen7jkdp3esiemrbv 3 685459 3053977 2022-07-23T10:22:31Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=NewPie}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 16:22, 2022 ж. шілденің 23 (+06) 3huob3nkgajrxvcp4u0fydlftli5o50 3 685460 3053995 2022-07-23T11:20:27Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Роберт Полсон20000}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 17:20, 2022 ж. шілденің 23 (+06) ktfjuwvt7f9xlf0f9v72iuru9odiodj 14 685461 3053998 2022-07-23T11:29:16Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 Жаңа бетте: [[Санат:Украина спортшылары]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Украина спортшылары]] 84h9im4l73ysf9wfk0dzyuvtqrhvuuo 3053999 3053998 2022-07-23T11:29:30Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:Елдер бойынша гольфшылар|Елдер бойынша гольфшылар]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki [[Санат:Украина спортшылары]] [[Санат:Елдер бойынша гольфшылар]] 1728jj0eiy1m6pbzjls3frmp1pc0yp6 3054001 3053999 2022-07-23T11:32:54Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:Украинадағы гольф|Украинадағы гольф]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki [[Санат:Украина спортшылары]] [[Санат:Елдер бойынша гольфшылар]] [[Санат:Украинадағы гольф]] nxiygkrnwjzf9wawbhftj6nirw3g75z 14 685462 3054002 2022-07-23T11:33:17Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 Жаңа бетте: [[Санат:Елдер бойынша гольф]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Елдер бойынша гольф]] ck1bdhaqvw9ks0k4w490kggnry7bwju 3054003 3054002 2022-07-23T11:33:38Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:Украинадағы спорт түрлері|Украинадағы спорт түрлері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki [[Санат:Елдер бойынша гольф]] [[Санат:Украинадағы спорт түрлері]] bhlyuzr96k649fjmm8fa4aepmien7cj 3 685463 3054016 2022-07-23T11:49:20Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=IridianD}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 17:49, 2022 ж. шілденің 23 (+06) 451e1tpvest481rbsehw4l5dx6lvyuy 0 685464 3054017 2022-07-23T11:50:51Z Ерден Карсыбеков 3744 Жаңа бетте: {{Музыкант |Есімі = Алан Ирвин Менкен |Атауы = Alan Irwin Menken |Сурет = Alan Menken 2013 (cropped).jpg |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = |Фон = |Туған кездегі есімі = |Толық аты = |Туған күні = 22.07.1949 |Туған жері = [[Нью-Йорк]] |Қайт... wikitext text/x-wiki {{Музыкант |Есімі = Алан Ирвин Менкен |Атауы = Alan Irwin Menken |Сурет = Alan Menken 2013 (cropped).jpg |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = |Фон = |Туған кездегі есімі = |Толық аты = |Туған күні = 22.07.1949 |Туған жері = [[Нью-Йорк]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Белсенділік жылдары = 1972 - қазіргі күнге дейін |Мемлекет = {{USA}} |Мамандықтары = композитор, ән авторы, дирижёр, музыкалық продюсер |Дауыс түрі = |Аспаптары = [[фортепиано]], [[аккордеон]], [[гитара]], [[скрипка]] |Жанрлары = [[поп-музыка]], [[киномузыка]] |Лақап аттары = |Ұжымдары = |Қызметтес болған = |Лейблдері = Walt Disney Records |Марапаттары = |Сайты = http://alanmenken-live.herokuapp.com/ }} '''Алан Менкен''' — америкалық [[композитор]], Walt Disney мультфильмдері үшін ән мен музыка жазған автор, сондай-ақ Бродвейде мюзиклдерді қоюшы. Өз мансабында ол 8 [[Оскар марапаты|Оскар]] сыйлығын, 7 [[Алтын глобус]], 11 [[Грэмми]], [[Тони жүлдесі|Тони]] және [[Эмми]] сыйлықтарын жеңіп алған. [[Санат:Оскар сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Грэмми сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Эмми сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Тони сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Сатурн сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Алтын глобус сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Голливуд Даңқ аллеясы]] [[Санат:XX ғасыр музыканттары]] [[Санат:XXI ғасыр музыканттары]] [[Санат:АҚШ сазгерлері]] 2fvh1apulahfpjzlqttyqmzl2mvk2am 3 685465 3054018 2022-07-23T11:55:27Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ivakode}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 17:55, 2022 ж. шілденің 23 (+06) k5e9radfg8ck3bsojkouc5u152y3qmi 0 685466 3054019 2022-07-23T11:56:07Z Dimash Kenesbek 102199 Жаңа бетте: '''Ширван-Абшерон сәулет мектебі''' ({{Lang-az|Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi}}) — Әзірбайжан сәулет тарихында белгілі бір орын мен маңызы бар сәулет мектептерінің бірі. Ол VIII-IX ғасырларда пайда болды.<ref>Ширван-Абшерон сә... wikitext text/x-wiki '''Ширван-Абшерон сәулет мектебі''' ({{Lang-az|Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi}}) — Әзірбайжан сәулет тарихында белгілі бір орын мен маңызы бар сәулет мектептерінің бірі. Ол VIII-IX ғасырларда пайда болды.<ref>Ширван-Абшерон сәулет мектебі / редакцияланған. Дж. Кулиева. - Әзірбайжан кеңес энциклопедиясы: Әзірбайжан кеңес энциклопедиясының бас басылымы, 1987. - Вып. Х. — С. 541.</ref> Кесранидтер әулеті кезеңіндегі Ширваншах мемлекетінің нығаюы және осылайша құрылысқа қолайлы жағдай жасау жергілікті сәулет мектебінің гүлденуіне жол ашады. Ширваншах мемлекетінің аумағы табиғи құрылыс тастарына бай болғандықтан, ежелгі дәуірден бастап бұл аймақта әктас құрылыс материалы және ғимараттарды безендіруде қолданылатын жалғыз материал болды. Ширван-Абшерон сәулет өнерінің стильдік ерекшеліктері оған қолданылған тас пен ою-өрнек оюларының біріккен әсері негізінде қалыптасты. Әдемі жергілікті тасты мұқият төсеу және оның бетін тегістеу Ширван құрылымдарының кірпішіне ерекше көрініс береді. Мұндай сыланған беттерге салынған жұқа тасты оюлар композицияның көрнекті жерлеріне шоғырланып, көркемдігімен назар аудартады. Ширван сәулет өнерінің осы бағытта дамуы мұндағы композициялардың қарапайымдылығын анықтап, жеке элементтерді адал өңдеуге басты назар аударылды.<gallery mode="packed"> Сурет:Şirvanşahlar saray kompleksi.jpg|alt=|[[Ширваншаһтар сарайы|Ширваншаһтардың сарайы]] Сурет:Восстанавливаемый Ханский дворец.jpg|alt=|Дербент хан сарайы Сурет:Qoşa minarəli məscid. Şamaxı şəhəri.JPG|alt=|Шамахида Жұма мешіті Сурет:Muhammad Mosque, Baku, 2006.jpg|alt=|[[Мұхаммед мешіті (Баку)|Мұхаммед мешіті]] Сурет:Kələxana türbələri.jpg|alt=|Келахан кесенесі Сурет:Qız qalası ümumi 2016.jpg|alt=|[[Қыз мұнарасы (Баку)|Қыз мұнарасы]] Сурет:Rəhimə xanım məscidi.jpg|alt=|Нардаран мешіті Сурет:Absheron Ateshgah 004 9841.jpg|alt=|[[Атешгях]] </gallery> == Әдебиет == * Усейнов М, Бретаницкий Л., Саламзаде А. Әзірбайжан сәулет өнерінің тарихы. М., 1963 ж. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 8cbvzpy08qo78k07brzc1nwjwa272hk